کرد
کرد دی اصطلاح کردستان دے باشندےآں لئی استعمال کیتی جاندی اے۔ ایہ لوگ زیادہ تر ایران، ترکی، عراق تے شام وچ وسدے نیں۔
پیرانشہر کرداں دا سبھ توں وڈا شہر ہے.[۱]
کل آبادی | |
---|---|
30 ملین[۲] (کتاب حقائق عالم, 2015 تخمینہ) 36.4–45.6 ملین[۳] (Kurdish Institute of Paris, 2017 تخمینہ) | |
گنجان آبادی والے علاقے | |
ترکی | تخمینہ from 14.3 to 20 ملین [۲][۳] |
ایران | estimates from 8.2 ملین to 12 ملین [۲][۳] |
عراق | estimates from 5.6 to 8.5 million [۲][۳] |
شام | estimates from 2 to 3.6 million, [۲][۳] |
ڈاسپورٹا (عظیم کردستان توں باہر) | 2 million |
جرمنی | 800,000[۴] |
فرانس | 150,000[۵] |
سویڈن | 83,600[۶] |
نیدرلینڈز | 70,000[۷] |
بیلجیم | 50,000[۸] |
روس | 63,800[۹] |
برطانیہ | 50,000[۱۰] |
قازقستان | 42,300[۱۱] |
آرمینیا | 37,500[۱۲] |
سویٹزرلینڈ | 35,000[۱۳] |
ڈنمارک | 30,000[۱۴] |
اردن | 30,000[۱۵] |
آسٹریا | 23,000[۱۶] |
یونان | 22,000[۱۷] |
امریکہ | 15,400[۱۸] |
جارجیا | 13,861[۱۹] |
کرغیزستان | 13,200[۲۰] |
کینیڈا | 11,685[۲۱] |
فن لینڈ | 10,700[۲۲] |
آسٹریلیا | 7,000[۲۳] |
آذربائیجان | 6,100[۲۴] |
کرد دی اصطلاح کردستان دے باشندےآں دے لئی استعمال کیتی جاندی اے۔ ایہ لوک زیادہ تر ایران، ترکی، عراق تے شام وچ رہندے نيں۔
کرد تن سو سال [[ق م]] توں ایران توں شام تک پھیلے ہوئے اس علاقہ وچ آباد اے جسنوں کرد کردستان کہندے نيں۔ ستويں صدی وچ کرد مشرف بہ اسلام ہوئے سن تے انہاں وچوں صلاح الدین ایوبی ابھرے سن جنہاں نے صلیبی جنگاں وچ اپنی فتوحات توں وڈا ناں پیدا کيتا۔
پہلی عالم گیر جنگ توں پہلے کرد اس علاقہ وچ سلطنت عثمانیہ دے تحت خانہ بدوشاں دی زندگی گزاردے سن سلطنت عثمانیہ دے خاتمہ دے بعد مشرق وسطی وچ کئی نويں آزاد مملکتاں وجود وچ آئیاں لیکن آزاد خودمختار مملکت دے بارے وچ کرداں دا خواب شرمندہ تعبیر نہ ہوئے سکيتا حالانکہ انیس سو ویہہ دے سیورے دے معاہدہ وچ جس دے تحت عراق شام تے کویت دی آزاد مملکتاں وجود وچ آئیاں کرداں دی اک آزاد مملکت دا وعدہ کيتا گیا سی لیکن ترکی وچ مصطفیٰ کمال اتاترک دے برسرِاقتدار آنے دے بعد ترکی نے تے اس دے نال ایران تے عراق نے کرداں دی آزاد مملکت تسلیم کرنے توں انکار کر دتا۔ گو شمالی عراق وچ کرداں دی آبادی سٹھ لکھ دے لگ بھگ اے لیکن سب توں زیادہ تعداد انہاں دتی ترکی وچ اے جتھے ایہ اک کروڑ ايسے لکھ دے نیڑے دسے جاندے نيں۔ شام وچ انہاں دتی تعداد اٹھائیس لکھ اے تے ایران وچ اڑتالیس لکھ دے نیڑے نيں۔ ایران وچ کرداں دی اکثریت آذربائی جان تے ہمدانہاں دے علاقہ وچ آباد اے جسنوں ایرانی کردستان کہیا جاندا اے، کرد اسنوں مشرقی کردستان کہندے نيں۔
ایران وچ کرداں دے خلاف کارروائیاں دا سلسلہ ستارہويں صدی توں شروع ہويا سی جدوں شاہ عباس نے کرداں نوں وڈے پیمانہ اُتے زبردستی خراسان وچ منتقل کر دتا۔ فیر انیس سو چھیالیس وچ قاضی محمد دی قیادت وچ بغاوت ہوئی تے کرداں نے مہا آباد جمہوریہ دے ناں توں اک وکھ مملکت قائم کيتی جو زیادہ عرصہ نہ چل سکيتی۔ قاضی محمد نوں آخر کار کھلے عام پھانسی دتی گئی۔
رضا شاہ پہلوی دے دور وچ کرداں دی بولی اُتے پابندی عائد کيتی گئی۔ تے سن اناسی دے اسلامی انقلاب دے بعد آیت اللہ خمینی نے کرداں دے خلاف جہاد دا اعلان کيتا تے وڈے پیمانے اُتے کرد علاقےآں وچ فوجی کارروائی کيتی گئی، آخر کار کرداں نوں گھٹنے ٹیک دینے پئے۔
ادھر شمالی عراق وچ کرداں نے سن انیس سو سٹھ توں انیس سو پچھتر تک مصطفیٰ برزانی دی قیادت وچ بغاوت دی جس دے نتیجہ وچ انہاں نوں خود مختاری حاصل ہوئی لیکن انیس سو اکانوے وچ کرداں دی بغاوت دے بعد صدام حسین دی حکومت نے اس علاقہ اُتے دوبارہ قبضہ کر ليا تے کرداں اُتے سخت مظالم توڑے۔
عراق وچ گو صدام حسین دے زوال دے بعد کرداں نوں نويں آئین دے تحت خودمختاری حاصل ہوئے گئی سی تے انہاں دتی علاقائی پارلیمنٹ وی تسلیم کر لئی گئی سی۔ عراق دی جنگ دے بعد امریکیوں نے انہاں دے تیل توں مالا مال علاقہ دی وجہ توں انہاں اُتے دست شفقت رکھیا سی لیکن نہ جانے پھرکیوں ہتھ کھچ لیا۔ پچھلے دناں کرداں نے اپنی آزاد خود مختار مملکت دے قیام دے لئی ریفرینڈم دا وی انعقاد کيتا سی جسنوں عراقی حکومت نے مسترد کر دتا تے فوج کشی کر کے کرداں دی آزادی دے سارے خواب چکنا چور کر دتے۔
ایہی وجہ اے کہ کرداں دی ایران دی تریخ تے عراق وچ بغاوتاں توں عبارت اے۔ ترکی وچ کرداں نے انیس سو پچیس وچ شیخ سعید دی قیادت وچ بغاوت کيتی سی جس دے بعد ترکی دی حکومت نے کرداں دے خلاف نہایت سخت گیر پالیسی اختیار کيتی تے انہاں دتی بولی تے سبھیاچار ختم کرکے پہاڑی ترک قرار دتا۔ پہاڑی ترک قرار دے کے انہاں نوں ترک معاشرہ وچ ضم کرنے دی مہم شروع کردتی۔
1978ء وچ ترکی دے کرداں نے جدوں آزادی تے خود مختاری دی تحریک شروع دی تاں وڈے پیمانہ اُتے ترکی دی حکومت تے کرداں دے درمیان معرکہ آرائی بھڑک اٹھی ۔ اس تحریک وچ علحدگی پسند تنظیم کردستان ورکرز پارٹی PKK پیش پیش سی۔ ایہ تحریک ترکی دی معیشت دے لئی بے حد تباہ کن ثابت ہوئی۔ اس دوران ترکی دی معیشت نوں 450 ارب ڈالر دا خسارہ ہويا۔ آخر کار اس تحریک دے قائد عبداللہ اوجلان نے 2015ء وچ تحریک ختم کرنے دا اعلان کیاتے ایہ معرکہ آرائی ختم ہوئی۔
کردستان دے علاقہ دے باہر پوری دنیا وچ اک کروڑ توں زیادہ کرد پھیلے ہوئے نيں انہاں وچ زیادہ تر اوہ نيں جنہاں نے ترکی، عراق تے ایران وچ ظلم و ستم توں فرار ہوئے کے پناہ لی اے۔ انہاں کرداں دا کہنا اے کہ ایہ کس قدر حیرت تے تاسف دی گل اے کہ انہاں دے کرد قائد صلاح الداں ایوبی نے تاں ایران توں لے کے شمالی افریقہ تک اک وڈی تعداد وچ ملکاں نوں آزادی دی نعمت توں سرشار کيتا، لیکن انہاں دی قوم حالے تک اپنی آزادی دے لئی تڑپ رہی اے۔
دنیا دے غیر مستحکم خطےآں وچوں اک مشرقِ وسطیٰ جتھے آبادی دے لحاظ توں چوتھے نمبر دا نسلی یا لسانی گروہ کُرد نيں جو اج تک اک قومی ریاست یا قومی شناخت بنانے وچ ناکام رہے نيں۔
ایہی وجہ اے کہ جے دنیا دے کِسے عام نقشے اُتے کرداں نوں تلاش کرن گے تاں آپ نوں انہاں دا کوئی ملک نظر نئيں آئے گا۔ کُرد اک آزاد یا مقتدر قوم نئيں نيں۔ لیکن اک اندازے دے مطابق ڈھائی کروڑ تے ساڈھے تن کروڑ دے درمیان اپنے آپ نوں کُرد کہنے والے گروہ تُرکی، عراق، شام، ایران تے آرمینیا وچ پھیلے ہوئے نيں۔
کرداں دی کئی ملکاں وچ تقسیم
[سودھو]انہاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہ بابل و نینوا دے میداناں وچ تے پہاڑاں اُتے رہنے والے قدیم ترین لوک نيں۔ ایہ علاقے ہن جنوبی ترکی، شمال مشرقی شام، شمالی عراق، شمال مغربی ایران تے جنوب مغربی آرمینیا کہلاندے نيں۔
لیکن کرداں دی سب توں زیادہ تعداد ایران، عراق تے ترکی دے متصل علاقےآں وچ رہندی اے تے اس دے بعد کرداں دی وڈی تعداد شام دے شمال مشرقی علاقے وچ آباد اے تے انہاں علاقےآں نوں عموماً کردستان کہیا جاندا اے۔
کردستانہاں دے ہر ملک وچ اس دے اپنے منفرد معنی نيں۔ ایران وچ کرد علاقےآں اُتے مشتمل اک صوبے دا ناں ہی کردستان اے، جدوں کہ عراق وچ کرداں دے علاقے نوں کرد خود مختار خطہ (کردستان ریجنل گورنمنٹ) کہیا جاندا اے لیکن آئینی لحاظ توں ایہ عراق دا اک صوبہ اے۔
انسائیکلو پیڈیا بریٹینیکا دے مطابق اس دے علاوہ کرداں دی اک اچھی خاصی تعداد ایرانہاں دے شمال مشرقی صوبے خُراسان وچ وی آباد اے۔
سائیکس پیکو معاہدہ
[سودھو]مشرقِ وسطیٰ دے کئی مسائل دی طرح کرداں دی انہاں مختلف ملکاں وچ تقسیم وی پہلی عالمی جنگ دے بعد برطانیہ تے فرانس دے درمیان سنہ 1916 وچ ہونے والے سائیکس پیکو معاہدے دا شاخسانہ اے۔
برطانوی فوجی تے سفارتکار سر مارک سائیکس جنھاں نے سنہ 1916 وچ مشرق وسطیٰ دی تقسیم دا خاکہ فرانسیسی سفارت کار فرنسوا جارج پیکو دے نال تیار کيتا۔ اس تقسیم دے اثرات اک صدی دے بعد وی خطے نوں غیر مستحکم کیتے ہوئے نيں۔ سائیکس پیکو معاہدے دے تحت مشرق وسطیٰ نوں سلطنت عثمانیہ توں علحیدہ کرنے دے بعد برطانیہ تے فرانس دے درمیان بننے والے اثر و رسوخ دے دائرے وچ تقسیم کرنا سی۔ اس دے بعد مشرقِ وُسطیٰ دی ہیت ہی بدل گئی۔
سائیکس پیکو معاہدے دے تحت مشرقِ وُسطیٰ دی تقسیم نوں سنہ 1920 دے معاہدۂِ سیورا وچ مستقل سرحداں وچ تبدیل کردتا گیا۔ ترکی وچ کرد علاقےآں نوں اک علحیدہ 'کُردش خطہ (ٹیری ٹوری)' قراردتا گیا سی لیکن ترکاں دی قومی حکومت نے اس دی مخالفت کيتی۔
اس دے بعد سنہ 1923 دے معاہدۂِ لوسین وچ ترکی دی سرحد نوں عراق تک تسلیم کرلیا گیا جس دے نتیجے وچ کرداں دے وکھ ریاست دی تمام امیداں ختم ہوئے گئياں۔ کرد عراق، شام تے ترکی وچ تقسیم ہوئے گئے۔
اس معاہدے دا بعد وچ اثر ایہ ہويا کہ ترکی نے کرداں نوں بنیادی شہری حقوق ہی دینے توں انکار کردتا۔ اس طرح کرد سنہ 90 دی دہائی دے آخر تک شہری حقوق توں محروم رہے جداں کہ اج کل روہنگیا دی حیثیت دے بارے وچ تنازعہ اے۔ کرد کئی دہائیاں توں اج تک اپنے حقوق دے لئی ترکی توں مسلسل لڑائی لڑ رہے نيں۔
اسی طرح شام وچ رہنے والے کرد عرب حکمراناں دے خلاف اپنی زبان، اپنی سبھیاچار تے اپنے سیاسی و اقتصادی حقوق دے لئی جد و جہد کر رہے نيں۔ شام وچ خانہ جنگی تک کرداں نوں مکمل رائے دہی دے تمام حقوق حاصل نئيں سن ۔ لیکن ہن جدوں کہ انھاں نے شام وچ کرد آبادی والے علاقےآں نوں دولت اسلامیہ نال جنگ کرکے آزاد کرایا تاں انھاں ترکی دے حملے دا خطرہ اے۔
کرداں اُتے مظالم دی تریخ
[سودھو]شام، ترکی، عراق تے ایران وچ بسنے والے کُرد کون نيں؟
عراق دے کرداں اُتے صدام حسین دے دور وچ بد ترین مظالم ڈھائے گئے۔ صدام حسین اُتے کرداں دی نسل کُشی کرنے دے الزامات عائد کیتے گئے۔ ايسے دورِ حکومت وچ کرداں اُتے 80 دی دہائی وچ کیمیائی ہتھیار وی پھینکے گئی جس توں ہزاراں کرد شہری ہلاک ہوئے۔
تے جدوں ایرانہاں دے شمال مغرب دے سرحدی علاقےآں وچ رہنے والے کرداں نے سنہ 1946 وچ اک آزاد کردستان بنانے دی کوشش کيتی تاں انھاں اس وقت دی ایرانی حکومت نے سختی توں کچل دتا۔
کرداں دی قدیم تریخ
[سودھو]اسلام توں پہلے کرداں دی اک آزاد حکومت دے آثار کم نظر آندے نيں لیکن جدوں خلافتِ عباسیہ کمزور ہوئی تاں جنہاں چند گروہاں نے اپنی خود مختار سلطنتاں قام کيتیاں انہاں وچ سلطان صلاح الدین ایوبی بہت مشہور نيں۔ اس طرح تاریح وچ سب توں مشہور کرد حکمران صلاح الدین ایوبی نيں۔
منگولاں دے بغداد اُتے حملے دے بعد جدوں فیر توں مسلماناں نوں عروج ملیا تاں اس دور وچ وی کرد اک ذیلی قوم دے طور اُتے خلافتِ عثمانیہ دا حصہ رہے۔ انہاں دتی عثمانوی اہلکاراں توں جھگڑے ہُندے رہندے سن لیکن ایہ اس وقت وی ایران تے خلافتِ عثمانیہ دے زیرِ حکومت علاقےآں وچ تقسیم رہے۔
سلطان صلاح الدین ایوبی نسلی طور اُتے کرد سن ۔ سلطان صلاح الدین ایوبی دی انگلینڈ دے بادشاہ رچرڈ دی لائین ہارٹ دے نال لڑائی دے منظر دی پینٹنگ
کرداں دے اک عالم ادریسی بدلیسی نے کرداں تے خلافت عثمانیہ دے درمیان اک معاہدہ کروایا۔ اس معاہدے دے مطابق عثمانوی علاقےآں وچ رہنے والے کرد قبیلےآں نے خلیفہ دی حاکمیت نوں تسلیم کرلیا تے اس دے عوض خلیفہ نے انہاں قبیلے دی خودمختاری نوں مان لیا۔
اس طرح خلافت عثمانیہ وچ اگلی کئی صدیاں تک کرد اک خود مختار قوم تے خود مختار قبیلے نوں صورت وچ پرامن زندگی گُزاردے رہے۔ لیکن قومی ریاست دے مغربی تصورات مشرق وچ وی پھیلنا شروع ہوئے تاں کرداں دے اک سردار میر محمد نے سنہ 1830 توں لے کے 1839 تک اک متحدہ کردستانہاں دے قیام دے لئی عثمانویاں دے خلاف جنگ لڑی۔
کرداں دی اپنی اک طویل تریخ اے لیکن انہاں دی اپنی کوئی ریاست نئيں اے۔
کرداں دی انہاں کوششاں دی ناکامی دے بعد خلافت عثمانیہ دے ترک اہلکاراں نے کرداں دے علاقےآں نوں براہِ راست اپنے کنٹرول وچ لے لیا۔ کرد سرداراں نوں انعام و اکرام توں نوازیا گیا، انہاں دے بچےآں نوں مراعات تے تعلیم دی سہولتاں داں گئياں تے انھاں انتظامیہ وچ اعلیٰ عہدے دتے گئے تاکہ اوہ خلیفہ دے وفادار رنيں۔
ان مراعات توں کرداں وچ اک اشرافیہ طبقہ پیدا ہويا جو جدید تعلیم یافتہ سی جس نے کرداں وچ سیاسی بیداری پیدا کی، کرداں دے ادارے قائم کیتے تے فیر اپنی قومی شناخت دے بارے وچ جد و جہد دا آغاز کيتا۔
لیکن عالمی جنگ کيتی وجہ توں جدوں برطانیہ تے فرانس نے عثمانوی خلافت تے انہاں دے صوبےآں دے حصے بخرے کرنا شروع کیتے تاں کرداں نے وی اپنا حصہ حاصل کرنے نوں کشش تاں کی، لیکن انہاں دے پاس مختلف خطےآں وچ رہنے والے کرداں دے لئی کوئی اک جامع منصوبہ نئيں سی۔ اُس وقت توں کرد مختلف ملکاں وچ منقسم نيں۔
دولت اسلامیہ نال کرداں دی لڑائی
[سودھو]شمالی عراق وچ دولت اسلامیہ دے خلاف کرداں دے عسکری دھڑے پیش مرگہ نے جنگ لڑی۔
جب خود نوں دولت اسلامیہ کہنے والی شدت پسند تنظیم نے شام دے شمالی علاقےآں وچ اپنا مرکز بنانا چاہیا تاں انھاں پہلی مزاحمت کرداں دی جانب توں ملی۔
شامی کرداں دی سیاسی جماعت حزب الاتحاد الديمقراطی (جسنوں پی وائی ڈی کہیا جاندا اے ) اس دے عسکری شعبے عوامی دفاعی تنظیم (یاکینیان پارستینا گِل جو وائی پی جی کہلاندی اے )، نے دولت اسلامیہ دے خلاف حملےآں دا آغاز کيتا۔
جب دولت اسلامیہ نوں سنہ 2014 وچ عراق وچ فتح حاصل ہوئی تاں انہاں دا براہِ راست تصادم عراقی کرداں توں وی ہويا۔ جدوں موصل تے اس دے ارد گرد دے علاقےآں توں عراقی فوج ہتھیار ڈال کر پسپا ہوئے گئی تاں عراقی ریاست دے خود مختار کرداں نے دولت اسلامیہ نال جنگ کرنے دے لئی ’پیش مرگہ‘ کہلانے والے اپنے عسکری گروہ اسلامی شدت پسنداں توں لڑنے دے لئی تعینات کیتے۔
لیکن دولت اسلامیہ دے جنگجوواں نے پیش مرگہ نوں وی پسپائی اُتے مجبور کر دتا تے انہاں دے زیرِ قبضہ کئی اک علاقے دولت اسلامیہ دے کنٹرول وچ آ گئے جنہاں وچ سنجار وی شامل اے۔ اوتھے یزیدی اقليتی رہندے سن جنہاں دیاں عورتاں نوں دولتِ اسلامیہ نے غلام بنایا۔
ترکی دے فوجی اہلکاراں نے کوبانی دی جنگ وچ مداخلت نئيں کيتی
دولت اسلامیہ دے انہاں حملےآں دے جواب وچ امریکا تے اس دی اتحادی طاقتاں نے شمالی عراق وچ فضائی حملے کیتے تے پیش مرگہ نوں فوجی مشیر فراہم کیتے۔ کرداں دی جماعت وائی پی جی جو ترکی توں تن دہائیاں توں لڑ رہی اے، تے جنہاں دے عراق وچ اڈے نيں، اوہ وی پیش مرگہ دی امداد دے لئی پہنچی۔
ستمبر 2014 وچ دولت اسلامیہ نے شمالی شام دے اک کرد شہر کوبانی اُتے حملہ کيتا جس توں لکھاں کرد ترکی وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے۔ دولتِ اسلامیہ نے ترکی دی سرحد دے نیڑے حملہ کيتا سی لیکن اس دے باوجود ترکی نے دولت اسلامیہ دے خلاف کوئی کارروائی نئيں کيتی تے نہ ترک کرداں نوں اپنے اسيں نسل شامی کرداں دی مدد کرنے دی اجازت دی۔
ترکی وچ کرد قصبے سورج وچ بم دھماکے دے بارے وچ کہیا سی اس دے پِچھے ترکی دے اہلکار سن ۔
جنوری سنہ 2015 وچ تقریباً 1600 افراد دی جنگ وچ ہلاکت دے بعد کرداں نے کوبانی نوں دولت اسلامیہ توں آزاد کرا لیا۔
شمالی شام وچ کرداں نے مقامی عرب ملیشیا دے ہمراہ جو سیرین ڈیموکریٹک فورسز دے ناں توں جانے جاندے سن، دولت اسلامیہ دے خلاف لڑائی لڑی تے انھاں کافی دور دھکیل دتا۔ انہاں کرداں نوں امریکا دی امداد وی حاصل سی۔ انہاں کرداں تے عرب ملیشا نے شام وچ ترکی دی سرحد دے نال دے علاقےآں وچ اپنا کنٹرول قائم کر ليا سی۔
اکتوبر سنہ 2017 وچ سیرین ڈیموکریٹک فورسز نے دولت اسلامیہ دے راجگڑھ رقّہ نوں آزاد کرا لیا تے فیر اوتھے توں جنوب دی طرف پیش قدمی کردے ہوئے انھاں نے شدت پسنداں دے دوسرے وڈے مرکز دير الزور نوں وی آزاد کرایا۔
کرداں دی قیادت وچ سیرین ڈیموکریٹک فورسز نے رقہ نوں آزاد کرایا
دولت اسلامیہ دا آخری قصبہ باغوز وی سیرین ڈیموکرٹک فورسز دے قبضے وچ سنہ 2019 وچ آ گیا۔ اس فورس نے اپنی کامیابی دا جشن تاں منایا لیکن خبردار کيتا کہ ’جہادیوں‘ دے سلیپر سیلز ہن وی خطے دے استحکام تے دنیا دے لئی خطرہ نيں۔
ان کامیابیاں دے بعد سیرین ڈیموکریٹک فورسز نوں اک وڈی تعداد وچ دولت اسلامیہ دے شکست کھانے والے قیدیاں توں نمٹنا پيا۔ امریکا نے کہیا کہ انہاں قیدیاں نوں انہاں دے اصل وطن روانہ کردتا جائے لیکن انہاں ملکاں نے انھاں قبول کرنے توں انکار کر دتا۔
ان حالات دے پس منظر وچ ہن کرداں نوں ترکی دے حملے دا سامنا اے کیونجے ترکی شام دے اندر 32 کلو میٹر تک اک محفوظ زون بنانا چاہندا اے تا کہ شام توں آئے پناہ گزیناں نوں واپس شام وچ آباد کر سکے۔
شامی حکومت جسنوں روس دی حمایت حاصل اے اوہ وی کوشش کر رہی اے کہ اوہ شام دے تمام علاقےآں دا کنٹرول واپس حاصل کر لے۔
کرداں نوں اپنے لئی خطرہ کیوں سمجھدا اے ؟
[سودھو]ترک کرداں دی تنظیم پی دے کے دے لیڈر عبداللہ اچلان سنہ 1999 توں قید وچ نيں۔
ترک کرداں تے ترک ریاست دے درمیان بہت گہری مخاصمت دی تریخ اے۔ کرد ترکی دی آبادی دا 15 فیصد توں 20 فیصد حصہ نيں۔
کرداں دی کئی نسلاں نوں ترک حکام دی زیادتیاں دا سامنا کرنا پڑ رہیا اے۔ کرداں دی کئی اک بغاوتاں دی وجہ توں انھاں ترکی دے اندر اک مرتبہ 1920 تے فیر 1930 دی دہائی وچ علاقہ بدر کيتا گیا۔ اس دے علاوہ کرداں دے ناواں تے انہاں دے لباس اُتے پابندی عائد کيتی گئی، کرد زبانہاں دے بولنے اُتے کافی پابندیاں لگائی گئياں۔ ایتھے تک دے کرد نسل دے وجود نوں وی مننے توں انکار کيتا گیا تے انھاں ’پہاڑی ترک‘ کہیا جاندا اے۔
1978 وچ کرد رہنما عبداللہ اوچلان نے ترکی وچ ہی اک آزاد کرد ریاست دے قیام دے لئی ’پی دے کے‘ نامی سیاسی جماعت قائم کيتی سی۔ اس دے قیام دے چھ برس بعد اس گروپ نے مسلح جد و جہد شروع کردتی۔ اُس وقت توں ہن تک چالیس ہزار افراد ہلاک تے لکھاں بے گھر ہوچکے نيں۔
سنہ 1984 دے بعد توں شروع ہونے والی کرد مسلح جد و جہد دے بعد ہن تک 40 ہزار افراد ہلاک ہوئے چکے نيں۔
سنہ 1990 وچ پی دے کے آزاد کردستانہاں دے مطالبے توں دستربدار ہوئے گئی تے اس دی جگہ زیادہ توں زیادہ سماجی تے ثقافتی خود مختاری دے مطالبے کر دتے، اُتے انہاں دتی مسلح جد و جہد جاری رہی۔ سنہ 2013 وچ خفیہ مذاکرات دے بعد اک جنگ بندی طے پائی۔
لیکن ایہ جنگ بندی سنہ 2015 وچ شام دی سرحد دے نیڑے اک ترک قصبے سورج وچ اک خود کش حملے دے بعد ختم ہوگئی۔ پی دے کے نے ترک پولیس تے فوج اُتے اس دھماکے دی سازش دا الزام عائد کيتا۔
اس دھماکے دے بعد ترکی نے پی دے کے تے دولت اسلامیہ دے خلاف دہشت گردی دا قلع قمع کرنے دے ناں اُتے فوجی کاروائی دا آغاز کيتا۔
تب توں ہن تک جنوب مشرقی ترکی وچ ہزاراں افراد ہلاک ہوئے چکے نيں۔
شام دے کرد کیہ چاہندے نيں؟
[سودھو]شام دے کرداں وچ پی وائی ڈے اک وڈی جماعت اے۔
شام وچ کرد کل آبادی دا تقریباً 7 فیصد توں 10 فیصد بندے نيں۔ سنہ 2011 وچ شام دے صدر بشارالاسد دے خلاف اٹھنے والی تحریک توں پہلے، انہاں دتی اکثریت الیپو شہر تے اس توں ملحقہ تن قصبےآں کوبانی، آفرین تے قمیشلی وچ رہندی سی۔
شام دے کرد بنیادی شہری حقوق توں کافی عرصے توں محروم رہے نيں۔ سنہ سٹھ دی دہائی وچ تقریباً تن لکھ کرداں نوں شہریت نئيں دتی گئی سی۔ اس دے علاوہ کرداں دی زمیناں انہاں توں کھو کر عرباں وچ تقسیم کردتی گئی سن تاکہ انہاں علاقےآں نوں عرب قرار دتا جا سکے۔
جب بشارالاسد دے خلاف تحریک اک خانہ جنگی دی صورت اختیار کر گئی تاں کرداں دی جماعتاں غیر جانبدار رنيں۔ سنہ 2012 وچ شام دے کرد علاقےآں وچ تعینات شامی فوج نوں اوتھے توں ہٹا کر دولت اسلامیہ توں لڑنے دے لئی دوسرے علاقےآں وچ تعینات کيتا گیا۔ اس خلا دا فائدہ اٹھاندے ہوئے کرداں نے انہاں علاقےآں اُتے قبضہ کر ليا۔
شام دی وائی پی جی دولت اسلامیہ دے خلاف جنگ وچ امریکا دی اک اتحادی فورس دے طور اُتے ابھری اے۔
جنوری سنہ 2014 وچ کرداں نے شام دے تن ضلعاں آفرین، کوبانی تے جزیرا وچ خود مختار انتظامیہ قائم کرلئی-
سنہ 2016 وچ انھاں نے اک وفاقی نظام قائم کيتا جس وچ انھاں نے دولت اسلامیہ توں آزاد کرائے گئے ہور علاقےآں نوں وی شامل کرلیا۔
شام دی حکومت سمیت شام دی حزب مخالف، ترکی تے امریکا نے انہاں دے اس اعلان نوں مسترد کردتا۔
شام دے شمالی کرد علاقےآں وچ اک وفاقی نظام دے قیام دے اعلان سنہ 2016 وچ کیتا گیا سی۔
جدوں کہ پی وائی ڈی دا کہنا اے کہ اوہ آزادی حاصل کرنے دی کوشش نئيں کر رہی اے۔ لیکن اصرار کردی اے کہ شام وچ خانہ جنگی دے خاتمے دے لئی جو وی معاہدہ طے ہوئے اس وچ کرداں دے حقوق دا تحفظ ضرور ہونا چاہیے تے کرداں دی خود مختاری نوں تسلیم کيتا جانا چاہیے۔
شام دے صدر بشارالاسد نے عزم کیہ ہویا اے کہ اوہ شام دا اک اک انچ علاقہ واپس حاصل کرن گے۔ انہاں دتی حکومت نے ایہ کہندے ہوئے کرداں دی خود مختاری دے مطالبے نوں مسترد کردتا اے کہ ’شام وچ کوئی وی آزاد تے خودمختار یا کِسے وفاقی نظام نوں قبول کرنے دے لئی تیار نئيں اے ۔‘
=کيہ عراقی کرد آزادی حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے جان گے؟
[سودھو]عراق وچ کرداں دی تنظیم کردش ڈیموکریٹک پارٹی (کے ڈی پی) تے عراقی حکومت دے درمیان سنہ 1970 وچ اک امن معاہدہ طے پایا سی جو صرف چار برس بعد ختم ہوگیا۔
عراق وچ کرد کل آبادی دا 15 فیصد توں 20 فیصد حصہ نيں۔ انھاں تاریخی طور ہمسائے ملکاں وچ رہنے والے کرداں دی نسبت زیادہ حقوق حاصل نيں۔ لیکن انھں وی ظالمانہ امتیازی سلوک دا سامنا رہیا اے۔
سنہ 1946 وچ مصطفیٰ برزانی نے عراق توں خود مختاری حاصل کرنے دے لئی کردستان ڈیموکریٹک پارٹی (کے ڈی پی) بنائی سی۔ لیکن انہاں دتی مسلح جدوجہد سنہ 1960 دی دہائی وچ شروع ہوئی سی۔
عراق توں تقریباً 15 لکھ کرد ترکی تے ایران وچ بناہ لینے اُتے مجبور ہوئے سن جدوں سنہ 1991 وچ صدام حسین دے خلاف بغاوت نوں سختی توں کچل دتا گیا سی۔
عراق وچ حکومت نے سنہ 1970 وچ کرداں دی اکثریتی آبادی والے تیل دے کنواں توں مالا مال علاقےآں خاص کر کرکوک وچ ، کرداں نوں زبردستی بے دخل کرکے عرب قبیلے نوں آباد کرنا شروع کردتا۔
ایران تے عراق دی سنہ 80 دی دہائی دی جنگ دے دوران کرداں دی بے دخلی دا سلسلہ تیز توں تیز تر ہوئے گیا۔ عراق حکومت سمجھدی سی کہ کرداں نوں ایرانہاں دتی حمایت حاصل اے۔ سنہ 1988 وچ اس وقت دے عراقی صدر صدام حسین نے کرداں دے خلاف انتقامی کارروائیاں دا آغاز شروع کر دتا۔ انہاں نوں کارروائیاں دے دوران حلابجہ وچ کرداں دے خلاف کیمیائی ہتھیاراں دا استعمال وی کيتا گیا۔
جب عراق نوں سنہ 1990 دی خلیج جنگ وچ شکست ہوئی تاں مصطفیٰ برزانی دے بیٹے تے انہاں دے مقابل دے اک ہور کرد رہنما جلال طالبانی نے کرداں دی اک بغاوت دی قیادت دی سی۔ جدوں صدر صدام حسین نے انہاں دتی بغاوت نوں کچلنے دے لئی طاقت دا استعمال شروع کيتا تاں امریکا نے عراق دے شمال وچ ’نو فلائی زون‘ نافذ کر کے عراقی حکومت نوں فضائی طاقت استعمال کرنے توں روک دتا۔
اس دے نتیجے وچ کرداں نوں خود مختار انتظامیہ قائم کرنے وچ مدد ملی۔ برزانی دے بیٹے تے طالبانی دے درمیان طاقت دے اشتراک دے معاہدہ ہويا لیکن سنہ 1994 وچ دونے وچ کشیدگی پیدا ہوئی تے کرد علاقے اک مرتبہ فیر توں آپس دی خانہ جنگی دا شکار ہوئے گئے۔
مسعود برزانی تے جلال طالبانی نے صدام حسین دے کمزور ہونے دے بعد کرد علاقےآں وچ مل کے حکومت چلانے دی کوشش کيتی سی۔ سنہ 2003 دے امریکا دی زیرِ قیادت فوجی اتحاد نے صدام حسین دی حکومت دے خلاف کارروائی کیتی تاں عراق وچ کرد علاقےآں دی قیادت نے امریکا دے نال تعاون کيتا تے اس طرح کردستان ریجنل گورنمنٹ دے ذریعے اپنی خودمختار حکومت قائم کيتی تے دوہک، اربیل تے سلیمانیہ دے صوبےآں نوں وی اپنی حکومت وچ شامل کے لیا۔
بعد وچ جدوں عراق وچ نواں سیاسی آئین تے ڈھانچہ تشکیکل پایا تاں مسعود برزانی نوں ریجنہاں دا صدر منتخب کيتا گیا۔ جدوں کہ جلال طالبانی عراق دے پہلے غیر عرب صدر منتخب ہوئے۔
سنہ 2017 وچ عراق دے کرد علاقےآں وچ تے کرکوک سمیت اوہ متنازعہ علاقے جو پیش مرگہ نے دولت اسلامیہ توں آزاد کرائے سن انہاں وچ آزادی دے لئی اک ریفرنڈم دا انعقاد کيتا گیا سی۔ اس ریفرنڈم دی عراقی حکومت نے ایہ کہہ کے مخالفت کيتی سی کہ ایہ غیر قانونی سی۔
کرداں دے کنٹرول والے علاقےآں دے لوکاں نے ریفرینڈم وچ آزاد کردستانہاں دے حق وچ فیصلہ دتا۔
اس ریفرینڈم وچ 33 لکھ افراد نے حصہ لیا تے انہاں وچوں 90 فیصد ووٹراں نے وکھ ملک دے قیام دے حق وچ ووٹ دتا۔ کردستان ریجنل حکومت دے اہلکاراں نے کہیا کہ اس ریفرینڈم نے انھاں اس گل دا مینڈیٹ دے دتا اے کہ اوہ اپنی آزادی دے لئی بغداد توں مذاکرات کرن۔ لیکن اس وقت دے عراق دے وزیر اعظم حیدر العبادی نے کہیا کہ پہلے اوہ اس ریفرینڈم نوں کالعدم قرار دتیاں
اس دے اگلے مہینے عراقی فوج نے کرکوک دے تیل دے کنواں اُتے قبضہ کر ليا جو توں اس پہلے کرداں دے زیرِ قبضہ سن ۔ کرکوک دے کنواں دی آمدن توں محروم ہونے توں کرداں دی آزادی دی کوششاں نوں گہری ٹھیس پہنچی۔
ریفرنڈم دی اس مہم جوئی وچ شکست کھانے دے بعد مصطفیٰ برزانی کردستان ریجنل گورنمنٹ دی صدارت دے عہدے توں سبکدوش ہوگئے۔ لیکن کرد جماعتاں دے درمیان رسہ کشی دی وجہ توں ایہ عہدہ سنہ 2019 تک خالی رہیا تے بالآخر مصطفیٰ دے بھتیجے نێچیروان برزانی اُتے اتفاقِ رائے ہويا۔
مورتاں
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ http://www.dissertation.xlibx.info/d1-other/240081-1-background-the-language-community-and-fieldwork-introduction-the.php
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ ۲.۳ ۲.۴ (2015) World Factbook, Online, Langley, Virginia: US سی آئی اے. Retrieved on 2 August 2015. Archived 10 May 2013 at the وے بیک مشین A rough تخمینہ in this edition has populations of 14.3 ملین in Turkey, 8.2 ملین in Iran, about 5.6 to 7.4 ملین in Iraq, and less than 2 ملین in Syria, which adds up to approximately 28–30 ملین Kurds in Kurdistan or adjacient regions. CIA تخمینہ are بمطابق اگست 2015[update]اگست 2015| – Turkey: Kurdish 18%, of 81.6 ملین; Iran: Kurd 10%, of 81.82 ملین; Iraq: Kurdish 15%-20%, of 37.01 ملین, Syria: Kurds, Armenians, and other 9.7%, of 17.01 ملین.
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ ۳.۲ ۳.۳ ۳.۴ The Kurdish Population by the Kurdish Institute of Paris, 2017 تخمینہ. The Kurdish population is تخمینہ at 15-20 ملین in Turkey. 10-12 ملینin Iran. 8-8.5 ملین in Iraq. 3-3.6 ملین in Syria. 1.2-1.5 ملین in the European diaspora. And 400k-500k in the former USSR. For a total of 36.4 ملین to 45. 6 ملین globally.
- ↑ "Camps built in Germany, Austria to win new members for PKK, reports reveal". Zaman. 9 August 2012. https://web.archive.org/web/20120809235709/http://www.todayszaman.com/news-289089-camps-built-in-germany-austria-to-win-new-members-for-pkk-reports-reveal.html. Retrieved on ۲۸ اکتوبر ۲۰۱۲.
- ↑ "3 Kurdish women political activists shot dead in Paris". CNN. 11 January 2013. https://web.archive.org/web/20190107021829/http://edition.cnn.com/2013/01/10/world/europe/france-kurd-deaths/. Retrieved on ۹ جون ۲۰۱۴.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Highway to Hell: Dutch biker gang prepare to take on Islamic State by Jerry Lawton, Daily Star, October 2014
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2014 года Archived 2015-04-28 at the وے بیک مشین ЭТНОДЕМОГРАФИЧЕСКИЙ ЕЖЕГОДНИК КАЗАХСТАНА 2014
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ "Fakta: Kurdere i Danmark" (in Danish). Jyllandsposten. 8 May 2006. https://web.archive.org/web/20190107021845/https://jyllands-posten.dk/indland/ECE5105449/Fakta-Kurdere-i-Danmark/. Retrieved on ۲۴ دسمبر ۲۰۱۳.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےUSCensus
لئی۔ - ↑ http://geostat.ge/cms/site_images/_files/english/population/Census_release_ENG_2016.pdf
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےStatCan-household
لئی۔ - ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ (2014) The People of Australia: Statistics from the 2011 census. Australian Department of Immigration and Border Protection. ISBN 978-1-920996-23-9. Retrieved on 29 May 2014. Archived 29 May 2014 at the وے بیک مشین
- ↑ (2015) Statistical Yearbook of Azerbaijan 2014, 80. Bakı.سانچہ:Clarify
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- آرمینیا دے نسلی گروہ
- ایرانہاں دے نسلی گروہ
- ایرانی اقوام
- ایشیا دے نسلی گروہات
- ترکی دے نسلی گروہ
- زرخیز ہلال
- شام دے نسلی گروہ
- عراق دے نسلی گروہ
- عرب لیگ دے نسلی گروہ
- قدیم اقوام
- کرد شخصیتاں
- مسلمان برادریاں
- مشرق وسطی دے نسلی گروہ
- کامنز گٹھ جس دا ربط ویکی ڈیٹا اُتے اے
- قدیم قوماں
- ایشیا دے نسلی گروہ
- ایران دے نسلی گروہ
- ایرانی قوماں
- مسلم سماج
- لوک
- دنیا دے نسلی گروہ
- ہند یورپی قبیلے