کوکا لہر

کوکا لہر
انتظامی تقسیم

کُوکا لہر جاں کُوکا تحریک سکھاں دے نامدھاری حاں کُوکا ناں دے اک فرقے دی انگریز سرکار خلاف اک تحریک سی ۔ اینہاں دا ناں کُوکا تاں پیا جے ایہہ کیرتن ویلے اچی اچی کوکاں مار کے روندے سن ۔

سکھاں وچ اک ذیلی فرقہ اے، جو نامدھاری جاں کوکا اکھواؤندا اے ۔ اسدا اتہاس بہت پرانا نہیں ۔ پچھلی صدی دے ادھ توں بعد اسدا شروع ہویا سی ۔ پر اسدے بانی سری ستگورو رام سنگھ جی اک کٹڑ انقلابی سن ۔ اک مشہور ربّ-بھگت سماج دے الزام تک کے ودروہی سماج سدھارک بن گئے اتے اک سچے سماج سدھارک وانگ جدوں اوہ کرم علاقہ وچ اگانھ نترے تاں اوہناں ویکھیا کہ دیس دی ترقی لئی غلامی دیاں بیڑیاں نوں کٹناں سبھ توں ضروری اے ۔ غیرملکی راج خلاف نکلاب دی تیاری وسیع پیمانے اتے کیتی ۔ اس دی تیاری دے دوران ہی جے کجھ جھگڑا فساد ہو گیا، اس توں حاکماں نوں ساری لہر نوں کچلن دا چنگا موقع مل گیا اتے سبھ یتناں دا ناکامی توں بناں ہور کوئی سٹہ نہ نکل سکیا ۔

سوارتھ جاں لوبھ لئی اوہناں اپنیاں جاناں دتیاں ہندیاں تاں اسیں انگہلی وکھا سکدے ساں، پر اوہناں دی "مرکھتا" وچ وی دیس پریم کٹّ کٹّ کے بھریا ہویا اے ۔ اوہ تاں توپ دے دہانے ساہمنے ہون ویلے وی ہسّ دندے سن۔ ملیرکوٹلا وکھے 66 ککیاں نوں توپا نال شہید کر دتا گیا۔ امرتسر، رائیکوٹ اتے لدھیانہ وکھے وی ککیاں نوں پھاسی دے کے شہید کر دتا گیا۔

ناں

ہولی-ہولی چار-پنج سو لوک رام سنگھ دے نال جڑ گئے۔ ہن اس نے تواریخی گوردواریاں دی سفر واسطے گروپ بنا کے اک چکر لایا۔ اس جتھے نوں ویکھ کے رستے دے پنڈاں دے کجھ لوک وی اس نال جڑ گئے۔ پر ایہناں دی کل گنتی کدے وی اک ہزار توں ودھ نہ ہو سکی۔ اس دور وچ انگریز سرکار اس ’تے پوری طرحاں نگاہ رکھ رہی سی۔ رام سنگھ لوکاں نوں اپنے نال جوڑن واسطے کدے-کدے سکھاں دے راج دے مڑ آؤن دیاں گلاں وی کرن لگ پیا سی۔ پہلی جون 1863 دے دن پنڈ کھوٹے (ضلع فیروزپور) وچ اک نکے جہے اکٹھ وچ اس نے کیہا ‘جدوں سوا لکھ خالصہ تیار ہو جاویگا تاں پنجاب نوں انگریزاں توں آزاد کروا لیا جاویگا۔’ اس دے ایہناں بولاں دی خبر سرکار نوں مل گئی تے سرکار نے اس دی نگرانی کرنی شروع کر دتی۔ اجے اس جتھے دا کوئی ناں نہیں سی۔ کیونکہ اوہ کیرتن کرن ویلے اچی-اچی ‘کُوکاں’ ماردے سن، اسے کر کے لوکاں اوہناں نوں ‘کُوکے’ کیہا کردے سن۔ ویہویں صدی وچ، اک سازش ہیٹھ، اوہ اپنے آپ نوں ‘نامدھاری’ کہن لگ پئے۔

کوکیاں نے سمادھاں ڈھاہیاں

سکھ مشنری لہر دے حصے وجوں رام سنگھ نے اپنے چیلیاں نوں سمادھاں بناؤن دے کھلاف بھڑکایا۔ اس نے سمادھ بناؤنا سکھی دے مولوں الٹ دسیا۔ اوہناں نے بت-پرستی دے خلاف پرچار کیتا۔ اس دے اجیہے بولاں دا اثر کجھ عنصرے نوجواناں ’تے ہویا اتے اوہناں نے پنجاب دے کجھ حصیاں وچ سمادھاں ڈھاہنیاں شروع کر دتیاں۔ سمادھاں ڈھاہن دی سبھ توں پہلا ایکشن 7 جولائی 1866 دے دن لدھیانہ وچ ہویا۔ پہلی ستمبر 1866 دے دن کوکیاں نے فیروزپور وچ کجھ سمادھاں ڈھاہ دتیاں۔ ایہہ کاروائی 20 اکتوبر 1866 دے دن فیروزپور ’چ پھر دوہرائی گئی۔ 12 دسمبر 1866 نوں لدھیانے وچ تے 5 جنوری 1867 نوں سیالکوٹ وچ وی کجھ سمادھاں ڈھاہیاں گئیاں سن۔ ہشیارپور وچ کجھ کوکیاں نے ہندواں دے منوکلپت دیوی دیوتیاں دے بتّ وی بھنّ دتے۔ ایہناں وچ اک گاں دا بت وی سی۔ کُوکیاں دے اس ایکشن نے ہندواں وچ غصہ بھر دتا تے اوہ اس کُوکا-ٹولے نوں ہندو-مخالف ٹولا کہن لگ پئے۔ ... پر ایہہ لوک چھیتی ہی بریٹیش سرکار دیاں نظراں وچ آ گئے تے اوہناں نے ایہناں دیاں حرکتاں تے قانون توڑے جان دیاں کاروائیاں ’تے نگاہ رکھنی شروع کر دتی۔ انگریزاں نے 1863 دے اخیر وچ رام سنگھ ’تے نگرانی ودھا دتی تے اس نوں پنڈ وچ اک طرحاں نال نظربند کر دتا۔ ہن اس نوں کتے وی جان توں پہلاں پولیس دی اگاؤں اجازت لینی پیندی سی۔ اس مگروں اوہ بہتا سماں بھینی پنڈ وچ ہی رہا پر 1867 دی مارچ وچ اس نے سرکار توں انندپور صاحب جان واسطے منظوری لے لئی۔ اس ویلے انندپور صاحب دے گوردواریاں ’تے اکالیاں (نہنگاں) دا قبضہ سی۔ اوہ اتھے پنتھک روائتاں ہی نبھاؤندے سن۔ اوہ اپنے آپ نوں آزاد قوم کہندے سن تے انگریزی حکومت دی ذرا-ماسہ وی پرواہ نہیں کردے سن۔ انگریزاں ولوں رام سنگھ نوں انندپور صاحب جان دی اجازت دین پچھے اک کارن ایہہ وی سی کہ اوہ (انگریز) اکالیاں واسطے مصلے کھڑے کرنے چاہندے سن۔ انندپور دے رستے وچ رام سنگھ دی دو اگریز افسراں، میک اینڈریو اتے پرکنس، نال ملاقات کروائی گئی۔ اس موقعے ’تے فضل حسین ناں دا اک پولیس انسپیکٹر وی حاضر سی۔ اس میٹنگ مگروں انگریزاں نے رام سنگھ دی نظربندی وی ختم کر دتی۔ اس دے نال ہی سرکار نے اپنے کجھ سوہیئے اس دے چیلے بنا کے اس دے نال جوڑ دتے۔ اننج اس مگروں رام سنگھ نال نویں لوک شامل نہیں ہوئے تے اس دے چیلیاں دی گنتی صرف کجھ فوجیڑے تک ہی محدود رہِ گئی۔ ... فروری 1869 وچ کُوکے رپانا (نیڑے مکتسر) وچ اک اکٹھ کر رہے سن۔ اس اکٹھ وچ پولیس دا ڈپٹی سپرڈینٹ دیوان بخش وی حاضر سی۔ جد اس نے اک بلارے دی بولی ’تے اعتراز کیتا تاں کجھ کوکیاں نے اس دی تلوار کھوہ لئی اتے اس دی کٹّ-مار وی کیتی۔ جد اس دی خبر فیروزپر دے ایس.پی. نوں پجی تاں اس نے پولیس فورس بھیج دتی۔ پہلاں تاں کوکیاں نے پولیس دا خلاف کیتا پر اخیر ہتھیار سٹّ دتے۔ پولیس نے 44 کُوکیاں نوں گرفتار کر لیا۔ اس مگروں فیروزپور پولیس نے کوکیاں دیاں کاروائیاں بند کروا دتیاں۔ 1870 وچ اجیہا اک حکم کشمیر سرکار نے وی جاری کیتا۔ ...

کوکیاں نے بچڑ مارے

اپریل 1870 وچ کجھ کوکے براہمناں دے اثر ہیٹھاں آؤنے شروع گئے۔ کوکیاں وچ شامل ہوئے ویشنو (ہندو) دھڑے نے چھیتی ہی پرچار وی شروع کر دتا۔ سمادھاں ڈھاہن نال ناراض ہوئے ہندواں نے کوکیاں دا راہ بدلن واسطے اوہناں نوں ویشنوں دھرم نال جوڑن واسطے اک نواں پینتڑا شروع کیتا۔ اوہناں نے ایہناں نوں اینٹی-مسلم لہر ول ٹور دتا۔ کجھ چر پہلاں ہی انگریزاں نے امرتسر وچ اک بچڑخانا کھولھیا سی، جتھے گٔوآں وی ماریاں جاندیاں سن۔ سکھ دھرم وچ گٔو مقدس جانور نہیں اے، اس کر کے اس نوں مارن جاں نہ مارن دا سکھ دھرم نال کوئی تعلق نہیں۔ پر چالاک براہمناں نے کوکیاں نوں اس گٔو-رکھئک اینٹی-سکھ کاروائی ول ٹور لیا۔ براہمناں نے کوکیاں نوں پھسلا کے اس بچڑ خانے دی ورودھتا شروع کروا دتی۔ اس بھڑکاہٹ ہیٹھاں کجھ کوکیاں نے 14 جون 1870 دے دن امرتسر دے بچڑخانے ’تے حملہ کر کے کجھ بچڑ مار دتے۔ اوہ ایہہ ایکشن کر کے چپچاپ نکل گئے تے سرکار نوں ایہناں قاتلاں دی شناخت وی نہ ہو سکی۔ ... اس مگروں 16 جولائی 1871 دے دن کوکیاں نے رائیکوٹ وچ اک بچڑخانے ’تے حملہ کیتا اتے کجھ بے گناہ بچڑ قتل کر دتے۔ ایہناں کوکیاں وچوں منگل سنگھ، مستان سنگھ، سرمکھ سنگھ، گلاب سنگھ تے کئی ہور پھڑے گئے۔ گلاب سنگھ سرکاری گواہ بن گیا۔ اس نے امرتسر دے بچڑاں دے قتلاں دے ناں وی دس دتے۔ ایہناں ساریاں ’تے مقدمہ چلایا گیا اتے بے گناہ بچڑاں دے قاتل کوکیاں نوں پھانسی دے دتی گئی۔ اس مگروں کوکیاں دیاں کاروائیاں اک وار پھیر رک گئیاں۔ ... جنوری 1872 وچ رام سنگھ نے کوکیاں نوں بھینی سدّ کے ماگھی دا دن مناؤن واسطے اکٹھ کیتا۔ اس پنج-ستّ سو کوکیاں دے اکٹھ وچ کوئی سیاسی گل نہیں ہوئی تے نہ ہی گربانی کیرتن توں سوا کجھ ہور ہویا۔ سارا تقریب لنگر ورتاؤن تک عمل-امان نال چلدا رہا تے شام توں پہلاں لوک گھراں نوں مڑن لگ پئے۔ مڑدے ٹولیاں وچوں اک ٹولے نے ملیرکوٹلے دے بچڑاں نوں مارن دی پلان بنائی۔ رستے وچ اوہ ملود رکے تے اتھوں ہتھیار چوری کیتے۔ اس مگروں اوہناں نے 15 جنوری نوں ملیرکوٹلا دے خزانے ’تے حملہ کیتا۔ اس موقعے ’تے اتھے تائینات عملے نے اوہناں دا ٹاکرا کیتا۔ اس لڑائی وچ پولیس تے کوکیاں دوہاں دے کافی بندے مارے گئے۔ .... رام سنگھ آپ ایہو جہیاں دہشتگردی دیاں کاروائیاں دے خلاف سی۔ اس نے تاں انگریزی پولیس نوں وی اس دی اطلاع دتی سی تے کیہا سی کہ ایہو جہے چیلے اس دے آکھے وچ نہیں ہن۔ رام سنگھ گاں دی پوجا جاں سمادھاں ڈھاہن دا حمایتی وی نہیں سی۔ ... بچڑاں دے قاتل کوکیاں نوں سزاواں: ملیرکوٹلا دے حملے مگروں سرکار نے کوکیاں دیاں گرفتاریاں شروع کر دتیاں۔ سرکار نے کوکیاں نال سختی نال نپٹن دا فیصلہ کیتا۔ اس فیصلے ہیٹھ 49 کوکیاں نوں ملیرکوٹلا وچ توپاں اگے کھڑے کر کے اڈا دتا گیا۔ اگلے دن 16 ہور کوکیاں نوں وی ایہی سزا دتی گئی۔ ... رام سنگھ دی گرفتاری: کوکیاں دیاں ایہناں کاروائیاں نال رام سنگھ دا کوئی تعلق نہیں سی۔ پر، کیونکہ ایہہ حرکتاں کرن والے اس دے چیلے سن، اس کر کے اگے ہور ایکشن روکن واسطے انگریزاں نے رام سنگھ نوں وی 17 جنوری 1872 دے دن بھینی توں گرفتار کر لیا گیا۔ اس نوں 1818 دے ایکٹ تن ہیٹھ گرفتار کیتا گیا اتے اﷲ آباد بھیج دتا گیا تے مگروں رنگون جلاوطن کر دتا گیا، جتھے اوہ 29 نومبر 1885 دے دن مر گیا۔ ... رام سنگھ دی لہر ادوں ‘کوکا لہر’ کر کے جانی جاندی سی۔ رام سنگھ بابا بالک سنگھ دا عقیدت مند ضرور سی، پر ایہہ کوئی گدی نہیں سی۔ دوجا، بالک سنگھ دا مشن، جو ‘ابھیاسی جتھا’ وجوں جانیا جاندا سی، پوری طرحاں بھگتی دی لہر سی۔

ستگورو رام سنگھ

ستگورو رام سنگھ جی دا جم سن 1816 وچ شری بھینی نام دے پنڈ ضلع لدھیانہ (پنجاب) وچ اک ترکھان دے گھر ہویا سی ۔ گرو رام سنگھ جوانی وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی فوج وچ بھرتی ہو گئے ۔ اوہ مڈھوں ہی ربّ دے بھگت سن اتے ودھیرے سماں ایشور پوجا وچ ہی بتاؤندے سن ۔اسے کارن جلدی ہی فوج وچ اوہ حرمن پیارے ہو گئے ۔ اوہ زیادہ تر بھگتی وچ لگے رہن کارن فوجی فرضاں دی پالنا وچ ناہل رہندے پر اوہناں نوں سبھ اجیہے فرضاں توں لانہبھے کرکے وی فوج وچ رکھیاں گیا ۔ اتھوں واپس آ کے ایہناں نے نوکری چھڈّ دتی اتے پنڈ وچ آ کے شانت جیون بتاؤن لگے۔ پہلاں تاں آپ ایشور بھگتی دا ہی نصیحت دندے سن پر بعد وچ کجھ سماج سدھار متعلق نصیحت وی دین لگے ۔ ایہناں کنیاں کھریدن-ویچن، شراب ماس وغیرہ بہت ساریاں کریتیاں دا بڑے زور نال خلاف کیتا ۔ آپ دے چیلے وی سادہ زندگی جیؤندے اتے ربّ پوجا وچ مگن رہندے ۔ اپنے پنڈ وچ "گورو کا لنگر" کھوہل رکھیا سی پر جلدی ہی اک تبدیلی ہوئی ۔ اوہناں دی نہ ملورتن توں وی کئی گلاں ودھ کے سی ۔

1. عدالتاں دا بائی کاٹ
2. اپنیاں پنچائتاں دی قائمی
3. سرکاری تعلیم دا بائیکاٹ
4. بدیشی سرکار دے پورے بائی کاٹ نال
5. ریل، تار تے ڈاک دے بائیکاٹ دا وی پرچار کیتا ۔