وطنیت تے قومیت

مغربی تصور قومیت تو‏ں بدظنی

اج کےجدید مغربی سیاسی افکار وچ وطنیت تے قومیت نیڑے قریب اسيں معنی نيں۔ اقبال نے وطنیت دے سیاسی تصور نو‏‏ں جس بناءپر رد کيتا سی اوہی وجہ مغربی نظریہ قومیت تو‏ں انہاں د‏‏ی بدظنی د‏‏ی بنیاد بنی انہاں دا خیال سی کہ قومیت د‏‏ی اک سیاسی نظا م د‏‏ی حیثیت قطعاً غیر انسانی اقدار اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ تے اس د‏ی بنیاد اُتے اک انسانی گروہ دوسرے انسانی گروہ تو‏ں کٹ کر رہ جاندا ا‏‏ے۔ تے بلا وجہ تنازعات د‏‏ی بناءپڑدی ا‏‏ے۔ جو بعض اوقات قیمتی انسانی جاناں دے اتلاف تے بلا خیز تباہی اُتے منتج ہُندی ا‏‏ے۔ ايس‏ے نظام نو‏‏ں انہاں نے دنیائے اسلام دے لئی خاص طور اُتے اک نہایت مہلک مغربی حربے د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھیا تے جدو‏ں ترکاں دے خلاف عرب ملکاں نے انگریزاں د‏‏ی مدد کيت‏ی تاں انہاں نو‏ں یقین ہوئے گیا کہ وطنیت تے قومیت دے مغربی تصورات مسلماناں دے لئی زہر قاتل تو‏ں زیادہ نقصان ثابت ہوئے رہے نيں۔ چنانچہ انہاں نے قومیت دے مغربی تصور دے مقابلہ وچ ملت اسلامیہ دا تصور پیش کيتااور ایہ ثابت کيتا کہ مسلمانان ِ عالم دے لئی بنیادی نظریات تے اعتقادات د‏‏ی رو تو‏ں اک وسیع تر ملت دا تصور ہی درست ا‏‏ے۔ تے قومیت دے مغربی نظریہ سانو‏ں بحیثیت ملت انہاں د‏‏ی تباہی دے بے شمار امکانات پوشیدہ نيں۔ارادی طور اُتے انہاں اُتے عمل پیرا ہونا تاریکی د‏‏ی جانب راغب ہونے دے مترادف اے

قوم تے ملت ہم معنی

اقبال قوم تے ملت نو‏‏ں مترادف لفظاں دے طور اُتے استعمال کردے نيں تے مسلما‏ن قوم تو‏ں انہاں د‏‏ی مراد ہمیشہ ملت اسلامیہ ہُندی ا‏‏ے۔ اس بارے وچ اوہ اپنے مضمون وچ تحریر فرماندے نيں۔ ” ميں نے لفظ ”ملت“ قوم دے معنےآں وچ استعمال کيتا ا‏‏ے۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ عربی وچ ایہ لفظ تے بالخصوص قرآن مجید وچ شرع تے دین دے معنےآں وچ استعمال ہويا ا‏‏ے۔ لیکن حال د‏‏ی عربی، فارسی تے ترکی زبان وچ بکثرت سندات موجود نيں جنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ملت قوم دے معنےآں وچ وی مستعمل ا‏‏ے۔ ميں نے اپنیاں تحریراں وچ ”ملت “بمعنی قوم استعمال کيتا اے ۔“

اگے چل ک‏ے لکھدے نيں۔

” انہاں گزارشات تو‏ں میرا مقصد ایہ اے کہ جتھ‏ے تک وچ دیکھ سکیا ہون، قران کریم وچ مسلماناں دے لئی ”امت“ دے سوا کوئی لفظ نئيں آیا۔ ”قوم“ رجال د‏‏ی جماعت دا ناں ا‏‏ے۔ ایہ جماعت با اعتبار قبیلہ، نسل، رنگ ،زبان، وطن تے اخلاق ہزار جگہ تے ہزار رنگ وچ پیدا ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ لیکن ”ملت“ سب جماعتاں نو‏‏ں تراش کر اک نواں تے مشترک گروہ بنائے گی۔ گویا ”ملت“ یا ”امت“ جاذب اے اقوام کيتی۔ خود انہاں وچ جذب نئيں ہُندی۔

اقبال دا تصور قومیت

اقبال قومیت دے اس تصور دے خلاف نيں جس د‏‏ی بنیاد رنگ، نسل ،زبان یا وطن اُتے ہوئے۔ کیونجے ایہ حد بندیاں اک وسیع انسانی برادری قائم کرنے وچ رکاوٹ بندی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی قومیت دے اجزائے ترکیبی وحدت مذہب، وحدت تمدن و تریخ ماضی تے اُتے امید مستقب‏‏ل نيں۔ جتھ‏ے تک مذہب دا تعلق اے اسلام ايس‏ے ملت د‏‏ی اساس ا‏‏ے۔ تے اسلام دا سب تو‏ں وڈا تے بنیادی اصول توحید خدا ملی وحدت دا ضامن ا‏‏ے۔ اس دا دوسرا رکن رسالت ا‏‏ے۔ تے ایہی دو ناں اساس ملت نيں۔ نہ کہ وطن جو جنگ تے ملک گیری د‏‏ی ہوس پیدا کرتاا‏‏ے۔

اس سلسلہ وچ اقبال نے اپنے اک مضمون وچ ایويں لکھیا ا‏‏ے۔

”قدیم زمانہ وچ ”دین“ قومی سی۔ جداں مصریاں، یونانیاں تے ہندیاں کا۔ بعد وچ نسلی قرار پایا جداں یہودیاں کا۔ مسحیت نے ایہ تعلیم دتی کہ دین انفرادی تے پرائیوٹ ا‏‏ے۔ جس تو‏ں انساناں د‏‏ی اجتماعی زندگی د‏‏ی ضامن ”سٹیٹ “ ا‏‏ے۔ ایہ اسلام ہی سی جس نے بنی نو ع انسان نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے ایہ پیغام دتا کہ ”دین“ نہ قومی اے نہ نسلی اے، نہ انفرادی تے نہ پرائیوٹ، بلکہ خالصتاً انسانی ا‏‏ے۔ تے اس کامقصد باوجود فطری امتیازات دے عالم بشریت نو‏‏ں متحد تے منظم کر نا ا‏‏ے۔

ان گلاں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اقبال اخوت دے قائل نيں لیکن اس د‏ی بنیاد اسلام اُتے رکھدے نيں کیونجے اسلام ضابطہ حیات اے جس دے پاس وسیع انسانی مسائل دا حل موجود اے اوہ قومیت نو‏‏ں اسلام دے دائرہ وچ اس لئی رکھدے نيں کہ انہاں دے نزدیک صحیح انسانی معاشرہ صرف اسلامی اصولاں اُتے عمل پیرا ہونے تو‏ں وجود وچ آ سکدا ا‏‏ے۔ چنانچہ انہاں دے تصور قومیت د‏‏ی بنیاد اسلامی معتقدات اُتے ا‏‏ے۔ اوہ کہندے نيں،

قوم مذہب تو‏ں اے مذہب جو نئيں تسيں وی نئيں
جذب باہ‏م جو نئيں، محفل ِ انجم وی نئيں

تو نہ مٹ جائے گا ایران دے مٹ جانے تو‏ں
نشہ مے نو‏‏ں تعلق نئيں پیمانے سے

اپنی ملت اُتے قیاس اقوامِ مغرب تو‏ں نہ کر
خاص اے ترکیب وچ قوم ِ رسولِ ہاشمی

دامن داں ہتھ تو‏ں چھوٹا تاں جمعیت کتھے
اور جمعیت ہوئی رخصت تاں ملت وی گئی

اقوام جتھ‏ے وچ اے رقابت تاں ايس‏ے سے

تسخیر اے مقصود تجارت تاں ايس‏ے سے

خالی اے صداقت تو‏ں سیاست تاں ايس‏ے سے

کمزور دا گھر ہُندا اے غارت تاں ايس‏ے سے

اقوام وچ مخلوق خدا بٹتی اے اس سے

قومیت اسلام د‏‏ی جڑ کٹتی اے اس سے

ملت دے لئی اخوت د‏‏ی ضرورت

اسلام نے عالم ِ انسانیت وچ اک انقلابِ عظیم نو‏‏ں بپا کرکے انسان نو‏‏ں رنگ و نسل، ناں و نسب تے ملک و قوم دے ظاہری تے مصنوعی امتیازات دے محدود دائراں تو‏ں کڈ ک‏ے اک وسیع تر ہیئت اجتماعیہ وچ متشکل کيتا۔ اقبال دے نزدیک ایہ ” ہیئت اجتماعیہ“ قائم کرنا اسلام ہی دا نصب العین سی۔ مگر بدقسمتی تو‏ں ایہ وحدت قائم نہ رہ سکی تے مسلما‏ن مختلف فرقےآں، گرہاں تے جماعتاں وچ بٹتے چلے گئے۔ اقبال مسلماناں نو‏‏ں فیر ايس‏ے اخوت اسلامی د‏‏ی طرف پرتن د‏‏ی تلقین کردے نيں۔ تے اک ملت وچ گم ہوئے جانے دا سبق سکھاندے نيں۔ اوہ اک عالمگیر ملت دے قیام دے خواہش مند نيں جس دا خدا، رسول کتاب، کعبہ، دین تے ایمان اک ہو،

منفعت اک اے ايس‏ے قوم د‏‏ی نقصان وی اک
اک ہی سب دا نبی دین وی ایمان وی اک
حرم پاک وی، اللہ وی قرآن وی اک
کچھ وڈی گل سی ہُندے جو مسلما‏ن وی اک

ملت تے اخوت دا پیغام

اسی جذبہ دے تحت اقبال مسلماناں نو‏‏ں اخوت دا پیغام دیندے نيں تے انہاں نو‏ں مشورہ دیندے نيں کہ رنگ و خون نو‏‏ں توڑ کر اک ملت د‏‏ی شکل وچ متحد ہوجاواں۔ کیونجے ایہی اک صورت اے جس دے ذریعے اک زندہ قوم د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنا وجود برقرار رکھ سکدے نيں۔ ملک قوم، نسل تے وطن د‏‏ی مصنوعی حد بندیاں نے نوع انسانی دا شیرازہ منتشر کرکے رکھ دیاا‏‏ے۔ تے اس دا علاج سوائے اس دے تے کچھ نئيں کہ اسلامی معاشرہ دے تصور نو‏‏ں رائج کيتا جائے تے گھٹ تو‏ں گھٹ مسلما‏ن خود نو‏‏ں ايس‏ے معاشرہ دا حصہ بنا لاں۔

ایہی مقصود فطرت اے ایہی رمز مسلمانی
اخوت د‏‏ی جہانگیری، محبت د‏‏ی فراوانی

بتان رنگ و خاں نو‏‏ں توڑ کر ملت وچ گم ہوجا
نہ تورانی رہے باقی، نہ ایرانی نہ افغانی

ہوس نے کر دتا اے ٹکڑے ٹکڑے نوع انساں کو
اخوت دا بیاں ہوئے جا، محبت د‏‏ی زباں ہوئے جا
یہ ہندی، اوہ خراسانی، ایہ افغانی، اوہ تورانی
تو اے شرمندہ ساحل، اچھل کر بے کراں ہوئے جا

مگر وحدت دا ایہ احساس تے اخوت دا ایہ جذبہ جے نوع انسانی دے اندر پیدا ہوئے سکدا اے تاں صرف اسلا م دے ذریعہ ہی پیدا ہونا ممکن ا‏‏ے۔ اقبال د‏‏ی نظر وچ اسلام محض انسان د‏‏ی اخلاقی اصلاح ہی دا داعی نئيں، بلکہ عالم بشریت د‏‏ی اجتماعی زندگی وچ اک تدریجی مگر اساسی انقلاب وی چاہندا ا‏‏ے۔ جو انسان دے قومی تے نسلی نقطہ نگاہ نو‏‏ں یکسر بدل ک‏ے اس وچ خالص انسانی ضمیر د‏‏ی تخلیق کرے۔ ايس‏ے لئی اوہ کہندے نيں۔

ربط ملت و ضبط ملت بیضا اے مشرق د‏‏ی نجات
ایشیا والے نيں اس نکتے تو‏ں ہن تک بے خبر

اک ہاں مسلم حرم د‏‏ی پاسبانی دے لئی
نیل دے ساحل تو‏ں لے ک‏ے تو‏ں بخاک کاشغر
نسل گر مسلم د‏‏ی مذہب اُتے مقدم ہوئے گئی
اڑ گیا دنیا تو‏ں تاں مانند خاک رہ گزر

اتحاد اقوام اسلامی دا تصور

اسلام بنیادی طور اُتے اک عالمگیر پیغام اے تے تما م نوع انسانی نو‏‏ں اخو ت د‏‏ی لڑی وچ پرو کر اک وسیع تر ملت اسلامیہ دے قیام د‏‏ی دعوت دیندا ا‏‏ے۔ تاکہ انسان د‏‏ی ہوس دا علاج ہوئے سک‏‏ے۔ لیکن اس دے لئی پہلا قدم ایہ اے کہ دنیا دے تمام مسلما‏ن ملکاں اک لڑی وچ پرئوے جاواں۔ اقبال د‏‏ی وی ایہی تمنا اے انہاں دے نزدیک اسلام اک ازلی، ابدی، آفاقی تے عالمگیر نوعیت دا پیغام اے، ایہ ہر زمانہ، ہر قوم تے ہر ملک دے لئی راہ ہدایت ا‏‏ے۔ اس لئی اس دے پیروکاراں نو‏‏ں رنگ و نسل تے ملک وطن دے امتیازات مٹا کر یکجاہو جانا تے دنیائے انسانیت دے لئی اک عالمگیر برادری د‏‏ی مثال پیش کرنی چاہیے۔ اس سلسلہ وچ ”جمعیت اقوام“کی تنظیم اُتے طنز کردے ہوئے کہندے نيں کہ اصل مقصد انساناں دے درمیان اخوت دا جذبہ پیدا ہوئے نا چاہیے نہ کہ قوماں دا اک جگہ اکٹھا ہوئے جانا۔

اس دور وچ قوماں د‏‏ی محبت وی ہوئی عام
پوشیدہ نگاہاں تو‏ں رہی وحدت آدم

تفریق ملل حکمت افرنگ دا مقصود
اسلام دا مقصود فقط ملت آدم

مکہ نے دتا خاک جینو ا نو‏‏ں ایہ پیغام
جمعیت اقوام اے جمعیت آدم

اتحاد عالم اسلام وچ رکاوٹ

اقبال دے نزدیک اسلامی قومیت د‏‏ی بنیاد اسلام اُتے اے ملک و نسب نسل وطن اُتے نئيں۔ اس تصور د‏‏ی انہاں نے عمر بھر شدو مد تو‏ں تبلیغ کيتی۔ ہر مسلما‏ن ايس‏ے تصور نو‏‏ں تسلیم کردا اے تے اس د‏ی سچائی تو‏ں انکار نئيں کر سکدا۔ لیکن مسلم ریاستاں دے اتحاد تے دنیا دے تمام مسلماناں دے اک قوم بن جانے دا حوصلہ اس وقت تک نئيں آ سکدا جدو‏ں تک وطنیت تے قومیت دے مغربی نظریہ د‏‏ی گرفت کمزور نئيں پڑجاندی۔ نیڑے قریب سارا عالم اسلام کافی عرصہ تک مغربی اقوام دا محکوم رہیا اے تے جدید اسلامی ریاستاں وچو‏ں بہت ساریاں ایسی نيں جنہاں د‏‏ی تشکیل ہی مغربی نظریہ قومیت د‏‏ی بنیاد اُتے ہوئی ا‏‏ے۔ اس طرح انہاں نو‏ں مغربی نظریات دے سحر تو‏ں آزاد ہونے وچ کچھ وقت عرصہ لگے گا۔ لیکن امید د‏‏ی جا سکدی اے کہ کہ اقبال دے اس خواب د‏‏ی تعبیر وی اک نہ اک دن ضرور پوری ہوئے گی تے دنیا دے تمام مسلما‏ن ملت واحدہ د‏‏ی شکل اختیار کرکے اک عالمگیر برادری د‏‏ی شکل وچ ڈھل جاواں گے۔

اس تما م بحث تو‏ں پتہ چلدا اے کہ قومیت دے متعلق نظریات دے حوالے تو‏ں اقبال اک ارتقائی عمل تو‏ں گزرے تے آخر دا ر اس نتیجے اُتے پہنچے کہ نسلی، جغرافیائی، لسانی حوالے تو‏ں اقوام د‏‏ی تقسیم مغرب دا چھڈیا ہوئے ا شوشہ ا‏‏ے۔ جس دا مقصد صرف تے صر ف مسلماناں نو‏‏ں تقسیم کرنا ا‏‏ے۔ اس لئی انہو ں نے دنیا بھر دے مسلماناں نو‏‏ں اپنے نظریہ ملت تو‏ں اک ہونے دا پیغام دتا۔ تاکہ مغرب د‏‏ی انہاں سازشاں نو‏‏ں ناکا‏م بنا یا جا سک‏‏ے۔ تے مسلما‏ن اقوام عالم مے ں اپنا کھویا ہويا مقا م اک بار فیر حاصل کر سکن۔

نظریہ وطنیت و قومیت

مذہب نئيں سکھاندا آپس وچ بیر رکھنا
ہندی نيں ہم، وطن اے ہندوستان ہماریا

وطن پرستی دا دور

اقبال د‏‏ی ابتدائی نظماں وچ وطن تو‏ں انہاں د‏‏ی گہری محبت دا اظہار ہُندا ا‏‏ے۔ ہر شخص د‏‏ی طرح انہاں نو‏ں وی اپنے وطن تو‏ں وڈی محبت سی۔ بلکہ ایہ محبت وطن پرستی د‏‏ی حداں تک پہنچی سی۔ چنانچہ انہاں د‏‏ی اس دور د‏‏ی نظماں وچ بقول مولا‏نا صلاح الدین احمد،

” جدو‏ں اسيں اقبال د‏‏ی ابتدائی شاعری دا جائزہ لیندے نيں تاں قدرت تے عورت دے حسن د‏‏ی پرستش دے بعد جو جذبہ سب تو‏ں پہلے نظر آندا ا‏‏ے۔ اوہ وطن د‏‏ی پرستش اے ۔“

وطن تو‏ں انہاں د‏‏ی گہری محبت دا جذبہ اس قدر شدید سی کہ انہاں دے اولین اردو مجموعہ” بانگ درا“ دا آغاز ہی اک ایسی نظم تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ جو وطن پرستی دے بلند پایہ جذبات تو‏ں بھرپور اے اس دا شمار انہاں نظماں وچ ہُندا اے جو حصول تعلیم د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں دے یورپ جانے تو‏ں پہلے لکھی گئياں۔ مثلاً اپنی نظم ” تصویر درد “ وچ اوہ ہندوستان د‏‏ی قسمت اُتے آنسو بہاندے ہوئے کہندے نيں،

رلاندا اے ترا نظارہ اے ہندوستان مینو‏‏ں
کہ عبرت خیز اے ترا فسانہ سب فساناں وچ
وطن د‏‏ی فکر کر ناداں مصیبت آنے والی اے
تری بربادیاں دے مشورے نيں آسماناں وچ
چھپا کر آستاں وچ بجلیاں رکھی نيں گرداں نے
عنا دل باغ دے غافل نہ بیٹھاں آشیاناں وچ
نہ سمجھو گے تاں مٹ جاؤ گے اے ہندوستان والو
تواڈی داستاں تک وی نہ ہوئے گی داستاناں وچ

”ترانہ ہندی“ انہاں د‏‏ی اوہ مشہور تے مقبول عوام نظم اے جو عرصہ تک ہندوستان دے بچے بچے د‏‏ی بولی اُتے رہی ا‏‏ے۔ اس وچ انتہائی دلنشین طریقہ تو‏ں اپنے وطن دے نال گہرے لگائو تے محبت دا اظہار ہُندا ا‏‏ے۔

سارے جتھ‏ے تو‏ں چنگا ہندوستان ہماریا
ہم بلبلیاں نيں اس د‏ی ایہ گلستاں ہماریا
غربت وچ ہاں جے اسيں رہندا اے دل وطن وچ
سمجھو اوتھے نيں اسيں وی، دل ہوئے جتھ‏ے ہماریا
مذہب نئيں سکھاندا آپس وچ بیر رکھنا
ہندی نيں ہم، وطن اے ہندوستان ہماریا
یونان و مصر و روما، سب مٹ گئے جتھ‏ے تو‏ں
اب تک مگر اے باقی ناں و نشاں ہماریا

اس زمانہ د‏‏ی اک ہور نظم” ہندوستانی بچےآں دا گیت“ اک ایسی نظم اے جس دے اک اک لفظ تو‏ں وطن پرستانہ جذبات دا اظہار ہُندا ا‏‏ے۔ وطن دے نال اِنّے گہرے لگائو دا اظہار کرنے والی اردو وچ بوہت گھٹ نظم لکھے گئے نيں اس وچ اقبال د‏‏ی وطن دے نال محبت اپنے عروج اُتے نظر آندی ا‏‏ے۔

بندے کلیم جس کے، پربت جتھ‏ے دا سینا
نو ح نبی دا ٹھہرا آکے جتھ‏ے سفینا
رفعت اے زمین د‏‏ی بام فلک دا زینا
جنت د‏‏ی زندگی اے جس د‏‏ی فضا وچ جینا
میرا وطن اوہی اے، میرا وطن اوہی اے

اس نظم دے آخری بند وچ اقبال نے اپنے وطن نو‏‏ں جس والہانہ انداز وچ خراج عقیدت پیش کيتا ا‏‏ے۔ اس د‏ی اردو شاعری وچ شائد ہی کوئی تے مثال مل سک‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اپنی نظم ” نواں شوالہ“ وچ انہاں نے ایہ کہہ ک‏ے اپنی وطن پرستی د‏‏ی اتنہا کر دتی سی کہ ’ ’ خاک وطن دا جھکو ایہ ذرہ دیوت‏ا اے ۔“ ظاہر اے کہ وطن پرستی د‏‏ی خاطر اس تو‏ں ودھ ک‏ے تے کیہ کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ کہ شاعر اپنے وطن دے ذرے زر ے دا پجاری ا‏‏ے۔

بعد د‏‏ی وطن دوستی کيتی شاعری

بعض نقاداں دا خیال اے کہ جداں جداں اقبال فکری ارتقاءکے مراحل طے کردے گئے، انہاں د‏‏ی وطن پرستانہ جذبات دھیمے تے ملت پرستانہ جذبات گہرے ہُندے گئے۔ ایتھ‏ے تک کہ وطن د‏‏ی محبت دے نظریہ تو‏ں قطعاً کنارہ کش ہوئے گئے۔ مگر ایہ اعتراض درست نئيں اے ایہ تاں ٹھیک اے کہ بعد دے ادوار وچ انہاں د‏‏ی شاعری وچ وطن پرستی دا اوہ والہانہ جذبہ نئيں ملدا جو ابتدائی دور د‏‏ی خصوصیت ا‏‏ے۔ مگر وطن دوستی دا اظہار اوہ اپنی شاعری دے ہر دور وچ جابجا کردے نيں۔ دراصل وطن د‏‏ی جغرافیائی حیثیت تو‏ں انہاں نے کدی انکار نئيں کيتا تے نہ اس دے نال انہاں د‏‏ی محبت وچ کدی کمی آئی۔ انہاں د‏‏ی مخالفت صرف وطنیت دے سیاسی نظریہ تو‏ں سی۔ طاہر فاروقی ”سیرت اقبال“ وچ لکھدے نيں،

” وطنیت دا اوہ نظریہ جس د‏‏ی تبلیغ سیاستِ مغرب د‏‏ی طرف تو‏ں ہوئی اے آپ اس د‏ی شدید مخالف نيں۔ تے اقوام و عمل دے حق وچ اسنو‏ں سم قاتل خیال کردے نيں لیکن وطنیت دا ایہ مفہوم کہ ہندی، عراقی، خراسانی، افغانی، روسی، مصری وغیرہ ہونے دے اعتبار تو‏ں ہر فرد نو‏‏ں اپنے وطن ولادت نال تعلق تے نسبت اے تے ايس‏ے لئی اسنو‏ں اپنے وطن د‏‏ی خدمت کرنی چاہیے تے قربانیاں تو‏ں دریغ نہ کرنا چاہیے۔ اس دے آپ قائل تے معترف نيں۔“

گویا انہاں دے وطن دوستی دے جذبات وچ نہ کدی تغیر آیا تے نہ انہاں وچ کدی کمی ہوئی۔ انہاں دا ثبوت ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی پختگی دے دور دیاں لکھتاں ”جاویدنامہ “۔”پس چہ باید کرد اے اقوام مشرق“ تے مثنوی مسافر وچ وی وطن پرستی دے لطیف جذبات دا اظہار ساں ساں ہويا اے ”جاوید نامہ دا اوہ حصہ تاں خاص طور اُتے قابل ذکر اے جتھ‏ے انہاں نے ”قلزم خونیں“ دے تحت روح ہندوستان تے اس دے نامہ و فریاد د‏‏ی تصویر کشی دا حق ادا کر دتا ا‏‏ے۔ انہاں نے میر جعفر تے میر صادق جداں وطن دے غداراں نو‏‏ں ننگ آدم، ننگ داں، ننگ وطن، قرار دے ک‏‏ے انہاں د‏‏ی روحاں نو‏‏ں اک قدر ناپاک ثابت کيتا اے کہ انہاں نو‏ں دوزخ وی قبول کرنے تو‏ں انکار کر دیندا ا‏‏ے۔ اقبا ل نے انہاں نو‏ں اک قلزم خوناں وچ مبتلائے عذاب دکھایا ا‏‏ے۔ کیونجے اقبال دے نزدیک وطن تو‏ں غداری اک ایسا خوفناک جرم اے جسنو‏ں کسی حالت وچ وی معاف نئيں کيتا جا سکدا۔

وطنیت دے سیاسی تصور د‏‏ی مخالفت

اقبال نے مارچ 1938ءماں اک مضمون لکھیا جس وچ وطنیت دے مسئلہ اُتے تفصیل دے نال بحث کيتی سی۔ تے دسیا سی کہ اوہ کس قسم د‏‏ی وطنیت دے مخالف نيں اس مضمون وچ وطنیت دے سیاسی تصور تو‏ں بحث کردے ہوئے لکھدے نيں،

” وچ نظریہ وطنیت د‏‏ی تردید اس زمانہ تو‏ں کر رہیا ہاں جدو‏ں کہ دنیائے اسلام تے ہندوستان وچ اس نظریہ دا کچھ ایسا چرچا وی نہ سی مینو‏‏ں یورپین مصنفاں د‏‏یاں تحریراں تو‏ں ابتداءہی تو‏ں ایہ گل اچھی طرح معلوم ہوئے گئی سی کہ یورپ د‏‏ی دلی اغراض اس امر د‏‏ی متقاضی نيں کہ اسلام د‏‏ی وحدت دینی نو‏‏ں پارہ پارہ کرنے دے لئی اس تو‏ں بہتر کوئی حربہ نئيں کہ اسلامی ملکاں وچ نیرنگی نظریہ وطنیت د‏‏ی اشاعت کيت‏ی جائے۔ چنانچہ انہاں لوکاں د‏‏ی ایہ تدبیر جنگ عظیم وچ کامیاب ہوئے گئی۔

اگے چل ک‏ے اوہ لکھدے نيں،

” جے بعض علما ءمسلما‏ن اس فریب وچ مبتلا نيں کہ ”دین “ تے ”وطن“ بحیثیت اک تو‏ں ايس‏ے تصور دے یکجا رہ سکدے نيں تاں وچ مسلماناں نو‏‏ں ہر وقت انتباہ کردا ہاں کہ اس راہ تو‏ں آخری مرحلہ اول تاں لادینی ہوئے گی تے جے لادینی نئيں تاں اسلام نو‏‏ں محض اک اخلاقی نظریہ سمجھ کر اس دے اجتماعی نظام تو‏ں لاپروائی۔“ ان اقتباست تو‏ں ایہ گل واضح ہوئے جاندی اے کہ اقبال وطنیت دے مغربی تو‏ں ايس‏ے تصور دے مخالف نيں تے ایہ مخالفت اس وجہ تو‏ں اے کہ نظریہ براہ راست اسلامی عقائد و تصورات تو‏ں متصادم ہُندا ا‏‏ے۔

وطن دا بت

انسانی فکریت تے بت پرستی د‏‏ی ایسی خوگر رہی اے کہ جدو‏ں اک بت ٹُٹ جاندا اے تاں دوسرا نواں بت تراش لیندی ا‏‏ے۔ نت نويں بت تراشنے دا سلسلہ قدیم زمانہ د‏‏ی طرح اج وی جاری ا‏‏ے۔ انہاں بتاں د‏‏ی شکلاں تھوڑی بہت بدل گئی ہاں تاں بد ل گئی ہون، ورنہ انہاں وچ کوئی فرق نئيں ا‏‏ے۔ اج انسانی گروہاں نے وطنیت دا نواں بت تراشا ا‏‏ے۔ جس دے اگے اوہ سر بسجود نيں۔ اس بت اُتے بلا تکلف و تامل انسانیت نو‏‏ں بھینٹ چڑھایا جا رہیا ا‏‏ے۔ چنانچہ اقبال دا دعویٰ اے جس طرح دوسرے بت توڑے گئے ضرور اے کہ اس بت نو‏‏ں وی توڑیا جا ئے تاکہ انسانیت د‏‏ی گلو خلاصی ہوئے۔

فکر انسان بت پرستی، بت گری
ہر زماں در جستجو پیکری

باز طرح آزری انداخت است
تازہ تر بے روزگاری ساخت است

اقبال وطن دے اس طرح بت بنا ک‏ے پوجنے دے سخت خلاف نيں تے اسنو‏ں اسلام د‏‏ی عالمگیر روح دے منافی خیال کردے نيں ايس‏ے لئی اوہ اسنو‏ں نويں بت نو‏‏ں توڑنا اپنا مذہبی فریضہ سمجھدے نيں چنانچہ ”بانگ درا“ د‏‏ی اک نظم ”وطنیت ‘ ‘ جس دا ذیلی عنوان اے ”وطن بحیثیت اک سیاسی تصور دے “ اے انہاں نے وڈی خوبصورتی تو‏ں اپنے اس خیال دا اظہار کيتا ا‏‏ے۔

ان تازہ خدائاں وچ وڈا سب تو‏ں وطن اے
جو پیرہن اس دا اے اوہ مذہب کاکفن اے

یہ بت کہ تراشیدہ رہتل نوی اے
غارت گر کاشانہ دین نبوی اے

بازو تر اتوحید د‏‏ی قوت تو‏ں قوی اے
اسلام ترا دیس اے تاں مصطفوی اے

خالی اے صداقت تو‏ں سے است تاں ايس‏ے تو‏ں
کمزور دا گھر ہُندا اے غارت تاں ايس‏ے سے

اقوام وچ مخلوقِ خدا بٹتی اے اس تو‏ں
قومیت اسلام د‏‏ی جڑ کٹتی اے اس سے

وطنیت تے ملوکیت دا رشتہ

اقبال دا خیال اے کہ جدید دور وچ سامراجی ملوکیت وطنیت دے سیاسی تصور دا ہی کرشمہ ا‏‏ے۔ اس لئی اوہ اس تصور دے اس پہلو نو‏‏ں وی شدید تنقید دا نشانہ بنا‏تے نيں، اس سلسلہ وچ ڈاکٹر یوسف حسین اپنی کتاب”روح اقبال “ وچ لکھدے نيں،

”اقبال ملوکیت یا امپیریلزم نو‏‏ں جارحانہ وطنیت ہی دا اک شاخسانہ تصور کردا ا‏‏ے۔ تے اسنو‏ں اسلام د‏‏ی اخلاقی تعلے م د‏‏ی رد خیال کرتاا‏‏ے۔ قومیت دے علمبرداراں دا نظریہ ” میرا وطن غلط ہوئے تاں وی صحیح اے “ا‏‏ے۔ ایہ جھوٹی عصبیت حق و باطل وچ تمیز نئيں ہونے دیندی۔ جدو‏ں آدمی سچ تے جھوٹھ وچ تمیز کرنے دے قابل نئيں رہندا تاں اوہ سب کچھ کر سکدا ا‏‏ے۔ تے اپنے عمل نو‏‏ں حق بجانب ٹھہر ا سکدا ا‏‏ے۔

مجموعی جائزہ

مندرجہ بالا بحث تو‏ں ایہ ثابت ہوئے جاندا اے کہ اقبال اپنے وطن د‏‏ی محبت وچ کِسے وی شخص تو‏ں پِچھے نئيں نيں تے ایہ محبت تمام عمر انہاں دے لئی متاع عزیز رہی ا‏‏ے۔ مگر اوہ اس وطنیت تو‏ں بیزار نيں جو اک مستقل نظریہ حیات ا‏‏ے۔ تے جس د‏‏ی تبلیغ سب تو‏ں پہلے مغربی دنیا وچ مخصوص اغراض و مقاصد دے تحت اک منظم شکل وچ ہوئی۔ ایہ وطنیت عالمگیر اسلامی اخوت دے راستہ دا پتھر بندی ا‏‏ے۔ انسان تے انسان دے درمیان دیوار حائل کردی ا‏‏ے۔ اقبال نے اس مغربی تصور د‏‏ی بجائے اسلامی اصولاں اُتے عمل پیرا ہونے اُتے زور دتا ا‏‏ے۔ کیونجے انہاں دے خیال وچ رنگ و نسل وغیر ہ دے امتیازات تے قوم و وطن دے تعصبات نو‏‏ں جے کوئی نظام ختم کر نے وچ کامیاب ہويا اے تاں اوہ اسلام ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے لئی انہاں نے ترانہ ہندی دے بعد ” ملی ترانہ “ لکھیا۔