Jump to content

ہندوستانی فضائی تحقیقی تنظیم

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
انڈین اسپیس ریسرچ آرگنائیزیشن
200
اسرو دا لوگو (adopted in 2002)[۱][۲]
مخففاسرو
مالکDepartment of Space، حکومت ہند
قیام۱۵ اگست ۱۹۶۹؛ 55 سال پہلے (۱۹۶۹-۰۸-15)
(1962 as INCOSPAR)
صدر دفاتربنگلور، کرناٹک، بھارت
12°57′56″N 77°41′53″E / 12.96556°N 77.69806°E / 12.96556; 77.69806متناسقات: 12°57′56″N 77°41′53″E / 12.96556°N 77.69806°E / 12.96556; 77.69806
ملازمین16,815 as of 2019[۳]
Primary spaceportSatish Dhawan Space Centre(SHAR)، Sriharikota، آندھرا پردیشindia دا جھنڈا
منتظمK. Sivan، Secretary (Space) and chairperson, ISRO[۴]
میزانیہINR12473.26 کروڑ (US$۲�۰ billion)(2019–20 est.)[۵]
ویب سائٹwww.isro.gov.in

اِسرو (ISRO، انگریزی: انڈین اسپیس ریسرچ آرگنائیزیشن، ہندی: بھارتیا انتريکش انوسندھان سنگٹھن، اردو: ہندوستانی خلائی تحقیق تنظیم) حکومت ہند د‏‏ی اسپیس ایجنسی اے جس دا مرکزی دفتر بنگلور وچ واقع ا‏‏ے۔ اس دا اولین مقصد “فلکیات د‏‏ی کھوج تے خلائی سائنس دا اپنا‏تے پوئے ملک د‏‏ی ترقی دے لئی خلائی ٹیکنالوجی نو‏‏ں قابو وچ کرنا“ ا‏‏ے۔[۶] بھارت دے پہلے وزیر اعظم جواہر لعل نہرو دے دور حکومت وچ 1962ء وچ ڈی اے ای د‏‏ی زیر نگرانی انڈین نیشنل کمیٹی فار اسپیس ریسرچ قائم کيتی گئی سی۔[۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲] 1972ء وچ حکومت ہند نے اسپیس کمیشن تے ڈپارٹمنٹ آف اسپیس قائم کيتی[۱۳] تے اسرو نو‏‏ں ڈپارٹمنٹ آف اسپیس دے ماتحت کر دتا۔[۱۴][۱۵] اسرو دے قیام دے بعد بھارت وچ خلائی تحقیق د‏‏ی راہاں کھل گئياں۔[۱۶] اسرو د‏‏ی دیکھ ریکھ ڈپارٹمنٹ آف اسپیس کردی اے جو براہ راست وزیر اعظم بھارت نو‏‏ں جوابدہ ا‏‏ے۔[۱۷] اسرو دا پہلا مصنوعی سیارچہ آریہ بھٹ (سیارہ) سی جسنو‏ں 1975ء وچ سوویت اتحاد دے انٹر کوس موس نے لانچ کیتا سی۔[۱۸] 1980ء وچ روہینی (سیارہ) ایس ایل وی-3 دے ذیعے آربٹ اُتے اتارا جانے والا پہلا بھارت وچ بنیا ہویا پہلا راکٹ سی۔ اس دے بعد اسرو نے دو ہور راکٹ ڈولپ کیتے: پولر سیٹٰلائٹ لانچ وہیکل (پی ایس ایل وی) تے جیو سیٹٰلائٹ لانچ وہیکل (جی ایس ایل وی)۔ انہاں راکٹاں نے متعدد مواصلا‏تی سیارچے تے زمینی تحقیقی سیارچہ لانچ کیتے۔ [۱۹][۲۰]


اسرو (بھارتی خلاء کھوج ادارہ) بھارت سرکار دی خلاء کھوج ادارہ اے۔ اسرو پوری دنیا وچوں چھیوی سبھ توں وڈی سرکاری خلاء کھوج ادارہ اے۔ایہہ ادارہ اگست 1969 والے دن قائم کیتی گئی۔بھارت سرکار نے سپیس کمیشن تے ڈیپارٹمنٹ جون 1972 وچ قایم کیتا تے ستمبر 1972 نوں اسرو اس ڈیپارٹمنٹ دا حصہ بن گئی۔ سپیس کمیشن، خلاء کماں دیاں پالیسیاں گھڑھدا اے اتے سپیس ڈیپارٹمنٹ -اسرو (ISRO), طبعیاتی کھوج لیبارٹری (PRL), قومی ماحول کھوج لیبارٹری (NARL),شمال مشرقی خلاء اپیوگتاواں مرکز(NE-SAC), نیم-چالک عنصر لیبارٹری(SCL), وغیرہ ادارےآں راہیں ایہناں کماں نوں عمل وچ لیاؤندا اے۔ 1992 وچ سنستھاپت اینٹرکس کارپوریشن سپیس پیداواراں اتے سیواواں دا منڈیکرن کردی اے۔ سپیس ڈیپارٹمنٹ دا سکتریت اتے اسرو دا ہیڈکوارٹر بنگلور وکھے خلاء بھون (انترکھش بھون) وچ واقعہ اے۔

بھارتی خلاء کھوج ادارہ
مالک بھارت
قیام
۱۵ اگست ۱۹۶۹ء (۱۹۶۹ء-08-۱۵)
صدر دفاتربنگلور، بھارت
ملازمین16,786 (2022 تک)[۲۱]
Primary spaceportستیش دھون خلاء مرکز
میزانیہکھٹ INR12544 کروڑ (US$۲�۰ billion)
(FY 2023-24)[۲۲]
ویب سائٹisro.gov.in

اسرو (بھارتی خلاء کھوج ادارہ)، بھارت دی قومی خلاء ایجنسی اے، جسدا مکھ دفتر بینگلرو وچ اے۔ ایہہ سپیس ڈیپارٹمنٹ (DOS) دے ماتحت کم کردا اے جسدی سدھے طور 'تے بھارت دے وزیراعظم ولوں نگرانی کیتی جاندی اے، جدوں کہ ISRO دے چیئرمین DOS دے ایگزیکٹیو وجوں وی کم کردے ہن۔ ISRO خلاء-بیسڈ ایپلیکیشناں، خلاء کھوج اتے متعلق تکنالوجیاں دے ترقی نال متعلق کماں نوں کرن لئی بھارت دی پرائمری ایجنسی اے۔ ایہہ دنیا دیاں چھ سرکاری خلاء ایجنسیاں وچوں اکّ اے جس کول پوری لانچ سمرتھاواں ہن، کرائیوجینک انجن تعینات ہن، باہری سیارہ مشن لانچ کیتے جاندے ہن اتے نقلی اپگرہیاں دے وڈے بیڑے چلاؤندے ہن۔

انڈین نیشنل کمیٹی فار سپیس ریسرچ (INCOSPAR) دا قیام بھارت دے پہلے وزیراعظم پنڈت جواہر لال نہرو ولوں 1962 وچ ایٹمی توانائی ڈیپارٹمنٹ (DAE) دے ماتحت، سائنسدان وکرم سارابھائی دی بینتی 'تے، خلاء کھوج وچ لوڑ نوں پچھاندے ہوئے کیتی گئی سی۔ INCOSPAR DAE دے اندر، 1969 وچ ودھیا اتے ISRO بن گیا۔ 1972 وچ، بھارت سرکار نے اکّ سپیس کمیشن اتے ڈیؤئیس دا قیام کیتا، اسرو نوں اس دے ماتحت لیایا۔ اس طرحاں اسرو دا قیام نے بھارت وچ خلاء کھوج سرگرمیاں نوں ادارہ جاتی روپ دتا۔ ادوں توں اس دا پربندھن DOS ولوں کیتا گیا اے، جو بھارت وچ فلکیات سائنس اتے خلاء تکنالوجی دے علاقہ وچ وکھ-وکھ ہور ادارےآں دا چلاون کردا اے۔

اسرو نے بھارت دا پہلا اپگرہِ، آریابھٹّ بنایا، جس نوں سوویت یونین ولوں 1975 وچ لانچ کیتا گیا سی۔ 1980 وچ، اسرو نے اپنے خود دے SLV-3 اتے سیٹیلائیٹ RS-1 لانچ کیتا، جس نال بھارت اؤربٹل لانچ کرن دے اہل ہون والا ستواں دیس بن گیا۔ SLV-3 توں بعد ASLV, جو کہ بعد وچ بہت سارے مدھم-لپھٹ لانچ واہناں، راکیٹ انجناں، سیٹیلائیٹ پرنالیاں اتے نیٹورکاں دے ترقی ولوں کامیاب رہا جس نال ایجنسی نوں فوجیڑے گھریلو اتے غیرملکی سیٹیلائیٹاں اتے خلاء کھوج لئی وکھ-وکھ ڈونگھے خلاء مشناں نوں لانچ کرن دے یوگ بنایا گیا۔

اسرو کول رموٹ-سینسنگ سیٹیلائیٹاں دا دنیا دا سبھ توں وڈا تارامنڈل اے اتے ایہہ گگن اتے نیوک سیٹیلائیٹ نیویگیشن پرنالیاں دا چلاون کردا اے۔ اس نے چندرما 'تے دو اتے منگل 'تے اک مشن بھیجیا اے۔

نیڑ مستقبل وچ مقصداں وچ اپگرہِ فلیٹ دا وستار کرنا، چندرما 'تے روور اتارنا، منکھاں نوں خلاء وچ بھیجنا، نیم-کائیوجینک انجن دا ترقی، چندرما، منگل، شکر اتے سورج لئی ہور غیر-کاروائی مشناں نوں بھیجنا اتے آربٹ وچ ہور سپیس ٹیلیسکوپاں دی تعیناتی شامل اے۔ سولر سسٹم توں پرے برہمنڈی ورتارے اتے باہری سپیس دا معائنہ کرو۔ لمبی معیاد دیاں سکیماں وچ مڑ ورتوں یوگ لانچراں، بھاری اتے سپر ہیوی لانچر واہناں دا ترقی، اکّ خلاء سٹیشن دی تعیناتی، جپیٹر، یورینس، نیپچیون اتے ایسٹورائڈز مربعے باہری گرہاں لئی کھوج مشن بھیجنا اتے چندرما اتے گرہیاں لئی چالک دل دے مشن شامل ہن۔

اسرو دے پروگراماں نے بھارت دے سماجی-معاشی ترقی وچ اہم کردار نبھائی اے اتے آفت پربندھن، ٹیلیمیڈیسن اتے نیویگیشن اتے کھوج مشناں سمیت وکھ-وکھ پہلوآں وچ شہری اتے فوجی ڈومین دوواں دی حمایت کیتا اے۔ اسرو دیاں سپن آف تکنالوجیاں نے بھارت دے انجنیئرنگ اتے میڈیکل صنعتاں لئی وی کئی اہم کاڈھاں دا قیام کیتا اے۔

لانچ وہیکل

[سودھو]
لانچ وہیکل (کھبے توں سجے): SLV, ASLV, PSLV, GSLV, GSLV Mark III

1960 اتے 1970 دے دہاکے دوران، بھارت نے بھو-سیاسی اتے معاشی وچاراں دے کارن اپنے خود دے لانچ واہناں دی شروعات کیتی۔ 1960-1970 دے دہاکے وچ، دیس نے اکّ ساؤنڈنگ راکیٹ ترقی یافتہ کیتا، اتے 1980 دے دہاکے تک، کھوج نے سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل-3 اتے ودھیرے انت اؤگمینٹیڈ سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل (اے.ایسّ.ایلّ.وی.)، چلاون معاون بنیادی ڈھانچے دے نال پورا کیتا۔[۲۳]

سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل

[سودھو]
اصل مضمون: سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل
ٹکٹ اپر SLV-3 D1 وہیکل RS-D1 سیٹیلائیٹ نوں لجاندا ہویا۔

سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل (SLV-3 وجوں جانیا جاندا اے) بھارت ولوں ترقی یافتہ کیتا گیا، پہلا خلاء راکٹ سی۔ 1979 وچ شروعاتی لانچ اکّ ناکامی سی اتے 1980 وچ اکّ کامیاب لانچ دے بعد بھارت نوں اؤربٹل لانچ گنجائش والا دنیا دا چھیواں دیس بنا دتا گیا سی۔ اس توں بعد وڈے راکیٹاں دا ترقی شروع ہویا۔[۲۴]

اؤگمینٹیڈ سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل

[سودھو]
اصل مضمون: اؤگمینٹیڈ سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل

اؤگمینٹیڈ جاں ایڈوانسڈ سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل (ایئیسئیلوی) اکّ ہور چھوٹا لانچ واہن سی، جو 1980 دے دہاکے وچ سیٹیلائیٹاں نوں بھو-ستھر اؤربٹ وچ رکھن لئی لوڑیندیاں تکنالوجیاں نوں ترقی یافتہ کرن لئی تجربہ کیتا گیا سی۔ اسرو کول ایئیسئیلوی اتے پیئیسئیلوی نوں اکو ویلے ترقی یافتہ کرن لئی لوڑیندے فنڈ نہیں سن۔ کیونکہ ASLV نوں وار-وار ناکامیاں دا ساہمنا کرنا پیا، اس لئی اسنوں اکّ نویں پروجیکٹ دے حق وچ چھڈّ دتا گیا۔[۲۵][۲۶]

پولر سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل

[سودھو]
اصل مضمون: پولر سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل
PSLV-C11 lifts off carrying Chandrayaan-1, first Indian mission to the moon.

پولر سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل جاں PSLV, بھارت دا پہلا مدھم-لپھٹ لانچ واہن اے، جس نے بھارت نوں اپنے سارے رموٹ-سینسنگ سیٹیلائیٹاں نوں سورج-ہم عصر اؤربٹ وچ لانچ کرن دے یوگ بنایا۔ PSLV نوں 1993 وچ اپنی پہلی لانچنگ وچ ناکامی ملی سی۔ دو ہور انشک ناکامیاں توں علاوہ، PSLV 50 توں ودھ لانچاں دے نال فوجیڑے بھارتی اتے غیرملکی اپگرہیاں نوں اؤربٹ وچ رکھ کے اسرو لئی پرائمری ورق ہارس بن گیا اے۔[۲۷]

PSLV لانچاں دا دہاکا-وار مختصر:

دہاکا کامیاب نیم کامیاب اسفل کل
1990s 3 1 1 5
2000s 11 0 0 11
2010s 33 0 1 34
2020s 4 0 0 4
کل 51 1 2 54



جیوسنکرونس سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل (GSLV)

[سودھو]
اصل مضمون: جیوسنکرونس سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل
GSLV-F08 launches GSAT-6A into geostationary transfer orbit (2018).

جیوسنکرونس سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل دی سوچ 1990 دے دہاکے وچ اہم پیلوڈس نوں بھو-ستھر اؤربٹ وچ تبدیل کرن لئی کیتی گئی سی۔ اسرو نوں شروع وچ GSLV نوں سمجھن وچ اکّ وڈی مسئلہ سی کیونکہ بھارت وچ CE-7.5 دے ترقی وچ اکّ دہاکا لگ گیا سی۔ امریکہ نے بھارت نوں روس توں کرائیوجینک ٹیکنالوجی لین توں روک دتا سی، جس نال بھارت اپنے خود دے کرائیوجینک انجن ترقی یافتہ کر رہا سی۔[۲۸]

GSLV لانچاں دا دہاکا-وار مختصر:

دہاکا کامیاب نیم کامیاب اسفل کل
2000s 2 2 1 5
2010s 6 0 2 8
2020s 0 0 1 1
کل 8 2 4 14

جیؤسنکرونس سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل مارک III (GSLV Mark III)

[سودھو]
اصل مضمون: جیؤسنکرونس سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل مارک III
GSLV Mk III D1 being moved from assembly building to the launch pad

جیؤسنکرونس سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل مارک III (GSLV Mk III), جسنوں LVM3 وی کیہا جاندا اے، اسرو دے نال فعال سیوا وچ سبھ توں بھاری راکیٹ اے۔ جیئیسئیلوی نالوں ودھیرے طاقتور کرائیوجینک انجن اتے بوسٹراں نال لیس، اس وچ پلیلوڈ گنجائش کافی زیادہ اے اتے بھارت نوں اپنے سارے کمیونیکیشن اپگرہِ لانچ کرن دی آگیا دندا اے۔[۲۹] LVM3 بھارت دے پہلے چالک دل دے مشن نوں خلاء وچ لے کے جان دی امید اے۔[۳۰]

GSLV مارک III لانچ دا دہاکے-وار مختصر:

دہاکا کامیاب نیم کامیاب اسفل کل
2010s 4 0 0 4[۳۱]

سمال سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل (SSLV)

[سودھو]
اصل مضمون: سمال سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل

سمال سیٹیلائیٹ لانچ وہیکل (SSLV) اکّ چھوٹی-لپھٹ لانچ وہیکل اے جو اسرو ولوں 500 کلو نوں دھرتی دے ہیٹھلے اؤربٹ (500 kmi (1,600,000 fft)) جاں 300 کلو تک پہنچاؤن دی پیلوڈ گنجائش دے نال ترقی یافتہ کیتا گیا اے۔ سورج-ہم عصر اؤربٹ (500 کمی (1,600,000 فٹ)) [۳۲] چھوٹے سیٹیلائیٹاں نوں لانچ کرن لئی، ملٹیپل اؤربٹل ڈراپ-آپھسپ دی حمایت کرن دی گنجائش دے نال۔[۳۳][۳۴][۳۵]

SSLV لانچاں دا دہاکے-وار مختصر:

دہاکا کامیاب نیم کامیاب اسفل کل
2020s 0 0 1 1

ٹیچے اتے مقصد

[سودھو]
وکرم سارابھائی، INCOSPAR دے پہلے چیئرپرسن، اسرو دی پوروج ادارہ
وکرم سارابھائی، INCOSPAR دے پہلے چیئرپرسن، اسرو دی پوروج ادارہ
ISRO بھارت دی قومی خلاء ایجنسی اے جو خلاء-بیسڈ ساریاں ایپلیکیشناں جویں کہ کھوج، کمیونیکیشن اتے کھوج کرن دے مقصد لئی اے۔ ایہہ خلاء راکیٹ، اپگرہِ، اپرلے وایومنڈل دی پڑچول اتے ڈونگھے خلاء کھوج مشناں دا ڈزائین اتے ترقی کردا اے۔ اسرو نے بھارت دے نجی خلاء علاقہ وچ وی اپنیاں تکنیکاں نوں ودھ رہے کیتا اے، اس دے ترقی نوں ہلارا دتا اے۔ سارابھائی نے 1969 وچ کیہا:

کجھ اجیہے ہن جو اکّ ترقیاتی دیس وچ خلاء سرگرمیاں دی وقعت 'تے سؤال اٹھاؤندے ہن۔ ساڈے لئی، مقصد دی کوئی اسپشٹتا نہیں اے. ساڈے کول چندرما جاں گرہیاں دی کھوج جاں انسانی خلاء-اڈان وچ معاشی طور 'تے انت دیساں نال مقابلہ کرن دی سوچ نہیں اے۔ پر سانوں یقین اے کہ جیکر اسیں قومی طور 'تے، اتے قوماں دے بھائیچارے وچ اکّ سارتھک کردار نبھاؤنی اے، تاں سانوں انسان اتے سماج دیاں اصل سمسیاواں، جو سانوں ساڈے دیس وچ ملدیاں ہن، لئی انت تکنیکاں دی ورتوں وچ کسے توں پچھے نہیں ہونا چاہیدا اے۔ اتے سانوں ایہہ نوٹ کرنا چاہیدا اے کہ ساڈیاں سمسیاواں لئی جدید تکنالوجیاں اتے تجزیہ دے طریقیاں دی ورتوں نوں شاندار سکیماں شروع کرن دے نال الجھن وچ نہیں ہونا چاہیدا اے، جسدا مکھ اثر سخت معاشی اتے سماجی روپاں وچ ماپی گئی ترقی دی بجائے مظاہرہ لئی اے۔

بھارت دے سابقہ صدر اتے ڈیارڈیؤ دے چیئرمین اے.پی.جے. عبدل کلام نے کیہا:

مائیؤپک نظارہٹی والے بہت سارے لوکاں نے اکّ نویں آزاد دیس وچ خلاء دیاں سرگرمیاں دی وقعت 'تے سؤال اٹھائے، جس نوں اپنی آبادی نوں غذا دینا مشکل ہو رہا سی۔ پر نہ تاں وزیراعظم نہرو اتے نہ ہی پرو. سارابھائی دے مقصد بارے کوئی اسپشٹتا سی۔ اوہناں دا نظریہ بہت واضع سی: جیکر بھارتیاں نے قوماں دے بھائیچارے وچ اکّ سارتھک کردار نبھاؤنی اے، تاں اوہناں نوں اوہناں دیاں اصل-جیون سمسیاواں لئی انت تکنالوجیاں دی ورتوں وچ کسے توں پچھے نہیں ہونا چاہیدا اے۔ اوہناں دا اس نوں صرف اپنی طاقت دکھاؤن دے زریعہ وجوں ورتن دا کوئی ارادہ نہیں سی۔

بھارت دی معاشی ترقی نے اس دے خلاء پروگرام نوں ودھیرے ڈریکٹ اتے سرگرم بنایا اے کیونکہ دیس دا مقصد خلاء تکنالوجی وچ ودھیرے سوے-نربھرتا اے۔ 2008 وچ، بھارت نے 11 سیٹیلائیٹ لانچ کیتے، جیہناں وچ 9 ہور دیساں دے شامل سن، اتے اکّ راکیٹ 'تے 10 سیٹیلائیٹ لانچ کرن والا پہلا دیس بن گیا۔ اسرو نے دو پرمکھ اپگرہِ پرنالیاں نوں سنچالت کیتا اے: کمیونیکیشن سیواواں لئی انڈین نیشنل سیٹیلائیٹ سسٹم (INSAT), اتے قدرتی سروتاں دے پربندھن لئی بھارتی رموٹ سینسنگ پروگرام (IRS) سیٹیلائیٹ۔

ایہہ وی ویکھو

[سودھو]

حوالے

[سودھو]
  1. ↑ "ISRO gets new identity"۔ Indian Space Research Organisation۔ ۲۰ اگست ۲۰۱۸ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 19 اگست 2018 
  2. ↑ "A 'vibrant' new logo for ISRO". Times of India. 19 اگست 2002. https://timesofindia.indiatimes.com/india/A-vibrant-new-logo-for-Isro/articleshow/19567123.cms. Retrieved on
    19 اگست 2018. 
  3. ↑ "Annual Report 2018–19" (PDF)۔ ISRO.gov.in۔ ۲۸ مئی ۲۰۱۹ میں اصل (PDF) سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 13 جولائ‏ی 2019 
  4. ↑ "Chairman ISRO, Secretary DOS"۔ Department of Space, حکومت ہند۔ ۲۴ جنوری ۲۰۱۸ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ جنوری 23, 2018 
  5. ↑ https://www.indiabudget.gov.in/doc/eb/dg93.pdf
  6. ↑ "Vision and Mission Statements"۔ www.isro.gov.in۔ ۲۸ مارچ ۲۰۱۹ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 28 مارچ 2019 
  7. ↑ (2003) The Saga of Indian Science Since Independence: In a Nutshell. Universities Press, 39–. ISBN 978-81-7371-435-1. 
  8. ↑ Marco Aliberti (17 جنوری 2018). India in Space: Between Utility and Geopolitics. Springer, 12–. ISBN 978-3-319-71652-7. 
  9. ↑ Roger D. Launius (23 اکتوبر 2018). The Smithsonian History of Space Exploration: From the Ancient World to the Extraterrestrial Future. Smithsonian Institution, 196–. ISBN 978-1-58834-637-7. 
  10. ↑ (10 اپریل 2018) Ready To Fire: How India and I Survived the ISRO Spy Case. Bloomsbury Publishing, 59–. ISBN 978-93-86826-27-5. 
  11. ↑ (30 جنوری 2011) Emerging Space Powers: The New Space Programs of Asia, the Middle East and South-America. Springer Science & Business Media, 144–. ISBN 978-1-4419-0874-2. 
  12. ↑ Usa International Business Publications (7 فروری 2007). India Space Programs and Exploration Handbook. Int'l Business Publications, 133–. ISBN 978-1-4330-2314-9. 
  13. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  14. ↑ (2015) "Overview", From Fishing Hamlet To Red Planet. Harper Collins, 13. ISBN 978-9351776895. “The three men responsible for launching our country's space programme were: Dr Homi Bhabha, the architect of India's nuclear project, Dr Vikram Sarabhai, now universally acknowledged as the father of the Indian space programme and Pandit Jawaharlal Nehru, the first Prime Minister of independent India. All three came from rich and cultured families; each of them was determined to do his bit for the newly emerging India.”  Archived 2017-09-09 at the وے بیک مشین
  15. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  16. ↑ Eligar Sadeh (11 فروری 2013). Space Strategy in the 21st Century: Theory and Policy. Routledge, 303–. ISBN 978-1-136-22623-6. 
  17. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  18. ↑ "Aryabhata – ISRO"۔ www.isro.gov.in۔ ۱۵ اگست ۲۰۱۸ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 15 اگست 2018 
  19. ↑ "GSLV-D5 – Indian cryogenic engine and stage" (PDF)۔ Official ISRO website۔ Indian Space Research Organisation۔ 2 ستمبر 2013 میں اصل (PDF) سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 29 ستمبر 2014 
  20. ↑ "GSLV soars to space with Indian cryogenic engine"۔ Spaceflight Now۔ 5 جنوری 2014۔ اخذ شدہ بتاریخ 29 ستمبر 2014 
  21. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  22. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  23. ↑ Gupta et al. 1697.
  24. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے SLVFlipbook لئی۔
  25. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  26. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے ITASLV لئی۔
  27. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  28. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے flGSLVQuest لئی۔
  29. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  30. ↑ "Gaganyaan: Isro's unmanned space mission for December 2020 likely to be delayed". Business Standard. 16 August 2020. https://web.archive.org/web/20210413203718/https://wap.business-standard.com/article-amp/current-affairs/gaganyaan-isro-s-unmanned-space-mission-for-dec-2020-likely-to-be-delayed-120081600635_1.html. Retrieved on
    ۲۷ جون ۲۰۲۴. 
  31. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  32. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  33. ↑ Gunter's space page: SSLV
  34. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  35. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=ہندوستانی_فضائی_تحقیقی_تنظیم&oldid=678299" توں لیا