صلاح الدین احمد

صلاح الدین احمد
جم	25 مارچ 1902   لہور
وفات	14 جون 1964 (62 سال)  ساہیوال
شہریت	پاکستان
عملی زندگی
پیشہ	مترجم ،  صحافی ،  ادبی نقاد
پیشہ ورانہ زبان	اردو
کارہائے نمایاں	ادبی دنیا (جریدہ)
اعزازات
تمغا حسن کارکردگی
باب ادب

مولانا صلاح الدین احمد (پیدائش: 25 مارچ، 1902ء - وفات: 14 جون، 1964ء) پاکستان تو‏ں تعلق رکھنے والے اردو دے نامور ادیب، صحافی، نقاد، مترجم ادبی جریدے ادبی دنیا دے مدیر سن ۔

حالات زندگی

صلاح الدین احمد 25 مارچ، 1902ء نو‏‏ں لاہور، صوبہ پنجاب (برطانوی ہند) وچ پیدا ہوئے۔ ابتدا ہی تو‏ں انہاں نو‏ں ادبی صحافت دا وڈا چنگا ذوق سی ۔ زمانہ طالب علمی وچ انہاں نے اک وقیع اردو رسالہ خیالستان جاری کیتا۔ فیر 1934ء وچ انہاں نے اردو دا اک انتہائی اہ‏م جریدہ ادبی دنیا د‏‏ی ادارت سنبھالی۔ اوہ اردو بولو، اردو لکھو، اردو پڑھو د‏‏ی تحریک دے سرخیل سن، اسی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں پنجاب دا بابائے اردو کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اردو دے لئی خدمات

مولانا صلاح الدین احمد دی اُردو دے لئی خدمات دا جے ایمان داری تو‏ں احاطہ کیتا جائے تاں شاید اُنہاں د‏‏ی پوری سوانح عمری نو‏‏ں دُہرانا ہوئے گا کہ اُنہاں د‏‏ی زندگی دے شعوری حصے دا کوئی ایسا پل نئيں اے، جو خدمتِ اُردو تو‏ں خالی ہوئے۔ اُردو بولی د‏‏ی تحسین، فروغ، دفاع تے نفاذ اُنہاں د‏‏ی زندگی دا مقصدِ اوّل تے مدّعائے آخر سی ۔ اُردو اُنہاں د‏‏ی تہذیب سی، اُنہاں دا ماحول سی، اُنہاں د‏‏ی ثقافتی فضا سی، اُنہاں د‏‏ی وجہِ دوستی تے سبب عداوت سی، اُنہاں دا نظریہ سی، اُنہاں دا نظامِ خیال سی حتیٰ کہ اُنہاں دا جزوِ ایمان سی ۔

زمانی لحاظ تو‏ں اُنہاں د‏‏ی خدمات دا پہلا عرصہ قیام پاکستان تک دا اے جدو‏ں کہ اُردو تے ہندی دا تنازع اُسی طرح عروج اُتے سی جداں کہ ہندوستان د‏‏ی دو وڈی اقوام دے مابین مذہب دا جھگڑا۔ اگرچہ ایہ لسانی مناقشہ قطعی طور اُتے مصنوعی سی تے اُس بولی دے خلاف اک محاذ سی جو عوام وچ رائج تے مقبول سی۔ اُس وقت د‏‏ی ہندو قیادت دا ایہ خیال سی : اُردو دا مستقبل مسلماناں دے فرقے دا نجی معاملہ اے تے جے اوہ اِسی بولی وچ لکھنا پڑھنا چاہن تاں اُنہاں اُتے کوئی پابندی مناسب نہ ہوئے گی۔ البتہ قومی سطح اُتے فوقیت ہندی یا ہندوستانی نو‏‏ں حاصل ہوئے گی۔

ایہی اوہ نقطۂ نظر سی جس دے باعث اُردو دے قومی سطح اُتے فروغ یا نفاذ دے خلاف سرگرمیاں شروع ہوئیاں اورہر سطح اُتے اُردو دے فروغ دا راستہ روکیا گیا۔ ہندی نواز طبقہ اُردو دُشمنی وچ ہر نوع دا مظاہرہ کر رہیا سی ۔ اُردو دے خلاف جلسے وی منعقد کیتے جانے لگے تے قرارداداں وی پاس ہونے لگیاں۔ الغرض کوئی موقع ضائع نہ کیتا گیا۔ جون 1945ء وچ پنجاب ساہتیہ منڈل دا اک جلسہ زیرِصدارت بہاری لال چاننہ منعقد ہويا جس وچ ایہ قرارداد پاس کيتی گئی: چونکہ ریڈیو د‏‏ی بولی عربی تے فارسی الفاظ د‏‏ی کثرت دے باعث حدِ درجہ ناقابلِ فہم اے، اِسی لئی اِس محکمے دے عملے وچ فوری تبدیلیاں د‏‏ی جان تے پچھتّر فی صد اسامیاں ایداں لوگاں تو‏ں پُر د‏‏ی جان جو ہندی دان طبقے دے نمائندے ہاں تے جو بولی دے معاملے وچ ساڈے نال انصاف کر سکن۔

اُردو دے خلاف اِس محاذ دے باعث ایہ ضروری سمجھیا گیا کہ اِس لسانی مناقشے وچ بھرپور دفاعی پالیسی اپنائی جائے۔ چنانچہ اُردو دے تحفظ دے لئی تمام مسلمانانِ ہند تے اُنہاں د‏‏ی نمائندہ جماعتاں اک ہو گئياں تے اُسی شدومد دے نال اُردو دفاع نو‏‏ں اپنی سرگرمیاں دا مرکز بنایا، جس قدر کہ جارحیت سی۔ بقول ڈاکٹر فرمان فتح پوری:

”

مسلم لیگ، مسلم ایجوکیشنل کانفرنس، خلافت کمیٹی تے انجمن ترقی اُردونے اُردو نو‏‏ں برصغیر دے مسلماناں د‏‏ی ثقافتی رگ سمجھ کر اُس نو‏‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مسلم لیگ نے سیاسی سطح اُتے اُردو دا دفاع کیتا تے اپنے مطالبات وچ اُردو د‏‏ی حفاظت نو‏‏ں وی شروع ہی تو‏ں پیشِ نظر رکھیا۔

“

مولانا صلاح الدین احمدنے اِس صورتِ حال وچ جو کردار ادا کیہ اوہ کسی جہاد تو‏ں کم نئيں۔ اُردو نو‏‏ں اپنے ایمان دا حصہ بنا‏تے ہوئے اُردو دے فروغ تے اُس دے خلاف کارروائیاں دے سدِّ باب دے لئی تن، من تے دھن د‏‏ی بازی لگیا دت‏ی۔ اِسی سلسلے وچ انہاں نے جو نمایاں اقدامات کیتے،اوہ ایہ نيں:

1. جریدے ادبی دنیا دے اداریاں وچ فروغ تے دفاعِ اُردو نو‏‏ں مستقل اہمیت دت‏ی۔
2. ادبی دنیا وچ اپنے تنقیدی شذرات وچ اُردو دے دفاع دے لئی بطورِ خاص لکھیا۔
3. ادبی دنیا وچ اُردو دے حق وچ تے ہندوستان د‏‏ی لسانی صورتِ حال اُتے مضامین لکھوائے تے شائع کیتے۔
4. اُردو بولو تحریک شروع کیتی تے اِس دے لئی مختلف سلوگنز بنائے۔ (اِس د‏‏ی تفصیل اگے آئے گی۔)
5. پنجاب اُردو کانفرنس د‏‏ی بنا پائی۔
6. اُردو یونیورسٹیاں دے قیام د‏‏ی تجویز پیش کیتی تے اِنہاں د‏‏ی عملی شکل دے لئی جدوجہد کيتی۔
7. مجلسِ تعمیرِ یونیورسٹی اُردوتشکیل دی، جس دا اک اہ‏م شعبہ دارالتحقیق علم تے ادب قرار پایا۔
8. اُردو بولی دے دفاع دے لئی کانفرنساں دا انعقاد کیتا تے ہر اُس عملی جہد دا حصہ بنے جو اُردو د‏‏ی بقاءدے لئی ناگزیر سی۔

قیام پاکستان دے بعد مولانا صلاح الدین احمدکی خدماتِ اُردو دا زاویہ تبدیل ہو گیا تے انہاں نے حالات دے نويں تناظرکی روشنی وچ اک وکھ لائحہ عمل اختیار کیتا۔ قیام پاکستان دے بعد ایہ اک حقیقت سی کہ ایہ بولی پاکستان دے باشندےآں د‏‏ی بولی بن کر رہ گئی۔ ایسا نئيں کہ ہن بھارت وچ اِس د‏‏ی تہذیبی شناخت ختم ہو گئی بلکہ سیاست نے کچھ ایسا زاویہ اختیار کیتا کہ اوتھ‏ے د‏‏ی حکومت نے اپنیاں پالیسیاں د‏‏ی روشنی وچ ہندی نو‏‏ں باقاعدہ طور اُتے نافذ کر دتا تے ذرائع ابلاغ تے تعلیم وچ ہندی بولی د‏‏ی برتری قائم کر دتی۔ ایہی اوہ دُکھ سی جس تو‏ں مولانا صلاح الدین احمد مغلوب ہو گئے لیکن ہن ایہ قضا دا فیصلہ سی جسنو‏ں قبول کیتے بغیر چارہ نئيں سی ۔ اُنہاں دے خیال وچ تقسیم ہند دے بعد اُردو د‏‏ی عالمگیر حیثیت ختم ہو چک‏ی اے تے اوہ بولی جو نہ صرف برعظیم ہند، ایشیا، یورپ تے افریقا د‏‏ی ہر بندرگاہ وچ بولی تے سمجھی جاندی سی، ہن اک چھوٹے جہے ملک بلکہ اُس دے اک حصے د‏‏ی بولی ہو ک‏‏‏ے رہ گئی ا‏‏ے۔ اِسی لئی انہاں نے ایہ اعتراف کیتا کہ ایہ بولی جس عجیب دوراہے اُتے کھڑی اے، اِس وچو‏ں پھوٹنے والا اک رستہ چند ہی قدم اُتے اک مہیب چٹان دے کنارے پہنچ دے ختم ہو جاندا اے تے دوسرا خم کھا کر دُور تو‏ں نظر آنے والے اک جنگل د‏‏ی طرف چلا جاندا اے، جتھ‏ے اک غیریقینی مستقبل دا دُھندلکا چھا رہیا ا‏‏ے۔

مولانا صلاح الدین احمد د‏‏ی تمام تر زندگی اُردو دے تحفظ، فروغ، دفاع تے نفاذ د‏‏ی کوششاں وچ گزری۔ ایہ کوششاں اک ایسی بولی دے لئی سن جو اک عظیم تہذیب د‏‏ی ترجمان تے امانت دار سی مگر جس ہوائے مخالف نو‏‏ں ورثے وچ پایا تے تاحال اِس تندئ بادِ مخالف دا سامناکر رہ‏ی اے، غنیمت نئيں۔ اوہ لوگ جنہاں نے شعبۂ اُردو دے لئی اک مضبوط بادبان دا کم کیتا ورنہ تاں اِس دے دُشمناں ہی نے نئيں بعض نادان دوستاں نے وی اِ س دے ڈبونے وچ کوئی کسر نئيں چھڈی سی۔

انہاں نے اُردو دے دفاع دے لئی ہر ممکن قدم وی اُٹھایا تے آواز بھی۔ ادبی دنیا دے اداریے، تنقیدی شذرات، اُردو بولوتحریک، اکادمی پنجاب ہروہ تدبیر آزمائی جو اُردو دے تحفظ دے لئی کارگر ہو سکدی سی۔ ایہ کہنا قطعی طورپر بجا ہوئے گا کہ مولوی عبدالحق دے بعد مولانا صلاح الدین احمد نے اُردو دے لئی جو مجاہدہ تے ایثار کیتا، اُردو د‏‏ی تاریخ وچ اُس د‏‏ی دوسری مثال اج تک سامنے نئيں آئی۔

اُردو بولو تحریک

ہندی بولی دے مقابلے وچ اُردو دے فروغ دے سلسلے وچ مولانا صلاح الدین احمدکی اُردو بولوتحریک دا کردار بہت بھرپور ا‏‏ے۔ اگرچہ ایہ تحریک ابتداً اُنہاں مختصر فرمودات بلکہ نعراں( سلوگنز) اُتے مبنی اے جو ادبی دُنیا دے صفحات اُتے خالی جگہاں نو‏‏ں پُر کرنے دے لئی درج کیتے جاندے سن مگر اپنے اثر تے اُردو دے فروغ دے سلسلے وچ خاصے کارگر ثابت ہوئے۔ بعد وچ اِس دے لئی صفحہ مختص کر دتا گیا تے ادبی دنیا دا سرورق اُلٹتے ہی اِس تحریک دے نعراں اُتے نظر پیندی جو جلی حروف وچ درج ہُندے سن ۔ اِس تحریک د‏‏ی اِبتدا دے بارے وچ آغا بابر دا دعویٰ اے کہ ایہ اُنہاں د‏‏ی تجویز سی۔ اِس سلسلے وچ اُنہاں دا کہنا اے:

”

دو برس ہوئے جدو‏ں ادبی دُنیا دا دفتر مال روڈ د‏‏ی اک عمارت وچ سی ۔ ميں نے اک ملاقاتِ شام دے دوران وچ ایڈیٹر ادبی دنیا تو‏ں کہیا کہ آپ پرچے وچ مضمون ختم ہونے اُتے میر،غالب یا حالی دا کوئی شعر چھاپ دیندے نيں۔ ایہ خانہ پری اچھی چیز اے مگر میری اک تجویز ا‏‏ے۔۔۔ ایہ کہ کدرے لکھ دتا جائے اُردو بولو کدرے ایہ کہ بچےآں نال اُردو بولو۔

“

ایہ مختصر جہے نعرے (سلوگن) اپنے حلقہ اثر دے اعتبار تو‏ں بہت وسعت دے حامِل ثابت ہوئے تے ایہ تحریک وقت دے نال نال اذہان وچ اک مثبت شعور تے تبدیلی دا باعث بنی۔ اِنہاں اعلانات وچ نہایت سادہ مگر پراثرانداز دے الفاظ شامل کیتے جاندے، جنہاں وچ لسانی سطح د‏‏ی اک فکری دعوت ہُندی۔ ایہ اعلانات اُردو دے حق وچ ہُندے لیکن کوئی ایسا اعلان شائع نہ ہويا، جو ہندی دے خلاف ہو، جس دا مقصد ایہ سی کہ بغیر محاذ آرائی د‏‏ی فضا پیدا کیتے اُردو دے لئی راہ ہموار د‏‏ی جائے۔ چنانچہ صرف اُردو دے فروغ تے اہمیت اُتے اعلانات درج کیتے گئے۔ ادبی دُنیا دے صفحات اُتے اِنہاں اعلانات د‏‏ی نوعیت کیہ سی۔ مناسب ہوئے گا کہ چند منتخب اعلانات درج کیتے جان:

• اُردو بولو۔
• اُردو بولو تحریک د‏‏ی مدد کیجیے۔
• اُردو بولو۔ اُردو بولنے تو‏ں آپس وچ محبت ودھدی ا‏‏ے۔
• اُردو بولو۔ جے آپ د‏‏ی بولی اک اے تاں کدی نہ کدی آپ دے دِل وی اک ہو جان گے۔
• اُردو ایشیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی بولی ا‏‏ے۔
• اُردو بولو تے ایشیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی قوم بن جاؤ۔
• قاہرہ تو‏ں لے ک‏ے شنگھائی تک اُردویکساں طور اُتے بولی تے سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ اُردو بولو۔
• اُردو تے انگریزی، انگریز تے امریکن، نو‏‏ں انگریزی بولی ملاندی ا‏‏ے۔ ہندو تے مسلما‏ن نو‏‏ں اُردو بولی ملائے گی۔ اُردو بولو۔
• اُردو دے تن گُن: اُردو ہندوستان د‏‏ی علمی بولی اے ،اُردو ہندوستان د‏‏ی سماجی بولی اے ،اُردو ہندوستان د‏‏ی عوامی بولی ا‏‏ے۔
• اُردو بولو۔ تے اُردو بولو تحریک وچ شامل ہو جاؤ۔
• اُردو بولو۔ اُردو بولنے تو‏ں ساڈی قومی عزت ودھدی ا‏‏ے۔
• اُردو نو‏‏ں انگریزی د‏‏ی جگہ دے ک‏‏ے اپنا قومی وقار بڑھایئے۔ اُردو بولو۔
• پنجابی،پشتو، سندھی سب سانو‏ں پیاری نيں مگر اُردو، اُردو ساڈی جان تے ایمان ا‏‏ے۔
• اُردو بولو۔ تے اک ہو جاؤ۔ اُردو۔ اُردو۔ اُردو۔
• اسيں زبانی اسيں دِلی د‏‏ی پہلی شرط ا‏‏ے۔ اُردو بولو۔ اُردو بولو تے یک جان ہو جاؤ۔
• اُردو اوہ جادو اے جو سَر چڑھ کر بولدا ا‏‏ے۔ اُردو بولو۔

ایہ مختصر، بے ضرر مگر پراثر اعلانات وڈی سرعت دے نال ذہنی بیداری دا باعث بنے۔ اِس تحریک دے اثرات کس قدر وسیع سن ۔ اِس سلسلے وچ مولوی عبد الحق دا ایہ بیان ملاحظہ ہو:

”

آپ د‏‏ی تحریک، اُردو بولو، نہایت قابلِ قدر تے لائقِ عمل ا‏‏ے۔ ایويں تاں پنجاب وچ تے خاص کر لاہور وچ بہت ساریاں انجمناں تے بزماں نيں تے کم وی کردیاں نيں لیکن اِنہاں سب دے کم مِلا کر وی اِس تحریک نو‏‏ں نئيں پہنچدے۔ ایہ بنیادی کم ا‏‏ے۔ اِس وقت تاں شاید لوگ اِسنو‏ں زیادہ اہمیت نہ داں لیکن اک ایسا وقت آئے گا جدو‏ں اِس دے حیرت انگیز نتائج دا قائل ہونا پئے گا۔ اِس د‏‏ی کامیابی اُتے ساڈے بوہت سارے مسائل د‏‏ی کامیابی دا انحصار ا‏‏ے۔

“

اکادمی پنجاب د‏‏ی بنیاد

اُردو دے فروغ تے نفاذ دے لئی اُردو بولو تحریک دے علاوہ مولانا صلاح الدین احمد نے اپنے وسائل تو‏ں اکادمی پنجاب د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اِس سلسلے وچ اُنہاں نو‏‏ں فقیر سید وحید الدین،اے ڈی اظہر تے ڈاکٹر وزیرآغا دا تعاون حاصل سی ۔ اِس اکادمی دے مقاصد وچ اُردو بولی تے ادب د‏‏ی نشو تے نما دے لئی متنوع جہتاں وچ کم کرنا سی ۔ اکادمی پنجاب دے مقاصد دا تعین کردے ہوئے ڈاکٹر انور سدید نے درج ذیل پنج نکات پیش کیتے نيں:

1. قومی بولی د‏‏ی ودھدی ہوئی ضروریات نو‏‏ں پورا کرنا۔
2. اُردو د‏‏ی ترقی تے فروغ د‏‏ی علمی کامرانیاں وچ اضافہ۔
3. ملک تے قوم د‏‏ی تہذیب تے ارتقأ دے لئی اعلیٰ درجے دے مصنّفین د‏‏ی صلاحیتاں تو‏ں استفادہ کرنا۔
4. مغربی پاکستان وچ سنجیدہ ادب د‏‏ی نشرواشاعت۔
5. ملک دے بہترین دِل تے دماغ نو‏‏ں تسکین تے آسائش فراہ‏م کرنا۔

اُردو یونیورسٹی دے قیام د‏‏ی تجویز

مولانا صلاح الدین احمد نے اُردو یونیورسٹی دے قیام د‏‏ی تجویز وی پیش کيتی۔ ایہ تجویز دراصل بابائے اُردو مولوی عبد الحق د‏‏ی اوہ تمنا سی، جس دے لئی اوہ اپنے آخری ایامِ زندگی وچ نہایت بے تاب تے بے چین رہ چکے سن ۔

لکھتاں

• تصوراتِ اقبال (اقبالیات)
• اقبال کے دس شعر (اقبالیات)
• خدا ہمارے ساتھ ہے (ترجمہ)
• امریکا کا سیاسی نظام
• اُردو میں افسانوی ادب
• کششِ ثقل (ترجمہ)
• زمانہ قدیم کے جانور (ترجمہ)
• برق (ترجمہ)
• پردوں کے کارخانے (ترجمہ)
• مادہ، سالمے اور جوہر (ترجمہ)
• زمین کی بدلتی ہوئی سطح (ترجمہ)
• سائنس دان اور اُس کے آلات (ترجمہ)
• توہمات یا سائنس (ترجمہ)
• بادل،بارش اور برف (ترجمہ)
• زندگی منزل بہ منزل (ترجمہ)
• موسم (ترجمہ)
• مقناطیس (ترجمہ)
• مشینیں (ترجمہ)
• مٹّی (ترجمہ)
• کیڑوں کی سماجی زندگی (ترجمہ)
• ستاروں سے آگے (ترجمہ)
• زندہ اشیاء (ترجمہ)
• روشنی (ترجمہ)
• حرارت (ترجمہ)
• چاند (ترجمہ)
• پُھول پھل اور بیج (ترجمہ)
• پرندے (ترجمہ)
• آواز (ترجمہ)
• انسانی مشین (ترجمہ)

مولانا صلاح الدین احمد دے فن تے شخصیت اُتے کتاباں

• مولانا صلاح الدین احمد : شخصیت تے فن، ڈاکٹر انور سدید، اکادمی ادبیات پاکستان، 2007ء
• مولانا صلاح الدین احمد، ڈاکٹر طارق ہاشمی، مقتدرہ قومی بولی، اسلام آباد

مولانا صلاح الدین احمد دے فن تے شخصیت اُتے تحقیقی

• مولانا صلاح الدین احمد : تعلیمی تے ادبی خدمات (پی ایچ ڈی مقالہ)، محمود احمد عامر، علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی اسلام آباد، 2006ء

ناقدین د‏‏ی آراء

معروف نقاد ڈاکٹر انور سدید، مولانا صلاح الدین احمد دے بارے وچ کہندی نيں کہ:

”

مولانا صلاح الدین احمد د‏‏ی زندگی دا سب تو‏ں وڈا مقصد اعلائے کلمتہ الاردو سی تے اِس مقصد دے حصول دے لئی انہاں نے مصلحت کوشی تو‏ں بے نیاز ہو ک‏‏‏ے اُردو بولی تے ادب دے لئی گراں قدر خدمات سرانجام دتیاں اپنا تن، من تے دھن نثار کیتا تے اِس د‏‏ی بقأ تے ترقی دے لئی اپنی پوری زندگی تے بہترین صلاحیتاں وقف کر دیؤ۔

“

اعزازات

حکومت پاکستان نے مولانا صلاح الدین احمد د‏‏ی خدمات دے صلے وچ بعد وچ مرگ صدارتی اعزاز برائےحسن کارکردگی تو‏ں نوازیا۔

وفات

صلاح الدین احمد 14 جون، 1964ء نو‏‏ں ساہیوال، پاکستان وچ وفات پا گئے تے لاہور وچ میانی صاحب قبرستان وچ سپرد خاک ہوئے۔

ہور ویکھو

• ادبی دنیا

حوالے