چیلیاں والا دی لڑائی

چیلیانوالا دی لڑائی
بسلسلہ دوسری اینگلو سکھ جنگ
تاریخ جنوری 13, 1849(1849-01-13) چیلیانوالا نیڑے جہلم دریا، منڈی بہاؤالدین ضلع، پنجاب، پاکستان مقام {{{place}}} نتیجہ سکھاں دی جت
محارب
ایسٹ انڈیا کمپنی	سکھ سلطنت
کمانڈر اور رہنما
ہگ گوف	شیر سنگھ اٹاریوالا
طاقت
13,000, 66 گنّ	لگبھگ 30,000-40,000, 60 گنّ
ہلاکتیں اور نقصانات
سرکاری رپورٹ: 757 موتاں، 1,651 زخمی، 104 گم کل: 2,512	انومانت موتاں جاں زخمی 3,600.

چیلیانوالا دی لڑائی سکھاں اتے انگریزاں وچ 13 جنوری 1849 نوں لڑی گئی۔ جس وچ سکھاں دی جت ہوئی۔

پچھوکڑ

انگریزاں ولوں پنجاب اُتے قبضہ کرن مگروں چتر سنگھ تے شیر سنگھ اٹاریوالا اتے انگریزاں وچکار جنگ دیاں تیاریاں دا ماحول تقریباً دو مہینے چلدا رہا۔ دوہاں دھراں وچ پہلی لڑائی رامنگر دی لڑائی 22 نومبر 1848 دے دن رامنگر وچ ہوئی سی جس وچ دوہاں دھراں دا کافی نقصان ہویا۔ انگریزاں دے سینکڑے فوجیاں توں علاوہ، اوہناں دے برگیڈیئر جنرل کیورٹن اتے لیفٹینینٹ کرنل ہیولاک وی مارے گئے۔ اینا نقصان کرواؤن توں بعد انگریز کئی ہفتے سہمے راے اتے اگلا پینتڑا سوچدے پر اپرلے افسراں دا حکم اڈیکدے، راے۔

لڑائی

ستّ ہفتے دی چپّ مگروں برٹش فوجاں اک وار پھر ٹکر لین واسطے تیار ہو گئیاں۔ اگلی لڑائی 13 جنوری 1849 دے دن پنڈ چیلیانوالا وچ ہوئی۔ سکھ فوجی اس لڑائی وچ جی-جان نال لڑے۔ اوہناں دے دلاں وچ پنجاب اُتے انگریزی قبضے خلاف روہ پھیل چکا سی۔ اوہ انگریزاں نوں تارے دکھاؤنا چاہندے سی۔ ادھر انگریز فوجیاں نوں مدکی دی لڑائی اتے فیروزشاہ دی لڑائی دوناں دا بھلیکھا سی پر اوہناں نوں ایہہ نہیں سی پتہ کہ اس لڑائی وچ لال سنگھ ڈوگرا، کنئیا لال، ایدھیا پرساد تے امر ناتھ ورگے غدار اگوائی نہیں سن کر راے بلکہ ایہہ شیراں دی فوج سی، جو جذبات دی چھاں ہیٹھ جوجھ رہی سی۔ اس لڑائی وچ بٹش فوج بری طرحاں تباہ ہو گئی۔ اس لڑائی وچ 2446 انگریز فوجی اتے 132 افسر مارے گئے تے انگریزاں نے چار توپاں وی گوا لئیاں۔

انگریزاں دے بیان

دکھنی ایشیا وچ برتانیاں دیاں لڑائیاں 'چوں چیلیانوالا سبھّ توں ودھ تباہکن سی۔ گرفن اس نوں افغانستان وچ برطانوی فوجاں دے قتل عام وانگ خوفناک دسدا اے۔ ایڈون آرنلڈ نے اس لڑائی بارے کیہا سی کہ جے سکھ اجیہی اک ہور لڑائی جت جاندے تاں برتانیاں دی حکومت نہ صرف پنجاب 'چوں ہی ختم ہو جانی سی بلکہ اوہناں نوں بھارت وچوں وی کڈھ دتا جانا سی۔ جرنیل تھیکول لکھدا اے کہ میرا خیال اے کہ اس گھلوگھارے وچوں میرا اک وی سپاہی نہیں سی بچیا۔۔.۔ اک-اک سکھ ساڈے تنّ-تن سپاہیاں نوں مارن دے قابیل سی۔۔.۔برطانوی فوج سکھ فوجیاں توں اینی خوفزدا سی کہ اوہ میدان وچوں انج بھجّ گئے سن جویں بھیڈاں اپنی جان بچاؤن واسطے بھجدیاں ہن۔

جنگ دیاں وجوہات

دوجی اینگلو سکھ لڑائی ‘چ لڑیاں گئیاں کل تن لڑائیاں وچوں دوجی لڑائی 13 جنوری 1849 نوں سکھ راج پنجاب دیاں خالصہ فوجاں ولوں برطانوی ہند (British-India) دی رلویں انگریز فوج اتے بھارتی فوج دے خلاف “چیلیانوالا” دے میدان وچ لڑی گئی۔ چیلیانوالا پنڈ جہلم دریا دے کنڈھے اتے چڑھدے والے پاسے اے، جو کہ اج-کل پاکستان والے پنجاب دے منڈی بہاؤالدین ضلعے وچ اے۔

لڑائی دا پچھوکڑ

پہلی اینگلو سکھ لڑائی وچ ڈوگریاں دیاں غداریاں کرکے خالصہ فوج انگریزاں خلاف لڑیاں گئیاں لڑائیاں ہار گئی۔ فرنگیاں نے غدار ڈوگریاں نوں انعاماں نال نوازیا۔ گلاب سنگھ ڈوگرے نوں جموں دا خدمختیار راجا بنا دتا اتے لال سنگھ ڈوگرے نوں لاہور دربار دا مکھ منتری اتے تیجا سنگھ نوں فوجا دا مکھی لگا دتا۔ اس اپرنت 16 مارچ 1846 نوں “لاہور دا عہدنامہ” لکھا گیا۔ جس دے تحت “ستلج اتے بیاس” دے وچکار دوآب دا خطہ سکھاں نوں جنگ دے خرچے وجوں انگریزاں نوں دینا پیا۔ اس توں علاوہ ڈیڑھ کروڑ روپئے دا ہور جنگ دا ہرجانہ وی بھرنا پیا۔ انگریزاں ولوں لاہور دربار اتے کجھ ہور روکاں اتے شرطاں وی لا دتیاں گئیاں۔ اس معاہدے توں بعد انجھ تاں لاہور اتے مہاراجہ دلیپ سنگھ دا راج صرف ناں دا ہی راج سی اتے اصل وچ حکومت انگریزاں دی ہی چلدی سی۔ اس دے باوجود وی سکھ اس عہدنامے اتے پہرہ دندا رہے۔ پر جدوں مہارانی جنداں نوں مئی سن 1848 وچ قید کرکے پنجاب توں باہر ہندوستان وچ بھیج دتا گیا تاں سکھاں وچ روہ آ گیا۔ اٹاری والے سردار لاہور دے وفادار سردار سن۔ سنگھ صاحب چتر سنگھ اٹاریوالے نے مہارانی جنداں، مہاراجہ دلیپ سنگھ اتے لاہور دربار نال ہو رہیاں زیادتیاں دا جواب دین لئی اپنے پتر شیر سنگھ اٹاریوالے نوں راضی کیتا۔ اس توں بعد سردار شیر سنگھ اٹاریوالے نے گھرے بیٹھ چکے لاہور دربار دے وفادار راے سرداراں نوں چٹھیاں لکھ کے بلایا۔ شیر سنگھ اٹاریوالے نے چٹھی وچ لکھا کہ “لوکاں دی ماں، مہارانی نوں قید کرکے ہندوستان بھیج دتا اے، مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پتر مہاراجہ دلیپ سنگھ توں ساڈا پیارا دھرم کھوہیا جا رہا اے”۔ شیر سنگھ اٹاریوالے نے سکھاں نوں سکھ راج پنجاب لئی سر دھڑ دی بازی لگاؤن لئی ونگاریا اتے پنجاب دی دھرتی توں فرنگیاں دی جڑھ پٹّ دین دا عہد کیتا۔

خالصہ فوج دا ویروا

خالصہ فوجاں دی اگوائی شیر سنگھ اٹاریوالا کر رہا سی۔ اس دے نال لاہور دربار دے وفادار سردار آ رلے سن۔ جدوں شیر سنگھ اٹاریوالے نے فرنگیاں خلاف جدوجہد دا سدا دتا تاں ہزارا، پشاور، ٹوک، بنوں، کوہاٹ اتے اٹک وچ انگریزاں خلاف جنگ لئی کمرکسے کر چکیاں ٹکڑیاں نال خالصہ فوجاں دی لاہور وچ بیٹھی ٹکڑی آ رلی۔ جس توں بعد ایہہ گنتی 9400 دے قریب ہو گئی جس وچ شیر سنگھ اٹاریوالے دے 900 پیدل سکھ فوجی اتے 3400 گھوڑسوار سکھ فوجی وی شامل سن۔ اس لڑائی وچ اندازے مطابق گھوڑسوار اتے پیدل خالصہ فوجاں دی گنتی دس ہزار دے قریب سی جناں وچ کافی گنتی نویں سکھاں دی سی، جناں کول نوں فوجی سکھلائی وی نہیں سی، پر اوہ خالصہ راج نوں بچاؤن لئی جنگ دے میدان وچ آن نترے سن۔ باقی خالصہ فوج دی مہاراجہ رنجیت سنگھ دے سوچ توں اچّ پدھری سکھلائی سی، اوہناں دے لال رنگ دی جیکٹ اتے نیلے رنگ دے پجامے پائے ہوئے سن۔ خالصہ فوج کول رعایتی کرپاناں، ڈھالاں، خنجر، نیزے، اتے بندوقاں وغیرہ ہتھیار سن۔ اس لڑائی وچ جنرل گفّ مطابق خالصہ فوج کول 65 توپاں سن، جو کہ اسادھارن انکڑا اے۔

انگریز اتے بھارتی فوج دا ویروا

فرنگی فوجاں دی اگوائی جنرل سر ہگّ گفّ کر رہا سی۔ جنرل گفّ برطانوی فوج دا اوہ بہادر جرنیل سی جس نے نپولیئن خلاف پینینسولر دی لڑائی (1807–14) وچ بہادری دے جوہر دکھائے ہن۔ جنرل گفّ کول باراں ہزار دے قریب فوجی دستے سن، جناں وچ چار گھوڑ-سوار ریجیمیٹاں ( 3rd, 9th, 14th, and 16th Light Dragoons – the 9th, and 16th being lancers) اتے 12 پیدل ریجیمیٹاں (9th, 10th, 24th, 29th, 31st, 32nd, 50th, 53rd, 60th, 62nd and 80th regiments) سن۔ برطانوی فوج نے گوڑے نیلے رنگ دی جیکٹ اتے پینٹ پائی ہوئی سی۔

ہندوستان فوج وچوں سیکھاوتی گھوڑ-سوار اتے پیدل ریجیمنٹ، 2 گورکھا ریجیمیٹاں سمیت 9 گھوڑ-سوار ریجیمیٹاں، 13 انیمت گھوڑ-سوار ریجیمیٹاں اتے 48 پیدل ریجیمیٹاں سن۔ ہندوستانی فوج دے لال کوٹ اتے کالی دھوتی پائی ہوئی سی۔

جنرل گفّ دی فوج دے ہتھیاراں دی گل کریئے تاں لیسر ریجیمنٹ کول بھالا (Lance) سی، باقی گھوڑ-سوار اتے پیدل فوج کول تلواراں سن اتے کاربائین ساریاں کول سی۔

رام نگر دی لڑائی

دوجی اینگلو سکھ جنگ دی پہلی لڑائی رام نگر دے تھاں تے جھناں دریا دے کنڈھے تے ہوئی۔ شیر سنگھ اٹاریوالا خالصہ دربار دے وفادار سرداراں اتے خالصہ فوج سمیت جیہلم دریا ول نوں ودھ رہا سی۔ جنرل گفّ نوں خبر ملی کہ اوہ اپنے پیؤ سردار چتر سنگھ اٹاریوالے نوں پیشاور وچ جا ملیگا۔ جیکر ایہہ دووے سردار مل گئے تاں فوج دی گنتی ودھ جاوے گی۔ اس لئی اس نے 22 نومبر 1848 دی رات نوں خالصہ فوج اتے برگیڈیئر جنرل کیپبل نے 3 انپھینٹری ڈوزن دے 8171 فوجیاں نال حملہ کر دتا۔ جنرل گفّ سکھاں نوں چناب دے چڑدے پاسے ہی روکنا چاہندا سی۔ سکھاں نے جوابی کاروائی کیتی تاں فرنگی اک وڈی توپ اتے 2 بارود دیاں بوگیاں (گڈے) چھڈّ کے بھجّ گئے، جہڑی کہ سکھ نے اپنے قبضے وچ کر لئی۔ سکھ جھناں دریاں پار کر گئے اتے برطانوی فوج دے قریب ڈیڈھ سو فوجی اس لڑائی دا شکار بنے، جناں 12 افسر وی شامل سن۔ اس لڑائی وچ فرنگیاں دے 140 گھوڑیاں دا وی نقصان ہوئیا۔ لیپھیٹینینٹ کولونیل ہیولوک دی لاش جھناں دریاں دے کنڈھے 12ویں دن لبھی۔ ہیولوک دا سر دھڑ توں وکھ سی اتے لتاں-باہاں وی لگبھگ وڈھیاں ہوئیاں سن۔ اس دے نال 9 ہور سپاہیاں دیاں لاشاں ملیاں۔ اس لڑائی وچ برگیڈیئر جنرل کوریٹن دی موت وی برطانوی فوجاں لئی وڈا گھاٹا سی۔ انگریز فوج خالصہ راج پنجاب دیاں فوجاں نوں روکن وچ نکام رہی اتے اس نقصان توں بعد اوہ پچھے ہٹّ گئے۔ اس طرحاں اس چھوٹی جہی لڑائی وچ خالصہ فوجاں نے جت درج کروائی۔

لڑائی دا مڈھ: 10 جنوری 1849 نوں جنرل گفّ نوں خبر ملی کہ سردار چتر سنگھ اٹاریوالا اتے اس دا افغان دوست، امیر دوست محمد خان فوجاں سمیت جیہلم دریاں ول تر پئے ہن۔ اوہناں سوچیاں کہ جیکر اوہ سردار شیر سنگھ اٹاریوالے نوں آن ملے تاں خالصہ فوج دی طاقت بہت ودھ جاوے گی۔ گورنر جنرل لارڈ ڈلہوزی نے جنرل گپھّ نوں چھیتی توں چھیتی شیر سنگھ اٹاریوالے تے حملہ کرن دا حکم سنا دتا۔

انگریزاں ولوں دیوان مولراج نوں گرفتار کرکے ملتان نوں دوبارہ اپنے قبضے وچ کرن توں بعد برطانوی اتے بمبے ریاست دی فوج دے مکھی جنرل وش نوں فوج سمیت جنرل گفّ دی مدد لئی بھیج دتا۔

لڑائی دی ویوتبندی

جنرل گفّ اگے ودھدا ہویا سکھ فوج دے 8 میل دے گھیرے وچ نیڑے تک چلے گیا۔ خالصہ فوج دے پچھے جیہلم دریا سی، اتے اگے جنرل گفّ دی اگوائی وچ برطانوی اتے ہندوستانی فوجاں سن۔ خالصہ فوج نے دیری نہ کردے ہوئے چیلیانوالا پنڈ وچ مورچابندی کر لئی۔ خالصہ فوج نوں تن حصیاں وچ ونڈیا گیا- کھبے ہتھ رسول پنڈ والے پاسے سردار شیر سنگھ اٹاریوالا ٹبے دے اتے توپاں بیڑ کے سرلتھّ یودھیاں نال اس جنگ دی کمان سنبھال رہا سی؛ وچکار سنگھنی جھڑی دی اوٹ لے کے توپاں نال مورچابندی کیتی گئی سی اتے سجے ہتھ توپاں اتے 4 بٹالیئناں نال برطانوی اتے ہندوستانی فوجاں دے آہو لاؤن لئی خالصہ فوج دے بیر بے صبری نال اڈیک کر راے سن۔ سکھلائی توں بناں لڑن آئے سکھاں نوں پچھے رکھیا گیا سی۔

جنرل گفّ ولوں فوجاں نوں اگے ودھن دا حکم دتا گیا سی۔ سکھاں ولوں گھیرا تنگ ہندا دیکھ کے گولاباری کیتی گئی۔ پھر جنرل گفّ نے فوج نوں روک لیا اتے مورچابندی کرن دا حکم دے دتا۔ جنرل گپھّ نے پیدل فوج نوں دو ڈوزن وچ ونڈیا اتے دوناں نوں دو برگیڈاں دتیاں۔ کھبے ہتھ توں کیپبل ڈوجن وچ ہوگن اتے پینیکؤک برگیڈ، گلبرٹ ڈوجن وچ ماؤٹین اتے گوڈبائے برگیڈ۔ پینی دی برگیڈ نوں رزرو رکھیا۔ وائیٹ دی گھوڑسوار برگیڈ باہرلے ہتھ کھبے پاسے اتے پوپ دی گھوڑسوار برگڈ نوں سجے ہتھ رکھیا۔

جنرل گفّ دے من وچ ڈر سی کہ کتے خالصہ فوج رات نوں حملہ نہ کر دیوے، اس لئی اس نے 13 جنوری نوں شام 3 وجے دے قریب آپ خالصہ فوجاں تے حملہ کر دتا۔ پہلے ہی ہلےوچ سکھ فوجاں نے سجی باہی والی کیپبل ڈوزن جس دی اگوائی پینیکؤک کر رہا سی اس دا وڈا نقصان کیتا۔ سکھاں نے 24وی پیدل ریجیمینٹ لگبھگ ختم ہی کر دتی، جس کرکے باقیاں نوں پچھے ہٹنا پیا۔ اس ہلے وچ برگیڈیئر پینیکؤک، اس دا پتر ، لیفٹینینٹ کوولونیل بروکس، 24ویں ریجیمینٹ دا کمانڈر، اتے دو ہور افسراں دی جان دا نقصان ہویا اتے سکھاں نے اس ریجیمینٹ دا جھنڈا کھوہ لیا۔

سکھاں نے بھارتی فوج دی 25ویں اتے 45ویں بنگال نیٹو انپھینٹری جس وچ سیکھاوتی اتے گورکھا ریجیمینٹاں سن دا بھاری نقصان کیتا۔ سکھاں نے ایہناں دے پنجاں وچوں چار جھنڈے وی کھوہ لئے اتے ایہہ جنگ دے میدان وچوں واپس بھجّ آئے۔

ہوگن برگیڈ نے جنرل کیپبل دی اگوائی وچ جھاڑیاں دے سنگھنے جنگل دی اوٹ لے کے سکھاں تے حملہ کیتا۔ اس نوں کافی سفلتا ملی اتے سکھاں دا کافی نقصان ہویا۔ اس حملے وچ گھوڑسوار اتے پیدل دستے دوویں سن۔ ایچ۔ ایم 61ویں پیدل انپھینٹری گھوڑسوار فوج دی مدد اتے آئی پر سکھ فوج نے سجے پاسے 46ویں بنگال نیٹو انپھینٹری تے حملے کرکے اس نوں کھدیڑ دتا۔

کھبے پاسے جنرل وائیٹ دی گھوڑسوار برگیڈ جنرل شیر سنگھ دا ساہمنا کر رہی سی۔ تیجی کنگج اون لائیٹ ڈریگنج دی ٹکڑی نال کیپٹن انٹ نے اس دی کمان سمبھالی اتے جھاڑیاں وچوں تیزی نال حملہ کر دتا۔ گھوڑسوار ڈویزن دا جنرل تھیکول اس دا دی مدد لئی اس دے مگر ہی سی۔ شیر سنگھ اٹاریوالے نے اس دا زبردست جواب دتا اتے تیجی کنگج لائیٹ ڈریگن دے سارے افسر پھٹڑ ہو گئے۔

سجے پاسے جنرل پوپ نے اپنی برگیڈ نوں اگے ودھن لئی کیہا؛ سجے پاسے 9ویں لینسرج دیاں 2 ٹکڑیاں، پہلی اتے 6ویں بنگال لائیٹ کاویری وچکار اتے کھبے ہتھ 14ویں کنگج لائیٹ ڈریگنج 10 توپاں نال سی۔ جنرل پوپ نے سکھاں ول ودھن دا حکم دتا، جواب وچ سکھاں نے بنگال کاویری دیاں ٹکڑیاں پچھے دھکّ دتیاں۔ 2 ہور برطانوی ریجیمیٹاں نے ایہی کوشش کیتی پر اوہ وی کامیاب نہ ہو سکے۔

رات دے ہنیرے وچ گہگچّ لڑائی لڑی جا رہی سی۔ خالصہ راج پنجاب دی سکھ فوج دا وی کافی نقصان ہو چکا سی۔ پر سردار شیر سنگھ اٹاریوالا اس جنگ دی بہت سوجھوانی نال اگوائی کر رہا سی۔ بری طرحاں پھٹڑ ہوئے سکھ وی ہتھیار سٹن لئی راضی نہیں سن اتے اوہ لہو لہان ہوئے جنگ دے میدان وچ خالصہ راج دا پرچم لہراؤن اتے لاہور دربار نوں اک وار پھر پورن آزاد کرواؤن لئی جوجھ راے سن۔ اس توں پچھوں رات دے ہنیرے وچ زوردار مینہہ پینا شروع ہو گیا۔ جنرل گفّ نے بھاری نقصان ہو جان کارن اپنی فوج نوں لڑائی وچوں پچھے ہٹن دا حکم دے دتا۔

پھر اگلے تن دناں تک لگاتار مینہہ پیندا رہا، خالصہ فوج جنرل گفّ دیاں فوجاں دی اڈیک کردی رہیں، پر اوہ بھاری نقصان کارن میدان چھڈّ کے پچھے ہٹّ چکے سن۔ اس طرحاں سکھ راج پنجاب دیاں خالصہ فوجاں نے اس سوچ دنیا دی سبھ توں طاقتور برطانوی فوج اتے اس دی حمایتی ہندوستان دیاں سانجھیاں فوجاں اتے تریخی جت درج کیتی۔ اس لڑائیوچ اک گل دا ذکر کرنا بندا اے کہ خالصہ فوج ولوں اس وار خالصہ راج دے وفادار سردار ہی لڑ رہے ہن؛ کوئی گدار اس لڑائی وچ نہیں سی۔

نقصان

چیلیانوالا دی اس لڑائی وچ برطانوی فوجاں دا اینا زیادہ نقصان ہویا کہ بھارتی اپ-براعظم اتے دو صدیاں توں ودھ دے راجدور دوران لڑیاں گئیاں لڑائیاں وچ اوہناں دا اینا نہیں سی ہویا۔ اس لڑائی جنرل گفّ دی فوج دے لگبھگ 2800 فوجی مارے گئے سن، جناں وچ 132 افسر وی سن۔ پینیکؤل برگیڈ دی ایچ۔ایم 25ویں ریجیمینٹ دا سبھ توں ودھ نقصان ہویا اس دے 590 فوجی مارے گئے سن؛ جس وچ 14 افسر وی سن۔ جنرل نیٹ دی ایچ۔ ایم۔ تیجی کنگز اون لائیٹ ڈریگن لگبھگ ساری پھٹڑ ہو چکی سی۔ برگیڈیئر پوپ کھدّ عامَ اس لڑائی وچ بری طرحاں پھٹڑ ہو گیا سی۔ 14ویں کنگج لائیٹ ڈریگن دا افسر جنرل کؤرٹن اس لڑائی وچ ماریا گیا، اس دا پیؤ برگیڈیئر کؤرٹن رامنگر دی لڑائی وچ ماریا گیا سی۔

سکھ فوج دا وی بھاری نقصان ہویا، اندازے مطابق ایہہ نقصان ہزاراں وچ ہو سکدا اے پر کتے وی سکھاں ولوں ایہہ انکڑے درج نہیں کیتے گئے۔

لڑائی توں بعد

• برطانوی پریس اتے برطانوی لوک اس بھیانک لڑائی توں بعد سہم گئے سن۔ برطانوی سرکار نے جنرل گفّ دی تھاں کمانڈر ان چیف بزرگ افسر لورڈ نیپیئر نوں لگاؤن دا فیصلہ کر لیا سی۔

• برطانوی پارلیمینٹ وچ اس لڑائی وچ ہوئے نقصان کارن ماتم منایا گیا۔

• ایڈون آرنلڈ نے اس لڑائی وارے لکھا کہ جے سکھ اجیہی اک ہور لڑائی جت جاندے تاں برتانیاں نے پنجاب ول منہ نہیں کرنا سی۔

• جرنل تھیکول نے کیہا کہ: میرا خیال اے کہ اس مہانناس وچوں میرا اک وی سپاہی نہیں سی بچیا۔ برطانوی فوج سکھ فوجیاں توں عینی ڈر گئی سی اوہ میدان وچوں انجھ بھجے جویں بھیڈاں اپنی جان بچا کے بھجدیاں ہن۔

چیلیانوالا دی لڑائی

سکھ سپاہیاں نوں اپنے ول کرن وچ مول راج ناکام رہا

سبھ توں پہلاں لیفٹینینٹ ایڈورڈ اگے ودھیا۔ جویں ہی اس نے وان کورٹلینڈ توں 22 اپریل نوں خط حاصل کیتا، اس نے سندھ پار کیتا تے لیئیاہ اپر قبضہ کر لیا۔ جیوں ہی اس نوں پتہ لگا کہ ایہہ ملتانی فوج اس دے خلاف آ رہی اے تاں اوہ اتھوں پچھے ہٹ گیا تے مول چند دے ڈپٹی چیتن ملّ دا چھوٹا قصبہ منگروتا اپنے قبضے وچ کر لیا۔ اس نے گوانڈھ دے مسلم قبیلیاں نوں سکھاں دے خلاف اٹھ کھڑے ہون دا سدا دتا۔ لٹن دے لالچ وچ بہت سارے کبیلیائی انگریزاں دے نال آ گئے۔ ایہناں لوکاں نوں نال لے کے انگریزاں نے 20 مئی نوں ڈیرہ غازی خان اپر قبضہ کر لیا۔ چیتن ملّ دوڑ کے اتھے ہی آیا سی تے اک مقابلے وچ ماریا گیا۔ ہانارڈ دے قلعے نوں بائیپاس کردیاں ایڈورڈ اگے ودھدا گیا۔ اس قلعے اپر پٹھاناں تے سکھاں دا قبضہ سی۔ اس نے پھر سندھ نوں پار کیتا تے ملتان ول دکھن دے پاسیوں ودھ گیا۔ دوجے پاسے بہاول پور دی فوج دے 8،500 سپاہی، 11 توپاں تے 302 زمورے لیفٹینینٹ لیک دی اگوائی وچ راوی پار کرکے اگے ودھے۔ مول راج نے کھانگڑھ دی چوکی چھڈّ دتی تے شجاباد توں کنیری ول ودھ رہا سی کہ 18 جون، 1848 نوں لیک دی کمانڈ ہیٹھ آ رہی بہاول پور دی فوج نال ٹاکرا ہو گیا۔ آدمیاں تے توپاں کارن بہاولپوریاں دی چڑھت ہون دے باو جود مول راج نے اوہناں نوں ستّ گھنٹے روکی رکھیا۔ پھر وان کورٹلینڈ جس نے کھانگڑھ اُتے قبضہ کر لیا ہویا سی، بہاولپوریاں نوں آن ملیا۔ مول راج واپس شجاباد ول چل پیا، شجاباد توں سکندر آباد تے اتھوں ملتان دے بہت نزدیک سورجکنڈ پہنچ گیا۔ ایڈورڈ، لیک تے وان کورٹلینڈ دیاں اکٹھیاں فوجاں، مقامی قبیلے، بہاولپوریئے تے دربار دیاں فوجاں نے ملتان نوں اک ہور قراری ہار پہلی جولائی، 1848 نوں سدوسام دے مقام اپر دتی۔ ملتانی اپنی کلھیبندی ول واپس دوڑ آئے۔

اودھر شملہ دیاں ٹھنڈھیاں پہاڑیاں وچ لارڈ گفّ سردیاں دیاں مہماں بارے یوجناواں بنا رہا سی۔ اس نوں اتھے ہی ایڈورڈ دا خط ملیا کہ ملتان دی بغاوت نوں شینپین دے پھہارے دی طرحاں اڈایا جا رہا اے، کیونکہ مول راج اپر تن طرفہ حملہ کیتا جا رہا اے۔

سکھ سپاہیاں نوں اپنے ول کرن دیاں مول راج دیاں ساریاں کوششاں ناکام رہیاں، کیونکہ ادوں تک اوہناں نوں ایہی لگ رہا سی کہ مول راج نے مہاراجہ دلیپ سنگھ خلاف تے دربار دے خلاف بغاوت کیتی اے۔ پر این اس وقت بھائی مہاراج سنگھ سٹیج اپر آیا۔ اس نے ماجھا علاقے دا دورہ کیتا تے 'دھرم لڑائی' واسطے سیوادار بھرتی کرن دا نعرہ دتا۔ ہزاراں سکھ اس نعرے ہیٹھ اکٹھے ہوئے تے ملتان ول چل پئے۔ ریزیڈینٹ نے بھائی مہاراج سنگھ دی پرائیویٹ فوج دا پچھا کرن دا حکم دتا تے دربار دیاں فوجاں نے مہاراج سنگھ نوں چناب دے کنڈھے جا گھیریا۔ بھائی اتھوں نکل تاں گیا پر اس دے بہت سارے بندے جاں پھڑے گئے جاں دریا وچ ڈبّ گئے۔

بھائی مہاراج سنگھ دے ملتان پہنچن نال سکھ سپاہیاں وچ ایہہ گل پکی ہو گئی کہ اوہ مول راج دے حق وچ نترن۔ ایہہ ہو-بہو اوہ سی، جو انگریز چاہندے سن۔ اوہ اس بغاوت نال چنگی طرحاں نجٹھّ سکدے ہن، سکھاں دے خون نال کھیڈنگے تے اخیر پنجاب نوں مکمل طور اُتے انگریزی راج وچ شامل کر سکدے ہن۔ اکو ریڑکا اٹاریوالے سرداراں دا سی، جو پوری طرحاں ریزیڈینٹ دے وفادار چلے آ راے سن۔ جون، 1848 وچ شیر سنگھ اٹاریوالا بریٹیش افسر نال ملتان نوں سنبھال رہا سی تے اس دا پیؤ اتر-مغربی سرحد دی نگرانی وچ لگا سی۔ اٹاریوالے سرداراں دی انگریزاں نال دوستی توں لوکاں وچ ناراضگی دی لہر سی۔ اک سجان سنگھ جو شیر سنگھ نوں زہر دین دی سازش وچ شامل پایا گیا سی، پھڑیا گیا تے توپ نال اڈا دتا گیا سی۔ اس بارے ایڈورڈ نے لکھیا کہ 'سجان سنگھ اک جگریدار سکھ گھوڑسوار سی، جو کافی شرارتی قسم دا بندہ سی۔' کجھ وی ہووے، اس نوں اس طرحاں موت دی سزا دین نال غصے دی لہر پھیل گئی، جس دا شیر سنگھ نوں وی اندازہ سی۔

مکھ سرداراں دی دلچسپی ریزیڈینٹ دے راج نوں قایم رکھن وچ سی تے سپاہیاں دی اس نوں ختم کرن وچ۔ فوجیاں دیاں پنچائتاں نوں بھنگ کر دتا سی تے اوہناں دیاں تنخواہاں گھٹا کے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے وقت دیاں تنخواہاں دے برابر کر دتیاں سن۔ مکھیاں نوں انگریزاں نے کافی سہولتاں دتیاں ہوئیاں سن، جنہاں نوں اوہ گواؤنا نہیں چاہندے سن تے سپاہی پہلاں ہی گوا چکے سن۔ سپاہیاں نوں ایہہ وی امیداں سن کہ جے بغاوت کامیاب ہو گئی تاں اوہناں نوں چنگیاں سہولتاں تے تنخواہاں ملنگیاں۔ ریزیڈینٹ نے لکھیا سی کہ 'سردار وفادار ہن، سچے ہن تے سپاہی جھوٹھے۔' ایڈورڈ نے وی ایہو خیال ظاہر کردیاں جولائی وچ لکھیا کہ، 'جتھوں تک سرداراں دا سوال اے، میں سمجھدا ہاں کہ دل توں ساڈے نال ہن۔ اوہ جگیراں، اچیاں تنخواہاں تے رتبیاں نال رجے پئے ہن پر اوہناں دی فوج اینی ہی ودھ غیر-وفادار تے ساڈے خلاف اے۔'

گوریاں نے چتر سنگھ نوں ہتھیار چکن لئی مجبور کر دتا

ملتان اپر قبضے دی دیری نال سپاہیاں اندر بغاوت دیاں رچیاں ودھن دے ہور موقعے ملدے جاندے سن ۔ ملتان دی بغاوت دا خلاف کرن کرکے چتر سنگھ دی لوکپئتا کافی گھٹ جان توں بعد اوہ نفرت دا مرکز بندا جا رہا سی ۔ اس نے مول راج دی ہار اپر توپاں دی سلامی وی دتی سی ۔ اس توں علاوہ اس نے دیکھیا کہ اس دے ماتحت کم کردے انگریز افسر وی اس دی عزت نہیں کر راے ۔ ایہہ افواہ وی عامَ سی کہ انگریز اپنا اوہ وعدہ کدے پورا نہیں کرنگے کہ مہاراجہ دلیپ سنگھ دے بالغ ہون بعد حکومت اس دے سپرد کر دتی جاوے گی ۔ وڈے سردار نے اپنے پتر نوں لکھیا کہ لیفٹینینٹ ایڈورڈ توں ریزیڈینٹ نوں خط لکھوایا جاوے کہ اوہ مہاراجہ دلیپ سنگھ دی شادی دا بندوبست کرے، جو اس دی بیٹی نال ہونی سی ۔ ایڈورڈ نے ریزیڈینٹ نوں لکھ بھیجیا تے اگوں اس نے لکھیا کہ اوہ اس بارے دربار نال صلاح-مشورہ کریگا، نال ہی اس نے ایہہ وی لکھیا کہ، 'میں نہیں سمجھدا کہ شادی دیاں رسماں دا سرکار دیاں پنجاب دے پرشن بارے مستقبل دیاں پالیسیاں نال کوئی تعلق ہووےگا ۔ '

کیپٹن جیمس ابوٹ چتر سنگھ اٹاریوالا بارے اپنا رکھا تے ورتکنیک ورتارا جاری رکھ رہا سی ۔ اگست دے پہلے ہفتے بناں کسے چتاونی تے اکساہٹ سردار دا کیمپ چھڈّ گیا تے قبائلیاں نوں سکھاں دے وردھ بھڑکاؤن لگ پیا ۔ اس دے اپنے شبداں وچ اس نے قبائلیاں نوں کیہا کہ اپنے پیو-دادیاں دے قتلاں تے لٹانماراں دا سکھاں توں تکڑا بدلہ لے سکدے ہو ۔ اگست دی 6 تاریخ نوں ابوٹ دے سکھائے کجھ قبائلیاں نے چتر سنگھ نوں گھیریا ۔ اپنی سرکھیا واسطے اس نے ہریپر دے قلعے وچ چلے جان دی لسٹ ۔ اس نے دربار دے اک اہلکار امریکن کرنل کینورا نوں حکم دتا کہ اس واسطے جگہ بنائی جاوے ۔ امریکن نے حکم منن توں انکار کر دتا کہ جدوں تک کیپٹن ابوٹ اس نوں نہیں کہندا ۔ چتر سنگھ نے سخت چتاونی دتی پر کرنل اپر کوئی اثر نہیں ہویا، بلکہ اس نے قلعے اندر آ راے چتر سنگھ دے بندیاں ول توپاں دے منوہ کروا دتے اتے توپ داغن دیاں مشالاں جگا لئیاں ۔ جدوں اک حوالدار نے چتر سنگھ دے بندیاں اپر توپ چلاؤن توں انکار کر دتا تاں اس نے اس نوں دھکہ مار کے پاسے کر دتا تے خود مشال پھڑ کے توپ داغن دی کوشش کیتی پر کسے کارن توپ نہیں چلی ۔ چتر سنگھ دے بندے کینورا اپر ٹٹ کے پے گئے تے اس دا قتل کر دتا ۔

اس واقعہ نے کیپٹن ابوٹ نوں اوہ بہانہ دتا، جس دا اوہ انتظار کر رہا سی ۔ اس نے چتر سنگھ اپر شریھام قتل دا الزام لگایا تے دربار دیاں فوجاں وردھ قبائلیاں نوں بھڑکاؤندا رہا ۔ ریزیڈینٹ نے وی ابوٹ دے وہار دی نقطہ چینی کیتی تے لکھیا کہ، 'ایہہ صاف اے کہ چتر سنگھ دی بگیڈ دی کجھ وی منشا ہووے، اوہناں نے بغاوت والا کوئی کم نہیں کیتا، جدوں تک کہ تنو ہتھیاربند کساناں نوں دربار دے وردھ بھڑکاؤن دا کم نہیں شروع کیتا ۔ میں تینوں اجیہا کوئی حکم نہیں سی دتا کہ مقامی لوکاں دی فوج بھرتی کریں ۔ تیرے اس سارے کم نال ساڈی بدنامی اے ۔ جو وی رپورٹ ملی اے، اس نال کینورا دی موت اک قتل نہیں ثابت ہندی تے نہ ہی ایہہ کیہا جا سکدا اے کہ اس وچ چتر سنگھ دا کوئی ہتھ سی ۔

ابوٹ نوں پائی اس جھاڑ دے باو جود کری نے اٹاریوالا سرداراں نوں ختم کرن دی سوچ رکھی سی ۔ کیپٹن نکولسن، جس نوں چتر سنگھ تے ابوٹ وچکار صلح-صفائی کرواؤن واسطے بھیجیا سی، نے چتر سنگھ دی جگیر قرق کرن دا حکم سنا دتا تے اس نوں اوہ حوالے کرن واسطے کیہا ۔ اس نے کری نوں خط لکھ کے دسیا کہ اس نے چتر سنگھ نوں اک پیش کش کیتی اے کہ جے اوہ میرے ساہمنے پیش ہندا اے اتے اپنے سپاہیاں نوں پہلاں والیاں تھاواں اتے بھیج دندا اے تاں میں اس دی جان تے عزت دی گارنٹی دندا ہاں پر میں اس دے ناظم رہن تے جگیر رکھن دی گرنٹی نہیں دے سکدا ۔ میں اس نوں صاف دسّ دتا اے کہ اوہ جگیر تے رتبے دا حقدار نہیں ۔ اس توں اگے اوہ لکھدا اے کہ، 'مینوں یعقین اے کہ تسیں سہمت ہوووگے کہ ناظم دا رتبہ تے جگیر دا خوس جانا ہی اس واسطے کافی سزا ہوویگی ۔ میرا خیال اے کہ میں اس نوں ٹھیک پیش کش کیتی اے ۔

ریزیڈینٹ نے اجے 15 دن پہلاں ہی چتر سنگھ نوں بے قصور منیا سی پر اس نے پوری طرحاں نکولسن دے ایکشن دی تائید کر دتی ۔

چتر سنگھ بردھ آدمی سی، عینکاں لگا کے رکھدا سی، اکھاں اندر چپکیاں سن، سوٹی دے سہارے چلدا سی تے ہمیشہ کمزور صحتَ رہندی سی ۔ اوہ اپنا مستقبل اس طرحاں دیکھدا سی کہ اس دی بیٹی دی مہاراجہ دلیپ سنگھ نال شادی ہو جاوے تے اوہ اپنے پنڈ اٹاری آرام نال ٹک جاوے ۔ نہ اوہ چاہندا سی تے نہ ہی بغاوت واسطے قابل سی پر جس طرحاں دا وہار اس نال ابوٹ تے نکولسن نے کیتا، اس نوں مجبور کر دتا کہ اوہ اپنے کمزور ہتھاں نال تلوار نوں میان وچوں باہر کڈھے تے اس نے اک وار کڈھ لئی ۔ اس نے اپنے پتر نوں خط بھیجیا کہ کویں فرنگیاں نے اس نال سلوک کیتا تے اس نوں کیہا کہ اوہ اپنے لوکاں دا ساتھ دیوے تے ایہناں ودیشیاں نوں مار بھجاؤن توں بناں ہن ہور کوئی چارہ نہیں ۔ ادوں تک شیر سنگھ اٹاریوالا پوری طرحاں انگریزاں دی پٹھّ پچھے کھلوتا سی ۔ اوہ باغی سپاہیاں تے مول راج دا سنیہا لے کے آئے بندیاں دی گل نہیں منّ رہا سی ۔

شیر سنگھ نے 9 ستمبر نوں ملتان اپر قبضہ کرن دا ناکام یتن کیتا سی۔ کیپٹن پیئرسے نے اگلے دن اپنی ڈائری وچ لکھیا، 'ہمیشہ دی طرحاں سکھ بہت شدت نال لڑے۔' شیر سنگھ نوں اس دے پیؤ دے خط نے بے چین کر دتا سی۔ کجھ افواہاں وی سن کہ انگریزاں دے اک خریدے ہوئے دلال فتح خان گھیبا نے چتر سنگھ دا قتل کر دتا اے۔ شیر سنگھ نے اس گل ول کوئی دھیان نہیں دتا۔ اک واقعہ 13 ستمبر، 1848 نوں اجیہا ہویا کہ اوہ پکی طرحاں انگریزاں دی بے ایمانی والی منشا دا قایل ہو گیا۔ اس رات اوہ ڈنر توں بعد انگریز افسراں دی میسّ وچ گیا، جس طرحاں اوہ ہمیشہ کردا ہندا سی تے ایڈوارڈز دے نال والی سیٹ لے لئی۔ اس نے دیکھیا کہ وان کارلینڈر جو اجے وی دربار دا نمک کھاندا سی، اٹھ کے باہر چلا گیا۔ تھوڑھی دیر بعد شیر سنگھ دی ریجیمینٹ دے اک افسر نے اندر آ کے شیر سنگھ دے کنّ وچ کیہا کہ وان کارلینڈر کجھ پٹھاناں نوں میسّ دا ٹینٹ گھیرن واسطے کہہ رہا اے۔ شیر سنگھ چھیتی نال وان کارلینڈر دے بندیاں دے اتھے پہنچن توں پہلاں چلا گیا۔ اگلے دن شیر سنگھ اٹاریوالا تے اس دے سپاہی انگریزی کیمپ چھڈّ کے چلے گئے۔

شیر سنگھ نے اک بیان جاری کیتا جس وچ سارے پنجابیاں نوں غیرملکی ظالماں دے خلاف اٹھ کھڑے ہون دا سدا دتا۔ اس وچ کیہا گیا کہ، 'ایہہ پنجاب وچ رہن والے سبھناں نوں پتہ اے، سکھاں نوں تے اوہناں نوں، جو خالصہ پنتھ نال جڑے ہن کہ کویں فرنگیاں نے ظلم تے ہنسا ورسائی ہوئی اے۔ اوہناں نے ساڈے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی بیواہ نال کنا گھناؤنا سلوک کیتا اے۔ اوہناں عامَ لوکاں نال وی وڈے ظلم کیتے ہن۔'

پورے تن ہفتے شیر سنگھ مول راج نوں سمجھاؤندا رہا کہ اوہ انگریزاں نالوں ٹٹ چکا اے پر مول راج اس دا یقین نہیں کر رہا سی۔ اس دا شکّ ہور پکا ہو گیا، جدوں ایڈوارڈز نے اک جائلی خط جانبجھّ کے مول راج دے ہتھ لگ لین دتا۔ اس خط وچ اس نے انگریز افسر نوں لکھیا سی کہ اوہ شام سنگھ دے راہیں دھوکھے نال قلعے اپر قبضہ کرن دی سکیم بنا رہا سی۔ اس کرکے ملتان دے قلعے دے دروازے شام سنگھ واسطے بند ہو گئے۔ شیر سنگھ دا صبر ٹٹ گیا۔ اوہ 9 اکتوبر نوں مول راج دا کیمپ چھڈّ کے اتر ول اپنے پیؤ نال ملن چلا گیا۔

قوم اک وار پھر ہتھیار چکّ کے چل پئی سی۔

انگریز اس حالات واسطے پوری طرحاں تیار سن۔ اتر-پچھم وچ نکلسن نے اٹک دے قلعے اپر قبضہ کر لیا۔ ہڈسن امرتسر گیا تے کسے بہانے نال گوبندگڑھ دے قلعے اندر داخل ہویا تے پھر اس دے رکھوالیاں نوں قابو کر لیا۔ ایہی ہڈسن سی جس نے بعد وچ 1857 دے غدر ویلے بہادر شاہ ظفر دے تن پتراں نوں قتل کیتا سی۔ لاہور وچ ریزیڈینٹ نے اوہ سارے لوک گرفتار کر لئے، جنہاں بارے شنکا سی کہ اوہ بغاوت دا پکھ لے راے ہونگے۔ ایہناں وچ رنجودھ سنگھ مجیٹھیا وی سی۔ جالندھر وچ جوہن لارینس نے انگریز ورتکنیک دکھاوے سختی نال کچل دتے۔

کوہاٹ وچ چتر سنگھ نے افگاستان دے امیر دوست محمد خان تے اس دے بھرا سلطان محمد نال گل بات کیتی کہ جے اوہ پنجاب نوں انگریزاں توں مکتی وچ مدد کرن تاں اوہ پیشاور دا علاقہ افغانستان نوں دے دینگے۔ اپنے وعدے نوں پکا بناؤن دی خاطر اس نے انگریز ریزیڈینٹ دے سارے افسر، سمیت اس دے چیف اسسٹینٹ جارج لارینس نوں کڈھ کے پیشاور اُتے قبضہ کر لیا تے پھر نکلسن توں اٹک وی کھوہ لیا۔ جارج لارینس نے کوہاٹ دی شرن لے لئی تے ہربرٹ جس نے نکلسن دی تھاں اُتے عہدہ لیا سی، گرفتار کر لیا گیا۔ دیرجات دا سارا علاقہ ہتھیاربند ہو چکا سی۔ ریزیڈینٹ دا نمائندہ ملک فتح خان پاسہ بدل گیا تے کرنل ہومز نوں سکھ فوجیاں نے مار دتا۔ اسے طرحاں لاہور تے اتر-مغربی سرحد دے وچکار بہت جگہ بغاوتاں پھیل گئیاں۔ انگریز ماتحتاں نے ڈائری لکھی، 'فوجاں روز ہی دشمناں نال ملدیاں جاندیاں ہن، سارا پنجاب ساڈے خلاف ہندا جا رہا اے تے لگدا نہیں اس وچ کوئی موڑا ساڈے حق دا ہو سکدا ہووےگا۔

اس طرحاں اک چھوٹی جگہ دی مقامی بغاوت قوم دی آزادی دی جنگ وچ تبدیل ہو گئی۔

اس بغاوت دے دو مرکز سن، اک ملتان تے دوجا اتر-مغربی سرحدی علاقہ۔ انگریز کمانڈر ان چیف لارڈ گپھّ نے مشورہ دتا کہ ملتان اپر قبضے دی گل بمبئی توں کانوائی پہنچن تک ملتوی کر دینی چاہیدی اے اتے فلحال اٹاریوالیاں دے خلاف کاروائی نوں پہل دتی جانی چاہیدی اے۔ لارڈ ڈلہوزی نے ایہہ مشورہ پروان کر لیا۔ اس دے نال ہی ڈلہوزی من بنا رہا سی کہ پنجاب دے خلاف لڑائی دا اعلان کر دتا جاوے تے اس نوں انگریزی راج دے وچ ہی ملا دتا جاوے۔ اتھے جو واقعے پیدا ہو رہیاں سن، اس توں اوہ خوش سی۔ اس نے لکھیا کہ، 'ہزارا دی بغاوت بہت اگے ودھ گئی اے۔ میں اس توں بناں ہور کوئی حل نہیں دیکھ رہا کہ اس شیطانی سلطنت نوں انگریزی راج وچ شامل کیتا جاوے۔ میں اپنی تلوار باہر کڈھ لئی اے اتے میان سٹّ دتا اے۔'

ڈلہوزی کس دے خلاف جنگ دی گل کر رہا سی؟ مہاراجہ دلیپ سنگھ جاں ریجینسی کونسل دے خلاف؟ جہڑی اجے وی انگریزاں دے نال سی تے صرف اکو میمبر اٹاریوالا ہی باغیاں دا ساتھ دے رہا سی۔ دوجی طرف مول راج تے اٹاریوالا سرداراں دی بغاوت لاہور دربار دے خلاف سی، جس دی ذمہ واری انگریزاں نے لئی ہوئی اے۔ جے ڈلہوزی دا مطلب ایہہ بغاوت کچلن دا سی تاں ایہہ مہاراجہ دلیپ سنگھ دے دربار دی سلطنت بچاؤن دا قدم ہونا چاہیدا سی پر ڈلہوزی دا مقصد ہور سی۔ اس نے پہلاں بغاوت واسطے پورے حالات بنائے تے پھر اسے دا بہانہ بنا کے پنجاب نوں اپنے قبضے وچ لین دی سکیم تیار کیتی۔ اٹاری والیاں سرداراں دے اعلان دیکھ کے ڈلہوزی خوش ہویا تے لکھیا کہ، 'ہن مصلیٰ اس مقام اپر پہنچیا اے، جس دا میں مہینیاں توں انتظار کردا آ رہا ساں۔ ہن اسیں صرف لڑائی دے کنارے اپر ہی نہیں، بالکل اس دے وچکار ہاں، ایہہ لڑائی ہوویگی سکھ قوم تے پنجاب دی بادشاہت دے خلاف۔' اک سوارفتار تقریب وچ بولدیاں لارڈ ڈلہوزی نے 9 اکتوبر نوں کیہا، 'پچھلیاں ساریاں واقعے نوں دیکھدیاں، بناں کسے کارن تے اکساہٹ دے، سکھ قوم نے لڑائی واسطے للکاریا اے تے میرا جواب اے، او۔ کے۔ جناب، اس نوں حاصل کروگے، چنگے بدلے نال۔

کلکتے توں پنجاب دی سرحد ول نوں چلن توں پہلاں ڈلہوزی نے اپنے سیکٹری نوں کیہا کہ اوہ لاہور دے ریزیڈینٹ نوں اطلاع دیوے کہ اوہ سمجھدا اے کہ لاہور دربار نوں پوری طرحاں انگریزی سرکار دے خلاف جنگ کر رہا ظاہر کیتا جاوے۔ ریزیڈینٹ نے گورنر جنرل نوں مشورہ دتا کہ سیانی گل ایہہ ہوویگی کہ اجے جنگ دا اعلان نہ کیتا جاوے، جنی دیر تک ساڈی ساری فوجی طاقت پزیشناں وچ نہیں آ جاندی۔ اس نے گورنر جنرل نوں یاد کرایا کہ اسیں لاہور دے علاقے وچ دشمناں وانگ نہیں داخل ہوئے ساں، بلکہ اس دربار دی راکھی کرن تے اس دا ٹھیک ڈھنگ نال کم کاج چلاؤن دے ناں اپر آئے ساں۔

پنجاب دے سکھ راج دا انت

شیر سنگھ اٹاریوالا چاہندا سی کہ واپس لاہور ول ودھیا جاوے تے اس نوں آزاد کروایا جاوے۔ اوہ شہر توں دو میل دی وتھّ اُتے پہنچیا پر جس طرحاں اس نے سوچیا سی کہ شہر دے وسنیک اس دے حق وچ آ نترنگے، اوہ کم نہیں ہویا۔ ریزیڈینٹ نے کرفیو لگا دتا سی تے ساریاں گلیاں وچ فوجیاں دی گشت چل رہی سی۔ موہتبر سرداراں نوں گرفتار کر لیا گیا سی۔ لہنا سنگھ مجیٹھیا پوری طرحاں انگریزاں دے نال سی۔ ماجھا دے علاقے وچ سکھ کسانی نوں انگریزاں دے ساتھ وچ بھگتن دی پیروی کردا سی۔ اکو-اک سردار جو انگریزاں دے خلاف سی، اوہ نورپور دا رام سنگھ سی پر اس دے بغاوت دے اعلان دا صرف سنکیتک اثر سی، اوہ شیر سنگھ واسطے کوئی وڈی تے وہارک مدد نہیں بن سکدا سی۔

اٹاریوالا نوں ایہہ اطلاع ملی کہ لارڈ گپھّ وڈی فوج تے توپاں لے کے ستلج ول ودھ رہا اے۔ اوہ لاہور توں پچھے ہٹ کے اپنے پیؤ چتر سنگھ مجیٹھیا دیاں فوجاں نال ملن واسطے چل پیا۔ اٹاریوالیاں نے انگریزاں نوں چناب اپر روکن دی سکیم بنائی، جس نوں ادوں کالا دریا وی آکھیا جاندا سی۔

1848 دی پتجھڑ تک حالات کجھ اس طرحاں سن-چاج تے سندھ ساگر وچکارلے دوآب آزاد علاقے ایلانے جا چکے سن۔ دوجے دواب انگریزی طاقت دے بالکل نزدیک سن۔ اتر-مغربی علاقے دے لوک چتر سنگھ اٹاریوالا دے پچھے تیزی نال لامبند ہو راے سن۔ دکھن وچ مول راج اکلا ہی اپنے خلاف روزانہ اکٹھیاں ہندیاں جا رہیاں مصیبتاں دا ساہمنا کر رہا سی۔

نومبر، 1848 دے شروع وچ ہی لارڈ گپھّ نے اک وڈی فوج نال ستلج پار کیتا۔ اس دی فوج وچ گورے سپاہیاں توں بناں ہندوستانی وی سن اتے اس فوج نے لاہور ول مارچ کیتا۔ نابالغ مہاراجہ دلیپ سنگھ ہر اوہ گل مندا رہا، جو اس نوں ریزیڈینٹ کہندا سی۔ ہن اوہ انگریز کمانڈر نوں ستکار دین دا انتظار کر رہا سی۔ گف نے مہاراجہ نوں ملن توں انکار کر دتا۔ جدوں ریزیڈینٹ خود اس نوں میاں میر لے کے گیا، جتھے انگریزاں نے چھاؤنی لگائی سی تاں گفّ نے دلیپ سنگھ ولوں ستکار دے اشارے دا جواب دین واسطے اپنے ہاتھی دی سواری نہیں چھڈی۔ ایہہ رکھاپن جان-بجھّ کے دکھایا گیا سی کہ پتہ لگے کہ دلیپ سنگھ جو حالے وی انگریزاں دی سرکھیا ہیٹھ سی، اوہناں دا دشمن سی۔

لارڈ گپھّ اتر دی سمت وچ چناب ول نوں گیا تے اتھے شام سنگھ اٹاری والا دیاں فوجاں نوں دریا دے پار دیکھ لیا۔ شیر سنگھ نے دریا دے پوربی کنارے اپر کجھ قلعے قبضے وچ لئے ہوئے سن۔ اس نے کجھ فوجی دستے انگریزاں نوں تنگ کرن واسطے بھیجے۔ پنجابیاں تے انگریزاں وچ کجھ چھوٹیاں جھڑپاں چناب دے پوربی کنارے ہندیاں رہیاں۔ نومبر، 1848 دے آخری ہفتے برگیڈیئر جنرل کیمبیل دی کمانڈ ہیٹھ اک فوج مہم رام نگر دے قلعے ول کوچ کر گئی۔ پنجابیاں نے قلعے اپر قبضہ کرنا ناکام بنا دتا۔ اوہناں 22 نومبر نوں چناب پار کیتا تے اپنے-اپنے نوں رام نگر اتے انگریزی فوج دے وچکار کھڑھا کر لیا۔

جنرل کیمبیل نے حملہ بولیا تے پنجابی فوجاں نوں دریا دے کنارے ول دھکیا۔ پار دے کنارے اپر بیڑیاں پنجابی توپاں نے گولے ورسائے۔ توپاں دی گولاباری دے کور ہیٹھ پنجابی گھوڑسوار دریا پار کر آئے تے اک تکڑے حملے وچ کیمبیل دیاں فوجاں نوں کھدیڑ دتا۔ اوہناں انگریزاں دی اک توپ تے ریجیمینٹ دا جھنڈا اپنے قبضے وچ لے لیا۔

رام نگر بہت اہم ستھان نہیں سی پر اتھوں دی لڑائی دے نتیجیاں نے پنجابیاں نوں اک حوصلہ دتا، جس دی اوہناں نوں سخت ضرورت سی۔ ماتحت انگریز افسراں نے لکھیا کہ 'دشمن بہت ہمت وچ سی تے اوہ ساڈے کیمپ توں صرف ادھا میل دور ہی ترے پھردے سن۔' تن سینئر انگریز افسر لیفٹینینٹ کرنل ہاولیک، برگیڈیئر جنرل کریٹون اتے کیپٹن پھزیگرالڈ رام نگر دی لڑائی وچ مارے گئے سن۔ شیر سنگھ اٹاریوالا نے انگریز کمانڈ نوں اک رقہ بھیجیا کہ جے اوہ لاہور وچوں باہر نکل جانا منّ لین تاں اوہ لڑائی بند کرن واسطے تیار اے۔ اس دے رکے دا کوئی جواب نہیں دتا گیا۔

پنجابیاں دی رام نگر دی جت توں اک ہفتہ بعد جنرل گفّ چناب پہنچ گیا۔ اس نے پنجابیاں دی امید توں الٹ قلعے اپر حملہ نہیں کیتا تے پانی دے وہن توں اپرلے پاسے وزیر آباد ول چلا گیا۔ اتھے کشتیاں دے مقامی ملاحاں نوں پیسے دتے تے رات دے ہنیرے وچ ہی دریا نوں پار کر لیا۔ جدوں شیر سنگھ گپھّ دی روانگی نوں روکن واسطے چناب دے مغربی کنارے گیا تاں انگریزی فوج دریا پار کر چکی سی تے پچھے خالی کشتیاں چھڈّ گئی سی۔

3 دسمبر نوں دوپہر بعد سدولاپر پنڈ دے کول کماد دے کھیتاں وچ توپاں دی جھڑپ ہوئی۔ دوویں پاسیوں گولاباری بہت تیز سی۔ سارا ماحول بہت تیز تے گرجدے دھماکیاں نال بھریا پیا سی۔ توپاں دی گنتی ودھ ہون کرکے انگریزاں دا پلڑا پنجابیاں نالوں بھاری رہا۔ سدولاپر دی لڑائی وی بہت اہم نہیں سی پر اس نال انگریزاں نے اپنی رام نگر دی ہار دا گھاٹا پورا کر لیا سی۔ اوہناں نے اس توں بعد ایہہ وی افواہ پھیلاء دتی کہ شیر سنگھ اس لڑائی وچ ماریا گیا سی، حالانکہ اٹاریوالا زندہ سی۔ اوہ چناب توں پچھے ہٹ کے جیہلم پہنچ گیا سی۔ انگریزاں نے اس دا چجّ دوآب تک پچھا کیتا۔

پنجابیاں نے پنڈ رسول وچ پزیشناں لے لئیاں، جو جنگلی جھاڑیاں تے پانی دیاں ڈونگھیاں کھائیاں نال گھریا ہویا سی۔ اوہناں دے پچھے جیہلم سی۔ انگریز آئے تے اوہناں نے پنجابی مورچیاں توں دکھن-مشرق ول 3 میل دور پنڈ ڈنگی وچ ڈیرے جمائے۔ کجھ دیر واسطے دوویں فوجاں اپنی-اپنی تھاں اپر ٹکیاں رہیاں۔ پنجابیاں دا راشن مکن لگا تے اوہناں نے دشمناں نوں ڈنگی وچوں کڈھن دی کوشش کیتی تے 13 دسمبر نوں شیر سنگھ نے اک جھوٹھا جیہا حملہ انگریزی مورچیاں اُتے کیتا پر اوہ اپنی جگہ توں نہیں ہلے۔ اگلے دن خبر ملی کہ اٹک نوں پنجابیاں نے آزاد کروا لیا اے۔ چتر سنگھ نے کجھ راکھویں فوج اتھے رکھ کے باقی ساری نوں اپنے پتر دی مدد واسطے لے کے آ گیا۔

ادھر انگریزاں نوں خوشی والی خبر ملتان نوں جت لین دی ملی۔ اتھے 30 دسمبر نوں انگریزی توپ دا اک گولہ قلعے اندرلے چار لکھ پونڈ دے بارود دے بھنڈار اُتے جا وجا تے اس دے نال قلعے دے 500 محافظ مارے گئے۔ بمبئی توں انگریزاں دیاں ہور فوجاں آؤن نال تے گولہ برود مل جان کرکے مول راج دی حالت بہت پتلی ہو گئی تے 22 جنوری نوں اوہ ہتھیار سٹن واسطے مجبور ہو گیا۔

چلیاں والیاں دی جت، 13 جنوری، 1849

لارڈ گف نے اکو وڈا حملہ کرن دا فیصلہ لیا۔ اس دیاں فوجاں وچ نویں نفری کرنل سٹرنبش دی اگوائی وچ گورکھا یونٹ اتے روہیلیاں دی آن ملی۔ کرنل سٹرنبش اک ویلے مہاراجہ رنجیت سنگھ دا ملازم سی تے روہیلے ہنے پنجابی کینپاں توں باغی ہو کے آئے سن۔ اس نے جنگلی بوٹیاں تے ڈونگھیاں کھڈاں توں دور رہن دی سکیم بنائی تے دریا دے وہن نال کجھ میل ہور ہیٹھاں نوں جا کے پنجابی فوجاں اپر حملہ کرن دا فیصلہ کیتا۔ شیر سنگھ نوں اس دی بھنک پے گئی تے اس نے فوجاں اتھوں ہٹا کے پنڈ للیانی مورچہ بنایا، جتھے پھر دوواں فوجاں دے وچکار جنگلی بوٹیاں تے پانی دیاں کھائیاں سن۔

13 جنوری دی دوپہر نوں پنجابیاں نے دیکھیا کہ انگریزی فوجاں چلیانوالا پنڈ ولوں اوہناں دی طرف ودھ رہیاں ہن۔ جنرل الٰہی بخش دیاں توپاں نے دشمن نوں روک لیا۔ اک گھنٹے واسطے پنجابی توپاں نے انگریزی فوج نوں اپنے توں دور رکھیا۔ جدوں ایہناں توپاں دی غرض کجھ مٹھی پئی تاں انگریز جنہاں پاس گنتی دا پکھ بھارا سی، اک وڈا حملہ کرکے پنجابیاں نوں دریا ول دھکن دی کوشش کرن لگے۔ ایہہ حملہ برگیڈیئر پینیسیوک دی اگوائی وچ ہویا۔ خالصہ فوج نوں ایہہ حالات اوہناں دی پسند دے لگے۔ اوہ جھاڑیاں وچ کھنڈر گئے تے اپنا 'ڈھائی فٹ' ناں دا پینتڑا ورتن لگے، جس نوں 'ہٹ اینڈ رنّ' دا ناں وی دتا جاندا اے۔ اوہناں دے نشانچی انگریز توپچیاں اتے گھوڑسواراں دا وڈا نقصان کردے سن۔ جہڑے جھاڑیاں جاں کھائیاں وچ گھر جاندے ہن، اوہناں نوں سکھ اسانی نال ہتھو-ہتھ دی لڑائی وچ دبوچ لیندے سن۔

اس لڑائی وچ پینیسیوک، اس دا پتر تے انگریزی فوج دے سینکڑے افسر تے سپاہی مارے گئے سن۔ انگریزاں تے پنجابیاں وچ ایہہ سبھ توں ودھ کے گہگچّ دی لڑائی سی۔ اک انگریز ماتحت افسر نے لکھیا کہ، 'سکھ اپنے دشمناں اپر راکھشاں دی طرحاں ٹٹ پئے۔ اوہ ہاردی دسدی جنگ وچ بہت حملہ آور سن۔ میں کدے وی اس طرحاں نہیں سی دیکھیا کہ کس طرحاں اوہ تانیاں ہوئیاں سنگیناں ول جھپٹدے تے مارن والے نوں دبوچدے۔'

ایہہ خونی جنگ ہنیرا ہون تک چلدی رہی۔ پنجابیاں نے انگریزاں دیاں چار توپاں اپر قبضہ کیتا تے تن ریجمینٹاں دے ماٹو کھواے۔ اوہ رات انگریزاں واسطے بہت خوف دی سی۔ جنرل تھاکویل نے لکھیا اے کہ، 'ساری فوج وچ ہی الجھناں پئیاں ہوئیاں سن۔ ایہہ ڈر وی بہت ستا رہا سی کہ پنجابی دشمن رات نوں حملہ کر سکدے سن۔ جے اوہ واقعہ ہی اجیہا حملہ کر دندے تاں ساڈا کجھ وی نہیں بچنا سی۔ جنگل اوہناں دا ساتھی بنیا ہویا سی، بھاویں کہ ہن جنگل ہی ساڈی راکھی کر رہا سی۔'

جنرل تھاکویل نے اگلے دن دا مورت وی بہت بھینکر بیان کیتا اے، 'انگریزی فوجاں دے پرنس ایلبرٹ قسم دے ٹوپ تے ملٹری جتے سارے پاسے کھلرے وکھائی دے راے سن۔ کیمپ دا سارا دن لاشاں سمبھالدے تے اوہناں دیاں آخری رسماں کردیاں بیت گیا۔ آخر انگریزی فوج دے 3000 لوک ایہناں جھاڑیاں تے کھائیاں وچ مارے گئے سن۔'

بھارت وچ انگریزاں نے جنیاں وی لڑائیاں بھارتیاں خلاف لڑیاں سن، چلیانوالے دی ہار سبھ توں بری قسم دی ہار سی۔ لارڈ گپھّ نوں ہٹا دتا گیا تے اس دی جگہ انگلینڈ توں جنرل نیپیئر نوں بلایا جا رہا سی کہ اوہ کمانڈ سمبھالے۔

شیر سنگھ اٹاریوالا نے پنجابیاں دی جت دی خوشی وچ توپاں دے 21 گولے داغ کے سلام دتی۔

انگریز اپنی اگلی تباہی دا بالکل ڈھیری ڈھاہ کے انتظار کر راے سن۔ پھروزشاہ دی طرحاں اتھے وی اک وار پھر پنجابی اپنی کامیابی نوں اک فیصلہ کن جت وچ نہیں بدل سکے۔ اوہناں دا اپنا نقصان وی بہت زیادہ ہو چکا سی تے اوہناں نوں نہیں سی اندازہ کہ دشمن دا کس حد تک دا نقصان اوہ کر چکے ہن۔ پنجابیاں کول گولہ-بارود ختم ہو رہا سی تے توپخانے دا کمانڈر جنرل الٰہی بخش کمزوری دی حالت وچ ہتھیار سٹّ رہا سی۔ سپلائی دی حالت بہت خراب سی۔ اتھوں تک کہ جدوں چتر سنگھ دیاں فوجاں آ کے اس دے پتر دیاں فوجاں نال ملیاں تاں اوہناں واسطے کافی راشن نہیں لیا سکیاں۔ اودھروں موسم وی انگریزاں دی مدد وچ آ گیا۔ جیوں ہی ایہہ لڑائی ختم ہوئی سی، زور دی مینہہ پینا شروع ہو گیا اتے اگلے تن دن لگاتار جھڑی لگی رہی۔ جہڑیاں کھائیاں پنجابیاں تے انگریزاں نوں اڈّ کر رہیاں سن، پانی نال بھر گئیاں تے اوہناں دے وچکار دلدل پھیل گئی۔ چوتھے دن جدوں سورج نکلیا تاں پنجابیاں نے دیکھیا کہ انگریز چلیانوالا توں پچھانہ ہٹ گئے ہن تے چجّ توں پار چناب دے کنڈھے جا پہنچے سن۔

اک انگریزی شاعر جارج میریدتھ نے چلیانوالا دی لڑائی بارے ہیٹھ لکھی نظم لکھی-

 
چلیانوالا، او چلیانوالا،
توں پنڈ ہے اک کالا تے نیواں۔
خونی جیہلم دریا دے کنارے،
ججھارو دشمناں دا ڈکیا ہویا۔
اتے سرد رتّ دے ٹھنڈے پانی دے پار
اوہ تیار ہے پچھے ہٹن واسطے۔
جدوں لاشاں دے ڈھیراں اپروں چیردے،
گولیاں نے ہار دا نذرانہ دتا۔
چلیانوالا، او چلیانوالا،
تیرا ایہہ چوڑا تے اداسی بھریا میدان،
سنگھنے جنگلاں وچ گھریا
لہو نال گڑچّ دری وچھا کے
اتھے قاتل مونہاں والیاں توپاں
موتاں بھریاں گھاتاں لگا کے
سٹدیاں نے دھوکھا دیندے چنگیاڑے
ہڈّ ماس دے بندیاں اتے۔
چلیانوالا، او چلیانوالا
جدوں رات اتری تے نال ہی مینہہ
تے آ گئے ہنسا ورساؤندے راکھش
مارے جا چکیاں نوں سنبھالن
زخمیاں تے مر رہیاں نوں،
ٹھنڈے لہو بکھرے نے چار-چپھیرے
اپنے ساتھیاں دیاں پئیاں نے
لاشاں اک مردہ ہنیرے وچ۔
چلیانوالا، او چلیانوالا
توں اک مرجھایا، سنسان حصہ
اتے اک بھید بھرے دکھانت نوں
نہیں لوڑ کسے سریلے شبد دی
دل اچھل جاویگا دکھ وچ
جہڑا سمجھیگا تینوں چنگی طرحاں
ساریاں امیداں دھندلیاں رہنگیاں
جدوں تکّ تیری یاد رہیگی۔

حوالے