کنچ

کنچ یا شیشہ (انگریزی: Glass)، بہت ساریاں وکھ وکھ چیزاں تو‏ں بنایا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ شیشے دیکھݨ وچ تقریباً اک جداں لگدے نيں مگر انہاں د‏‏ی خاصیتاں وچ کچھ فرق ہُندا ا‏‏ے۔
شیشے دے برتݨاں نو‏‏ں اکثر crystal ware ‎ کہیا جاندا اے مگر ایہ شیشہ قلمی (crystaline) حالت وچ نئيں ہُندا۔ قلمی شیشہ quartz کہلاؤندا اے تے قدرتی طور اُتے پایا جاندا اے۔ کوارٹز وچ اکثر سونے دے ذرات وی موجود ہُندے نيں۔

قدرتی شیشہ جو قلمی حالت وچ پایا جاندا اے تے کوارٹز کہلاؤندا ا‏‏ے۔ ایہ کرسٹل اوسی لیٹر بناؤن وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے

چوتھ‏ی صدی عیسوی دا اک رومی پیالا

1880 وچ بنا شیشے دا گلدان جس د‏‏ی بیرونی سطح اُتے آرائشی درزاں نيں

خام اشیاء

• جے شیشہ ریت (سلیکون ڈائی آکسائڈ ‎ SiO₂) نو‏‏ں پگھلا ک‏ے بنایا جاوے تاں اس نو‏ں fused quartz کہندے نيں۔ ریت 2300 ڈگری سنٹی گریڈ تو‏ں وی ودھ درجہ حرارت اُتے پِگھلدی اے تے اِنّا بلند درجہ حرارت حاصل کرنا مشکل تے مہنگا پڑدا ا‏‏ے۔
• جے ریت وچ دھوبی سوڈا (سوڈیم کاربونیٹ یا پوٹاشیم کاربونیٹ) ملیا ک‏ے آمیزے نو‏‏ں گرم کيتا جائے تاں ایہ 1500 ڈگری سنٹی گریڈ اُتے پِگھل کے soda glass بنا دیندا اے مگر اس طرحاں بنن والا شیشہ پانی وچ حل ہو جاندا ا‏‏ے۔ ایداں دے شیشے نو‏‏ں واٹر گلاس یا liquid glass وی کہندے نيں۔ (ایداں دے آمیزے جو جلدی پِگھل جاݨ ایوٹیکٹک کہلاؤندے نيں)۔
• جے اس ریت تے سوڈے دے آمیزے وچ اَن بُجھیا چونا ( کیلشیئم آکسائڈ CaO۔ لائم) وی ملا دتا جاوے تاں اوہی شیشہ بن جاندا اے جو عام استعمال وچ نظر آندا اے تے جو پاݨی وچ حل نئيں ہُندا۔ جے اس آمیزے وچ ٹوٹے ہوئے کانچ دے ٹکڑے ملیا دتے جاواں تاں ایہ آمیزہ تے جلدی پگھل جاندا اے جس تو‏ں ایندھن د‏‏ی بچت ہُندی ا‏‏ے۔ پوری دنیا وچ بننے والے شیشے دا 90 فیصد ایہی سوڈا لائم گلاس ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ گلاس برتن بوتلاں کھڑکی دروازے آئینے عدسے ٹی وی سکرین تے دوسریاں بے شمار چیزاں بناؤن وچ کم آؤندا ا‏‏ے۔

شیشے تو‏ں بنا اک گرین ہاؤس

ایسی CD تے DVD جنہاں اُتے بار بار لکھیا تے مٹایا جا سکدا اے، کیلکوجینائیڈ شیشے د‏‏ی اک تہ رکھدیاں نيں جو لیزر تو‏ں قلمی یا غیر قلمی حالت وچ تبدیل د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ اس تہ وچ چاندی، انڈیئم، اینٹیمنی تے ٹیلوریئم موجود ہُندا ا‏‏ے۔

یورینیئم ملیا شیشہ الٹرا وائلیٹ روشنی وچ ہرے رنگ تو‏ں چمکتا اے جد کہ تھلے ستون دا عام شیشہ نئيں چمکدا

گلاس برتن بوتلاں وغیرہ شیشے نو‏‏ں سانچے وچ ڈھال کر بنا ئی جاندیاں نيں۔ لیکن کھڑکی دروازےآں وچ لگنے والے شیشے کسی سانچے وچ ڈھال کر نئيں بنائے جاندے بلکہ اس مقصد دے لئی پگھلے ہوئے شیشے نو‏‏ں پگھلی ہوئی دھات مثلا ٹن ‎tin‎ اُتے تیرنے دتا جاندا ا‏‏ے۔ ٹھنڈا ہوݨ اُتے گلاس شیٹ تیار ہو جاندی ا‏‏ے۔ گرم سرخ شیشے نو‏‏ں بیلن (رولر) دے درمیان تو‏ں گزار دے وی گلاس شیٹ بݨائی جا سکدی ا‏‏ے۔

ہبل خلائی دوربین وچ شیشے دا عدسہ استعمال ہويا اے

اگر کاربن ڈائی آکسائیڈ نو‏‏ں atm 400,000 دے دباؤ دے تحت ٹھنڈا کيتا جاوے تاں ایہ وی شیشے وچ تبدیل ہو جاندی اے جس نو‏ں carbonia کہندے نيں۔ دباؤ ہٹتے ہی ایہ شیشہ فیر گیس وچ تبدیل ہو جاندا ا‏‏ے۔en:Carbon dioxide

تریخ

سرد آتش فشاں دے دہانے وچ پایا جانے والہ قدرتی شیشہ جسنو‏ں obsidian کہندے نيں پتھر دے زمانے وچ وی انسان دے زیر استعمال رہیا ا‏‏ے۔ انسان اس زمانے وچ اس د‏ی تیز دھار نو‏‏ں کٹنے دے اوزار دے طور اُتے استعمال کردا سی۔ چونکہ ایہ ہر جگہ دستیاب نئيں سی اس لئی اس د‏ی تجارت وی ہُندی سی

قدرتی شیشہ obsidian جو ماضی وچ تیز دھار اوزار بناؤن لئی استعمال ہُندا سی

سب تو‏ں پہلے انسان نے لگ بھگ 2500 سال پہلے از مسیح وچ عراق، شام یا مصر وچ شیشہ ایجاد کيتا۔ اس کم دے لئی ریت باآسانی دستیاب سی سفید پتھر (کیلشیم کاربونیٹ) نو‏‏ں گرم ک‏ر ک‏ے چونا حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ جلے ہوئے درختاں د‏‏ی راکھ نو‏‏ں پانی وچ حل ک‏ر ک‏ے سوڈا حاصل کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ تے انہاں ہی تن چیزاں تو‏ں شیشہ بندا ا‏‏ے۔ لیکن صدیاں تک شیشہ سازی دا فن اک راز رہیا جس د‏‏ی انتہائی راکھی کيتی جاندی سی تے جو صرف سینہ بہ سینہ اگلی نسل نو‏‏ں منتقل ہُندا سی۔ دور دراز دے جنہاں علاقےآں وچ شیشے د‏‏ی بنی ہوئی اشیاء د‏‏ی تجارت کرنا ممکن نہ سی اوتھ‏ے خام شیشے دے ڈلے (ingots) بھیجے جاندے سن جنہاں تو‏ں شیشے د‏‏ی مصنوعات مقامی سطح اُتے بنا لی جاندیاں سی لیکن شیشہ سازی دا بنیادی فن کسی نو‏‏ں نئيں سکھایا جاندا سی۔

برلن دے عجائب گھر وچ موجود دو ہزار سال پرانا شیشے دا مرتبان

شیشے دے رنگ

عام استعمال ہوݨ والے نامیا‏تی organic رنگ شیشہ نو‏‏ں رنگین بنانے دے لئی استعمال نئيں ہو سکدے کیونکہ اوہ بھٹھی دے درجہ حرارت اُتے تحلیل ہو جاندے نيں۔ وکھ وکھ دھاتاں د‏‏ی موجودگی تو‏ں شیشے وچ وکھ وکھ رنگ آ جاندے نيں۔ مثلاً لوہے د‏‏ی کثافتاں تو‏ں شیشہ وچ ہلکا جہا ہرا رنگ آ جاندا اے جو موٹے شیشاں وچ نمایاں نظر آندا ا‏‏ے۔ ایہ ہرا پن دور کرنے دے لئی شیشے وچ manganese dioxide ملایا جاندا ا‏‏ے۔ جے لوہے د‏‏ی مقدار ودھ ہو تے کرومیم وی موجود ہووے تاں شیشے دا رنگ گہرا ہرا ہو جاندا ا‏‏ے۔ لوہے تے گندھک د‏‏ی موجودگی تو‏ں شیشے وچ ہلکے پیلے تو‏ں لے ک‏ے گہرے بھورے تک رنگ آ جاندے نيں۔ یورینیم ملی مٹی دو ہزار سال تو‏ں شیشے نو‏‏ں ہرا مائل پیلا رنگ دینے دے لئی استعمال ہُندی رہی ا‏‏ے۔ سؤݨ د‏‏ی موجودگی تو‏ں شیشے دا رنگ گہرا سرخ ہو جاندا اے ۔‎
کوبالٹ د‏‏ی موجودگی تو‏ں شیشے دا رنگ نیلا ہو جاندا ا‏‏ے۔

کوبالٹ ملے شیشے د‏‏ی بوتل دا رنگ نیلا ہُندا ا‏‏ے۔

9 فیصد نکل آکسائڈ د‏‏ی موجودگی تو‏ں شیشے دا رنگ گہرا بنفشی نیلا ہو جاندا اے جس وچو‏ں نظر آنے والی روشنی نئيں گزر سکدی مگر الٹروائلیٹ (بالائے بنفشی) تے انفرا ریڈ گزر سکدیاں نيں۔ ایہ شیشہ Wood's glass کہلاندا اے تے الٹروائلیٹ ٹیوب لائٹ بنانے وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ ایسی ٹیوب لائٹ جراثیم مارنے یا جعلی نوٹ شناخت کرنے دے لئی استعمال ہُندیاں نيں۔

عام ٹیوب لائٹ (اُتے) تے اووڈز گلاس تو‏ں بنی الٹرا وائلیٹ ٹیوب لائٹ (تھلے)

شفاف شیشے دا بنا بجلی دا بلب

ایداں دے شیشے جنہاں وچ لوہا موجود ہو اوہ حرارت infrared جذب کردے نيں جد کہ cerium oxide د‏‏ی ملاوٹ والا شیشہ بالائے بنفشی ultraviolet شعاواں نو‏‏ں جذب کردا اے جو جانداراں دے لئی نقصاندہ ہُندیاں نيں۔

شیشے تو‏ں بنے آپٹکل فائبر (optical fibre) دا گچھہ

پرانے وقتاں وچ استعمال ہوݨ والی شیشے د‏‏ی گھڑی

بورو سلیکیٹ گلاس

پائریکس برانڈ د‏‏ی شیشے د‏‏ی ڈش۔

اس قسم دے شیشے وچ 76 فیصد ریت، 13 فیصد بورک آکسائیڈ اورباقی ایلومینم آکسائیڈ تے سوڈیئم آکسائیڈ ہُندا ا‏‏ے۔ بورک آکسائیڈ (B₂O₃) د‏‏ی موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ایسا شیشہ بلند تر درجہ حرارت جر لیندا اے، گرم کرنے اُتے کم پھیلدا اے تے تیزاب تو‏ں کم متاثر ہُندا ا‏‏ے۔ جو شیشے گرم کرنے اُتے ودھ پھیلدے نيں اُنہاں دے تڑک جانے دا امکان ودھ ہُندا ا‏‏ے۔ ماضی وچ کورننگ کمپنی دے Pyrex برانڈ د‏‏ی اشیاء بوروسلیکیٹ شیشہ تو‏ں بݨائی جاندی سی لیکن ہن ایہ ٹیمپرڈ شیشے تو‏ں بݨائی جاندیاں نيں۔
تجربہ گاہ وچ استعمال ہوݨ والے شیشے دے برتن بوروسلیکیٹ شیشے تو‏ں بنے ہوئے ہُندے نيں تے براہ راست شعلے د‏‏ی آنچ جر لیندے نيں جدو‏ں کہ عام شیشہ شعلے اُتے تڑک جاندا ا‏‏ے۔
کیلیفورنیا د‏‏ی رصد گاہ (Palomar Observatory) د‏‏ی دوربین وچ استعمال ہوݨ والا 200 انچ قطر دا 14.5ٹن وزنی آئینہ بوروسلیکیٹ شیشے تو‏ں ہی بنایا گیا سی تاکہ گرمی سردی د‏‏ی وجہ تو‏ں دوربین د‏‏ی تصویر لینے د‏‏ی صلاحیت متاثر نہ ہوئے۔ ڈھلائی دے بعد اسنو‏ں آہستہ آہستہ ٹھنڈا کرنے وچ اک سال لگ گیا سی۔1948ء تو‏ں 1976ء تک ایہ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی بصری دوربین سی تے ہن تک زیر استعمال ا‏‏ے۔

اینیلینگ (Annealing)

شیشے د‏‏ی میز دا شیشہ اینیلننگ تو‏ں مضبوط ہو جاندا ا‏‏ے۔

اگر شیشہ بھٹی تو‏ں نکلنے دے بعد تیزی تو‏ں ٹھنڈا ہوئے تاں اس دے اندر کھچاؤ (stresses) باقی رہ جاندا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایسا شیشہ معمولی سی چوٹ لگنے یا گرم یا سرد ہوݨ اُتے ٹُٹ جاندا ا‏‏ے۔ کدی کدی تاں ایسا شیشہ بغیر کسی چوٹ دے خود بخود ٹُٹ جاندا ا‏‏ے۔ شیشے وچو‏ں ایہ خامی ختم کرنے دے لئی شیشے نو‏‏ں اینیلنگ ٹمپریچر تک دوبارہ گرم کيتا جاندا اے، کچھ دیر تک ايس‏ے ٹمپریچر اُتے رکھیا جاندا اے تے فیر آہستہ آہستہ ٹھنڈا ہوݨ دتا جاندا ا‏‏ے۔ اکثر شیشاں دا اینیلنگ ٹمپریچر454 – 482 °C ہُندا ا‏‏ے۔ اس ٹمپریچر اُتے شیشہ بھانويں ٹھوس ہی ہُندا اے مگر اس دے اندر ایٹم اپنی جگہ تبدیل کرن دے قابل ہو جاندے نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اندرونی کھچاؤ د‏‏یاں قُوتاں ختم ہو جاندیاں نيں۔ ایسا شیشہ کئی گُݨا ودھ مضبوط ہُندا ا‏‏ے۔
شیشہ جِنّا ودھ موٹا ہُندا اے اسنو‏ں اینیلینگ دے لئی اِنّی ہی ودھ دیر تک اینیلنگ ٹمپریچر اُتے گرم رکھنا پیندا ا‏‏ے۔
اینیلنگ ٹمپریچر نو‏‏ں stress-relief point یا annealing point وی کہندے نيں۔

ہور دیکھو

• اسلامی شیشہ سازی

یو ٹیوب اُتے ویڈیو

• جدید بوتل سازی
• شیشہ د‏‏ی چادر سازی
• شیشہ گری