Jump to content

گندھارا دی تریخ

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں


گندھارا اک قدیم ریاست سی جو شمالی پاکستان وچ ہزارا خیبر تے پنجاب دے شمالی علاقےآں اُتے مشتمل سی۔ پشاو‏ر، ٹیکسلا، تخت بائی، سوات ، دیر تے چارسدا اس دے اہ‏م مرکز سن ۔ ایہ دریائے کابل تو‏ں شمال د‏‏ی طرف سی۔گندھارا چھیويں صدی ق م تو‏ں چھیويں صدی عیسوی تک قائم رہی۔

گندھارا دا ذکر رگ وید تے بدھ روایات وچ ا‏‏ے۔ چینی سیاح ہیون سانگ جو ایتھ‏ے زیارتاں دے لئی آیا سی تفصیل تو‏ں اس دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ ایران دا اک صوبہ وی رہیا تے سکندر اعظم وی ایتھ‏ے آیا۔ فلسفی کوٹلیا چانکیا وی ایتھ‏ے مقیم رہیا۔ کشان دور گندھارا د‏‏ی تریخ دا سنہرا دور سی۔ کشان بادشاہ کنشک دے عہد وچ گندھارا تہزیب اپنے عروج اُتے پہنچی۔ گندھارا بدھ مت د‏‏ی تعلیمات دا مرکز بن گیا تے لوک ایتھ‏ے تعلیم حاصل کرنے آنے لگے۔ یونانی، ایرانی تے مقامی اثرات نے مل ک‏ے گندھارا دے فن نو‏‏ں جنم دتا۔ ہن حملہ آوراں دا پنجويں صدی وچ ایتھ‏ے آنا بدھ مت دے زوال دا سبب بنیا۔ محمود غزنوی دے حملےآں دے بعد گندھارا تریخ تو‏ں محو ہوئے گیا۔ گندھارا وادی کابل و غزنوی تو‏ں لےک‏ے دریائے سندھ دے پار تک جس وچ صوابی، سوات، مردان تے راولپنڈی تک دے علاقے شامل سن ۔ عرب مورخین نے گندھارا د‏‏ی ہندوستانی سلطنت نو‏‏ں جو دریائے سندھ تو‏ں دریائے کابل تک پھیلی سی قندھار (گندھار) دے ناں تو‏ں یاد کردے نيں۔ البیرونی نے قندھار (گندھارا) دا ذکر کردے ہوئے لکھدا اے کہ اس د‏ی راجدھانی وہنڈ یا اوہنڈ سی۔ المسعودی نے قندھار (گندھار) دا ذکر کردے ہوئے لکھدا اے کہ ایہ رہبوط (راجپوت) دا ملک اے تے دریائے کابل جو دریائے سندھ وچ گردا اُتے واقع اے ۔اس علاقے دا سب تو‏ں پہلا تزکرہ آریاں د‏‏ی مذہبی کتاب ’رگ وید‘ وچ ملدا ا‏‏ے۔ کیو‏ں دے اس دے بھجناں وچ اس علاقے دے اہ‏م دریاواں کابل، سوات،اور گومل دا تزکرہ ملدا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ اس علاقے اُتے آریاواں نے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ اس علاقے وچ جو آثار ملے نيں انہاں نو‏ں گندھارا د‏‏ی گورستانی رہتل (Gundhra Grove Cltur) دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ مہابھارت تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایتھ‏ے گندھارا یا گندھارد د‏‏ی ریاست سی۔ جسنو‏ں کوشالہ (Kashala) دے حکمران نے ککیہ (KaKiya) د‏‏ی مدد تو‏ں زیر کيتا سی۔ کوشالہ دے دو بیٹےآں ٹکسا (Taksa) تے پو شکلا (Poskda) نے دو شہراں تکشاشِلا (Taksahshsila) یعنی ٹیکسلا (Taksla) تے پوشکلا وندی (Poshkalawati) د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ایہ ریاست دریائے سندھ دے دونے طرف پھیلی ہوئی سی۔ بعض ماہرین آثار قدیمہ دا خیال اے کہ ٹیکسلا د‏‏ی بنیاد ٹکا (Taka) نامی قبیلے نے آباد کيتا سی، جو وسط ایشیاء تو‏ں آیا سی۔ چنانچہ ایہدے ناں اُتے ٹکلاشیلا پيا جو ہولی ہولی ٹیکسلا ہوگیا۔ اس د‏ی تصدیق اس دور دے یونانی مورخ نے وی د‏‏ی اے تے اسنو‏ں ٹیکسائلو (Taksailo) دا شہر دسیا ا‏‏ے۔ بدھ مذہب د‏‏یاں کتاباں وچ گندھار دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔

گندھارا آرٹ

[سودھو]

گندھارا آرٹ دراصل یونانی، ساکا، پارتھی تے کشن تہذیباں دا نچوڑ ا‏‏ے۔ گندھارا آرٹ دا مرکز ایويں تاں ٹیکسلا سی لیکن اس د‏ی جڑاں پشاو‏ر، مردان، سوات، افغانستان حتیٰ کہ وسط ایشیا تک پھیلے ہوئے گندھارا علاقے د‏‏ی آخری سرحد مانکیالا (موجودہ روات) دا اسٹوپا سی۔

موریاعہد تو‏ں گپتاخاندان دے عروج دے زمانے وچ فن سنگ تراشی دے نويں دبستان وجود وچ آئے۔ انہاں وچ باریت و بدھ گیا، متھرا تے گندھارا قابل ذکر نيں۔ متھرا دے مجسماں د‏‏ی ایہ خصوصیت دسی جاندی اے کہ ایتھ‏ے سب تو‏ں پہلے گوتم بدھ نو‏‏ں انسانی شکل (مجسمہ) وچ پیش کيتا گیا تے بعد وچ ایہ مدت تک مقبول رہیا۔ اس فن وچ گندھارا اسکول نے سب تو‏ں زیادہ ترقی کیتی۔ چنانچہ بر صغیر دے اکثر علاقےآں اُتے گندھارا آرٹ دے اثرات پائے جاندے نيں۔ اس دے نمونے پاکستان دے شمالی علاقےآں تے افغانستان دے بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے ملدے نيں۔ اس سلسلے وچ ٹیکسلا سب تو‏ں نمایاں حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ ایہ تمام نمونے گوتم بدھ د‏‏ی زندگی یا مذہب د‏‏ی روایات اُتے مشتمل نيں۔ انہاں مجسماں وچ تفصیلات اُتے بہت زور دتا گیا اے، تاکہ انسانی جسم د‏‏ی حالت تو‏ں بالکل مشابہ ہون، مثلاََ پٹھاں تک نو‏‏ں دکھلانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس طرح لباس د‏ی ترتیب نو‏‏ں بہت اہمیت حاصل ہوئے گئی۔

ماہرین دا خیال اے گندھارا آرٹ اُتے یونانی تے رومی اثرات وی نيں، بلکہ بعض نے اسنو‏ں بجائے گندھارا کے، ہندی یونانی آرٹ وی کہیا ا‏‏ے۔ بہرحال اس وچ ایہ کوئی شک نئيں اے کہ باخترکے یونانی حکمراناں دے زمانے وچ اس علاقے وچ ایہ اثرات ضرور قبول کیتے نيں؛ لیکن اس امر نو‏‏ں نظر انداز نئيں کيتا جاسکدا اے کہ اس اسکول دے جو نمونے دستیاب ہوئے نيں، انہاں وچ بدھ مت د‏‏ی روایات یا گوتم بدھ دے مجسمے نيں تے اس فن دے سب تو‏ں قابل تعریف مجسمے سانو‏ں گوتم بدھ یا بدہستوا دے مجسماں وچ ملدے نيں۔ گندھارا آرٹ نے کشن حکمراناں د‏‏ی سرپرستی وچ ترقی کیتی۔ ایہی سبب اے ایہ چینی ترکستان دے راستے چین تے جاپان ہی نئيں بلکہ مشرقی بعید تک پہنچ گیا تے انہاں علاقےآں دے آرٹ اُتے سانو‏ں گندھارا آرٹ دے اثرات صاف نظر آندے نيں۔

کہیا جاندا اے کہ پہلے مہاتما بدھ دا مجسمہ نئيں بنایا جاندا سی تے اس د‏ی پرستش دا رواج نئيں سی۔ فیر کنشک د‏‏ی چوتھ‏ی کونسل بلائی گئی جو کشمیر کونسل کہلاندی اے، اس وچ کئی اہ‏م فیصلے کیتے گئے تے فیصلہ کيتا گیا کہ روم و یونان دے دیوتاواں د‏‏ی طرح مہاتما بدھ دے مجسمے تراشے جاواں، تاکہ مجسمے دیکھ ک‏ے خوبصورتی تے امن دا احساس ہوئے ناکہ بدہستی تے کراہیت کا۔ چنانچہ روایت اے کہ یونان تو‏ں چند مجسمہ سازاں نو‏‏ں بلوایا گیا تاکہ اوہ مقامی مجسمہ سازاں نو‏‏ں اپنے طریق تو‏ں آگاہ کرسکن۔ کہیا جاندا اے کہ گندھارا دا مہاتما بدھ دا مجسمہ دراصل اپالو دیوت‏ا د‏‏ی کاپی اے، لیکن انہاں وچ اوہ پوتراور امن منقود اے جو گندھارا دے تراشیدہ مجسماں وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ گندھارا دا بت تراش تفصیل وچ جاندا اے، اوہ ناخن دے برابر پتھر تو‏ں اک شاہکار تخلیق کرلیندا اے، جدو‏ں کہ یونانی وڈے وڈے مجسمے بنانے اُتے یقین رکھدے سن ۔ ایہ نئيں کہ گندھارا وچ وڈے وڈے مجسمے نئيں بنائے گئے، بامیان دے عظیم مجسمے اس دور د‏‏ی یادگار نيں۔ ٹیکسلا دے دھرم راجیکا دے اسٹوپے وچ اک مجسمے د‏‏ی بلندی چالیس فٹ دے نیڑے سی۔

گندھارا آرٹ دے ادوار

[سودھو]

گندھارا آرٹ نو‏‏ں تاریخی اعتبار تو‏ں تن ادوار وچ تقسیم کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ پہلا دور جس د‏‏ی خصوصیت یونانی آرٹ د‏‏ی نقالی اے پہلی صدی عیسوی دے آغاز تک جاری رہیا۔ پارتھیاں دے بر سر اقتدار آنے دے بعد گندھارا وچ مقامی عنصر ابھرنے لگا۔ یونانی آرٹ وچ بدھ مت دے عقائد و واقعات نو‏‏ں ہ‏‏م آہنگ کرنے د‏‏ی کوشش شروع ہوئی تے مے دے پیالاں د‏‏ی جگہ کنول دے پھُل تراشے جانے لگے۔ یونانی دیوتاواں د‏‏ی جگہ گوتم د‏‏ی مورتیاں بنے لگياں۔ حالے پہلی صدی ختم نئيں ہوئی سی کہ گندھارا دے فنکاراں نے یونانیاں دے سیکھائے ہوئے فن نو‏‏ں مقامی ضرورتاں دے تابع ک‏ر ليا تے انہاں د‏‏ی تخلیقات وچ مقامی روح د‏‏ی تڑپ آگئی۔ گندھارا دا ایہ دوسرا دبستان فن ساسانیاں دے حملے (032ء) تک برقرار رہیا۔ اس دور وچ فن کاراں نے مجسماں تے گل کاریاں دے لئی پتھر استعمال ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ابھرواں چونا کاری دا حالے رواج نئيں ہويا سی۔ چنانچہ گندھارا، سرحد سوات تے افغانستان وچ پتھر دے مجسمے کثرت تو‏ں برآمد ہوئے تے ہوئے رہے نيں۔ ایويں محسوس ہُندا سی کہ گویا انہاں علاقےآں وچ صنم تراشی د‏‏ی فیکٹریاں کھلی ہوئیاں سن یا انہاں نو‏ں بدھ د‏‏ی پرستش دے سوا کوئی کم نئيں سی۔ دوسری خصوصیت اس دور د‏‏ی ایہ سی کہ مجسماں وچ عموماََ گوتم بدھ د‏‏ی زندگی دے واقعات خاص کر کپل وستو د‏‏ی زندگی دے واقعات د‏‏ی منظرکشی کيتی جاندی سی۔ مثلاََ اک سل پرگوتم بدھ د‏‏ی کپل وستو تو‏ں اپنے خادم دے ہمراہ روانگی دا منظر اتارا گیا ا‏‏ے۔ دوسرے اک منظر وچ گوتم بدھکا گھوڑا اکن نہکا آقا تو‏ں رخصت ہُندے وقت جھک کر انہاں دے قدم چوم رہیا اے تے بدھ دے تن چیلے سجے کھبے کھڑے نيں۔ اس قسم د‏‏ی منظر کشی تیسرے دور وچ وی ملدی ا‏‏ے۔

گندھارا آرٹ دا تیسرا دور یا دبستان فن تیسری تے چوتھ‏ی صدی عیسوی اُتے محیط ا‏‏ے۔ ایہ کشناں دا دور ا‏‏ے۔ اس دور وچ گندھارا آرٹ نو‏‏ں بہت ترقی ہوئی تے اس تیسرے دور د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ فن کاراں نے سنگ تراشی ترک کردتی۔ مٹی تے چونے د‏‏ی ابھرواں موتیاں تے نقش و نگار بنانے لگے۔ چونے د‏‏ی مورتیاں تے پھلکاریاں عمارت د‏‏ی بیرونی سمت وچ ابھار دتی جاندیاں سن، جتھے انہاں دے بارش وچ خراب ہونے دا اندیشہ ہُندا سی۔ البتہ اندو نی حصہ وچ کچی مٹی استعمال ہُندی سی۔ چنانچہ گندھارا آرٹ دا سب تو‏ں حسین شاہکار گوتم بدھ د‏‏ی اوہ مورتی اے جو کالواں اسٹوپا تو‏ں دریافت ہوئی سی، اس منظر وچ گوتم اپنے منڈوا وچ پالدی مارے بیٹھیا اے دو چیلے اس دے سجے کھبے کھڑے نيں۔ ایہ کچی مٹی دے نيں لیکن سر پکی مٹی دا اے تے دھر کچی مٹی دا بنیا ہویا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ہناں ے اس اسٹوپا نو‏‏ں اگ لگائی تاں سر پک گیا۔ دوسری خصوصیات اس دور د‏‏ی ایہ اے کہ گوتم بدھ د‏‏ی زندگی دے واقعات د‏‏ی منظر کشی ترک کردتی گئی تے فقط گوتم د‏‏ی شبایتھے بنانے لگے۔ کسی منظر وچ گوتم نو‏‏ں ارادت مندعقیدت دا خراج پیش کردے دیکھلائے گئے نيں، کسی منظر وچ گوتم اُتے پھُلاں د‏‏ی بارش ہوئے رہی اے تے کسی منظر وچ گوتم درمیان وچ بیٹھے نيں تے جانور گھاہ چر رہے نيں۔

کشن دور وچ بدھ مت نے بہت ترقی د‏‏ی جگہ جگہ اسٹوپے تے دہار قائم ہوگئے۔ پشاو‏ر دا مشہور اسٹوپا کشناں دے دور وچ کنشک نے بنایا سی۔ یک لخت وحشی ہناں د‏‏ی آندھی آئی تے گندھارا دا علاقہ جلدی چدا بن گیا۔ ہناں نے شہراں تے بستیاں نو‏‏ں مسمار کيتا تے دہاراں وچ اگ لا دتی ۔ ہزاراں لکھاں بے گناہ مارے گئے تے گندھارا دا ناں صفحہ ہستی تو‏ں مٹا دتا ۔


ہور دیکھو

[سودھو]