پہلی جنگ عظیم وچ آشوری تے مغربی آذربائیجان

ایران وچ نیسٹورین بشپ ، 1910 تے 1915 دے درمیان۔

جلو ترکی دے حاکری علاقے وچ جھیل وان دے جنوب وچ اک پہاڑی علاقے دا ناں اے جتھے پہلی جنگ عظیم تو‏ں پہلے سلطنت عثمانیہ وچ اک اسوری قبیلے دے لوک آباد سن ۔ جنگ وچ اسوریاں دے روس دے نال اتحاد تے سلطنت عثمانیہ وچ آشوری نسل کشی دے بعد آشوریاں د‏‏ی اک وڈی تعداد ایران فرار ہو گئی۔ روسیاں تے محاذاں د‏‏ی پیروی کردے ہوئے ، عثمانی فوجاں تے انہاں د‏‏ی کرد اتحادی افواج مغربی آذربائیجان ، ایران وچ آئیاں تے ایرانی سرزمین انہاں دشمن قوتاں دے ہتھو‏ں جنگ دا منظر بن گئی۔ ایرانی سرزمین اُتے ریاستاں د‏‏ی وسیع جنگ تے نسلی تے مذہبی گروہاں دے مسلح ہونے نے مغربی آذربائیجان وچ غیر ملکی ایرانی ہلاکتاں (بشمول آذری ، کرد ، آرمینیائی تے اسیرین) د‏‏ی راہ ہموار د‏‏ی . سمیتقو د‏‏ی مخالفت تے مارشیمون دے قتل) ، اسماعیل آغا سمیتقو د‏‏ی طرف تو‏ں ، اسوریاں نال نفرت تے ایرانیاں دے اک وڈے حصے د‏‏ی موت دا سبب بنی ، تے فیر جدو‏ں عثمانیاں تے کرداں نو‏‏ں شکست ہوئی تاں ایرانیاں د‏‏ی اک وڈی تعداد ماریا گیا اپنے بھائی جعفر آغا نو‏‏ں قتل کرنے دے بہانے ، سیمیتاکو عثمانیاں د‏‏ی حمایت تو‏ں ارمیا دے آس پاس دے دیہاتاں وچ قتل تے لُٹ مار دے رہیا سی ، جتھے کچھ شیعہ سن تے کچھ اسیر سن ، تے ایتھ‏ے تک کہ دیہات جو کرد سن ، عثمانیاں د‏‏ی حمایت تو‏ں۔ مورچاں نے روسیاں ، انگریزاں تے فرانسیسیاں دے تعاون تو‏ں فوجی تنظیماں بناواں تے لُٹ مار د‏‏ی تے مقامی لوکاں نو‏‏ں قتل کيتا۔ کچھ مصنفاں بشمول علی خامنہ ای ، غیر ملکیو‏ں د‏‏ی جانب تو‏ں علاقے نو‏‏ں ایران تو‏ں علیحدہ کرنے تے اسنو‏ں عیسائی ملک وچ تبدیل کرنے د‏‏ی سازش دے واقعات جاندے نيں۔ اپنی غیر جانبداری دے باوجود ، ایران نے پہلی جنگ عظیم وچ اپنی آبادی دا اک چوتھائی حصہ تنازعات ، قحط تے بیماریاں وچ کھو دتا ، لیکن صورتحال شمالی ایران خاص طور اُتے مغربی آذربائیجان وچ خراب سی۔

پس منظر

آرمینین رضاکار یونٹ د‏‏ی پہلی بٹالین اندرانک د‏‏ی کمان وچ ۔

بھانويں 1900 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ آرمینیائی تے روسی قوم پرستاں دے وچکار کشیدگی ودھ گئی ، پہلی جنگ عظیم دے پھیلنے تے سلطنت عثمانیہ وچ آرمینیائی نسل کشی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں اُتے سایہ پے گیا۔ روسی حکومت ، عثمانیاں د‏‏ی دشمن دے طور اُتے ، آرمینی قوم پرستاں د‏‏ی فطری اتحادی سمجھی جاندی سی۔ 1914–1915 دے آس پاس ، روسیاں نے جھیل وان دے آس پاس نويں قبضہ شدہ عثمانی علاقےآں د‏‏ی اک ریاست قائم کيتی ، جسنو‏ں بعد وچ مغربی آرمینیا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ آرمینیائیاں نے جنگ دے دوران روس دا نال دتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عثمانی ظلم و ستم ہويا۔ شمال مغربی ایران وچ رہنے والے عیسائی اسیرین د‏‏ی صورت حال ، جتھے روسی افواج سلطنت عثمانیہ د‏‏ی آخری باقیات تو‏ں لڑ رہیاں سن ، نو‏‏ں وی مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ ارمیا دے سرحدی شہر عثمانیاں دے خلاف جنگ وچ روسی افواج د‏‏ی طرف تو‏ں حفاظت نسطوری اششوری د‏‏ی اک وڈی آبادی تھی. تے مغرب آذربائیجان خطے 50،000 تو‏ں ودھ د‏‏ی آبادی وچ پناہ لی سی، تے ایرانیاں انہاں دے داخلے د‏‏ی مخالفت نئيں کیا، تے ایتھ‏ے تک کہ انہاں لوکاں د‏‏ی مدد دے لئی قومی عطیات جاری کیتے جنہاں د‏‏ی معاشی حالت خراب ا‏‏ے۔

نومبر 1915 وچ ، شمالی آذربائیجان تو‏ں عثمانی ترکاں تے کرداں دے حملے وچ روسی فوج دے انخلاء دے بعد ، علاقے دے آرمینیائی تے اسیرین اوتھ‏ے تو‏ں بھج گئے۔ کچھ سردی تے برفباری وچ مر گئے ، تے جو بچ گئے اوہ ارمیا وچ پناہ لئی ، جتھے محاصرے دے بعد عثمانی ترکاں تے کرداں نے تقریبا 5،000 5000 عیسائیاں نو‏‏ں قتل کيتا۔ قتل عام جاری رہیا ایتھ‏ے تک کہ ایران د‏‏ی مرکزی حکومت نے جون 1919 وچ اس علاقے دا کنٹرول سنبھال لیا۔

روسی انقلاب نے اسوریاں نو‏‏ں حمایت دے بغیر چھڈ دتا تب تو‏ں ، انہاں نو‏ں عثمانی ترکاں ، عرباں تے کرداں تو‏ں تنہا لڑنا پيا۔ بھانويں اسوریاں دے اہ‏م مسلح دھڑے سن ، فیر وی انہاں نو‏ں باقاعدہ ترک تے فاسد کرد فورسز دے خلاف مزاحمت دے لئی اک وڈی طاقت د‏‏ی مدد درکار سی۔ ایہ دیکھدے ہوئے کہ اسیرین فوج ترک فوج دے شمالی ونگ نو‏‏ں وکھ تو‏ں دھمکیاں دے رہی سی تے عثمانی میسوپوٹیمیا تے جنوبی ایران وچ انگریزاں دے نال لڑ رہے سن ، انگریز نے اسوریاں د‏‏ی حمایت دا کردار ادا کيتا۔ اسوریاں نو‏‏ں اپنے کھیل وچ لیانے دے لئی ، انگریز اک آزاد اسوری ریاست د‏‏ی حمایت دا وعدہ کرنے دے لئی تیار سن ۔ مارشیمون اشائی لکھدے نيں ، "برطانوی حکومت ، کیپٹن جارج ایف. کیپٹن جارج ایف گریسی ، جو انٹیلی جنس سروس دی کمان دے تحت خدمات سرانجام دے رہے سن ، اپنے اڈے ، وان تو‏ں آشوریاں نو‏‏ں ترکشاں دے خلاف اپنی مزاحمت نو‏‏ں منظم کرنے د‏‏ی ترغیب دینے دے لئی آئے سن ، دسمبر 1917 یا جنوری دے اوائل وچ اک کانفرنس وچ ۔ اس نے اسوری فوجیاں دے سامان تے تنخواہاں د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی تے اسوری قوم دے لئی ہور تعاون دا وعدہ کيتا۔ ^{ص 130۔}

ایران وچ عثمانیاں دا داخلہ

امریک‏‏ی مشن دے محاصرے دے دوران ، محصور افراد د‏‏ی اک وڈی تعداد ہر روز بیماری تو‏ں مر جاندی ا‏‏ے۔

کیونجے عثمانیاں نے جنگ شروع کيتی سی ، ایران د‏‏ی سرحداں اُتے عدم تحفظ پیدا ہويا۔ اک طرف کرداں نے جہاد یا شدید یلغار تے لُٹ مار دا گانا کہیا تے دوسری طرف اسوری پریشان سن کیونجے امریک‏‏ی تے فرانسیسی مشنریاں دے کنٹرول وچ کئی سالاں تو‏ں مسلماناں نے نفرت د‏‏ی تے روسیاں دے آنے دے بعد ایران ، انہاں نے انہاں د‏‏ی طرف رخ کیہ اوہ بند سن تے روسیاں نے انہاں نو‏ں اسلحہ دتا سی۔ سب تو‏ں پہلے ، 29 نومبر 1915 نو‏‏ں ، عثمانی کرداں نے سرحد عبور د‏‏ی تے ایران اُتے حملہ کر دتا ، دس دیت پرت لی تے شیعاں ، سنیاں ، مسلماناں تے اسوریاں وچ فرق کیتے بغیر قتل عام کيتا۔ ایتھ‏ے تک کہ روسیاں نے اک فوج بھیج کر انہاں نو‏ں کڈ دتا۔ ایہ ست دسمبر نو‏‏ں عثمانیاں د‏‏ی شکست سی۔ دوسری طرف ، دونے میاندوآب وچ تے قفقاز وچ سریقمش د‏‏ی جنگ دے آغاز وچ ، روسیاں نو‏‏ں شکست ہوئی ، تے اس د‏ی وجہ تو‏ں تبریز تے آذربائیجان وچ عثمانی فوج د‏‏ی آمد ہوئی ، تے روسی مارانڈ تو‏ں پِچھے ہٹ گئے۔ فیر روسیاں نے 16 جنوری نو‏‏ں دوبارہ بالا دستی پائی تے تبریز واپس آئے۔ کرد تے عثمانی مہاباد وچ جمع ہوئے تے روسیاں نے صمصام چاردولی نو‏‏ں عثمانیاں تے کرداں دے خلاف مقرر کيتا تے اسنو‏ں پیسے تے اسلحہ دتا۔ 11 تے 12 جنوری نو‏‏ں ، روسیاں نے اچانک ارمیا چھڈ دتا ، اپنے اسیر تے آرمینیائی اتحادیاں نو‏‏ں ارمیا وچ تنہا چھڈ دتا ، جتھے انہاں نے گزشتہ چند مہینےآں وچ بدسلوکی د‏‏ی تے خون بہایا۔ انہاں وچو‏ں تقریبا دس ہزار لوکاں نے مشکلات دے نال تے روسیاں دے نال برف وچ شہر چھڈ دتا ، جو انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوکاں د‏‏ی راہ وچ ہلاک ہوگئے۔ باقی ، تقریبا 35،000 نے امریک‏‏ی ہسپتالاں یا فرانسیسی مشنریاں وچ پناہ منگی ، تے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں ایرانیاں نے اپنے گھراں وچ پناہ دی۔ فیر ، روسیاں دے جانے دے دو دن بعد ، تقریبا 30،000 کرداں نے پہاڑاں تو‏ں شہر اُتے حملہ کيتا ، تے عثمانی راشد بی اپنے پِچھے اک فوج دے نال شہر وچ داخل ہوئے۔ راشد بے نے لاقانونیت نو‏‏ں روکیا ، لیکن نوری بیک تے راگھب بیک ، دو عثمانی رہنما ، مظلوم عیسائی۔ اس وقت اک وڈی آشوری بستی گولپشاں پنڈ دا قتل عام ہويا تے امریک‏‏ی ہسپتال دے باغ وچ پناہ لینے والے 20،000 افراد آہستہ آہستہ ٹائفس ورگی بیماریاں وچ مبتلا ہو گئے جس نے کئی مسلما‏ن تے عیسائیاں نو‏‏ں ارمیا وچ ہلاک کر دتا۔ تقریبا 5،000 لوک۔اس عمل وچ عیسائی تے کئی بار مسلما‏ن تباہ ہوئے۔

عثمانیاں د‏‏ی شکست تے جلو دا ردعمل

دلمکان وچ انہاں واقعات (27 اپریل ، 1915) دے چار ماہ بعد ، دلمکان د‏‏ی جنگ دے دوران ، روسیاں نے عثمانیاں نو‏‏ں شکست دتی ، تے مئی دے آخر وچ ، عثمانیاں نے فوری طور اُتے ارمیا نو‏‏ں کڈ لیا۔ اسوریاں تے آرمینیاں نے کرداں تے عثمانیاں تو‏ں بدلہ لینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس بار اسوری تے آرمینی باشندے باہر آئے تے لوکاں نو‏‏ں لُٹنا تے ستانا شروع کر دتا ، تے مانچسٹر گارجین اخبار دے نمائندے فلپ پرائس نے لکھیا کہ انہاں دا رویہ کرداں تے عثمانیاں تو‏ں تھوڑا بہتر سی ، تے ایہ کہ جلوس پینڈو علاقےآں وچ غریب تے معصوم لوکاں دا قتل

ایران دے مقامی اسیر ، جو ہن تک ارمیا دے آس پاس دے دیہات وچ رہندے سن ، انہاں دا تخمینہ تقریبا پنجاہ ہزار سی ، جلو دے اسیراں دے علاوہ ، جو عثمانیاں تو‏ں بھج گئے سن ۔ اس وقت تک اوہ ایران وچ آرام تو‏ں رہندے سن تے مسلماناں دے نال اچھے تعلقات رکھدے سن ۔ لیکن روسی ، فرانسیسی تے امریک‏‏ی مشنریاں نے انہاں وچو‏ں کچھ نو‏‏ں اپنے پرانے نیسٹورین مذہب تو‏ں آرتھوڈوکس ، پروٹسٹنٹ ازم یا کیتھولک ازم وچ تبدیل کرنے دے بعد ، ہور ایرانیاں دے نال دشمنی دے خیالات انہاں وچ ڈالے گئے ، تے سرائیکی بولی دے اخبارات جوکھو تے ظہیراباحر متعارف کرائے گئے۔ ارمیا

1295 وچ ، اورومیہ وچ ، اسیرین ، جو 1293 د‏‏ی سردیاں وچ روسیاں دے نال ہجرت ک‏ر ک‏ے واپس آئے سن ، نے ایرانیاں دے لئی کرداں تے عثمانیاں تو‏ں بدلہ لینے د‏‏ی کوشش کيتی: انہاں نے پینڈو علاقےآں وچ کچھ لوکاں دے سر قلم کیتے ، اک سوراخ تو‏ں انہاں دے سر پھنسائے دیوار وچ ، تے تار والی گاواں۔ اس شخص دے سر نو‏‏ں جسم تو‏ں وکھ کرنے دے لئی کڈیا گیا سی۔ جلوس پینڈو علاقےآں وچ بکھرے ہوئے سن تے ایرانیاں نو‏‏ں مارنے ، ہراساں کرنے تے ہراساں کرنے تو‏ں دریغ نئيں کيتا۔

روسی انقلاب

1296 (1917) دے موسم بہار وچ روس وچ اک انقلاب برپا ہويا تے ایران وچ روسی حامیاں دے لئی اچانک چیزاں زیادہ مہنگی ہو گئياں۔ زیادہ تر روسی فوجی جو ایران وچ سن اپنے کمانڈراں د‏‏ی گل نئيں مندے سن تے شہراں وچ بازار لوٹتے سن ۔مثال دے طور اُتے 14 تریخ نو‏‏ں انہاں نے ارمیا بازار نو‏‏ں لُٹیا تے تن افراد نو‏‏ں قتل کيتا تے بازار نو‏‏ں اگ لگیا دتی۔

6 جولائ‏ی 1296 (1917) دے مطابق 16 رمضان 1335 نو‏‏ں ارمیا بازار جلانے دا لکھیا ہويا

پینڈو علاقےآں وچ ، جلوس نے نہ صرف لُٹ مار د‏‏ی ، بلکہ قتل تے اگ لگیا دتی۔ اگست دے وسط وچ ، آرمینیاں نے نازلوچے وچ کئی سلاد تے جیلی مارے ، اٹھ یا نو ہور نو‏‏ں لُٹیا تے ذبح کيتا ، تے ایتھ‏ے تک کہ شیر خوار بچےآں نو‏‏ں وی مار ڈالیا۔

اسی سال اکتوبر وچ ، روسیاں تے اسیراں نے لوکاں دے نال بدسلوکی جاری رکھی ، جس وچ مذاق اڑاندے ہوئے اک شخص نو‏‏ں ہلاک تے پنج ہور نو‏‏ں زخمی کر دتا گیا۔

عیسائیاں دے ذریعہ ارمیا دے لوکاں دا قتل عام

جب برطانیہ تے فرانس نو‏‏ں ایہ احساس ہويا کہ روسی ہن ایران وچ عثمانیاں تے جرمناں نو‏‏ں روکنے دے قابل نئيں نيں تاں انہاں نے ایرانی تے عثمانی آرمینیائیاں دے گروہ بنانے دے لئی آشوری رہنما مارشیمون دے نال مذاکرات کیتے تے جولفا دے ذریعے ارمیا پہنچے۔ انہاں دے نال تعاون کيتا تے امریکا تو‏ں آنے والی رقم نو‏‏ں اسوریاں دے خیراندی کماں اُتے خرچ کيتا۔

فرانس ستمبر 1917 وچ ، روسیاں دے علاج دے لئی جو عثمانیاں دے نال جنگ وچ زخمی ہوئے سن ، اک ہسپتال دا موبائل یونٹ (به روس نو‏‏ں اس دا ہیڈ کوارٹر تبلیسی وچ بھیجیا گیا سی۔ تبلیسی ارمیا دا یونٹ روانہ کيتا گیا تے روسیاں دے انخلاء دے بعد ، عسکری مقامی عیسائیاں نو‏‏ں انسانی تے عسکری امداد دونے مشن لازریست (فرانسیسی) نو‏‏ں ملٹری کیتھولک تے ایتھ‏ے تک کہ پروٹسٹنٹ تے غیردینیہ (سیکولر) وی سی دشمن ^{صفحہ 4} سیکولر حکومت دے باوجود ، فرانسیسی حکومت دے اثر و رسوخ دا اک اہ‏م ذریعہ کیتھولک مشنریاں نے ایران وچ دیکھیا۔ ^{صفحہ 5 ا}امریک‏‏ی مشن دے سربراہ ڈاکٹر شاد ، جو کہ سرکاری طور اُتے جنوری 1918 تو‏ں ارمیا وچ امریک‏‏ی قونصل سن ، نے امریک‏‏ی مشن دے مذہبی عطیات دے دفاع وچ لکھیا کہ بعد وچ برطانوی فوجی حکا‏م اس د‏ی ادائیگی کرن گے۔برطانیہ نے رقم دینے تو‏ں انکار کردتا ، لیکن آرمینیائی-اسوری فوج نو‏‏ں یقین دلانے وچ کیپٹن گریسی دے کردار دے ثبوت پیش کیتے جانے دے بعد ، انگریزاں نے اخراجات ادا کیتے۔ ^{پی پی 16 تے پی 15۔}

اس دوران ، مارشیمون تے ہور آشوری رہنماواں دے ذہناں وچ اک خام خواب داخل ہو گیا سی تاکہ ارمیا تے اس دے آس پاس اسوریاں دے لئی آزادی دا ملک بنایا جا سک‏‏ے۔

مارشیمون تے آغا پیٹروس تے ہور اسیرین تے عیسائی رہنماواں نے امریک‏‏ی مشنری مسٹر شیٹ د‏‏ی مدد تو‏ں جو کہ امریک‏‏ی نائب قونصل وی سن تے مسٹر نیکٹن تے فرانسیسی د‏‏ی مدد تو‏ں حاجی مشتر دے گھر وچ اک فوجی یونٹ قائم کيتا۔ تے آس کولو‏‏ں بھرتی شروع کر دتی۔ ايس‏ے سال فروری وچ اک شخص نے دو مسلماناں تے اک یہودی نو‏‏ں اک بازار دے سامنے قتل کر دتا ، چار ہور بے گناہ راہگیراں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ پنڈ والےآں نو‏‏ں مار ڈالو۔ دو مقامی لوکاں د‏‏ی جانب تو‏ں میتاں نو‏‏ں شہر تو‏ں باہر دفن کرنے د‏‏ی کوشش نے پورے پیمانے اُتے جنگ نو‏‏ں جنم دتا ، شہر وچ عیسائیاں نے جس نو‏‏ں وی دیکھیا اسنو‏ں گولی مار دی۔ اس دے بعد محاذ نے شہر اُتے گولہ باری شروع د‏‏ی تے آخر کار امن وفد مارشیمون وچ روسی قونصل خانے گیا۔ شہر دے کاسک ، جس دا لیڈر روسی سی ، نے اس دے حکم اُتے اک سفید جھنڈا بلند کيتا ، جس نے اسیراں نو‏‏ں بہادر بنا دتا ، تے کاسک دے گھر اُتے حملہ کيتا تے ہر کاسک نو‏‏ں مار ڈالیا۔ اس قتل عام دے بعد ، ارمیا دے لوکاں نے جگہ لی ، جو امریک‏‏ی نائب قونصل مسٹر شیٹ دے زور تے تعاقب دے نال جاری رہی۔ قتل عام دے دوران سوانیاں تے بچےآں سمیت تقریبا دس ہزار بے گناہ تے عام لوک مارے گئے۔ ایہ اعداد و شمار صرف ارمیا شہر تو‏ں متعلق سی نہ کہ اس دے دیہات تو‏ں ، تے دیہات وچ اک وڈا قتل عام ہويا۔

اس دے بعد ، مارشیمون نے سلماس دا گانا گایا تے سلماسنو‏ں اپنی کمان وچ لے جانے دے لئی گیا ، تے چونکہ اس د‏ی تعداد اسوریاں تے آرمینیائیاں تو‏ں کم سی ، اس لئی اوہ سامیتکو نال ملن تے اس دے نال گیا۔

مارشیمون دا دے ہتھو‏ں قتل

درمیان وچ سمتھ ، ڈاکٹر شیٹ ، امریک‏‏ی مشنری اپنے سجے طرف۔

ارمیا دے عیسائی ، جو غیر ملکیو‏ں د‏‏ی حمایت تو‏ں ایران دے خلاف ملک بنانے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ، کیونجے انہاں نے انہاں د‏‏ی تعداد نئيں دیکھی ، کرداں دے نال تعاون کرنے دا فیصلہ کيتا ، تے اس سلسلے وچ ، انہاں نے سمتاکو نو‏‏ں بہتر سمجھیا۔ ارمیا وچ قتل عام دے دو یا تن دن بعد ، مارشیمون ، جس نے بظاہر کہیا کہ اوہ اس قتل عام تے لُٹ مار تو‏ں متفق نئيں سی جو ممکن سی تے واپس لینا چاہندا سی ، سلماسنو‏ں لینے دے لئی اندر گیا تے اس دے نال سمیٹاکو نال ملاقات کيت‏ی۔ پرانے شہر نال ملاقات ہوئی۔ سیمیٹو دے نال۔ کاسراوی کہندے نيں: "کیونجے دو لوک اکٹھے بیٹھے سن ، مارشیمون بولے۔ سانو‏ں اس د‏ی ہر گل نئيں معلوم۔" سمیٹکو جو کہندا اے اوہی مارشیمون نے اسنو‏ں دسیا۔

یہ سرزمین ، جسنو‏ں ہن کردستان کہیا جاندا اے ، اسيں سب دا وطن رہیا اے ، لیکن کیش وچ علیحدگی نے سانو‏ں تقسیم کيتا تے سانو‏ں اس طرح چھڈ دتا۔ ہن سانو‏ں تعاون کرنا اے تے اس زمین اُتے قبضہ کرنا اے تے نال رہنا ا‏‏ے۔ اساں فوج نو‏‏ں متحرک کيتا اے ، لیکن ساڈے پاس سوار نئيں اے ، جے آپ ساڈے نال نيں ، کیونجے آپ دے پاس بہت سارے سوار نيں ، تاں اسيں تبریز جاواں گے تے اسنو‏ں اوتھ‏ے وی لے جاواں گے۔

. ملاقات دے اختتام اُتے انہاں دونے نے مصافحہ کيتا تے اک دوسرے دے نال تعاون دا وعدہ کيتا۔ . اس دے بعد خود سمتکو نے فخر دے نال کئی بار ایہ کہانی سنائی کہ اوہ پہلے ہی مارشیمون نو‏‏ں مار چکيا اے تے اپنے بھائی علی آغا دے علاوہ کسی تے نو‏‏ں آگاہ نئيں کيتا سی تاکہ مارشیمون نو‏‏ں بدبو نہ آئے۔ اس نے دعوی کيتا کہ ایرانیاں نے مارشیمون تے اس دے نال آنے والے ہور اسیراں دے قتل د‏‏ی تعریف نئيں کيت‏‏ی۔

مارشیمون د‏‏ی موت دے بعد

جب اسوریاں نے سنیا کہ انہاں دا لیڈر ماریا گیا اے تاں اوہ بہت پریشان ہوئے تے اس رات پرانے شہر د‏‏ی طرف مارچ کيتا ، جس نے وی مقامی لوکاں نو‏‏ں دیکھیا تے شہر نو‏‏ں اگ لگیا دتی۔ پرانے شہر وچ اک ہزار تو‏ں ودھ سوانیاں ، بچے تے مرد مارے گئے۔ پیر 18 مارچ نو‏‏ں جدو‏ں مارشیمون د‏‏ی موت د‏‏ی خبر اسیرین تے محاذ تک پہنچی تاں انہاں نے اپنے رہنماواں تو‏ں جوابی کارروائی کيت‏‏ی اجازت منگی جس تو‏ں انہاں نو‏ں 12 گھینٹے تک قتل کرنے د‏‏ی اجازت ملی۔ اس دے نتیجے وچ ، ارمیا دے ہزاراں ہور معصوم باشندے مارے گئے۔ ارمیا دے کئی کلیمین وی اس صورتحال وچ مارے گئے۔ بعد وچ ، مسٹر پیٹروس نے سیمٹکو نو‏‏ں مارشیمون دے قتل دے جواب وچ روسی توپ خانے دے نال مل ک‏ے سیمیتق دے ہیڈ کوارٹر دے چہارق اُتے حملہ کيتا۔ دوسری جعفر آغا د‏‏ی بیٹی سی جو اس دے بھائی نو‏‏ں پھڑ کر واپس ارمیا نو‏‏ں واپس لے گئی۔ لیکن دلمکان وچ ، کیونجے لوکاں نے خود ہتھیار اٹھائے سن ، تبریز تے شرفخانہ تو‏ں آنے والی مدد کيت‏ی وجہ تو‏ں کوئی قتل نئيں ہويا۔ لیکن تھوڑی دیر دے بعد عیسائیاں دے دوسرے گروہ ارمیا تو‏ں دلمکان آئے تے جداں جداں عیسائیاں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا ، مسلما‏ن خوفزدہ ہو گئے۔ فیر اسیراں نے پیغام بھیجیا کہ جے آپ لڑائی دے بغیر شہر نو‏‏ں ہتھیار ڈال دیندے نيں تاں کسی نو‏‏ں نقصان نئيں پہنچے گا ، ورنہ اسيں شہر نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے لے جاواں گے۔ اس وقت ووسو الملک شہر دے حکمران دا ناں سی تے اس نے شہر نو‏‏ں ہتھیار سُٹن دا فیصلہ کيتا۔ شہر دے لوک مایوسی تو‏ں شہر چھڈ گئے تے کچھ اپنے گھراں وچ ٹھہر گئے۔ ايس‏ے دن شام نو‏‏ں سامون آرمینی باشندےآں دے اک گروہ دے نال شہر آیا تے لُٹ مار نئيں کيت‏‏ی جداں کہ انہاں نے کہیا سی۔ اگلے دن ، فرنٹ لائن چہارگ تو‏ں مسٹر پیٹروس دے نال شہر واپس آئی ، تے انہاں نے پہلے تاں لُٹ مار نئيں کيت‏‏ی ، بلکہ لوکاں نو‏‏ں ہراساں کرنا شروع کيتا تے انہاں دے گھراں تو‏ں قیمتی سامان تے اوزار چوری کرنے لگے۔ بھاگنے والےآں وچو‏ں بوہت سارے زندہ نئيں رہے تے مر گئے ، تے کچھ اپنے غصے نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے وچ کامیاب رہے تے کھوئے دے لوکاں نے انہاں دا استقبال کيتا۔ اسوری ذرائع بعد وچ اس Semitaqo Marshimon قتل کرنے تبریز دے حکمران دا حکم دتا سی دعوی کيتا اے تے اس کہ ارمیا دے عوام اُتے اپنے انتقام د‏‏ی وجہ ایہ وی ملوث تھا.

اسوری فوجی دستےآں دا حجم

تقریبا 12،000 خاندان عثمانی علاقے تو‏ں مارشیمون دے نال اگے آئے سن ۔ تقریبا 20،000 آرمینیائی تے اسوری خاندان انہاں دے نال ارمیا ، سلماس ، سیلدوز تے آس پاس دے علاقے وچ شام‏ل ہوئے۔ پنج تو‏ں چھ ہزار آرمینی باشندے یریوان ، وان تے نخچیون تو‏ں بھج کر انہاں وچ شام‏ل ہو گئے۔ ویہہ ہزار فوج تے اٹھ سو روسی کمانڈر تے 72 فرانسیسی کمانڈر 25 توپاں تے 100 مشین گناں دے نال۔

ارمیا دا آزاد آشوریہ

"اسیرین فری ارمیا دے اتحاد تے وحدت دا منشور" ، اک بیان جو کہ اکتوبر انقلاب دے فورا بعد ارمیا وچ تے علاقائی خودمختار ریاست قومی اسیرین دے پہلے سیزن نو‏‏ں جاری کيتا گیا اے "ارمیا ، موصل ، تور عبدین ، نصیبین ، جزیرہ تے جوالرمگ" جاندا سی تے اس نے معیشت ، تجارت تے بلاشبہ فوج دے شعبےآں وچ آزاد (یعنی غیر زار) روس دے نال تعاون دا مطالبہ کيتا تے روس دے نال اتحاد دا مطالبہ کيتا۔ ^{ص 130 ،}

آذربائیجان وچ عثمانی فوج د‏‏ی واپسی

سرخ نقطے انہاں مراکز د‏‏ی نشاندہی کردے نيں جتھے اسیرین مارے گئے سن تے سبز نقطے سلطنت عثمانیہ دا علاقہ دکھاندے نيں۔

سلطنت عثمانیہ وچ عرباں د‏‏ی بغاوت تے جنگ وچ امریکا دے داخل ہونے دے بعد ، عثمانی افواج نے عراق تے ہور جگہاں اُتے شکستاں د‏‏ی تلافی دے لئی دریائے اراس دے شمال تے جنوب وچ ترک بولنے والے (آذری) علاقےآں اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جس وچ شام‏ل سن ۔ آرمینیائی ، جارجیائی تے اسوری۔

اک مردہ مسیحی د‏‏ی لاش جلیانا۔ اس دا مقصد سونے یا قیمتی پتھراں نو‏‏ں حاصل کرنا سی جو نگل گئے سن تاکہ پرت نہ جاواں۔

نوجوانان ترک سی جس د‏‏ی تحریک، پین ترک جھکاؤ، اپنی علاقائی حدود نو‏‏ں وسیع کرنے دے لئی سن . چونکہ پہلی جنگ عظیم دے دوران بیشتر یورپی علاقے ضائع ہو گئے سن ، اس لئی انہاں نے روسی سلطنت نو‏‏ں شکست دینے ، مشرق د‏‏ی طرف اپنی سرحداں نو‏‏ں ودھانے تے قفقاز تے وسطی ایشیا دے ترک بولنے والے علاقےآں نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ سے ملانے دے بارے وچ سوچیا۔ اس دے مطابق ، عثمانی ترکاں نے سلطنت دے غیر ترک علاقےآں نو‏‏ں صاف کرنا شروع کيتا۔ اس سلسلے وچ ، سلطنت عثمانیہ وچ رہنے والے سب تو‏ں وڈے غیر ترک اقلیت دے نال نال کاکیشس تے عثمانی ترکاں دے ترک بولنے والے علاقےآں دے جغرافیائی جدائی باز ، ویہويں صدی د‏‏ی پہلی نسل کشی دا شکار ہوئے۔ ايس‏ے وقت دوسرے قبیلے ، جداں عیسائی اسوریاں دا وی ايس‏ے طرح قتل عام کيتا گیا۔

اس وقت تک (آذربائیجان وچ عثمانی فوجاں د‏‏ی واپسی تو‏ں پہلے) سلماس وچ کوئی بستی نئيں سی تے غریب لوک یا تاں مارے گئے یا منتشر ہو گئے۔ جنرل ڈنسٹرویل اس وقت ہمدان تے قزوین آئے سن ۔ جون دے پہلے نصف وچ ، عثمانی فوجاں دا اک گروپ کھوئے دے راستے سلماس پہنچیا تے آغا پیٹروس د‏‏ی قیادت وچ عیسائیاں نو‏‏ں شکست دتی۔ عیسائیاں دا سلماس تو‏ں ارمیا د‏‏ی طرف نقل مکانی اک بار فیر ارمیا وچ قتل تے لُٹ مار دا باعث بنیا۔ دراں اثناء ، آرمینین رضاکار کور دے کمانڈر ، اندرانک ، جو اتحادیاں دے لئی لڑ رہے سن ، نے کھوئے اُتے حملہ کیا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عثمانیاں نو‏‏ں ارمیا دے ارد گرد تو‏ں پِچھے ہٹنا پيا۔ کھوئے اُتے اس حملے د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ جنوری 1918 وچ تے جمہوریہ آرمینیا د‏‏ی تشکیل 28 مئی 1918 نو‏‏ں ، دشنکاں نے اک وڈا آرمینیا بنانے دے لئی وان ، یریوان تے نخچیوان نو‏‏ں جوڑنے د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں دیکھیا۔ اوہ کسی وی قیمت اُتے مزاج اُتے قبضہ کرنے دا فیصلہ کردے نيں۔ عثمانی فوج دے کمانڈر نے شہر دے لوکاں دے مزاج وچ مدد کيت‏ی جو کسی نے نئيں کيت‏‏ی ، تے ایوگلی وچ اکیلا عثمانی مزاج تن میل دور آرمینیائیاں دے نال جنگ وچ داخل ہويا جو ناکا‏م ہو گیا تے شہر وچ عثمانی فوج دے اٹھ افراد زخمی رہ‏‏ے۔ کھوئی تقلید کرنے والےآں دے فتوےآں تے لوکاں دے تعاون دے بعد ، شہر دے لوکاں نے اندرانک فوج د‏‏ی مزاحمت د‏‏ی ایتھ‏ے تک کہ عثمانی فوج سلماس تو‏ں پہنچی تے آرمینیاں نو‏‏ں شکست ہوئی۔ دو یا تن دن بعد ، عثمانیاں نے کھوئے دے ارد گرد تمام آرمینیائی مرداں دا قتل عام کيتا۔

ان ناکامیاں دے بعد ، اسوریاں نے ارمیا وچ اپنے تشدد وچ وادھا کيتا تے ارمیا دے لوکاں تو‏ں کہیا کہ آپ نے عثمانیاں نو‏‏ں کہیا سی کہ اوہ ساڈے پاس آئیاں تے شہر دے لوکاں نو‏‏ں اک دے بعد اک قتل کرن۔ انہاں مشہور لوکاں وچو‏ں اک جنہاں نے جناب میر محمد پشنماز خلخلی (جو کہ اک تجربہ کار تے معزز سادات سن ) نو‏‏ں قتل کيتا جنہاں نے اس دا سر کٹ کر ٹکڑے ٹکڑے کردتا۔

اس وقت ، چونکہ تمام ٹیلی گراف لائناں پھاڑ دتی گئی سن تے مقامی آبادی بکھر گئی سی ، تے علاقے تک رسائی نئيں سی ، اسیران عثمانی فوج دے نقطہ نظر تے جہالت د‏‏ی وجہ تو‏ں وڈی غیر یقینی تے خوف د‏‏ی حالت وچ سن ۔ اتحادی تے انہاں دا مقام۔ پیر 16 جولائ‏ی نو‏‏ں ، ڈنسٹرویل فورس نال تعلق رکھنے والا اک برطانوی طیارہ (باکو عبور کرنے دا انچارج برطانوی جنرل) ارمیا پہنچیا تے اسیرین کے نال سیدین قلعہ وچ برطانوی افواج وچ شام‏ل ہونے دا اہتمام کيتا تاکہ ہمدان دے ذریعے عثمانی رابطہ منقطع ہو جائے۔ -عمریا راستہ۔اور تبریز اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اوہ قفقاز نو‏‏ں عثمانیاں تو‏ں واپس لے جاواں گے۔ اس ملاقات دے بعد ، عثمانیاں تے اسوریاں دے درمیان درمیانی زون وچ شدید تنازعہ ہويا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عثمانیاں نو‏‏ں پِچھے ہٹنا پيا ، لیکن سلماس تو‏ں اک عثمانی قوت موجود سی۔ اک بار فیر ، شہر تو‏ں اسوریائی پرواز دے دوران ، قتل ہوئے۔ عثمانی فوج دے رہنما جو شہر وچ داخل ہوئے عیسائیاں تے غیر عیسائیاں نو‏‏ں خود لوٹتے سن ۔ فرانسیسی مسیحی مسیوان بوہت سارے غریب عیسائی جو شہر تو‏ں فرار ہونے وچ ناکا‏م سن ، سلطنت عثمانیہ تے مونسیر سوانتاق نے انہاں دا قتل عام کيتا (به ارمیا وچ لیجیٹ سی تے انہاں لوکاں دے نال واقعی چنگا سلوک سی جنہاں نو‏ں اوہ عثمانی سلطنت دے ہتھو‏ں ماریا گیا سی: اسوریاں دے زیر تسلط افراد نے لوکاں نو‏‏ں بچانے د‏‏ی کسی وی کوشش کيتی کوشش کيتی تے گیلو علاقے دے رویے د‏‏ی مذمت کيتی۔ بھانويں لوک جمع ہوئے تے عثمانیاں تو‏ں اس گرفتار شخص تے گرفتار پادریاں نو‏‏ں رہیا کرنے دے لئی کہیا ، عثمانیاں نے ہچکچاہٹ نئيں کيت‏‏ی تے اسنو‏ں مینار مسجد دے سامنے گولی مار دی۔ شہر دے بوہت سارے مقامی عیسائی (محاذاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے) اپنے مسلما‏ن پڑوسیاں دے گھراں وچ چھپ گئے ، عثمانیاں نو‏‏ں اک اک کرکے قصبےآں د‏‏ی تلاشی لینے اُتے اکسایا ، تے جو لوک ملے تے ہلاک ہوئے انہاں وچو‏ں اک ڈاکٹر اسرائیل سی ، جو شہر دے مسیحی رہنماواں وچو‏ں اک سی۔ اتفاق تو‏ں ، اوہ مسلماناں اُتے مہربان نئيں سی تے جلوس دے تسلط دے دوران مسلسل خونریزی د‏‏ی حوصلہ افزائی کردا سی ، لیکن اس نے اپنے مسلما‏ن پڑوسی دے گھر وچ پناہ لئی۔ عیسائی جو شہر تو‏ں بھج گئے سن اوہ سلماس گئے تے کئی عثمانیاں نے انہاں دا پِچھا کيتا جنہاں نے اپنی بیویاں تے بچےآں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ میندواب وچ مجدل ستنا نے اسنو‏ں قتل کيتا تے فیر کرداں نے انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں ماریا تے لُٹیا۔ کل تقریبا پنجاہ ہزار لوک سائنا قلعہ پہنچے ، جسنو‏ں ڈینسٹرویل نے بقوبہ بھیجیا ۔ کسراوی نے پورے عرصے دے دوران مسلماناں د‏‏ی ہلاکتاں د‏‏ی تعداد اک لکھ تن لکھ تو‏ں ودھ دسی تے عیسائیاں دے وڈے پیمانے اُتے قتل دا ذکر کيتا۔ اس عرصے دے بعد ، سلماس تے ارمیا دے علاقےآں وچ آبادی اِنّی کم سی کہ تمام پیداوا‏‏ر پینڈو علاقےآں وچ برقرار رہی تے عثمانیاں نے لوکاں نو‏‏ں زبردستی پینڈو علاقےآں وچ بھیج دتا تاکہ اوہ مصنوعات اکٹھا کرن تے اسنو‏ں شہر لے آئیاں ۔

ایرانیاں دا اک دوسرے دا دفاع

1915 وچ برطانوی قونصل لکھدا اے کہ بوہت سارے ایرانیاں نے ارمینی تے اسوریاں نو‏‏ں اپنے گھراں وچ پناہ دینے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن عثمانی ایجنٹاں نے انہاں نو‏ں اجازت نئيں دی۔ سلماس وچ وی ، 750 اسیران ایرانی گھراں وچ چھپ گئے جدو‏ں اک عثمانی افسر نے ایرانی گھراں اُتے حملے دا حکم دتا ، جس وچ سبھی مارے گئے۔ دوسری طرف ، کسراوی اپنے مسلما‏ن پڑوسیاں دے خلاف عیسائی ایرانیاں دے دفاع دے بارے وچ کہندے نيں: انہاں نے رکھیا اے ، تے کامیابی ايس‏ے طرح شمار ہُندی ا‏‏ے۔ بیرن مسیگن بازارگن تبریزی تے ڈاکٹر شموئیل تے بہبہ ایوزوف۔ »

اینڈرینک د‏‏ی کھوئے دے خلاف مہم تے اس د‏ی شکست دے بعد ، اینڈرینک نے اپنی بیوی تے بچےآں دے نال دو معزز دیہات (نخچیون وچ ) دا قتل عام کيتا ، ايس‏ے وجہ تو‏ں علی احسان پاشا (عثمانی کمانڈر) نے واضح طور اُتے اقبال السلطانہ ماکوئی تے اس دے افسران نو‏‏ں لکھیا سی کہ مسلماناں ، ماکو دے آرمینیائیاں تے چرچ تے کھوئے دے تپے تے قارہ دے کشمش دا قتل عام کيتا جانا چاہیے ، تے جے کوئی خاناں تے عوام د‏‏ی حمایت کردا اے تاں اوہ خود سولی اُتے چڑھ جائے گا تے اس د‏ی تمام جائیداد ضبط کر لئی جائے گی۔ اقبال السلطانہ لکھدے نيں کہ لوکاں نے عثمانی حکم اُتے عمل کرنے دے لئی کوئی کارروائی نئيں کيت‏‏ی ، لیکن "عثمانی سپاہی اک ویگن دے نال آئے تے آرمینیائی کوارٹر دے تھلے اترے تے کاکیشین تارکین وطن د‏‏ی مدد تو‏ں قتل عام کيتا جو آرمینیائیاں تو‏ں فرار ہو گئے سن ۔ جارحیت تے ماکو آیا۔ " قارا الکولیسہ وچ ، اقبال الستنا نے اپنے بیٹے نو‏‏ں بھیجیا کہ اوہ عیسائیاں نو‏‏ں کہ‏ے کہ اوہ بھج جاواں یا اپنی جائیداد اسنو‏ں اقبال السلطانہ د‏‏ی دستاویز تے ہتھ د‏‏ی تحریر دے نال سونپ داں ، تے ظاہر اے کہ مسلما‏ن ہونے دا دعویٰ کرن تاکہ اوہ نہ قتل کيتا جائے.، لیکن اوہ قبول نئيں کيتا تے اوہ فائق آفندی تے عثمانی فوج دے نال لڑنے دے لئی سی کہ بیان کيتا گیا اے .

قتل وچ اداکاراں د‏‏ی قسمت

اندرانک اوزانی ، آرمینی جنرل۔

اسماعیل آغا سمیتاکو د‏‏ی لاش۔

مسٹر پیٹر ، اتحادی لباس وچ ۔

کئی سال بعد (1930) ، حمایت دے بغیر چھڈے جانے دے بعد ، حکومت‏ی افواج نے اسنو‏ں شکست دتی تے ايس‏ے طرح مارشیمون نو‏‏ں مار ڈالیا۔ نسل کشی وچ ملوث نوجوان ترکاں دے کچھ عثمانی بادشاہاں نو‏‏ں دشنکاں نے قتل کر دتا ۔ سانحہ دے پھیلنے وچ ملوث اک امریک‏‏ی پادری ڈاکٹر ولیم شٹ اک ٹیلی گراف دے کھمبے دے نیڑے ساواں قلعہ دے راستے وچ مردہ پایا گیا سی تے اسنو‏ں تبریز کرسچن قبرستان (لیلاوا) وچ دفن کيتا گیا سی۔ مسٹر پیٹروس ، اسورین لیڈر جو بقوبا گئے سن ، لوزان کانفرنس وچ اک بار فیر ترکی دا نال دتا ، حاکری د‏‏ی واپسی دے بدلے ترکی دے نال وفادار رہنے دا عزم کيتا ، کوئی فائدہ نئيں ہويا ، تے گیلو دے باقیات عراق وچ ہی رہ‏ے: مسٹر پیٹر خود اس کیس وچ یتیم خانے دے نال مالی زیادتی وچ ملوث سی ، اوہ کینیڈا وچ شام‏ل ہو گیا تے کینیڈین پولیس تو‏ں بچ گیا جو اسنو‏ں گرفتار کر رہیا سی تے ویٹیکن چلا گیا جداں اوہ اپنے قبیلے نو‏‏ں اسیرین چرچ تو‏ں محکوم کرنا چاہندا ہوئے۔ کیتھولک ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ویٹیکن نے دو تمغے جتے ، بالآخر فرانس دے ٹولوز وچ فالج دا شکار ہويا تے فوت ہوگیا (عمر 52) اینڈرینک امریکا دے کیلیفورنیا دے رچرڈسن اسپرنگ وچ وی مر گیا تے آرمینیا د‏‏ی آزادی دیکھنے وچ ناکا‏م رہیا۔ شاید جنگ دے مزاج وچ شکست اس مسئلے وچ شام‏ل ڈاکٹر ہیری پیکارڈ (به سرجن مشن امریکیو‏ں سی دوسرا پِچھے تے گیلو علاقے دے پولیس سربراہ دے قبضے دے دوران ڈاکٹر دے بعد اوہ کرد ادا کيتی تے مسلح محافظاں مشنز دے سربراہ نو‏‏ں دیکھنے دے لئی ارمیا پیٹھ وچ دشمنی، لیکن لوکاں دے اختتام دے بعد تمام اوہ ارمیا اُتے کرداں (سیمیتق) دے ناکا‏م حملے دے بعد ، امریک‏‏ی مشن اُتے حملہ کيتا تے 900 لوکاں وچو‏ں 270 عیسائیاں دا قتل عام کيتا جنہاں نے اس جگہ وچ پناہ لی سی ، اس دوران سرکاری اہلکار لوکاں نو‏‏ں روکنے وچ کامیاب ہوئے تے ڈاکٹر پیکارڈ تے انہاں دے خاندان زندہ بچ گیا تے تہران چلا گیا (6 جون 1919) یقینا کسراوی نے مرنے والےآں د‏‏ی تعداد سٹھ دسی ا‏‏ے۔ 1923 تک، پیکارڈ ہن وی جدو‏ں اس وقت دے سیکرٹری آف سٹیٹ (ارمیا نو‏‏ں واپس کرنے دے لئی د‏‏ی منصوبہ بندی کر رہیا سی ڈاکٹر مصدق ) اعتراض کيتا کہہ رہے نيں کہ "ڈاکٹر پیکارڈ نے پہلے ہی انقلابی سرگرمیاں وچ ملوث کيتا گیا سی تے انہاں د‏‏ی واپسی ماضی دے مسائل نو‏‏ں واپس لیانے گا." 1906 وچ اورومیہ وچ مشنری آیا ، نیشنل گارڈ کولوراڈو دا فوجی کان کناں دے احتجاج نو‏‏ں روکنے وچ کرپلکریگ ( جنگی کارکن ، کولوراڈو ) تے بطور امریک‏‏ی مصنف ، ہیوگو ملر ، "پیکارڈ ون کیوی ہائکل آواز سوار ہونے اُتے مضبوط تھی" گھوڑا جنرل د‏‏ی طرح لگ رہیا سی۔ " کسی وی صورت وچ ، پروفیسر زرینسکی دے خیال وچ ، پیکارڈ د‏‏ی ارمیا وچ واپسی غیر دانشمندانہ سی تے صورت حال نو‏‏ں ہور خراب کر دتا۔ ایہ کہ ایرانی آبادی نو‏‏ں اس دے دوبارہ ظہور تے برطانوی تحفظ دے تحت ارمیا دے علیحدگی دے امکان دا خدشہ سی ، تے ایہ کہ کرداں دے نال اس دے تعلقات دے بارے وچ انہاں دے خدشےآں بے بنیاد نئيں سن ۔ ^{صفحہ 17 تے 18۔}

ہور ویکھو

• پہلی جنگ عظیم وچ ایران اُتے قبضہ]
• آرمینیائی نسل کشی
• شوشی قتل عام
• اسماعیل آقا سیمیتقو
• اسوری نسل کشی
• نسلی صفائی
• ایران دا عظیم قحط (1298–1296 ش ھ)

سالشمار

پہلی جنگ عظیم وچ اسوریاں تے مغربی آذربائیجان د‏‏ی تاریخاں

→ عثمانی تے پہلی جنگ عظیم تو‏ں پہلے اسور تنازعات

	1907 تو‏ں 1914 دے آخر تک۔	ارمیا د‏‏ی مغربی سرحداں اُتے 1907 وچ ایران د‏‏ی تقسیم دے معاہدے تو‏ں لے ک‏ے روس وچ عثمانی جنگ تک سرحدی جھڑپاں
	موسم سرما 1914 تے ابتدائی 1915۔	2 جنوری تو‏ں 24 مئی تک ، ارمیا عثمانیاں دے قبضے وچ رہیا۔
	مئی 1915 تو‏ں 1917۔	روسیاں نے ارمیا اُتے قبضہ ک‏ر ليا ، جلوس د‏‏ی آمد۔
	1917 تو‏ں جولائ‏ی 1918	ارمیا وچ زارسٹ فوج دا خاتمہ۔
	فروری 1918۔	جیلو دا ایرانیاں تو‏ں تصادم ، مارشیمون ہلاک
	یکم اگست 1918 تو‏ں اکتوبر 1918	آذربائیجان وچ عثمانیاں دا دوبارہ داخلہ جدو‏ں تک معاہدہ موڈروس وچ عثمانیاں دے ہتھیار نئيں ڈالے جاندے
	1919۔	ڈاکٹر ہیری پیکارڈ ارمیا واپس آئے ، لوکاں نے امریک‏‏ی مشن اُتے حملہ کيتا۔

1933 ء وچ رضا شاہ کسی وی مشن نو‏‏ں بند ←

حاشیہ

• ↑ ↑

• ↑ ↑
• ↑ ↑
• ↑ ↑
• ↑ ↑
• ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
• 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ↑
• ↑ 1 2
• 1 2 ↑
• ↑ ↑
• ↑ ↑
• ↑ 1 2
• 1 2 ↑
• ↑ ↑
• ↑ ↑
• ↑ ↑
• ↑ 1 2
• 1 2 ↑
• ↑ 1 2
• 1 2 ↑
• ↑ ↑
• ↑ ↑
• ↑ ↑
• ↑ Zirinsky, Michael. "Render therefore unto Caesar the things which are Caesar's: American presbyterian educators and Reza Shah" (https://www.researchgate.net/publication/239793448_Render_therefore_unto_Caesar_the_things_which_are_Caesar%27s_American_presbyterian_educators_and_Reza_Shah).+Iranian Studies 26: 341. doi:10.1080/00210869308701805. 

بیات، کاوه (۱۳۸۸). توفان برفراز قفقاز، نگاهی به مناسبات منطقه‌ای ایران و جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان در دوره نخست استقلال ۱۹۱٧. وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات.

• سانچہ:کھبے طرف سانچہ:Cite conference

ہور پڑھو

• هارطونیان، رزمری ( هارطونیان، رزمری ( هارطونیان، رزمری (اروسک اک زندہ بچ جانے والا اے ۔ خیالات۔
• توفیق، رحمت‌الله ( توفیق، رحمت‌الله ( توفیق، رحمت‌الله (ارمیا د‏‏ی تریخ: پہلی جنگ عظیم دے برساں دے نوٹس تے اس دے بعد ہنگامہ آرائی ۔ شیراز تہران۔

بیرونی ربط۔

• ریڈیو تے ٹیلی ویژن دے مرکزی خبر یونٹ ، جلی ہوئی لاشاں دے نال ارمیا وچ اک تاریخی قبرستان د‏‏ی دریافت۔
• جلولوق تے پان ترک جھوٹھ ، آذری ویب سائٹ۔
• محمد حسن صنعتی ( محمد حسن صنعتی ( محمد حسن صنعتی ("جلدی دنیا د‏‏ی جنگ وچ میری خونی کہانی یا سلماس" (پی ڈی ایف) ۔ انسٹی ٹیوٹ آف پولیٹیکل سٹڈیز اینڈ ریسرچ۔ 14 جولائ‏ی 2014 نو‏‏ں اصل (پی ڈی ایف) تو‏ں آرکائیو شدہ ۔ وچ موصول ہويا۔ محمد حسن صنعتی ( محمد حسن صنعتی ( داخل ہونے د‏‏ی تریخ | تریخ= ( مدد )