چڑھدی یمنا نہر

تاجیوالا دی تھاں توں یمنا دے کھبے کنڈھے توں چڑھدی یمنا نہر وی نکلدی ہے، ایہہ یو. پی. (یونائیٹڈ پروونسز آف آگرہ اینڈ اودھ) دے کھیتر نوں پانی دندی سی ۔ ایہہ نہر 1823-29 وچ برٹش حکومت ولوں پٹی گئی سی، جدوں پنجاب سلطنت وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دا راج سی ۔ یو. پی. نوں اس ویلے 'نارتھ ویسٹرن پروونس' کیہا جاندا سی ۔ 1864 وچ لہندی یمنا نہر اتے اس نال سنچت کھیتر نوں پنجاب وچ تبدیل کیتا گیا ۔ جد 1873 وچ دوواں نہراں دے ہیڈّ ورکس بنائے گئے، تد 'نارتھ ویسٹرن پروونسز' دی سرکار نے اپنے حصے دا خرچہ دینوں نانہہ کر دتی ۔ ایہہ جھگڑا 1892 تکّ چلدا رہا، جدکہ اک معالدے تحت ایہہ خرچہ سانجھا کیتا گیا ۔ دوواں نہراں دی سمرتھا دریا وچ پانی دی آمد اتے لوڑ انوسار سمیں-سمیں سر ودھدی گھٹدی رہی ۔ 1912 وچ چڑھدی یمنا نہر اتے لہندی یمنا نہر دی سمرتھا کرم وار 1780 کیوسکس اتے 6430 کیوسکس سی ۔ 1931 وچ چڑھدی یمنا نہر دی سمرتھا 2100 کیوسکس سی ۔ 1944 دے لاگے-چھاگے لہندی یمنا نہر دی سمرتھا 9000 کیوسکس سی ۔

بھاکڑا ڈیم دی اساری

ستلج اپر بھاکھڑا ڈیم دی اساری 1948 وچ شروع ہو گئی سی کیونکہ پنجاب دے دکھنی کھیتر نوں پانی دی بڑی لوڑ سی ۔ لہندی یمنا نہر دی سمرتھا وی ودھائی جانی سی ۔ اس لئی مارچ 1954 وچ یو. پی. اتے پنجاب وچکار تاجیوالا دی تھاں 'تے پانی نوں ونڈن اتے تاجیوالا وکھے جہڑے وستھار لئی کم ہونے سن، اوہناں دا خرچہ ونڈن لئی اک معاہدہ ہوئیا جہڑا پہلاں ہوئے معاہدےآں نوں ختم کردا سی، ایہہ معاہدہ پچھلے سمیں دی پہلی اپریل 1950 توں لاگوُ ہونا قرار دتیا گئیا ۔ اس انوسار خرچہ یو. پی. نے تیسرا حصہ دینا سی تے باقی دا پنجاب نے ، اس سندھی(معاہدہ) وچ ہور گلاں توں علاوہ ایہہ وی درج سی کہ جے یو. پی. اپنے حصے دا پانی لین لئی ہور پربندھ کر لوے تاں اوہ پنجاب نوں تنّ سال دا نوٹس دے کے ایہہ سندھی ختم کر سکدا سی ۔ ویسے دوویں دھراں اس سندھی لئی 50 سالاں لئی وچنبدھّ سن ارتھات 2004 تکّ ۔

لہندی یمنا نہر دے پانی توں پنجاب دی محرومی

لہندی یمنا نہر دا پانی پنجاب نوں ملنا چاہیدے : ایہہ بڑی مندبھاگی گلّ ہے کہ جد پنجاب وچوں اک نومبر 1966 نوں اک وکھرے صوبے دا جنم ہویا، اس ویلے پانیاں دی ونڈ ویلے لہندی یمنا نہر جو پہلاں پنجاب وچ پیندی سی، دا پانی شامل نہ کیتا گیا اتے سارے دا سارا ہریانہ نوں دے دتا گیا ۔ جدکہ پنجاب یو. پی. نوں تاجیوالا ہیڈورکس 'تے ہون والے خرچیاں 'چ اپنا حصہ پاؤندا رہا اتے نہر دی کھدائی تے کروڑاں روپئے خرچ وی کیتے ۔ پانیاں دی ونڈ ویلے ایہہ منیا گیا سی کہ گھگر دریا سندھ طاس وچ پیندا ہے، جو ہریانہ اتے پنجاب دے کھیتراں وچوں دی لنگھدا ہے، اس لئی سندھ بیسن (بھارتی بھاگ) دے سارے دریاواں دے پانی 'چوں ہریانے دا حصہ بندا ہے ۔ پر اتھے ایہہ لکھیا جاندا ہے کہ گھگر پرانے ویلے وی سندھ بیسن دا حصہ نہیں جدکہ اس دا پانی راجستھان وچ انوپگڑھ دے لاگے ماروتھل چ اپنی ہوند گوا بہندا ہے ۔ گھگر دریا سرسوتی دریا دے سنگم توں تھلے وی گھگر اکھواؤندا ہے ۔ پرانے سمیاں وچ اس نوں سرسوتی کیہا جاندا سی ۔ ڈاکٹر ڈی. سی. سرکار دے آرٹیکل (ڈاکٹر: ایل. ایم. جوشی دی پستک ہسٹری آف پنجاب، والییم 1، 1977 پنہ-28) انوسار رگوید دسدا ہے کہ سرسوتی مول طور 'تے اک وڈا دریا سی اتے پرانے سمندر دے اس حصے ولّ جاندا سی، جس نوں ہن رن کچھ (Ran of Kutch) کیہا جاندا ہے ۔ البرونی جہڑا گیارویں صدی وچ ہندستان آیا پستک الہند وچ لکھدا ہے کہ سرسوتی دریا سارسوت دیش 'چوں لنگھ کے سومناتھ مندر توں اک تیر سٹن دی دوری 'تے سمندر وچ پیندا ہے ۔ اسیں اس طرحاں کہہ سکدے ہاں کہ گھگر (سرسوتی) نہ ورتمان سمیں سدھ بیسن وچ پیندا ہے اتے نہ ہی پراچین سمیں وچ پیندا ہے ۔

یمنا دریا دا اتہاس

جغرافیائی گواہی ایہہ وی دسدی ہے کہ بہت سماں پہلاں یمنا ندی گھگر دریا دی سہائک ندی سی، جس نوں وید وچ سرسوتی دریا کیہا گیا ہے، پر بعد وچ اس نے بھوچال جاں کسے رچنا سبندھی کارناں کرکے رستہ پورب ولّ نوں بدل لیا اتے ایہہ گنگا دی سہائک ندی(معاون دریا) بن گئی ۔ اس طرحاں سرسوتی دریا خشک ہو گیا اتے ہڑپہ رہتل دیاں بستیاں برباد ہو گئیاں اتے اس کھیتر نوں ماروتھل بنا دتا ۔

اپروکت انوسار جے گھگر دریا دے سندھ بیسن دا حصہ نہ ہندیاں ہویاں وی ہریانہ نوں پنجاب دے پانیاں چوں حصہ دے دتا گیا ہے تاں یمنا دے پانی (لہندی یمنا نہر) چوں پنجاب نوں کیوں حصہ نہیں ملیا، جدکہ یمنا گھگر ندی دی سہائک (معاون)ندی سی ۔ سو، لہندی یمنا نہر دے پانی دی بھارتی پنجاب اتے ہریانے وچ ونڈ ہونی بہت لازمی ہے ۔ اس توں علاوہ 1966 توں پہلاں انونڈے پنجاب دی ایہہ سانجھی نہر وی ہے ۔