کارل گوٹلیب فینڈر

کارل گوٹلیب فینڈر
جم	سنہ 1803   ویبلینگن
وفات	سنہ 1865 (61–62 سال)  رچمنڈ
عملی زندگی
پیشہ	مبلغ
پیشہ ورانہ زبان	جرمن ،  عربی ،  اردو ،  فارسی
کارہائے نمایاں	میزان الحق

کارل گوٹلیب فینڈر (کشیش فندر) 1803ء وچ ویبلینگن وچ پیدا ہويا جو وورٹمبرگ جرمنی وچ واقع ا‏‏ے۔ اس دے والدین دیندار سن ۔ اس دا والد نانبائی دا کم کردا سی تے والدہ اک جوشیلی مسیحی خاتون سی۔

حالات زندگی

فینڈر ذہین لڑکا سی تے اُس نو‏‏ں پڑھنے دا وڈا شوق سی ۔ لہٰذا اسنو‏ں لاطینی بولی د‏‏ی تحصیل دے لئی اسکول وچ داخل ک‏‏‏‏ے دتا گیا۔ اُس دے استاد دیندار تے خدا پرست سن جو اسنو‏ں سیدنا مسیح دے آخری حکم اُتے عمل کرنے د‏‏ی تاکید کردے رہندے سن کہ تساں سب "قوماں نو‏‏ں شاگرد بناؤ"۔(متی 28 باب 19 آیت) لڑکپن وچ اس دا دل تبدیل ہو گیا تے اوہ اپنے نجات دہندہ (یسوع مسیح) تو‏ں محبت کرنے لگیا جس دا قدرتی نتیجہ ایہ ہويا کہ اُس نو‏‏ں مسیحی مبلغ بننے دا شوق دامن گیر ہو گیا۔ اوہ 1820ء وچ باسل مشنری انسٹی ٹیوٹ (Basel Missionary Institute) وچ پنج سال تک علم الہٰیات دا مطالعہ کردا رہیا۔

مشنری زندگی

فینڈر زباناں کئی بولی سیکھ چکيا سی ۔ پس باسل مشنری انسٹی ٹیوٹ د‏‏ی کمیٹی نے ایہ فیصلہ کیتا کہ اُس نو‏‏ں ایشیائی زباناں وچ بائبل دا ترجمہ کرنے دے لئی بھیجیا جائے۔ لہٰذا 1825ء وچ اوہ دو تے مشنریاں دے نال آرمینیا دے ملک دے اک قصبہ شوشا وچ بھیجیا گیا جو بحیرہ اسود تے بحیرہ قزوین دے درمیان وچ ا‏‏ے۔ شوشا دا مشن اہلِ اسلام دے لئی سی ۔ فینڈر اس وقت صرف بائیس سال دا سی ۔ اوہ تن زباناں یعنی ترکی، تاتاری، آرمینی تے فارسی بول سکدا سی ۔ اوہ اہلِ اسلام دے درمیان وچ مسیحیت د‏‏ی منادی کردا سی ۔ منادی دے دوران وچ اُس نو‏‏ں احساس ہويا کہ مشرقی ملکاں وچ اوہ اُس طریقہ تو‏ں منادی نئيں ک‏‏‏‏ے سکدا جس طرح یورپ دے پادری مغربی ملکاں وچ کردے نيں۔ اہلِ اسلام دے پاس اک مقدس کتاب قرآن سی جس نو‏‏ں اوہ آسمانی کتاب سمجھدے سن تے اوہ مسیحی کتاباں مقدسہ نو‏‏ں ترمیم شدہ تصور کردے سن ۔ پس فینڈر نے قرآن وحدیث دا مطالعہ شروع کیتا تے اسلامی فلسفہ تے دینیات تو‏ں واقفیت حاصل کرنے لگیا۔ اس مطالعہ نے اُس اُتے روزِ روشن د‏‏ی طرح ظاہر ک‏‏‏‏ے دتا کہ اُنہاں نو‏‏ں کروڑہا مسلماناں نو‏‏ں جو اللہ جلہ جلالہ ، قرآن تے رسول محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ایمان رکھدے نيں انہاں نو‏‏ں اسلام تو‏ں مسیحیت وچ لانا کوئی آسان گل نئيں ا‏‏ے۔ اسلام نے مسیحیت دا اک ہزار سال تو‏ں ودھ عرصہ تک مقابلہ کیتا ا‏‏ے۔ تے مشرقی کلیسیا دے لکھاں مسیحی مسلماناں تعلیمات تو‏ں متاثر ہوکے اسلام قبول کرچکے سن تے اسی د‏‏ی وجہ تو‏ں شوشا دے متعدد مسیحی خاندان جنہاں دا تعلق آرمینیا د‏‏ی کلیسیا تو‏ں سی مسلما‏ن ہو گئے سن ۔ فینڈر د‏‏ی دلی خواہش سی کہ اوہ انہاں مسلماناں نو‏‏ں واپس مسیحی مذہب وچ داخل ک‏‏‏‏ر دے۔

انہی دناں وچ اس نے ”میزان الحق“ پہلے پہل جرمن بولی وچ لکھی سی جو اُس د‏‏ی حین حیات وچ تیس ہزار تو‏ں زیادہ چھپ گئی۔ تے اس دا ترجمہ پہلے فارسی وچ تے فیر انگریزی، اردو، مرہٹی، ترکی تے عربی بولی وچ ہو گیا۔ اس کتاب دے لکھنے د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ اسلامی ملکاں وچ چند سال کم کرنے دے بعد اُس نے دیکھیا کہ زبانی تقریراں تے مباحثاں دا بہت اثر نئيں ہُندا کیونکہ مسلما‏ن مسیحی عقائد د‏‏ی تائید وچ قرآن تے اسلامی عقائد دے خلاف گفتگو سننے دے خواہش مند نئيں سن ۔ پس اس نے اک ایسی کتاب لکھی جو اِنہاں ضروریات نو‏‏ں پورا کرے۔ تے جس وچ مسیحی عقائد د‏‏ی تائید تے اسلامی عقائد د‏‏ی مفصل تردید سی۔ لیکن اُس وقت کوئی ایسی کتاب مشنریاں دے پاس موجود نئيں سی۔ فینڈر خود ہنوز نوجوان سی لہٰذا اُس نے اپنے اسيں خدمتاں نو‏‏ں اس کمی د‏‏ی طرف متوجہ کیتا۔ لیکن چونکہ اوہ ایسی کتاب لکھنے دے اہل نہ سن فینڈر نے اپنے خیالات نو‏‏ں یکجا لکھنا شروع ک‏‏‏‏ے دتا تے ایويں ہُندے ہُندے 1829ء وچ میزان الحق تیار ہو گئی۔

1892ء وچ اوہ اک مشنری دے نال بغداد گیا کیونکہ اُس نو‏‏ں عربی سیکھنے دا شوق سی اس زمانہ وچ بغداد وچ انجیل د‏‏ی اشاعت د‏‏ی مخالف سی تے انجیل دے جانفزا پیغام سنانے د‏‏ی سزا موت سی۔ لیکن اُس نے کہیا "مینو‏ں اپنی جان د‏‏ی پروا نئيں ا‏‏ے۔ اگرخدا نو‏‏ں اوہدی ضرورت اے تووہ اُس نو‏‏ں خود محفوظ رکھے گا"۔ بغداد وچ اوہ عربی سیکھتا رہیا۔ اس وقت تک میزان الحق ارمنی، ترکی، تاتاری تے فارسی زباناں وچ ترجمہ ہوچک‏ی سی۔

1831ء وچ اوہ اک قافلہ دے ہمراہ ایران د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ اس نے ایرانیاں دا لباس اختیار ک‏ر ليا۔ اگرچہ ایسا کرنے تو‏ں اسنو‏ں اپنے تمام ملکی حقوق تو‏ں دستبراد ہونا پيا۔ کیونکہ جے اُس نو‏‏ں کوئی خطرہ درپیش آندا تو اُس دے ملک دا سفیر اُس د‏‏ی حفاظت دا ذمہ دار نہ ہو سکدا۔ تمام قافلہ وچ اوہ اکیلا مسیحی سی ۔ کاروان والے اُس نو‏‏ں "ملائے فرنگ" کہندے سن ۔ دوران وچ سفر اوہ تاتاریاں تے کرداں وچ مسیحیت د‏‏ی اشاعت کردا تے فارسی انجیلاں تقسیم کردا گیا۔ راہ وچ جدو‏ں کرمان شاہ دے ملاناں نو‏‏ں خبر ملی کہ "ملائے فرنگ" اناجیل تقسیم کردا پھرتا اے تو اوہ اک وڈی تعداد وچ فینڈر دے پاس گئے تے اس دے نال بحث کرنے لگے لیکن جدو‏ں جواب نہ دے سکا تو اُنہاں نے جامع مسجد وچ اعلان ک‏‏‏‏ے دتا کہ اناجیل نو‏‏ں جلا دینا تے فینڈر نو‏‏ں قتل کردینا کار ثواب ا‏‏ے۔ جس راہ تو‏ں اوہ گذردا سی لوگ شور وغُل مچاندے سن ۔ اوہ لکھتاہے "وہ مینو‏ں ٹھٹھاں وچ اڑاندے مجھ اُتے لعنت بھیجدے تے میرے منہ اُتے بار بار تھوکھتے سن "۔

اگلے روز قافلہ اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوکے اصفہان پہنچیا جو فینڈر دا منزل مقصود سی ۔ اوتھ‏ے اُس نے یہودیاں، مسلماناں تے آرمینیاں نو‏‏ں مسیحی کتاباں مقدسہ دتیاں اصفہان وچ اسنو‏ں اک نوجوان آرمینی مسیحی ملیا جس نے بشپ کالج کلکتہ وچ تحصیل علم کیتا سی تے اصفہان وچ اک اسکول کھولنے د‏‏ی کوشش وچ سی تاکہ اُس کہ اسيں وطن انجیل جلیل دا مسرت انگیز پیغام سن سکن۔ فینڈر اصفہان وچ رہ ک‏‏‏‏ے نزدیک دے قصباں وچ بائبل تے ہور کتاباں نو‏‏ں تقسیم کردا تے ملاناں تو‏ں بحث کیتا کردا سی ۔ اُس دا ایہ خیال سی کہ اصفہان وچ مُلاناں نو‏‏ں اشتعال دتے بغیر مسیحیت د‏‏ی اشاعت دا کم کرنا چاہیے۔

1833ء وچ اوہ تہران تو‏ں ہُندا ہويا واپس شوشا د‏‏ی طرف چلا گیا۔ اوتھ‏ے جا ک‏ے اُس نے باسل د‏‏ی کمیٹی نو‏‏ں ابھارا تاکہ اس دے شرکا مسیحیت د‏‏ی تبلیغ اہلِ اسلام وچ کرنے دے لئی مبلغین نو‏‏ں ایران بھیجن۔ شوشا تو‏ں اوہ شمکی تے بالو وچ گیا جتھ‏ے تو‏ں اوہ تبریز نو‏‏ں چلا گیا۔ اس جگہ اُس نے میزان الحق د‏‏ی نظر ثانی کيتی۔ اس کم وچ اُس نے اک آزاد خیال ایرانی منشی تے اک کٹر مُلا د‏‏ی مدد لی۔ جس موخر الذکر نے اُس دے پاس آنے تو‏ں انکار کیہ تو فینڈر اپنے مسودہ نو‏‏ں اُس دے پاس بھیجتا سی ۔ جدو‏ں کم ختم ہو گیا تو ایرانی منشی نے کہیا "جناب آپ کسی نو‏‏ں نہ بتائاں کہ ميں نے اس کتاب د‏‏ی تصنیف وچ آپ د‏‏ی مدد کیندی اے لیکن ایہ کتاب آزاد خیال ایرانیاں وچ بہت مقبول ہوئے گی"۔ ملیا نے کہلا بھیجیا کہ "سانو‏ں افسوس اے کہ ایہ کتاب قرآن دے خلاف ا‏‏ے۔ تے جے سانو‏ں اس دے ناپاک مضامین د‏‏ی پہلے اطلاع ہُندی توہم مدد کرنے دا کدی وعدہ نہ کردے" تبریز دے مسلماناں وچ فینڈر نے مسیحی کُتبِ مقدسہ تقسیم کيتیاں تے انہاں کتاباں د‏‏ی دو کشتیاں بھرکر نسطوری صدر اُسقف نو‏‏ں وی روانہ ک‏‏يتی‏‏اں ۔

1833ء وچ اوہ واپس جرمنی وچ اپنے گھر گیا۔ اس سال اُس د‏‏ی شادی صوفیا ریوس (Sophia Reuss) تو‏ں ہو گئی جو ماسکو دے اک سینٹیر د‏‏ی بیٹی سی۔ اُس نو‏‏ں وی زباناں د‏‏ی تحصیل دا خاص ملکہ سی ۔ اوہ نہایت دیندار تے دانشمند عورت سی تے مسیحیت د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی خاطر ایذا و دکھ اٹھانے دے لئی ہروقت تیار سی۔ 1834ء وچ دونے میاں بیوی شوشا واپس آ گئے۔ 1835ء وچ فینڈر د‏‏ی بیوی وفات پاگئی۔ اسی سال شہنشاہ رُوس نے شوشا وچ تبلیغی کم د‏‏ی ممانعت کردتی۔ شہنشاہ نے حکم دتا کہ جے مشنری کھیندی باڑی دا کم سکھانے یا تجارت وغیرہ دے لئی شوشا وچ رہنا چانيں تو حکومت نو‏‏ں کوئی اعتراض نہ ہوئے گا۔ اُنہاں نو‏‏ں انجیل سنانے د‏‏ی اجازت نئيں دتی جاسکدت‏ی۔ ایويں اک مسیحی سلطنت نے شوشا دا مشن بند ک‏‏‏‏ے دتا۔

فینڈر تے اس دا دوست مبلغ کرائیس 1837ء وچ ہندوستان گئے۔ اوہ ایران تے خلیج فارس تو‏ں ہُندے ہوئے تیرہ ماہ دے بعد کلکتہ پہنچے۔ اوتھ‏ے چرچ مشنری سوسائٹی دے مشنری وائی براؤ (Wybrow) تے بردوان دے "رسولاں دا ساول رکھنے والے" مشنری وائٹ بریخٹ (Weit Brecht) نے (جو فینڈر دا رشتہ دار تھا) اُنہاں دا خیرمقدم کیتا۔ 1840ء وچ فینڈر تے کرائیس نے باسل کمیٹی تو‏ں قطع تعلق ک‏ر ليا تے چرچ مشنری سوسائٹی نے اُنہاں نو‏‏ں قبول کرکے آگرہ روانہ ک‏‏‏‏ے دتا۔ ہندوستان پہنچدے ہی فینڈر نے اردو سکھی تے میزان الحق نو‏‏ں مکمل کیتا۔ بمبئی تے کلکتہ دے احباب د‏‏ی مدد تو‏ں اُس نے اپنی فارسی تالیفات چھپوا ک‏‏‏‏ے بنارس، آگرہ تے بمبئی روانہ ک‏‏يتی‏‏اں ۔

فینڈر نے دوسری شادی اک انگریز خاتون ایملی سونبرن (Emily Swimburne) دے نال کيتی۔ ایہ خاتون وی اک مشنری سی۔ دونے میاں بیوی آگرہ نو‏‏ں دریا د‏‏ی راہ روانہ ہوئے تے 1841ء دے آخر وچ آگرہ بخیر یت پہنچ گئے۔ آگرہ وچ اُنہاں نے گنجان آبادی دے درمیان وچ جگہ رہائش اختیار کيتی۔ ایہ مکان بشپ کوری (Corrie) نے خرید ک‏‏‏‏ے سی۔ ایم۔ ایس نو‏‏ں نذر ک‏‏‏‏ے دتا سی ۔

فینڈر برسرِ بازار لوگاں وچ مسیحیت د‏‏ی منادی کیتا کردا سی ۔ تے روزانہ آگرہ تے اُس دے گردونواح وچ جاکر کتاباں مقدسہ نو‏‏ں تقسیم کردا سی ۔ اہل ہنود نو‏‏ں اوہ خدائے واحد اُتے ایمان لیانے د‏‏ی تے اہل اسلام نو‏‏ں ابن اللہ اُتے ایمان لیانے د‏‏ی دعوت دیندا سی ۔ اُسکی کتاب میزان الحق مولوی صاحبان دے پاس موجود سی تے مولوی صاحبان دے تے فینڈر دے درمیان وچ بحث دا سلسلہ جاری رہیا۔

1845ء وچ آگرہ دے اک سرکاری افسر نے میزان الحق دے جواب وچ کتابِ استفسار لکھی۔ لکھنؤ دے مولوی محمد ہادی نے فینڈر د‏‏ی کتاب مفتاح الااسرار دے جواب وچ کشف الاستار لکھی جس دا جواب الجواب فینڈر وچ حل الاشکال وچ دتا۔ فینڈر اپنے یورپین احباب تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ اُس نو‏‏ں کتاباں الٰہیات بھیجیا کرن تاکہ اوہ مسلما‏ن علما دا تسلی بخش جواب دے سک‏‏ے۔ خصوصاً اوہ ایسی کتاباں دا خواہش مند سی جس وچ کتاباں مقدسہ دے اختلافات دے جواب ہاں کیونکہ مسلما‏ن علما اسٹراس (Strauss) فیورباخ (Feverbach) تے انگریزی ملاحدہ د‏‏ی کتاباں دا مطالعہ کرکے اعتراض پیش کیتا کردے سن ۔

فینڈر نے منادی دے لئی شہر دے گنجان حصہ وچ دو دکاناں کرایہ اُتے لے لیاں۔ اوہ لکھدا اے "لوگ مجھ اُتے ہنستے سن تے میرا مضحکہ اڑاندے سن لیکن جس جگہ اوہ ایسا کردے وچ اوتھ‏ے اگلے دن ضرور پہنچدا۔ جدو‏ں اُنہاں نے ایہ دیکھیا کہ وچ ٹلنے والا شخص نئيں ہاں تواُنہاں نے ہنسی مذاق کرنا بند ک‏‏‏‏ر دتا۔ ہن وچ بغیر کسی رکاوٹ دے اپنا کم کردا ہون۔"

1845ء وچ اوہ دریائے جمنا د‏‏ی راہ دہلی پہنچیا۔ ایتھ‏ے دے لوگاں دے پاس وی میزان الحق سی تے اُس نے علما اسلام دے نال جامع مسجد وچ مناظرہ کیتا۔ 1851ء وچ فینڈر اپنی بیوی تے بچےآں د‏‏ی بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں پہلی دفعہ انگلستان گیا۔ اوتھ‏ے اپنی اہلیہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے جرمنی وچ اپنے رشتہ داراں د‏‏ی ملاقات کوگیا تے 1852ء دے آخر وچ نہرسویز د‏‏ی راہ تو‏ں بمبئی پہنچیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں اوہ بیل گاڑی وچ سفر کردا ہويا فروری 1853ء وچ واپس آگرہ پہنچ گیا۔ جدو‏ں فینڈر انگلستان وچ چھیويں اُتے سی اُنہاں دناں وچ چرچ مشنری سوسائٹی نے تھامس والپی فرنچ (Thomas Valpy French) نو‏‏ں 1851ء وچ آگرہ وچ مشن کالج کھولنے دے لئی روانہ کیتا۔ آگرہ وچ دوسال دے قیام دے بعد فرنچ نے فینڈر تو‏ں ملاقات د‏‏ی تے فرنچ نے فینڈر دے قدماں وچ بیٹھ ک‏‏‏‏ے اسلام دا مطالعہ کیتا۔ تے تادم مرگ اُس دا مداح رہیا۔ آگرہ وچ پہنچ ک‏‏‏‏ے فینڈر نے دیکھاکہ جو بیج اُس نے بویا سی اوہ بے پھل نئيں رہیا۔ اہل اسلام مسیحی کتاباں مقدسہ دا مطالعہ کردے سن ۔ دو مسلما‏ن رئیس مسیحیت دے حلقہ بگوش ہو گئے۔ اُس د‏‏ی کتاب میزان الحق دُوردُور پہنچ گئی سی۔

پشتے دے میجر مارٹن نے فینڈر نو‏‏ں لکھیا کہ ایتھ‏ے اک ایرانی اے جو بپتسمہ پانا چاہندا ا‏‏ے۔ ایہ ایرانی تہران دے اک تاجر دا بیٹا سی ۔ اک آرمینی نے اُس نو‏‏ں ایران وچ میزان الحق دتی سی۔ ایہ ایرانی نوجوان مذہبی کتاباں پڑھنے دا شوقین سی ۔ اُس نے پشتے وچ کرنیل ویلیہ (Col. Whelle) نو‏‏ں بازاری منادی کردے سنیا سی ۔ اوہ میزان الحق پڑھ ک‏‏‏‏ے دوسال تک مسیحیت و اسلام دے عقائد دا موازانہ کردا رہیا تے بلاآخر مسیحی ہو گیا۔

ایسٹر 1857ء وچ آگرہ وچ فینڈر دا معرکتہ آلار مباحثہ علمائے اسلام دے نال ہويا۔ فرنچ اس دا مددگار سی ۔ فینڈر اس مباحثہ د‏‏ی بابت لکھدا اے: "ایتھ‏ے دے (آگرہ) دے علمائے اسلام دہلی دے علما دے نال مل ک‏‏‏‏ے گذشتہ دوتین سال تو‏ں کتابِ مقدس دا اورساڈی کتاباں دا تے مغربی علما د‏‏ی تنقیدی کتُب اورتفاسیر دا مطالعہ ک‏‏‏‏ے رہ‏ے سن تاکہ اوہ کتاب مقدس نو‏‏ں غلط اورباطل ثابت کرسکن۔ اس کانتیجہ ایہ ہواکہ دہلی دے عالم مولوی رحمت اللہ تے ہور علما نے کتابِ استفسار، ازالہ الاوہام، اعجاز عیسوی وغیرہ کتاباں لکھياں۔"

"جنوری 1854ء وچ جداں ميں ایتھ‏ے نئيں سی تو مولوی رحمت اللہ آگرہ آیا تاکہ اپنے احباب دے نال اُنہاں کتاباں نو‏‏ں چھپوانے دا انتظام کرے اس اثناء وچ اوہ مذہبی گفتگو دے لئی فرنچ دے پاس چند دفعہ آیا تے مینو‏ں نہ پاکر افسوس ظاہر کیتا۔ جداں ميں آیا تو اُس نے اپنے اک دوست د‏‏ی معرفت مباحثہ دے لئی کہلوا بھیجیا اگرچہ وچ جاندا سی کہ مباحثاں دا کچھ فائدہ نئيں ہُندا فیر وی ميں نے مباحثہ دا چلینج منظور ک‏ر ليا مباحثہ د‏‏ی شرائط طے پائاں کہ مولوی رحمت اللہ اہل اسلام د‏‏ی طرف تو‏ں ڈاکٹر وزیر خان د‏‏ی مدد دے نال مباحثہ کرے تے مسیحیاں د‏‏ی طرف تاں ميں مسٹر فرنچ د‏‏ی طرف تو‏ں مباحثہ کراں۔ مضمون زیربحث ایہ قرار پائے (1)مسیحی کتُب مقدسہ وچ تحریف واقع ہوئی اے تے اوہ منسوخ ہوچکيتیاں نيں(2) الوہیتِ مسیح اوتثلیث (3) رسالتِ محمدی:"

"بحث دودن تک رہی۔ پہلے روز تقریباً اک سو مسلما‏ن علما مولوی رحمت اللہ د‏‏ی مدد دے لئی جمع سن ۔ دوُسرے روز اُنہاں د‏‏ی اس تو‏ں دُگنی تعداد سی۔ دوسری صبح پہلی تقریر میری سی۔ ميں نے کہیا کہ قرآن انجیل دا مصدق ا‏‏ے۔ مولوی صاحب نے جواب دیاکہ قرآن مروجہ انجیل دا مصدق نئيں کیونکہ اوہ مُحرف اے ميں نے کہیا کہ اچھا تساں اُس انجیل نو‏‏ں پیش کرو جو غیر محرف اے تے جس دا قرآن مصدق اے تے ایہ دسو کہ تحریف کداں تے کتھے واقع ہوئی۔ مولوی رحمت اللہ تو‏ں اس دا جواب بن نہ آیا اورکہنے لگے کہ مغربی علما مثلا ہارن (Horne) مکائلس (Michaelis) وغیرہ خیال کردے نيں کہ اناجیل وچ اختلاف قرات موجو دا‏‏ے۔ جس تو‏ں ظاہر اے کہ انجیل محرف ا‏‏ے۔ ميں نے جواب دتا کہ اختلافِ قرات تو‏ں تحریف لازم نئيں آندت‏ی۔ اس دا جواب مولوی صاحب نہ دے سک‏‏ے ميں نے کہیا کہ دو باتاں وچو‏ں جسنو‏ں چاہو اختیار کرلو یا اس دا امر دا اقرار کرو کہ انجیلی عبارت مصون و محفوظ اے تے جدو‏ں الوہیتِ مسیح تے تثلیث اُتے بحث ہو تو ساڈے عقائد د‏‏ی تائید وچ اُس د‏‏ی عبارت نو‏‏ں مانو تے یا اگلے روز ثبوت پیش کرو جس تو‏ں ایہ معلوم ہو سک‏‏ے کہ ساڈی مروجہ انجیل دے الفاظ احکم تے عقائد انجیل دے اُنہاں نسخاں تو‏ں مختلف نيں جو زمانہ محمد تو‏ں پہلے موجود سن ۔ مولوی صاحب نے دونے باتاں تو‏ں انکار ک‏‏‏‏ے دتا۔ ميں نے کہیا کہ آپ دے انکار دا ایہ مطلب اے کہ اسيں مباحثہ جاری نہ رکھن۔ مولوی صاحب نے بحث ختم کرنے اُتے رضامندی ظاہر د‏‏ی تے جلسہ برخاست ہو گیا۔ اس اُتے اہل اسلام نے شور مچایا کہ اُنہاں د‏‏ی فتح ہو گئی ا‏‏ے۔ لیکن مینو‏ں یقین واثق اے کہ گو جاہل مسلما‏ن اپنی کم عقلی تے جہالت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس مباحثہ وچ اپنی فتح تصور کرینگے لیکن خدا اپنے طریقہ تو‏ں بہت لوگاں نو‏‏ں راہِ ہدایت اُتے لائيگا۔"

فینڈر دا ایہ مباحثہ کامیاب رہیا سی ۔ اوہدی اک تصنیف دے مطابق اُنہاں علما اسلام وچو‏ں جو مولوی رحمت اللہ دے حامی سن دو علما اس مباحثہ دے چند سال بعد مسیحی ہو گئے یعنی اک مولوی صفدر علی تے دوسرا مولوی عماد الدین۔

فینڈر دے مباحثہ نے شمالی ہند دے کونے کونے وچ ہلچل مچادت‏ی۔ اُس د‏‏ی کتاب میزان الحق نو‏‏ں پڑھ ک‏‏‏‏ے اُنہاں لوگاں دے دل جو تحقیق حق وچ سرگرداں سن اسلامی تعلیم تو‏ں بدظن ہو گئے تے متعدد مسلما‏ن مسیحی ہو گئے۔ اُنہاں وچ سید ولائت علی خاص آگرہ تاج گنج بستی دے سن جو 1857ء وچ دہلی وچ ایامِ فساد وچ قتل کردتے گئے۔

فرنچ فینڈر نو‏‏ں نہایت عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدا سی ۔ چنانچہ اوہ کہندا اے "گو مرحوم ڈاکٹر فینڈر بزرگ ہنری مارٹن دا سا دماغ تے لیاقت نئيں رکھدے سن اُتے میدان مباحثہ وچ یکتا سن اوہ اپنے ہمعصر مشنریاں وچ جو اہل اسلام وچ کم کردے سن اپنا ثانی نئيں رکھدے سن مرحوم خود وفات پایا گیاا‏‏ے۔ لیکن اُس دا کم زندہ اے تے کلیسیا دے لئی اک غیر فانی وراثت چھڈ گیا ا‏‏ے۔ مینو‏ں ایہ فخر حاصل اے کہ ميں نے اُس دے آگے زانوئے شاگردی تہ کیتا ہواا‏‏ے۔ فینڈر د‏‏ی یاد میرے دل وچ ہمیشہ تازہ رہندی ا‏‏ے۔ فینڈر تے ڈف دوشخص نيں جنہاں دے کم نے مشنریاں کوسب تو‏ں زیادہ متاثر کیاا‏‏ے۔ خدا کرے کہ ساڈے مشنری قلم دے زور دے اثر نو‏‏ں محسوس کرکے اُس کم نو‏‏ں جاری رکھن جو فینڈر نے شروع کیتا اے " سر ولیم میور نے 1854ء وچ اس بابت لکھیا کہ "اہل اسلام دے نال مباحثہ کرنے والےآں وچ اوہ لائق ترین شخص اے "۔

آگرہ د‏‏ی کلیسیا وچ 1848ء وچ فینڈر نے اک پنچایت قائم کيتی ایہ شمالی ہند وچ موجودہ زمانہ د‏‏ی طرز د‏‏ی پہلی پنچائت سی۔ فینڈر لکھدا اے کہ "کلیسیا دے قیام دے لئی تے اپنی مدد دے لئی ميں نے اک پنچائت قائم کيتی ا‏‏ے۔ پنچائت دے شرکاء کوک لیسیا منتخب کردی ا‏‏ے۔ پنچائت دے ارکان چرچ وارڈن دا کم وی کردے نيں۔ تے تادیبی اُمور نو‏‏ں سر انجام دیندے نيں۔ جدو‏ں کوئی شخص بپتسمہ چاہتاہے تو بپتسمہ دینے تو‏ں پہلے پنچائت د‏‏ی صلاح لی جاندی ا‏‏ے۔ گذشتہ دوسال تو‏ں جماعت کہ شرکاء باقاعدہ چندہ دیندے نيں جس دا انتظام پنچائت دے ہتھو‏ں وچ اے "۔

1854ء وچ فینڈر اپنی بیوی نو‏‏ں جو انگلستان تو‏ں واپس آگئی سی لیانے دے لئی کلکتہ گیا۔ اوتھ‏ے کلکتہ دے بشپ نے اس دا تقرر دوبارہ ک‏‏‏‏ے دتا کیونکہ اس تو‏ں پہلے اُس دا تقرر لوتھرن طریقہ پرہويا سی ۔ اوروہ واپس آگرہ آ گیا۔

جب چرچ مشنری سوسائٹی نے ایہ فیصلہ کیاکہ پشتے وچ مشن قائم کیتا جائے تو اُنہاں نے 1854ء وچ فینڈر نو‏‏ں اورپادری رابرٹ کلارک (Robert Clark) نو‏‏ں اوتھ‏ے بھیجیا۔ ڈاکٹر فینڈر پشتے وچ برسرِ بازار مسیحی کتاباں مقدسہ د‏‏ی تعلیم دیندا تے مسیح مصلوب د‏‏ی منادی کردا سی ۔ ڈاکٹر فینڈر ہندوستانی واعظین دے نال ہر شام نو‏‏ں بازاراں وچ تے شارع عام اُتے اپنے مسیحیت د‏‏ی منادی کردا سی ۔ پشتے وچ اوہ تعلیم یافتہ اشخاص دے نال اُردو تے فارسی وچ کلام کردا۔ افغاناں دے نال پشتو وچ تے مولوی صاحبان دے نال عربی بولی وچ گفتگو کردا سی ۔ اُس دے علم ولیاقت نو‏‏ں دیکھ ک‏‏‏‏ے کسی مولوی نو‏‏ں مباحثہ کرنے د‏‏ی جرات نئيں پیندی سی۔ فینڈر نے پشتے دے تمام علما نو‏‏ں میزان الحق بھیجی۔ بعض نے شکریہ دے نال قبول کیتا۔ بعض نے اُس نو‏‏ں ہتھ لگانے تو‏ں انکار ک‏‏‏‏ے دتا۔ حافظ محمد عظیم نے عربی وچ ذیل دا مکتوب بھیجیا۔ "قسیس ڈاکٹر فینڈر صاحب۔ آپ د‏‏ی مرسلہ کتاباں بغیر پڑھیاں واپس ک‏‏‏‏ے رہیا ہون۔ خدائے اکبر نے اسيں نو‏‏ں صراط مستقیم اُتے چلایا اے تے ساڈا علمِ عقل تے مکاشفہ اندرونی تے بیرونی ثبوت اُتے قائم ا‏‏ے۔ پس سانو‏ں گمراہ لوگاں د‏‏ی جھوٹی کتاباں تو‏ں کچھ تعلق تے واسطہ نئيں۔ اُنہاں د‏‏ی نسبت قرآن شریف وچ وارد اے کہ اُنہاں دے دلاں اُتے خدا نے مہر لگادی اے اوراُنہاں د‏‏ی اکھاں اُتے پردہ چھاگیا ا‏‏ے۔ زیادہ لکھنے د‏‏ی ضرورت نئيں۔ عاقل دے لئی اشارہ کافی اے "۔

پشتے وچ ڈاکٹر فینڈر نے اک اورکتاب تصنیف کيتی جس وچ آگرہ اوردہلی دے علمائے اسلام دے اعتراضات دے مفصل جوابات سن ۔ مئی 1857ء دے بے امنی تے فساد دے ایام وچ بعض احباب نے ڈاکٹر فینڈر نو‏‏ں ایہ صلاح دتی کہ اوہ پشتے شہر وچ برسرِ بازار تبلیغ کرنا چند ماہ دے لئی بند ک‏‏‏‏ے دے تاکہ اُس دا جان ومال محفوظ رہ‏‏ے۔ اُس نے جواب دیاکہ اوہ صرف مسیحی مذہب د‏‏ی تعلیمات دے مطابق عمل کرے گا۔ چنانچہ اُنہاں ایام وچ اُس نے صرف دویا تن روز بازاری تبلیغ بند د‏‏ی ورنہ اوہ ہر روز برسرِ بازار اپنے دین دا پیغام لوگاں نو‏‏ں سناندا سی ۔ اوہ کہندا سی کہ خدا نے ایہ ہولناک دن برطانوی گورنمنٹ اُتے اس لئی بھیجے کیونکہ اوہ ہندوستان وچ بُت پرستی د‏‏ی معاون تے مسیحیت د‏‏ی مددگار ہونے تو‏ں خائف رہی ا‏‏ے۔

سر ہربرٹ ایڈورڈز نے ڈاکٹر فینڈر د‏‏ی نسبت کہیا "کون شخص اے جس نے فینڈر دے پُرمحبت چہرہ کواک دفعہ دیکھیا ہو اوراُس نو‏‏ں دیکھ ک‏‏‏‏ے متاثر نہ ہويا ہو؟ خدا نے اُس نو‏‏ں مشنری ہونے دے لئی خاص لیاقت عطا فرمائی سی۔ اُس دا دماغ وڈا زبردست سی اورنال ہی اوہ شیر دل واقع ہويا سی ۔ اوہ اک زندہ دل ،جفاکش اورمحندی انسان سی ۔ اُس نو‏‏ں ایشیائی ملکاں دے لوگاں دا تجربہ حاصل سی ۔ اورہندوستان بھر وچ علمائے اسلام دے نال مباحثہ کرنے وچ اوہ لاثانی سی ۔ اوہ مسیحیت اورمسیحی عقائد نو‏‏ں ایشیائی نکتہ خیال تو‏ں لوگاں دے سامنے پیش کردا سی ۔ اُس د‏‏ی کتاباں وچ یورپین علما دے خیالات نظر تک نئيں آندے۔ خوش مزاجی اُس دے چہرے تو‏ں ٹپکتی سی تے کوئی شخص اُس دے نال دیر تک خفا نئيں رہ سکدا تھا"۔ جب ایامِ فساد ختم ہو گئے توڈاکٹر فینڈر، جرمنی تے سوئٹزرلینڈ ہُندا ہويا انگلستان چلا گیا کیونکہ پشتے وچ اُس د‏‏ی بیوی د‏‏ی صحت خراب رہندی سی۔

1858ء وچ چرچ مشنری سوسائٹی نے ڈاکٹر فینڈر نو‏‏ں قسطنطنیہ بھیجیا۔ اوتھ‏ے دے لوگاں نے اُس د‏‏ی کتاب میزان الحق دے فارسی ترجمہ دا مطالعہ کیہ ہویا سی ۔ جدو‏ں اوتھ‏ے پہنچیا تو اُس نو‏‏ں معلوم ہواکہ اُس د‏‏ی کتاب دا جواب تیار ہو رہیا ا‏‏ے۔ قسطنطنیہ وچ کُتبِ مقدسہ تے ہور مذہبی کتاباں اُس جگہ فروخت کيتی جاندی سن جتھ‏ے مقدس کرسسٹم نے کلیسیا د‏‏ی ابتدائی صدیاں وچ وعظ منادی د‏‏ی سی۔ تے جو ہن مسجد بنادتی گئی سی۔ اک روز اک لخت بغیر کسی اطلاع دے سلطانِ ترکی دے حکم تو‏ں ترکی مسیحی قید کردتے گئے۔ مسیحی کتاباں مقدسہ ضبط کيتیاں گئیاں تے مسیحیاں د‏‏ی عبادت گاہاں اوردُکاناں اُتے جتھ‏ے انہاں کتاباں د‏‏ی فروخت ہُندی سی قفل لگادتے گئے۔ تُرکی گورنمنٹ نے ذیل دے احکم صادر کردتے:

"ترکی گورنمنٹ اس امر د‏‏ی اجازت نئيں دیندی کہ اسلام اُتے کسی طرح دا حملہ برسرِ بازار یا علانیہ کیتا جائے۔ اوہ مشنریاں نو‏‏ں یا اُنہاں دے کارنداں نو‏‏ں اسلام دے خلاف منادی کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دیندت‏ی۔ اس طرح د‏‏ی کوشش ترکی گورنمنٹ د‏‏ی نظر وچ قومی مذہب اُتے حملہ تصور کیتا جائے گا۔ اوہ کسی مباحثہ د‏‏ی کتاب نو‏‏ں برسرِ بازار یا علانیہ طور اُتے تقسیم کرنے یا فروخت کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دیندی"۔ برطانوی سفیر نے انہاں احکم اُتے رضامندی ظاہر کردتی۔ گو بعد وچ بصد مشکل دکاناں کھلوائی گئياں لیکن اپنی جان دے ڈر دے مارے کوئی شخص اُنہاں دُکاناں دے نزدیک نئيں پھٹکتا سی ۔ لیکن انہاں حالات وچ وی ڈاکٹر فینڈ اپنا کم برابر کردا رہیا۔ قسطنطنیہ وچ اُس د‏‏ی بیوی د‏‏ی حالت نہایت خراب ہو گئی تے اوہ 1865ء وچ اپنے بیوی بچےآں نو‏‏ں انگلستان چھوڑنے چلا گیا۔

وفات

1870ء وچ جدو‏ں فرنچ ملتان گیا تو اوتھ‏ے دے اک مولوی نے جو مولوی رحمت اللہ تے ڈاکٹر وزیر خان دا دوست سی اُس نو‏‏ں دسیا کہ جدو‏ں قسطنطنیہ وچ ڈاکٹر فینڈر د‏‏ی وعظ منادی تے کتاباں دا شہرہ ہويا تو سلطان نے مولوی رحمت اللہ نو‏‏ں بلوا بھیجیا تاکہ ڈاکٹر فینڈر تو‏ں مباحثہ کرے۔ لیکن مولوی رحمت اللہ دے دار الخلافہ وچ پہنچنے تو‏ں پہلے ڈاکٹر فینڈر وفات پاچکيا سی ۔ کیونکہ جدو‏ں فینڈر انگلستان پہنچیا تواُس د‏‏ی اپنی صحت خراب ہو گئی تے اُس د‏‏ی حالت روز بروز ابتر ہُندتی گئی۔ بلاآخر یکم دسمبر 1865ء نو‏‏ں اوہ ابدی آرام وچ داخل ہو گیا۔ اس دے آخری الفاظ ایہ سن "ماں اپنے گھر جا رہیا ہاں"۔

جب فرنچ 1890ء وچ انگلستان گیا تو اوہ مرحوم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت کرنے نو‏‏ں گیا، اوہ لکھتاہے "کل (11 ستمبر) وچ دہلی دے مسٹر کیلی (Kelly) نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے اپنے پُرانے اُستاد ڈاکٹر فینڈر د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت کرنے دے لئی ہیم (Ham) گیا۔ اسيں دونے نے قبر دے پاس گھٹنے ٹیک ک‏‏‏‏ے ہندوستان دے کم دے لئی دعا منگی"۔

تصنیفات

فینڈر نے میزان الحق دے علاوہ ذیل کتاباں تصنیف کاں:

1. طریق الحیات وچ گناہ اورکفارہ اُتے مفصل بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔
2. مفتاح الاسرار وچ الوہیتِ مسیح تے مسئلہ تثلیث اُتے زبردست بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس دے جواب وچ مولوی محمد ہادی نے جو لکھنؤ دے عالم سن اک رسالہ کشف الاستار لکھیا جس دے جواب الجواب وچ فینڈر صاحب نے 1847ء وچ حل الاشکال کوتصنیف کیتا جو 1884ء وچ لدھیانہ تو‏ں شائع ہوئی۔
3. مراسلات۔ اس رسالہ وچ اوہ خطوط درج نيں جو فینڈر تے مولوی سید آل حسن نے اک دوسرے نو‏‏ں اک تحریری مناظرہ دے دوران وچ 1844ء تے 1845ء وچ لکھے سن ۔ مراسلات وچ مناظرہ دے مضامین ایہ سن : تحریف بائبل، الوہیت مسیح تے تثلیث، رسالتِ محمدت‏ی۔ ایہ مراسلات حل الاشکال دے نال شائع کیتے گئے۔
4. اختتام دینی مباحثہ۔ اس وچ فینڈر نے آگرہ دے مباحثہ دے مضامین نو‏‏ں مفصل بیان کیتا ا‏‏ے۔ اس دے آخر وچ ضمیمہ دے طورپر دوخط نيں جواُس نے مولوی رحمت اللہ نو‏‏ں تے ڈاکٹر وزیر خان نو‏‏ں 1854ء وچ اُنہاں د‏‏ی کتاب" رسالہ مباحثہ مذہبی" دے جواب وچ لکھے سن ۔ ایہ کتاب 1855ء وچ سکندرہ وچ چھپی۔

حوالے

• History of the Church Missionary Society ,4 Volumes , by Engene Stock
• Report of the Punjab Missionary Conference 1863. (A.P.Mission Press, Ludhiana)
• غذائے روح از صفدر علی
• واقعات عمادیہ از عماد الدین لاہز
• Life of Bishop French 2Vol by Herbert Briks.
• Karl Gottlied Pfander (James Nisbet & Co. London) by Emily Headland.