ڈراما
جو رچنا سنن دوارا ہی نہیں سگوں درشٹی دوارا وی درشکاں دے ہردے وچّ رس انوبھوتی کراندی ہے اس نوں ڈراما جاں درش – کاوَ کہندے ہن۔ ایہہ گلپ دی اک وشیش قسم ہے جس وچّ منچ تے ادائیگی راہیں سنچار سنبھوَ ہندا ہے۔[۱] ڈرامے وچّ شرونی کویتا نالوں زیادہ رمنیئتا ہندی ہے۔ شرونی کویتا ہون دے کارن ایہہ لوک چیتنا نال مقابلتاً زیادہ گھنشٹھ طور تے جڑیا ہے۔ ناٹ شاستر وچّ لوک چیتنا نوں ڈرامے دے لکھائی تے منچن دی مول پریرنا منیا گیا ہے۔
ڈرامے دے پرمکھ تتّ
[سودھو]کتھاوستو
[سودھو]ڈرامہ دی کتھاوستو پراچین، اتہاسک، کالپنک جاں ساماجک ہو سکدی ہے۔
پاتر
[سودھو]پاتراں دا سجیو تے پربھاوشالی چرتر ہی ڈرامہ دی جان ہندا ہے۔ کتھاوستو دے انوروپ نائک دھرودات، دھیر للت، دھیر شانت جاں کرودھی ہووے۔
رس
[سودھو]ڈرامے وچّ نوں رساں وچوں اٹھ دا ہی پرپاک ہندا ہے۔ شانت رس ڈرامہ لئی ورجت منیا گیا ہے۔ ویر جاں شنگار وچوں کوئی اک ڈرامے دا پردھان رس ہندا ہے۔
اداکاری
[سودھو]اداکاری وی ڈرامے دا پرمکھ تتّ ہے۔ اسدی سریشٹتا پاتراں دے واکچاترتا اتے اداکاری دی کلا اتے نربھر ہے۔ مکھ طور تے اداکاری چار پرکار دی ہندی ہے۔ ٭1. آنگک اداکاری (سریرک انگاں نال کیتی جان والی اداکاری)، ٭2. واچک اداکاری (سنواد دی اداکاری - ریڈیو ڈرامہ)، ٭3. آہاریا اداکاری (ویشبھوشا، میکئپ، سٹیج سیٹنگ، پرکاش ووستھا آدی) ، ٭4. ساتوک اداکاری (جیواتما ولوں کیتی گئی اداکاری [رس آدی]۔
ڈرامے دا اتہاس
[سودھو]بھارت وچّ اداکاری - کلا اتے رنگ منچ دا ویدک کال وچّ ہی نرمان ہو چکیا سی ۔ اسدے بعد سنسکرت رنگ منچ تاں اپنی انتی دی پراکاشٹھا اتے پہنچ گیا سی - بھرت منی دا ناٹ شاستر اسدا پرمان ہے ۔ بہت پراچین سماں وچّ بھارت وچّ سنسکرت ڈراما دھارمک موقعیاں ، سانسکرتک پرباں ، ساماجک سماروحاں اتے راجکیئے بول-چال دی بھاشا نہیں رہی تاں سنسکرت ناٹکاں دی منچیکرن ختم - جیہا ہو گیا ۔ مدھ کال وچّ پرادیشک بھاشاواں وچّ لوکتنتر دا ادئے ہویا۔ ایہہ وچتر سنجوگ ہے کہ مسلم کال وچّ جتھے شاسکاں دی دھرمکٹڑتا نے بھارت دی ساہتک رنگ - پرمپرا نوں توڑ دتا اتھے لوک-بھاشاواں وچّ لوکمنچ دا اچھا پرسار ہویا۔ راسلیلا ، راملیلا اتے نوٹنکی آدی دے روپ وچّ لوکدھرمی ناٹ منچ بنیا رہا۔ بھکتی کال وچّ اک طرف تاں برج پردیش وچّ کرشن دیاں راسلیلاواں دا برجبھاشا وچّ بہت زیادہ پرچلن ہویا اتے دوجی طرف وجیدشمی دے موقعے اتے سمچے بھارت دے چھوٹے - وڈے نگراں وچّ راملیلا وڈی دھومدھام نال منائی جان لگی ۔ ساہتک درشٹی توں اس مدھ کال وچّ کجھ سنسکرت ناٹکاں دے پد بدھّ ہندی چھایانواد وی ہوئے ، جویں نیواج کرت ‘یاد شاکنتل’ ، سومناتھ کرت ‘مالتی - سری کشن’ ، ہردئرامچرت ‘ہنمناٹک’ آدی ؛ کجھ مولک پد بدھّ سنواداتمک رچناواں وی ہوئی ، جویں لچھرام کرت ‘کرنابھرن’ ، رگھرام ناگر کرت ‘سبھاسار’ ( ڈرامہ ) ، گنیش کوی کرت ‘پردیوننوجے’ آدی ؛ اتے ایہناں وچّ ناٹکی پدھتی دا پورا گزارا نہیں ہویا ۔ ایہہ کیول سنواداتمک رچناواں ہی کہی جا سکدیاں ہن ۔ اس پرکار ساہتک درشٹی اتے ساہتک رچناواں دے آبھاو دے کارن مدھ کال وچّ ساہتک رنگکرم دے ولّ کوئی پرورتی نہیں ہوئی ۔ سچ تاں ایہہ ہے کہ آدھونک کال وچّ ووسائک اتے ساہتک رنگ منچ دے ادئے توں پوروَ ساڈے دیش وچّ راملیلا ، نوٹنکی آدی دے لوکمنچ نے ہی چار - پنج سو سالاں تکّ ہندی رنگ منچ نوں زندہ رکھیا ۔ ایہہ لوکمنچ - پرمپرا اج تکّ وکھ وکھ روپاں وچّ سمچے دیش وچّ ودمان ہے ۔ اتر بھارت وچّ راملیلاواں دے علاوہ مہامبھارت اتے آدھارت ‘ویر ابھمنیو’ ، ‘سچ ہرشچندر’ آدی ڈرامے اتے ‘روپ - بسنت’ ، ‘ہیر – رانجھا’ ، ‘حقیقت رائے’ ، ‘بلوامنگل’ آدی نوٹنکیاں اج تکّ پرچلت ہن ۔ آدھونک کال وچّ انگریزی راج دی ستھاپنا دے نال رنگ منچ نوں پروتساہن ملیا ۔ نتیجے وجوں سمچے بھیرت وچّ ووسائک ڈرامہ منڈلیاں ستھاپت ہوئیاں ۔ ناٹیارنگن دی پرورتی سروپرتھم بنگلا وچّ وکھائی دتی ۔ سنّ 1835 ای . دے آسپاس کلکتہ وچّ کئی اووسائک رنگشالاواں دا نرمان ہویا ۔ کلکتے دے کجھ سمبھرانت پرواراں اتے ر ئیساں نے ایہناں دے نرمان وچّ یوگ دتا سی اتے دوجے پاسے ووسائک ڈرامہ منڈلیاں دے اساہتک یتن توں وکھ سی ۔ بنگلا دے اس ناٹ - سرجن اتے ناٹیارنگن دا پڑھائی اس لئی مہتوپورن ہے ، کیونکہ بھارتیندُ ہرشچندر دے رنگاندولن نوں اس توں حالت ، دشا اتے پریرنا ملی سی ۔ بنگلے دے اس آرنبھک ساہتک یتن وچّ جو ڈرامے رچے گئے اوہ مول سنسکرت جاں انگریزی ناٹکاں دے چھایانواد یا روپانتر سن ۔ سپشٹ ہے کہ بھارتیندُ دا آرنبھک پریتن وی سنسکرت ناٹکاں دے چھایانواد دا ہی سی ۔ ہندی رنگ منچی ساہتک ناٹکاں وچّ سبھ توں پہلا ہندی گیت ناٹ امانت کرت ‘اندر سبھا’ کیہا جا سکدا ہے جو سنّ 1853 ای . وچّ لکھنؤ دے نواب واجد علی شاہ دے دربار وچّ کھیڈیا گیا سی ۔ اس وچّ اردو - شیلی دا اوہو جیہا ہی پریوگ سی ورگا پارسی ڈرامہ منڈلیاں نے اپنے ناٹکاں وچّ اپنایا ۔ سنّ 1862 ای . وچّ کاشی وچّ ‘جانکی منگل’ نامک خالص ہندی ڈرامہ کھیڈیا گیا سی ۔ اپروکت ساہتک رنگ منچ دے اپروکت چھٹ پٹ یتناں توں بہت اگے ودھ کے پارسی منڈلیاں - اورجنل وکٹوریا ، ایمپریس وکٹوریا ، ایلپھنسٹن تھئیٹریکل کمپنی ، الپھریڈ تھئیٹریکل اتے نیو الپھریڈ کمپنی آدی - نے ووسائک رنگ منچ بنایا ۔ سروپرتھم بمبئی اتے بعد وچّ حیدرآباد ، لکھنؤ ، بنارس ، دلی لاہور آدی کئی کیندراں اتے ستھاناں توں ایہہ کمپنیاں دیش - بھر وچّ گھم - گھمکے ہندی ناٹکاں دے شو کرن لگیاں ۔ اس پارسی ڈرامہ منڈلیاں لئی پہلاں - پہل نسربانی خان صاحب ، رونق بنارسی ، وگھن پرساد ‘طالب’ ، ‘احسن’ آدی لیکھکاں نے ڈرامے لکھے ۔ جنتا دا سستا منورنجن اتے دھن کماؤنا ہی ایہناں کمپنیاں دا مکھ ادیش سی ۔ اس توں اچکوٹی دے ساہتک ناٹکاں نال ایہناں دا وشیش واسطہ نہیں سی ۔ دھارمک - پراچین تے پریم - پردھان ناٹکاں نوں ہی ایہہ اپنے رنگ منچ اتے وکھاندیاں سن ۔ سستے اتے اشلیل شو کرن وچّ ایہناں نوں ذرا وی سنکوچ نہیں سی ۔ اس توں جنتا دی رچی بھرشٹ کرن دا دوش ایہناں اتے لگایا جاندا ہے ۔ بھرمن دے کارن ایہناں کمپنیاں دا رنگ منچ وی ایہناں دے نال گھمدا رہندا سی ۔ کسے ستھائی رنگ منچ دی ستھاپنا ایہناں دے دوارا وی سنبھوَ نہیں سی ۔ رنگ منچ دا ڈھانچہ بلیاں دوارا نرمت کیتا جاندا سی اتے سٹیج اتے چتر - وچتر پردے لٹکا دتے جاندے سن ۔ بھڑکیلی - چٹکیلی ویشبھوشا ، پردیاں دی نویں - نویں چترکاری اتے چمتکارپورن درش - ودھان دے ولّ ایہناں دا زیادہ دھیان رہندا سی ۔ پردیاں نوں درشاں دے انوسار چکیا - گرایا جاندا سی ۔ سنگیت - واجا دا پربندھ سٹیج دے اگلے بھاگ وچّ ہندا سی ۔ گمبھیر درشاں دے وچّ - وچّ وی بھدے ہاسپورن درش جان بجھ کے رکھے جاندے سن ۔ وچّ - وچّ چ شاعری ، غزلاں اتے تکبندی خوب چلدی سی ۔ بھاشا اردو - ہندی دا مشرت روپ سی ۔ سنواد پد - روپ اتے تکپورن خوب ہندے سن ۔ راگھیشیام کتھاواچک ، نارائنپرساد بے تاب ، آگاہشر کشمیری ، ہرکرشن جوہر آدی کجھ اجیہے ناٹک کار وی ہوئے ہن جنہاں نے پارسی رنگ منچ نوں کجھ ساہتک پٹ دیکے سدھارن دا جتن کیتا ہے اتے ہندی نوں اس ووسائک رنگ منچ اتے لیاؤن دی کوشش کیتی ۔ پر ووسائک ورتی دے کارن شاید اس رنگ منچ اتے سدھار سنبھوَ نہیں سی ۔ اس توں اس ناٹک کاراں نوں وی ووسائک بن جانا پیا ۔ اس پرکار پارسی رنگ منچ نہیں وکست ہو سکیا ، نہیں ستھائی ہی بن سکیا ۔
ہندی ڈراما
[سودھو]ہندی وچّ ناٹکاں دا ارمبھ بھارتیندُ ہرشچندر توں منیا جاندا ہے ۔ اس کال دے بھارتیندُ اتے اوہناں دے سمکالی ناٹک کاراں نے لوک چیتنا دے وکاس لئی ناٹکاں دی رچنا دی اسلئی اس سمیں دی ساماجک سمسیاواں نوں ناٹکاں وچّ پرکاشت ہون دا اچھا موقعے ملیا ۔ جویں کہ کیہا جا چکیا ہے ، ہندی وچّ اووسائک ساہتک رنگ منچ دے نرمان دا شریگنیش آگاہسن ‘امانت’ لکھنوی دے ‘اندر سبھا’ نامک گیت - روپک توں منیا جا سکدا ہے ۔ پر سچ تاں ایہہ ہے کہ ‘اندر سبھا’ دی واستو وچّ رنگ منچی کریا نہیں سی ۔ اس وچّ شامیانے دے ہیٹھاں کھلھا سٹیج رہندا سی ۔ نوٹنکی دی طرحاں تنّ ولّ درشک بیٹھدے سن ، اک طرف تختے اتے راجا اندر دا آسن لگا دتا جاندا سی ، نال وچّ پریاں لئی کرسیاں رکھیاں جاندیاں سن ۔ ساجندیاں دے پچھے اک لال رنگ دا پردہ لٹکا دتا جاندا سی ۔ اس دے پچھے ولوں پاتراں دا پرویش کرایا جاندا سی ۔ راجا اندر ، پریاں آدی پاتر اک وار آکے اتھے ہی موجود رہندے سن ۔ اوہ اپنے سنواد بولکے واپس نہیں جاندے سن ۔ اس سمیں ناٹیارنگن انا ہرمنپیارا ہویا کہ امانت دی ‘اندر سبھا’ دے نقل اتے کئی سبھاواں رچیاں گئیاں ، جویں ‘مداریلال دی اندر سبھا’ ، ‘دریائی اندر سبھا’ ، ‘ہوائی اندر سبھا’ آدی ۔ پارسی ڈرامہ منڈلیاں نے وی ایہناں سبھاواں اتے مجلسیپرستان نوں اپنایا ۔ ایہہ رچناواں ڈرامہ نہیں سی اتے نہیں ہی ایہناں توں ہندی دا رنگ منچ نرمت ہویا ۔ اس لئی بھارتیندُ ہرشچندر ایہناں نوں ناٹکابھاس کہندے سن ۔ اوہناں نے ایہناں دی پیروڈی دے روپ وچّ ‘باندر سبھا’ لکھی سی ۔
ہندی رنگ منچ تے بھارتیندُ ہرشچندر
[سودھو]اس پرکار بھارتیندُ ولوں پوروَ ہندی رنگ منچ اتے ناٹ - رچنا دے ووسائک اتے اووسائک ساہتک یتن تاں ہوئے تے ہندی دا اصلی تے ستھائی رنگ منچ نرمت اتے وکست نہیں ہو پایا سی ۔ سنّ 1850 ای . توں سنّ 1868 ای . تکّ ہندی رنگ منچ دا ادئے اتے پچار - پرسار تاں ہویا اتے اسدا سرچپورن وکاس اتے ستھائی نرمان نہیں ہو سکیا سی ۔ پارسی ڈرامہ منڈلیاں دے علاوہ کچھ ہور وی چھٹ پٹ ووسائک منڈلیاں وکھ وکھ ستھاناں اتے نرمت ہوئی تے ساہتک سرچِ سمپنتا دا اوہناں وچّ وی انہوند ہی رہا ۔ ووسائک منڈلیاں دے جتن وچّ ہندی رنگ منچ دی جو روپ ریکھا بنی سی ، پچار اتے پرسار دا جو کم ہویا سی اتے ایہناں دے کارن جو کجھ چنگے ناٹک کار ہندی نوں ملے سن - اس موقعے اتے پرستھتی دا منافع نہیں چکیا جا سکیا سی ۔ بھارتیندُ دے ڈرامے لکھن دی شروات بنگلے دے ودیاسندر ( 1867 ) ڈرامے دے انوواد ولوں ہندی ہے ۔ حالانکہ ڈرامہ اوہناں دے پہلاں وی لکھے جاندے رہے پر نیمی طور تیکھڑیبولی وچّ انیک ڈراما لکھ کے بھارتیندُ نے ہی ہندی ڈراما دی نیہہ نوں سدرڑ بنایا ۔ بھارتیندُ دے پرانے ناٹک کاراں وچّ ریوا نریش وشوناتھ سنگھ ( 1846 - 1911 ) دے برجبھاشا وچّ لکھے گئے ناٹک آنند رگھنندن اتے گوپالچندر دے نہش ( 1841 ) نوں انیک ودوان ہندی دا پہلاں ڈرامہ منندے ہن ۔ اتھے ایہہ جاننا روچک ہو سکدا ہے کہ گوپالچندر ، بھارتیندُ ہرشچندر دے پتا سن ۔ ہندی دے خالص ساہتک رنگ منچ اتے ناٹ - سرجن دی پرمپرا دی درشٹی توں سنّ 1868 ای . دا بہت مہتو ہے ۔ بھارتیندُ دے ڈرامے - لکھائی اتے منچیکرن دا شریگنیش اس سال ہویا ۔ اسدے پوروَ نہیں تاں پاتراں دے پرویش - گمن ، درش - یوجنا آدی ولوں یکت کوئی اصلی ڈرامہ ہندی وچّ رچیا گیا سی ، بھارتیندُ دے پتا گوپالچندر چتّ ‘نہش’ اتے مہاراج وشوناتھسنہ رچت ‘آنندرگھنندن’ وی سارا ڈرامہ نہیں سن ، نہیں پردیاں اتے درشاں آدی دی یوجنا والا وکست رنگ منچ ہی نرمت ہویا سی ؛ ناٹیارنگن دے زیادہتر یتن وی ہنے تکّ ممبئی آدی اہندی بھاشی کھیتراں وچّ ہی ہوئے سن اتے بھاشا دا سوروپ وی ہندی - اردو دا مشرت کھچڑی روپ ہی سی ۔ 3 اپریل ، سنّ 1868 نوں پں . سیتل پرساد رچت ‘جانکی منگل’ ڈرامے دا ابھنئے ‘بنارس تھئیٹر’ وچّ آجوجت کیتا سی ۔ کہندے ہن کہ جس منڈے نوں لکشمن دا ابھنئے پارٹ کرنا سی اوہ اچانک اس دن بیمار پے گیا ۔ لکشمن دے ابھنئے دی سمسیا موجود ہو گئی اتے اس دن جوان بھارتیندُ حالت نوں نہیں سمبھالدے تاں ناٹیایوجن ملتوی کرنا پیندا ۔ بھارتیندُ نے اک - ڈیڈھ گھنٹے وچّ ہی نہیں کیول لکشمن دی اپنی بھومکا یاد کے لئی سگوں پورے ‘جانکی منگل’ ڈرامہ نوں ہی مستشک وچّ جماں لیا ۔ بھارتیندُ نے اپنے ابھجاتء دی پرواہ نہیں کیتی ۔ اوہناں دناں اچّ کل دے لوک ابھنئے کرنا اپنی پرتیشٹھا دے انوکول نہیں سمجھدے سن ۔ اس پرکار اس ڈرامہ ولوں بھارتیندُ نے رنگ منچ اتے سرگرم بھاگ لینا شروع کیتا ۔ اس سمیں - انھاننے ناٹ - سرجن وی شروع کیتا ۔ بھارتیندُ نے سنّ 1868 ای . ولوں سنّ 1885 ای . تکّ اپنے سولپ اتے اتیئنت واست جیون ولوں باقی 17 سالاں وچّ انیک ناٹکاں دا سرجن کیتا ، انیک ناٹکاں وچّ آپ ابھنئے کیتا ، انیکرنگشالاواننرمت کرائیاں اتے ہندی رنگ منچ دے ستھاپن دا ستتی یتن کیتا ۔ ایہی نہیں ، بھارتیندُ دے انیک لیکھکاں اتے رنگکرمیاں نوں ناٹ - سرجن اتے ابھنئے لئی پریرت کیتا ۔ بھارتیندُ دے سددیوگ اتے پریرنا ولوں کاشی ، پریاگ ، کانپور آدی کئی ستھاناں اتے ہندی دا اووسائک ساہتک رنگ منچ ستھاپت ہویا ۔ بھارتیندُ دے ہی جیون کال وچّ ایہہ کجھ رنگ - سنستھاواں ستھاپت ہو چکی سن : 1. کاشی وچّ بھارتیندُ دے حفاظت وچّ نیشنل تھئیٹر دی ستھاپنا ہوئی ۔ بھارتیندُ اپنا ‘انھیر نگری’ چہلبازی اس تھئیٹر لئی اک ہی رات وچّ لکھیا سی ، 2. پریاگ وچّ ‘آریا ناٹ سبھا’ ستھاپت ہوئی جس وچّ لالا شرینواسداس دا ‘رنگدھیر پریمموہنی’ پہلاں وار ابھنیت ہویا سی ، 3. کانپور وچّ بھارتیندُ دے ساتھی پں . پرتاپنارائن ملیا ہویا نے ہندی رنگ منچ دا اگوائی کیتا اتے بھارتیندُ دے ‘ویدکی ہنسا ہنسا نہیں بھوتی’ ، ‘سچ ہرشچندر’ ، ‘بھارت - دردشا’ ، ‘انھیر نگری’ آدی ناٹکاں دا ابھنئے کرایا ۔ ایہناں دے علاوہ بلوان ، ڈمرانو ، لکھنؤ آدی اتر پردیش دے کئی ستھاناں اتے بہار پردیش وچّ وی ہندی رنگ منچ اتے ناٹ - سرجن دی درڑ پرمپرا دا نرمان ہویا ۔ پریرنا - سروت بھارتیندُ اتے اوہناں دے ساتھی لیکھکاں نے ناٹ - سرجن دی پریرنا کتھے - کتھے ولوں پراپت کیتی ، ایہہ پرشن سمرتھّ مہتو دا ہے ۔ اس پرشن دا مہتو اس درشٹی توں ہور وی ودھ جاندا ہے ، جدوں اسیں ویکھدے ہاں کہ ہندی وچّ ناٹ - رچنا دا سوترپات بھارتیندُ دی ہی نوں - پرورتنکاری پرتیبھا ولوں ہویا ۔ حالانکہ بھارتیندُ ولوں پوروَ ناٹ - شیلی وچّ کجھ سرجن - یتن ہوئے سن ، پر ڈرامے دے اصلی روپ دا ادبھو سروپرتھم بھارتیندُ دی ہی لیکھنی ولوں ہویا ۔ خیر ، جدوں ہندی وچّ اس ساہتء - ودھا دا انہوند سی ، تاں بھارتیندُ نے ناٹ - سرجن دی پریرنا کتھو لئی ؟ ساہتک پریرنا ساہتک پریرنا دی کھوج دی جاوے تاں کیہا جا سکدا ہے کہ بھارتیندُ نے سنسکرت اتے پراکرت دی پرانے بھارتی ناٹ - پرمپرا اتے بنگلا دی سمسامائک ناٹ دھارا دے نال انگریزی پربھاو - دھارا ولوں پریرنا لئی ۔ حالانکہ ساڈے اتھے بھاس ، کالیداس ، بھوبھوتی ، شودرک آدی پرانے سنسکرت ناٹک کاراں دی سمردھ ناٹ - پرمپرا موجود سی ، پر ایہہ دکھ دی گلّ ہے کہ بھارتیندُ بابو نے اس سمردھ سنسکرت ناٹ - پرمپرا نوں اپنے سنمکھ رکھیا ۔ پراکرت - اپبھرنش کال وچّ ارتھات عیسیٰ دیاں 9ویں - 10 ویں شتابدی دے بعد سنسکرت ڈراما ہراسونمکھ ہو گیا سی ۔ پراکرت اتے اپبھرنش وچّ وی ناٹ - سرجن اوہو جیہا اتم نہیں ہویا ورگا پرانے سنسکرت - ناٹ - ساہت سی ۔ ات : بھارتیندُ دے ساہمنے سنسکرت - پراکرت دی ایہہ پرانے ہراسگامی پرمپرا رہی ۔ سنسکرت دے مرارِ ، راجشیکھر ، جےَ دیوَ آدی دی کرمش : ‘انرگھراگھو’ ، ‘بالرامائن’ ، ‘پرسنراگھو’ آدی رچناواں ہی بھارتیندُ اتے اوہناں دے ساتھی لیکھکاں دا آدرش بنی ۔ ایہناں وچّ نہیں کتھء - جاں وشا - چیز دا اوہ گامبھیریا سی ، جو کالداس آدی دی امر کرتیاں وچّ سی ، نہیں اوہناں ورگی شیلی - شلپ دی سریشٹتا سی ۔ ایہی کارن ہے کہ بھارتیندُ - پوروَ ہندی ڈرامہ سروتھا مردار رہا اتے حالانکہ بھارتیندُ نے اس وچّ سامائک ، ساماجک اتے سانسکرتک جیون دی جھلک پیدا کے نوونمیش اتے تھوڑھا سپرانتا دی یتن کیتا ، پر اوہناں دے جتناں دے باو جود بھارتیندکالین ہندی ڈرامہ کتھء اتے شلپ دوناں دی ہی درشٹی توں شیشو کال وچّ ہی پیا رہا ، وشیش اتکرش نوں پراپت نہیں ہویا ۔ بھارتیندُ دے بعد اس پرکار بھارتیندُ ہرشچندر دے ستئپریتناں نال ہندی دے ساہتک رنگکرم اتے ناٹ - لکھائی دی درڑ پرمپرا چلی۔ پر سنّ 1885 ای . وچّ بھارتیندُ دے ندھن دے بعد اوہ اتشاہ کجھ مند پے گیا۔ 19 ویں صدی دے اخیری دشک وچّ پھر کجھ چھٹپٹ یتن ہوئے۔ کئی ڈرامہ منڈلیاں دی ستھاپنا ہوئی، جویں پریاگ دی ‘شری راملیلا ڈرامہ منڈلی’ اتے ‘ہندی ناٹ کمیٹی’ ، بھارتیندُ جی دے بھتیجیاں - شریکرشنچندر اتے شری برجچندر - دوارا کاشی وچّ ستھاپت ‘شری بھارتیندُ ڈرامہ منڈلی’ اتے ‘کاشی ناگری ڈرامہ منڈلی۔ ’ ایہناں ڈرامہ منڈلیاں دے جتن نال اس سمیں ‘مہارانا پرتاپ’ ، ‘ستوادی ہرشچندر’ ، ‘مہامبھارت’ ، ‘سبھدراہرن’ ، ‘بھیشمپتاما’ ، ‘بلو منگل’ ، ‘سنسار سوپن’ ، ‘کلجگ’ آدی انیک ناٹکاں دا منچن ہویا ۔ ایہہ یتن وی بہت دن نہیں چل سکے ۔ دھنابھاو اتے سرکاری اتے غیر - سرکاری پروتساہن دے انہوند وچّ ساہتک رنگ منچ دی ستھاپنا دے جتن کالانتر وچّ سبھ سو گئے ۔ اس چھٹپٹ کوششاں دے انترگت تتکالین ساہتک ناٹکاں دا ابھنئے ہویا اتے ہندی وچّ کجھ چنگے رنگمنچانکول ساہتک ناٹکاں دی رچنا ہوئی ۔ پارسی ڈرامہ کمپنیاں دے دشپربھاو دا تاں ایہہ یتن اچھا جواب سی ، پر ایہہ یتن سی بہت ہی سولپ ۔ دوجے ، اس ساہتک رنگاندولن ولوں وی ہندی دا رنگ منچ وشیش وکست نہیں ہویا ، کیونکہ ایہہ رنگ منچ پارسی رنگ منچ ولوں وشیش بھنّ اتے وکست نہیں سی - اوہی پردیاں دی یوجنا ، اوہو جیہا ہی درش - ودھان اتے سنگی آدی دا پربندھ رہندا سی ۔ وگیانی سادھناں ولوں سمپنّ گھمن والے رنگ منچ دا وکاس 19 ویں صدی وچّ نہیں ہو سکیا سی ۔ آواز - ینتر آدی دی ستھاپنا دا یتن وی ہندی رنگ منچ دے وکاس دی دشا وچّ کوئی مہتوپورن یوگ نہیں دے پائے ۔ ہاں ، ایہناں دا ایہی فائدہ ہویا کہ پارسی ڈرامہ کمپنیاں دے بھرشٹ پچار نوں کجھ دھکہ لگا اتے کجھ رنگ منچی ہندی ڈرامے پرکاش وچّ آئے ۔ 20 ویں صدی دے تیسرے دہاکے وچّ سنیمے دے آگمن نے پارسی رنگ منچ نوں سروتھا ختم کے دتا ۔ پر اووسائک رنگ منچ ایدھر - ادھر نویں روپاں وچّ زندہ رہا۔ ہن ہندی دا رنگ منچ کیول سکولاں اتے کالجاں وچّ ہی ہے۔ ایہہ رنگ منچ وڈے ناٹکاں دی آشا ایکانکیاں نوں زیادہ اپناکر چلیا ۔ اسدے دو مکھ کارن ہن - اک تاں اجوکا درشک گھٹّ - ولوں - گھٹّ سماں وچّ اپنے منورنجن دی پورتی کرنا چاہندا ہے ، دوجے ، آیوجکاں لئی وی وڈے ڈرامے دا شو اتھے بہت کٹھنائی پیدا کردا ہے اتھے اکانکی دا شو سرل ہے - رنگ منچ ، درش - ودھان آدی اکانکی وچّ سرل ہندے ہن ، پاتر وی بہت گھٹّ رہندے ہن ۔ ات : سارے شکشالیوں ، سانسکرتک آیوجناں آدی وچّ اجکلھ ایکانکیاں دا ہی شو ہندا ہے ۔ ڈاکٹر . راج کمار ورما ، اپیندرناتھ اشک ، سیٹھ گووند داس ، جگدیشچندر ماتھر آدی ساڈے انیک ناٹک کاراں نے سندر ابھنئے - لابھدائک اکانکی ناٹکاں اتے لمی ناٹکاں دی رچنا کیتی ہے ۔ پرساد جی نے اچکوٹی دے ساہتک ڈرامہ رچ کے ہندی ڈرامہ ساہت نوں سمردھ کیتا سی ، پر انیک ڈرامے رنگ منچ اتے کجھ کٹھنائی پیدا کردے سن ۔ پھر وی کجھ کٹّ - چھانٹ دے نال پرساد جی دے عامطور : سارے ناٹکاں دا ابھنئے ہندی دے اووسائک رنگ منچ اتے ہویا ۔ جارج برنارڈ شا ، ابسن آدی پچھمی ناٹک کاراں دے پربھاو ولوں اپروکت پرسادوتر آدھونک ناٹک کاراں نے کجھ بہت سندر رنگ منچی ناٹکاں دی سرشٹِ کیتی ۔ اس ناٹک کاراں دے انیک پورے ڈرامہ وی رنگمنچوں ولوں دکھایا ہویا ہوئے ۔ آزادی دے پاشچات ہندی رنگ منچ دے ستھائی نرمان دی دشا وچّ انیک سرکاری - غیر - سرکاری جتن ہوئے ہن ۔ سرکار ولوں وی کئی غیر - سرکاری سنستھاواں نوں رنگ منچ دی ستھاپنا لئی آرتھک سہائتا ملی ہے ۔ پرشاں دے نال ہن عورتاں وی ابھنئے وچّ بھاگ لین لگی ہن ۔ سکولاں - کالجاں وچّ کجھ چنگے ناٹکاں دا ہن اچھا شو ہون لگا ہے ۔ انیک ساماجک - سانسکرتک سنستھاواں نال جڑیا کجھ چنگے ستھائی رنگ منچ بنے ہن ، جویں تھئیٹر سینٹر دے تتواودھان وچّ دلی ، بمبئی ، کلکتہ ، الہٰ آباد ، حیدرآباد ، بنگلور ، شانتینکیتن آدی ستھاناں اتے ستھائی رنگ منچ ستھاپت ہن ۔ کیندری سرکار وی اس ولّ سمرتھّ دھیان دے رہی ہے ۔ پر اس سروبھاشائی رنگمنچوں اتے ہندی بھکھارن - سی ہی پرتیت ہندی ہے ۔ کیندری سرکار نے سنگیت ڈراما اکادمی دی ستھاپنا کیتی ہے ، جس وچّ چنگے ناٹک کاراں اتے کلاکاراں نوں پروتساہن دتا جاندا ہے ۔ ووسائک رنگ منچ دے نرمان دے وی پچھلے دناں کجھ جتن ہوئے ہن ۔ پرسدھ کلاکار سورگیئے پرتھویراج کپور نے کجھ سال ہوئے دھرتی تھئیٹر دی ستھاپنا کیتی سی ۔ ایہناں نے کئی ڈرامے پیش کیتے ہن ، جویں ‘دیوار’ ، ‘غدار’ ، ‘پٹھان’ ، ‘کلاکار’ ، ‘آہوتی’ آدی ۔ کچھ سال اس کمپنی نے اتساہپوروک اچھا کارج کیتا ۔ پر انھے یتن اتے وی بمبئی ، دلی یا کسے جگہ ہندی دا ستھائی ووسائک رنگ منچ نہیں بن سکیا۔ اس رستے وچّ کٹھنایاں ہن ۔
لوک ڈراما
[سودھو]سنسکرت ناٹکاں دا یگ ڈھلن لگا تدّ 14ویں شتابدی توں 19ویں شتابدی تکّ اوہناں دا ستھان وکھو وکھ دکھنی ایشیا دیاں بھاشاواں وچّ لوک ناٹکاں ( folk theatre ) نے لیا ۔ اج وکھ وکھ پردیساں وچّ لوک ڈراما بھنّ بھنّ ناماں نال جانیا جاندا ہے ۔
- • جاترا - بنگال ، اڈیسا ، پوروی بہار
- • تماشا - مہاراشٹر
- • نوٹنکی - راجستھان ، پنجاب
- • بھوئی - گجرات
- • یکشگان - کرناٹک
- • تھیربٹو - تامل ناڈو
- • نچیا - چھتیس گڑھ
حوالے
[سودھو]- ↑ Elam (1980، 98).