گندھارا دی تریخ
گندھارا اک قدیم ریاست سی جو شمالی پاکستان وچ ہزارا خیبر تے پنجاب دے شمالی علاقےآں اُتے مشتمل سی۔ پشاور، ٹیکسلا، تخت بائی، سوات ، دیر تے چارسدا اس دے اہم مرکز سن ۔ ایہ دریائے کابل توں شمال دی طرف سی۔گندھارا چھیويں صدی ق م توں چھیويں صدی عیسوی تک قائم رہی۔
گندھارا دا ذکر رگ وید تے بدھ روایات وچ اے۔ چینی سیاح ہیون سانگ جو ایتھے زیارتاں دے لئی آیا سی تفصیل توں اس دا ذکر کيتا اے۔ ایہ علاقہ ایران دا اک صوبہ وی رہیا تے سکندر اعظم وی ایتھے آیا۔ فلسفی کوٹلیا چانکیا وی ایتھے مقیم رہیا۔ کشان دور گندھارا دی تریخ دا سنہرا دور سی۔ کشان بادشاہ کنشک دے عہد وچ گندھارا تہزیب اپنے عروج اُتے پہنچی۔ گندھارا بدھ مت دی تعلیمات دا مرکز بن گیا تے لوک ایتھے تعلیم حاصل کرنے آنے لگے۔ یونانی، ایرانی تے مقامی اثرات نے مل کے گندھارا دے فن نوں جنم دتا۔ ہن حملہ آوراں دا پنجويں صدی وچ ایتھے آنا بدھ مت دے زوال دا سبب بنیا۔ محمود غزنوی دے حملےآں دے بعد گندھارا تریخ توں محو ہوئے گیا۔ گندھارا وادی کابل و غزنوی توں لےکے دریائے سندھ دے پار تک جس وچ صوابی، سوات، مردان تے راولپنڈی تک دے علاقے شامل سن ۔ عرب مورخین نے گندھارا دی ہندوستانی سلطنت نوں جو دریائے سندھ توں دریائے کابل تک پھیلی سی قندھار (گندھار) دے ناں توں یاد کردے نيں۔ البیرونی نے قندھار (گندھارا) دا ذکر کردے ہوئے لکھدا اے کہ اس دی راجدھانی وہنڈ یا اوہنڈ سی۔ المسعودی نے قندھار (گندھار) دا ذکر کردے ہوئے لکھدا اے کہ ایہ رہبوط (راجپوت) دا ملک اے تے دریائے کابل جو دریائے سندھ وچ گردا اُتے واقع اے ۔اس علاقے دا سب توں پہلا تزکرہ آریاں دی مذہبی کتاب ’رگ وید‘ وچ ملدا اے۔ کیوں دے اس دے بھجناں وچ اس علاقے دے اہم دریاواں کابل، سوات،اور گومل دا تزکرہ ملدا اے۔ اس توں اندازہ ہُندا اے کہ اس علاقے اُتے آریاواں نے قبضہ کر ليا سی۔ اس علاقے وچ جو آثار ملے نيں انہاں نوں گندھارا دی گورستانی رہتل (Gundhra Grove Cltur) دا ناں دتا گیا اے۔ مہابھارت توں پتہ چلدا اے کہ ایتھے گندھارا یا گندھارد دی ریاست سی۔ جسنوں کوشالہ (Kashala) دے حکمران نے ککیہ (KaKiya) دی مدد توں زیر کيتا سی۔ کوشالہ دے دو بیٹےآں ٹکسا (Taksa) تے پو شکلا (Poskda) نے دو شہراں تکشاشِلا (Taksahshsila) یعنی ٹیکسلا (Taksla) تے پوشکلا وندی (Poshkalawati) دی بنیاد رکھی۔ ایہ ریاست دریائے سندھ دے دونے طرف پھیلی ہوئی سی۔ بعض ماہرین آثار قدیمہ دا خیال اے کہ ٹیکسلا دی بنیاد ٹکا (Taka) نامی قبیلے نے آباد کيتا سی، جو وسط ایشیاء توں آیا سی۔ چنانچہ ایہدے ناں اُتے ٹکلاشیلا پيا جو ہولی ہولی ٹیکسلا ہوگیا۔ اس دی تصدیق اس دور دے یونانی مورخ نے وی دی اے تے اسنوں ٹیکسائلو (Taksailo) دا شہر دسیا اے۔ بدھ مذہب دیاں کتاباں وچ گندھار دا ذکر ملدا اے۔
گندھارا آرٹ[سودھو]
گندھارا آرٹ دراصل یونانی، ساکا، پارتھی تے کشن تہذیباں دا نچوڑ اے۔ گندھارا آرٹ دا مرکز ایويں تاں ٹیکسلا سی لیکن اس دی جڑاں پشاور، مردان، سوات، افغانستان حتیٰ کہ وسط ایشیا تک پھیلے ہوئے گندھارا علاقے دی آخری سرحد مانکیالا (موجودہ روات) دا اسٹوپا سی۔
موریاعہد توں گپتاخاندان دے عروج دے زمانے وچ فن سنگ تراشی دے نويں دبستان وجود وچ آئے۔ انہاں وچ باریت و بدھ گیا، متھرا تے گندھارا قابل ذکر نيں۔ متھرا دے مجسماں دی ایہ خصوصیت دسی جاندی اے کہ ایتھے سب توں پہلے گوتم بدھ نوں انسانی شکل (مجسمہ) وچ پیش کيتا گیا تے بعد وچ ایہ مدت تک مقبول رہیا۔ اس فن وچ گندھارا اسکول نے سب توں زیادہ ترقی کیتی۔ چنانچہ بر صغیر دے اکثر علاقےآں اُتے گندھارا آرٹ دے اثرات پائے جاندے نيں۔ اس دے نمونے پاکستان دے شمالی علاقےآں تے افغانستان دے بعض تھانواں اُتے ملدے نيں۔ اس سلسلے وچ ٹیکسلا سب توں نمایاں حیثیت رکھدا اے۔ ایہ تمام نمونے گوتم بدھ دی زندگی یا مذہب دی روایات اُتے مشتمل نيں۔ انہاں مجسماں وچ تفصیلات اُتے بہت زور دتا گیا اے، تاکہ انسانی جسم دی حالت توں بالکل مشابہ ہون، مثلاََ پٹھاں تک نوں دکھلانے دی کوشش کيتی گئی اے۔ اس طرح لباس دی ترتیب نوں بہت اہمیت حاصل ہوئے گئی۔
ماہرین دا خیال اے گندھارا آرٹ اُتے یونانی تے رومی اثرات وی نيں، بلکہ بعض نے اسنوں بجائے گندھارا کے، ہندی یونانی آرٹ وی کہیا اے۔ بہرحال اس وچ ایہ کوئی شک نئيں اے کہ باخترکے یونانی حکمراناں دے زمانے وچ اس علاقے وچ ایہ اثرات ضرور قبول کیتے نيں؛ لیکن اس امر نوں نظر انداز نئيں کيتا جاسکدا اے کہ اس اسکول دے جو نمونے دستیاب ہوئے نيں، انہاں وچ بدھ مت دی روایات یا گوتم بدھ دے مجسمے نيں تے اس فن دے سب توں قابل تعریف مجسمے سانوں گوتم بدھ یا بدہستوا دے مجسماں وچ ملدے نيں۔ گندھارا آرٹ نے کشن حکمراناں دی سرپرستی وچ ترقی کیتی۔ ایہی سبب اے ایہ چینی ترکستان دے راستے چین تے جاپان ہی نئيں بلکہ مشرقی بعید تک پہنچ گیا تے انہاں علاقےآں دے آرٹ اُتے سانوں گندھارا آرٹ دے اثرات صاف نظر آندے نيں۔
کہیا جاندا اے کہ پہلے مہاتما بدھ دا مجسمہ نئيں بنایا جاندا سی تے اس دی پرستش دا رواج نئيں سی۔ فیر کنشک دی چوتھی کونسل بلائی گئی جو کشمیر کونسل کہلاندی اے، اس وچ کئی اہم فیصلے کیتے گئے تے فیصلہ کيتا گیا کہ روم و یونان دے دیوتاواں دی طرح مہاتما بدھ دے مجسمے تراشے جاواں، تاکہ مجسمے دیکھ کے خوبصورتی تے امن دا احساس ہوئے ناکہ بدہستی تے کراہیت کا۔ چنانچہ روایت اے کہ یونان توں چند مجسمہ سازاں نوں بلوایا گیا تاکہ اوہ مقامی مجسمہ سازاں نوں اپنے طریق توں آگاہ کرسکن۔ کہیا جاندا اے کہ گندھارا دا مہاتما بدھ دا مجسمہ دراصل اپالو دیوتا دی کاپی اے، لیکن انہاں وچ اوہ پوتراور امن منقود اے جو گندھارا دے تراشیدہ مجسماں وچ پایا جاندا اے۔ اس دے علاوہ گندھارا دا بت تراش تفصیل وچ جاندا اے، اوہ ناخن دے برابر پتھر توں اک شاہکار تخلیق کرلیندا اے، جدوں کہ یونانی وڈے وڈے مجسمے بنانے اُتے یقین رکھدے سن ۔ ایہ نئيں کہ گندھارا وچ وڈے وڈے مجسمے نئيں بنائے گئے، بامیان دے عظیم مجسمے اس دور دی یادگار نيں۔ ٹیکسلا دے دھرم راجیکا دے اسٹوپے وچ اک مجسمے دی بلندی چالیس فٹ دے نیڑے سی۔
گندھارا آرٹ دے ادوار[سودھو]
گندھارا آرٹ نوں تاریخی اعتبار توں تن ادوار وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے۔ پہلا دور جس دی خصوصیت یونانی آرٹ دی نقالی اے پہلی صدی عیسوی دے آغاز تک جاری رہیا۔ پارتھیاں دے بر سر اقتدار آنے دے بعد گندھارا وچ مقامی عنصر ابھرنے لگا۔ یونانی آرٹ وچ بدھ مت دے عقائد و واقعات نوں ہم آہنگ کرنے دی کوشش شروع ہوئی تے مے دے پیالاں دی جگہ کنول دے پھُل تراشے جانے لگے۔ یونانی دیوتاواں دی جگہ گوتم دی مورتیاں بنے لگياں۔ حالے پہلی صدی ختم نئيں ہوئی سی کہ گندھارا دے فنکاراں نے یونانیاں دے سیکھائے ہوئے فن نوں مقامی ضرورتاں دے تابع کر ليا تے انہاں دی تخلیقات وچ مقامی روح دی تڑپ آگئی۔ گندھارا دا ایہ دوسرا دبستان فن ساسانیاں دے حملے (032ء) تک برقرار رہیا۔ اس دور وچ فن کاراں نے مجسماں تے گل کاریاں دے لئی پتھر استعمال کر رہے سن ۔ ابھرواں چونا کاری دا حالے رواج نئيں ہويا سی۔ چنانچہ گندھارا، سرحد سوات تے افغانستان وچ پتھر دے مجسمے کثرت توں برآمد ہوئے تے ہوئے رہے نيں۔ ایويں محسوس ہُندا سی کہ گویا انہاں علاقےآں وچ صنم تراشی دی فیکٹریاں کھلی ہوئیاں سن یا انہاں نوں بدھ دی پرستش دے سوا کوئی کم نئيں سی۔ دوسری خصوصیت اس دور دی ایہ سی کہ مجسماں وچ عموماََ گوتم بدھ دی زندگی دے واقعات خاص کر کپل وستو دی زندگی دے واقعات دی منظرکشی کيتی جاندی سی۔ مثلاََ اک سل پرگوتم بدھ دی کپل وستو توں اپنے خادم دے ہمراہ روانگی دا منظر اتارا گیا اے۔ دوسرے اک منظر وچ گوتم بدھکا گھوڑا اکن نہکا آقا توں رخصت ہُندے وقت جھک کر انہاں دے قدم چوم رہیا اے تے بدھ دے تن چیلے سجے کھبے کھڑے نيں۔ اس قسم دی منظر کشی تیسرے دور وچ وی ملدی اے۔
گندھارا آرٹ دا تیسرا دور یا دبستان فن تیسری تے چوتھی صدی عیسوی اُتے محیط اے۔ ایہ کشناں دا دور اے۔ اس دور وچ گندھارا آرٹ نوں بہت ترقی ہوئی تے اس تیسرے دور دی خصوصیت ایہ اے کہ فن کاراں نے سنگ تراشی ترک کردتی۔ مٹی تے چونے دی ابھرواں موتیاں تے نقش و نگار بنانے لگے۔ چونے دی مورتیاں تے پھلکاریاں عمارت دی بیرونی سمت وچ ابھار دتی جاندیاں سن، جتھے انہاں دے بارش وچ خراب ہونے دا اندیشہ ہُندا سی۔ البتہ اندو نی حصہ وچ کچی مٹی استعمال ہُندی سی۔ چنانچہ گندھارا آرٹ دا سب توں حسین شاہکار گوتم بدھ دی اوہ مورتی اے جو کالواں اسٹوپا توں دریافت ہوئی سی، اس منظر وچ گوتم اپنے منڈوا وچ پالدی مارے بیٹھیا اے دو چیلے اس دے سجے کھبے کھڑے نيں۔ ایہ کچی مٹی دے نيں لیکن سر پکی مٹی دا اے تے دھر کچی مٹی دا بنیا ہویا اے۔ جدوں ہناں ے اس اسٹوپا نوں اگ لگائی تاں سر پک گیا۔ دوسری خصوصیات اس دور دی ایہ اے کہ گوتم بدھ دی زندگی دے واقعات دی منظر کشی ترک کردتی گئی تے فقط گوتم دی شبایتھے بنانے لگے۔ کسی منظر وچ گوتم نوں ارادت مندعقیدت دا خراج پیش کردے دیکھلائے گئے نيں، کسی منظر وچ گوتم اُتے پھُلاں دی بارش ہوئے رہی اے تے کسی منظر وچ گوتم درمیان وچ بیٹھے نيں تے جانور گھاہ چر رہے نيں۔
کشن دور وچ بدھ مت نے بہت ترقی دی جگہ جگہ اسٹوپے تے دہار قائم ہوگئے۔ پشاور دا مشہور اسٹوپا کشناں دے دور وچ کنشک نے بنایا سی۔ یک لخت وحشی ہناں دی آندھی آئی تے گندھارا دا علاقہ جلدی چدا بن گیا۔ ہناں نے شہراں تے بستیاں نوں مسمار کيتا تے دہاراں وچ اگ لا دتی ۔ ہزاراں لکھاں بے گناہ مارے گئے تے گندھارا دا ناں صفحہ ہستی توں مٹا دتا ۔