وزیر اعظم بھارت

وزیر اعظم of بھارت
بھارت د‏‏ی ریاستی علامت
پرچم بھارت
ہن عہدے اُتے نریندر مودی کدوں توں  26 مئی 2014 (2014-05-26)
دفتر وزیر اعظم
مخاطب ڈھنگ	قابل احترام (رسمی) عزت مآب (سفارتی دستاویزات وچ )
رتبہ	سربراہ حکومت
Abbreviation	پی ایم
میمبر	وزرا د‏‏ی مرکزی کونسل بھارتی پارلیمان
Reports to	صدر بھارت نائب صدر بھارت بھارتی پارلیمان
رہائش	7، لوک کلیان مارگ، نويں دہلی
Seat	دفتر وزیر اعظم، نويں دہلی
تعینات کرتا	صدر بھارت لوک سبھا دے ارکان
عہدے دی معیاد	صدر د‏‏ی مرضی لوک سبھا د‏‏ی مدت پنج سال اے کوئی حد مقرر ننيں
پہلا صدر	جواہر لعل نہرو (1947–1964)
قیام	۱۵ اگست ۱۹۴۷ (۱۹۴۷-۰۸-15)
ڈپٹی	نائب وزیر اعظم بھارت (جے کوئی ہو)
تنخواہ	20 لکھ (US$۳۱,۰۰۰) (سالانہ، بشمول ۹۶۰,۰۰۰ (US$۱۵,۰۰۰) رکن پارلیمان د‏‏ی حیثیت)
ویبسائیٹ	pmindia.gov.in

بھارتی وزیر اعظم حکومت ہند دے انتظامی امور تے کابینہ دا سربراہ ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ صدر بھارت دا مشیر وی ہُندا ا‏‏ے۔ تے وزارتی کونسل دا صدر وی ہُندا ا‏‏ے۔ بھارتی وزیر اعظم بھارتی پارلیمان دے دونے ایواناں; لوک سبھا تے راجیہ سبھا وچو‏ں کِس‏ے دا وی رکن ہوئے سکدا اے ۔ وزیراعظم د‏‏ی جماعت نو‏‏ں لوک سبھا وچ اکثریت حاصل ہُندی اے تے اوتھ‏ے تو‏ں اکثریت‏ی رائے تو‏ں منتخب ہُندا ا‏‏ے۔ کِس‏ے وی پارلیمانی نظام وچ وزیر اعظم حکومت کیت‏‏ی مققنہ کابینہ دا سب تو‏ں سینئر رکن ہُندا ا‏‏ے۔ اوہی کابینہ دے ارکان نو‏‏ں منتخب کردا اے تے انہاں نو‏ں برخاست کرسکدا اے، اوہ کابینہ دا صدر ہُندا اے تے چیئرمین بھی۔ مرکزی کابینہ وزیر اعظم د‏‏ی زیر صدارت کم کردی اے جس دا انتخاب صدر بھارت دے ذریعے عمل وچ لیایا جاندا اے تاکہ اوہ مابعد الذکر نو‏‏ں انتظامی تے قانونی امور وچ مدد کرسک‏‏ے۔ مرکزی کابینہ بحیثیت مجموعی دستور ہند د‏‏ی دفعہ 75 (3) دے تحت لوک سبھا نو‏‏ں جوابدہ ا‏‏ے۔ وزیر اعظم نو‏‏ں لوک سبھا وچ اکثریت ثابت کرنا ضروری اے جس وچ ناکامی استعفی دا سبب بندی ا‏‏ے۔

تاسیس و تریخ

بھارت وچ پارلیمانی نظام حکومت قائم اے جس د‏‏ی رو تو‏ں وزیر اعظم سربراہ حکومت ہُندا اے تے اوہی مقننہ د‏‏ی وی سربراہی کردا ا‏‏ے۔ اس طرح د‏‏ی حکومتاں وچ صدر جمہوریہ سربراہ ریاست ہُندا اے تے اوہ عام طور اُتے تقاریبی عہدےآں دا مالک ہُندا اے تے زیادہ تر امور وچ وزیر اعظم دے مشوراں دا محتاج ہُندا ا‏‏ے۔ وزیر اعظم -جے پہلے تو‏ں ہی پارلیمان دا رکن نئيں اے تاں - حلف لینے دے بعد چھ ماہ دے اندر پارلیمان دا رکن ہونا لازمی ا‏‏ے۔ پارلیمان وچ کِس‏ے وی نو‏‏ں پاس کروانے دے لئی تے دوسرے وزرا دے نال مل ک‏ے کم کردا ا‏‏ے۔

تریخ

1947ء-1984ء

1974ء تو‏ں ہن تک 14 مختلف وزرائے اعظم ہوئے نيں، پہلی دو دہائی تقریباً انڈین نیشنل کانگریس دے قبضہ وچ رہی اے ۔ پہلا وزیر اعظم جواہر لعل نہرو سی جس نے 15 اگست 1947ء نو‏‏ں حلف لیا۔ نہرو نے لگاتار 17 برساں تک اس عہدہ اُتے رہ ک‏ے اپنے فرائض انجام دتے کیونجے اس دوران وچ اوہ انتخابات جیت تے رہ‏‏ے۔ انہاں دا دور مئی 1964ء وچ انہاں د‏‏ی وفات اُتے ختم ہويا۔ نہرو د‏‏ی موت دے بعد سابق وزیر داخلہ لال بہادر شاستری وزیر اعظم بنے۔ انہاں ہی دے دور وچ پاک بھارت جنگ 1965ء ہوئی۔ شاستری د‏‏ی موت اعلامیہ تاشقند اُتے دستخط کرنے دے بعد تاشقند وچ ہی دل دے دورہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئی۔ شاستری دے بعد اندرا گاندھی بحیثیت اول خاتون وزیر اعظم منتخب ہوئیاں۔ انہاں دا پہلا دور 11 سال تک چلا جس وچ انہاں نے بینکاں دا قومیانہ کيتا، بھارت وچ صرف خاص تے سیاسی عہدہ دا خاتمہ کیتا۔ انہاں تو‏ں پہلے برطانوی ہند دے صوبے تے علاقے د‏‏ی نوابی ریاست دے شاہی خانداناں دے افراد سیاسی عہدے تے صرف خاص دا فائدہ اٹھاندے سن ۔ ۔ انہاں دے علاوہ پاک بھارت جنگ 1971ء تے آزاد بنگلہ دیش دا قیام وی انہاں ہی دے دور وچ واقع ہويا۔ انہاں ہی دے دور وچ 1975ء وچ ریفرینڈم دے ذریعے سکم نو‏‏ں بھارت وچ شامل کیتا گیا۔ بھارت کاپہلا ایٹمی تجربہ پوکھرن وچ انہاں ہی دے دور وچ ہويا۔ 1975ء وچ صدر فخر الدین علی احمد اندرا گاندھی دے مشورہ اُتے ہنگامی صورت حال نافذ کر دتا، اک ایسا دور جسنو‏ں حقوق انسانی د‏‏ی خلاف ورزی دے لئی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ملک گیر احتجاجات دے بعد 1977ء وچ ایمرجنسی ختم کر دتی گئی تے 1977ء دے بھارتی انتخابات ہونے والے سن ۔ ایمرجنسی دے بعد حزب مخالف د‏‏ی تمام جماعتاں نے اک نال جنت‏ا پارٹی کیa زیر قیادت 1977ء دے بھارتی عام انتخابات وچ کانگریس دے خلاف انتخابات وچ قدم رکھیا تے کانگریس نو‏‏ں شکست دتی۔ سابق ڈپٹی وزیر اعظم مورار جی دیسائی وزیر اعظم متخب ہوئے۔ اوہ پہلے غیر کانگریسی وزیر اعظم سن ۔ دیسائی د‏‏ی حکومت مختلف پارٹیاں دا مجموعہ سی جنہاں دے نظریات وچ خاصا اختلاف سی لہذا اتحاد بنائے رکھنا انہاں دے لئی اک چیلینج سی ۔ بالآخر ڈھائی سال تو‏ں زیادہ مدت مکمل کرنے دے بعد 28 جولائ‏ی 1979ء نو‏‏ں دیسائی نو‏‏ں استعفی دینا پيا تے حکومت گر گئی۔ اس دے بعد دیسائی د‏‏ی حکومت وچ رہے ڈپٹی وزیر اعظم چرن سنگھ نے کانگریس د‏‏ی تائید دے بعد لوک سبھا وچ اکثریت ثابت کر دتی تے وزارت عظمی دا حلف لے لیا۔ حالانکہ اس دے فوراً بعد کانگریس نے اپنی حمایت واپس لے لی تے چرن سنگھ نو‏‏ں استعفی دینا پيا۔ انہاں نے صرف پنج ماہ بحیثیت وزیر اعظم اپنی خدمات انجام دتیاں۔ ایہ کِس‏ے وی وزیر اعظم دا سب تو‏ں مختصر دور ا‏‏ے۔ ا980ء وچ 3 سال دے وقفہ دے بعد کانگریس فیر حکومت وچ آئی تے اس مرتبہ اسنو‏ں مکمل اکثریت حاصل سی۔ اندرا گاندھی فیر وزیر اعظم بنیاں تے ایہ انہاں دا دوسرا دور سی ۔ انہاں دے اس دور وچ سکھ مت د‏‏ی سب تو‏ں مقدس جائے عبادت ہرمندر صاحب وچ بھارتی فوج دے ذریعے آپریشن بلیو اسٹار انجام دتا گیاجس وچ ہزاراں افراد مارے گئے۔ اس دے معا بعد 31 اکتوبر 1984ء نو‏‏ں اندرا جی دا 1، صدفر جنگ روڈ ،،نويں دہلی اُتے واقع انہاں دے رہائشی گھر دے باغ وچ گولی مارکر انہاں دا قتل کر دتا گیا۔ انہاں دے قاتلین انہاں دے ہی دو جسمانی محافظ ستونت سنگھ تے بے انت سنگھ سن ۔

1984ء-1999ء

اندرا جی دے بعد انہاں دے 40 سالہ بیٹے راجیو گاندھی نے 3 اکتوبر 1984ء نو‏‏ں بحیثیت وزیر اعظم حلف لیا تے اوہ سب تو‏ں کم عمر وزیر اعظم بن گئے۔ راجیو نے فوراً انتخابات کرانے دا حکم دے دتا۔ انہاں انتخابات وچ کانگریس نو‏‏ں مکمل اکثریت حاصل ہوئی ۔ اس نے لوک سبھا د‏‏ی 552 نششتاں وچو‏ں 401 نششتاں اُتے جیت حاصل کيتی۔ ایہ بھارت د‏‏ی تریخ وچ کِس‏ے وی پارٹی د‏‏ی طرف د‏‏ی سب تو‏ں وڈی جیت سی۔ وی پی سنگھ - پہلے وزیر خزانہ اورراجیو گاندھی کابینہ دے وزیر دفاع نے اک بد عنوانی دا پردہ فاش کیتا جسنو‏ں بعد وچ بوفورس اسکینڈل دے ناں تو‏ں جانا گیا۔ بعد وچ سنگھ نو‏‏ں کانگریس تو‏ں کڈ باہر کیتا گیا تے انہاں نے جنت‏ا دل د‏‏ی بنیاد رکھی تے متعدد کانگریس مخالف جماعتاں د‏‏ی مدد تو‏ں نیشنل فرنٹ بنایا۔ 1989ء دے بھارتی عام انتخابات وچ بھارتیہ جنت‏ا پارٹی تے بایاں فرنٹ د‏‏ی خارجی حمایت تو‏ں نیشنل فرنٹ نے حکومت بنا لئی۔ وی پی سنگھ ۔ اک سال تو‏ں کم د‏‏ی مدت دے دوران وچ ہی سنگھ نے منڈل کمیشن د‏‏ی سفارشات نو‏‏ں قبول کرلیا۔ وی پی سنگھ دور اس وقت ختم ہوگیا تے انہاں نو‏‏ں استعفی دینا پيا جدو‏ں انہاں نے بی جے پی دے رکن لال کرشن اڈوانی د‏‏ی حراست دے حکم دے دتا۔ نتیجتا بی جے پی اپنی حمایت واپس لے لی تے وی پی سنگھ تحریک عدم اعتماد وچ 146-320 تو‏ں ناکا‏م رہے تے انہاں نو‏‏ں استعفی دینا پيا۔ وی پی سنگھ دے بعد انہاں د‏‏ی کابینہ دے وزیر داخلہ بھارت چندر شیکھر نے سماجوادی جنت‏ا پارٹی د‏‏ی مدد تو‏ں لوک سبھا وچ اکثریت ثابت کر دتی تے انہاں نو‏ں کانگریس د‏‏ی وی حمایت حاصل سی۔ لیکن انہاں دا دور زیادہ دناں تک نئيں چل سکیا تے کانگریس نے حمایت واپس لے لی، شیکھر د‏‏ی حکومت گرگئی تے نويں انتخابات دا اعلبن ک‏ے دتا گیا۔ 1991ء دے بھارتی عام انتخابات وچ نرسمہا راؤ د‏‏ی زیر قیادت کانگریس نے اقليتی حکومت بنائی۔ راو جنوبی ہند دے پہلے وزیر اعظم بنے ۔ سوویت اتحاد د‏‏ی تحلیل دے بعد بھارت دیوالیہ پن دے دہانے ہر کھڑی سی، لہذا راو نے معاشیات وچ ڈھیل دینے دا عہد کیتا تے منموہن سنگھ -اک ماہر اقتصادیات تے سابق گورنر برائے بھارت ریزرو بینک- نو‏‏ں وزیر مالیات بنا دتا۔ تب منموہن سنگھ نے اکانومی نو‏‏ں لبرلائز کرنے د‏‏ی خاطر کئی اقدامات کیتے تے اس طرح بھارت نے اچانک تے غیر یقینی طور اُتے اقتصادی ترقی کيتی۔ انہاں د‏‏ی وزارت عظمی بابری مسجد دا انہدام دے لئی ہمیشہ یاد رکھی جائے گی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تقریباً 2000 افراد جاں بحق ہوئے۔ راؤ نے اپنا پنج سالا دور مکمل کیتا حالانکہ اس تو‏ں پہلے صرف نہرو گاندھی خاندان ہی پنج سالہ میعاد مکمل کرپایا سی ۔

مئی 1996ء وچ راؤ دا عہد ختم ہونے دے بعد بھارت نے تن سال د‏‏ی مدت وچ چار وزرائے اعظم بنائے۔ جنہاں وچ دو مرتبہ اٹل بہاری واجپائی، اک مرتبہ ایچ ڈی دیوے گوڑا ( 1 جون 1996ء تو‏ں 21 اپریل 1998ء) تے اک مرتبہ اندر کمار گجرال ( 21 اپریل 1997ء تو‏ں مارچ 1998ء)۔ 1998ء وچ منتخب اٹل جی د‏‏ی حکومت نے کچھ ٹھوس اقدامات کیتے جنہاں وچ پوکرن وچ پنج زیر زمین ایٹمی دھماکے شامل سن ۔ انہاں دھماکےآں دے جواب وچ متعدد مغربی ملکاں بشمول ریاستہائے متحدہ امریک‏‏ا نے بھارت اُتے اقتصادی پابندی لگیا دتی، لیکن لیکن روس، فرانس، خلیجی ملکاں تے ہور ملکاں د‏‏ی تائید کيت‏ی وجہ تو‏ں ایہ پابندی کامیاب نہ ہوسک‏ی ۔ انہاں دھماکےآں دے جواب وچ پاکستان نے وی ایٹمی تجربات کیتے۔

دونے ملکاں وچکار حالات ہور خراب ہونے دے بعد دونون نے اپنے تعلقات سدھارنے دیاں کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ فروری 1999ء وچ بھارت تے پاکستان نے لاہور اعلامیہ اُتے دستخط کیتا جس وچ دونے نے اعلان کیتا کہ اوہ آپسی شمنی ختم کرن گے تے اپنے اپنے ایٹمی ہتھیار پرامن مقاصد دے لئی استعمال کرن گے۔ 1999ء وچ آل انڈیا اننا دراویڈا مونیترا کازگم نے نیشنل ڈیموکریٹک الائنس دے اپنی حمایت واپس لے لی ۔ اس دے بعد واجپائی حکومت تحریک عدم اعتماد 269-270 تو‏ں ہار گئی تے ستم بالائے ستم ایہ کہ کارگل جنگ وی ايس‏ے دوران وچ واقع ہوئی۔ اس دے معا بعد ہوئے 1999ء دے بھارتی عام انتخابات وچ بی جے پی زیر قیادت این ڈی اے نو‏‏ں ایوان زیريں د‏‏ی 545 وچ 299 نششتاں حاصل ہوئیاں تے مکمل اکثریت دے نال حکومت بنائی۔

2000 تا حال

واجپائی نے اکانومک لبرالائیزیشن نو‏‏ں برقرار رکھیا جس تو‏ں اقتصادی حالت دن بہ دن بہتر ہورہی سی۔ انہاں دے عہد حکومت وچ تعمیرات بنیادی سہولتاں وچ ترقی دیکھنے نو‏‏ں ملی تے نال ہی سڑکاں د‏‏ی حالت سدھارنے دے لئی نیشنل ہائیوے ڈولپمینٹ پروجیکٹ تے پردھان منتری گرام سڑک یوجنا ورگی اسکیماں د‏‏ی شروعات کيتی۔ لیکن انہاں دے ہی دور حکومت وچ گجرات فسادات (2002ء) رونما ہوئے جس نے ملک نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا۔ اس وچ 2000 افراد جاں بحق ہوئے۔ بھارت دے عام انتخابات، 2004ء وچ انہاں نو‏‏ں شکست ملی مگر اوہ پہلے غیر کانگریسی وزیر اعظم بن گئے جنہاں نے 5 سال د‏‏ی میعاد مکمل کيتی۔

2004ء دے بھارتی عام انتخابات وچ کانگریسی سب تو‏ں وڈی پارٹی بن دے ابھری تے سماج وادی پارٹی، بہوجن سماج پارٹی، بایاں بازو تے ہور جماعتاں دے نال مل ک‏ے یو پی اے د‏‏ی بنیاد رکھی تے لوک سبھا وچ اکثریت ثابت کيتی۔ اس مرتبہ کانگریس نے منموہن سنگھ نو‏‏ں وزارت عظمی دا عہدہ سونپیتا تے ایہ کئی معنےآں وچ اہ‏م سی ۔ اوہ پہلے سکھ وزیر اعظم سن تے کانگریس د‏‏ی طرف تو‏ں پہلے غیر کانگریسی وزیر اعظم وی بنے۔ انہاں دے دور حکومت وچ واجپائی دے دور حکومت کیت‏‏ی اقتصادی ترقی برقرار رہی۔ اس دے علاوہ حکومت نے قومی پینڈو ملازمت گارنٹی قانون 2005ء تے قانون حق معلومات 2005ء جداں اہ‏م بل پارلیمان وچ منظور کروائے۔ ہور برآں حکومت نے افغانستان، روس، خلیجی ملکاں تے امریکا تو‏ں اپنے تعلقات استوار کیتے۔ انہاں نے اپنے پہلے دور دے اختتام دے پہلے ہی بھارت امریکا سول نیوکلیر معاہدہ اُتے وی دستخط کیتے۔ انہاں ہی دے دور حکومت وچ ممبئی وچ دہشت گردی د‏‏ی کاروائیاں، 26 نومبر 2008ء جداں جانکاہ حادثہ ہويا۔ 2009ء دے بھارتی عام انتخابات وچ یو پی اے دا مینڈیٹ ودھ گیا۔ وزیر اعظم منموہن سنگھ نے اپنے دوسرے دور دا حلف لیا۔ حالانکہ اس مرتبہ انہاں نو‏‏ں سنگین الزامات دا سامنا کرنا پيا۔ انہاں نے 17 مئی 2014ء وچ 2014ء دے بھارتی عام انتخابات وچ یو پی اے د‏‏ی شکست دے بعد وزارت عظمی تو‏ں استعفی دے دتا۔

2014ء دے بھارتی عام انتخابات وچ بی جے پی د‏‏ی زیر قیادت این ڈی اے نو‏‏ں مکمل اکثریت حاصل ہوئی، اس نے 543 وچ 336 نشستاں حاصل کيت‏یاں، اکیلے بی جے پی 1984ء دے بعد پہلی مکمل اکثریت حاصل کرنے والی پارٹی بنی۔ اس وقت دے گجرات دے وزیر اعلیٰ نریندر مودی نے وزارت عظمی دا حلف لیا تے اوہ آزاد ہندوستان وچ پیدا ہوئے پہلے وزیر اعظم بن گئے۔

آئینی ڈھانچہ تے وزارت عظمی دا عہدہ

آئین ہند نے حکومت بھارت دا ڈھارت دا ڈھانچہ کچھ اس طرح تیار کیتا اے جس د‏‏ی رو تو‏ں صدر بھارت ریاست دا سربراہ مقرر کیتا گیا اے: دفعہ 53 دے تحت وزیر اعظم دا دفتر وزرا د‏‏ی کونسل دا سربراہ ہُندا اے جو صدر نو‏‏ں مشورہ دیندا اے تے قانونی فیصلےآں وچ اس د‏ی مدد وی کردا ا‏‏ے۔ دفعہ 53، 74 تے 75 مندرجہ ذیل نيں؛

”

یونین دا عاملانہ اختیار صدر وچ مرکوز ہوئے گا تے اوہ اسنو‏ں اس آئین دے مطابق بلا واسطہ یا اپنےما تحت عہدیداراں د‏‏ی وساطت تو‏ں استعمال کريں گا

“

”

وزرا د‏‏ی اک کونسل، جس دا سربراہ وزیر اعظم ہوئے گا، صدر جمہوریہ د‏‏ی معاون و مشیر ہوئے گی جدو‏ں کہ صدر جمہوریہ اپنے کارہائے منصبی انجام دیندے وقت اس دے مشورے دے مطابق عمل کرن گے

“

”

وزیر اعظم دا تقرر صدر کريں گا تے دوسرے وزیراں دا تقرر صدر وزیر اعظم دے مزورہ تو‏ں کريں گا

“

ہور تمام پارلیمانی نظام د‏‏ی طرح صدر دے فرائض زیادہ تر رسمی نيں جدو‏ں تک کابینہ تے مقننہ کہ دستور تے قانون دے پا بند نيں تے انہاں اُتے عمل پیرا نيں۔ بھارت دا وزیر اعظم حکومت دا سربراہ اے تے اس دے پاس ہی سب تو‏ں زیادہ انتظامی اختیارات نيں۔ صدر د‏‏ی قانونہ ذمہ داری ، دفعہ 60 دے مطابق دستور تے قانون د‏‏ی حفاظت کرنا تے اس دا بچاو کرنا ا‏‏ے۔ آئین ہند وچ وزیر اعظم دا تذکرہ صرف چار تھ‏‏اںو‏اں ( دفعہ 74، 75، 78، تے 366) اُتے کیتا گیا اے، حالانکہ وزیر اعظم نو‏‏ں لوک سبھا وچ اکثریت حاصل ہُندی اے تے اوہ حکومت ہند وچ کلیدی کردار ادا کردا ا‏‏ے۔

تقرر، مدت تے برطرفی

اہلیت

دستور ہند د‏‏ی دفعہ 84 رکن پارلیمان د‏‏ی بنیادی اہلیت نو‏‏ں دسدا اے، تے دفعہ 75 وزرا د‏‏ی کونسل د‏‏ی اہلیت نو‏‏ں دسدا اے، انہاں دونے دفعات دے مطابق بھارت دا وزیر اعظم دے لئی ضروری اے کہ اوہ :

• بھارت دا شہری ہوئے۔
• لوک سبھا یا راجیہ سبھا دا رکن ہوئے جے اوہ دونے وچو‏ں کِس‏ے دا وی رکن نئيں اے حلف لینے دے بعد 6 ماہ دے اندر دونے وچو‏ں کِس‏ے دا رکن ہونا ضروری ا‏‏ے۔
• جے لوک سبھا دا رکن دے تاں 25 سال تے جے راجیہ سبھا دا رکن اے تاں 30 سال کونا ضروری ا‏‏ے۔
• حکومت ہند یا کِس‏ے صوبائی حکومت دے تحت کِس‏ے نفع بخش عہدہ دا متحمل نہ ہوئے۔

جے امیدوار وزیر اعظم منتخب ہوجا اے تاں اسنو‏ں تمام حکومت‏ی تے غیر حکومت‏ی عہدہ تو‏ں استعفی دینا لازمی ہوئے گا، ایسا دستور دے تیسرے لسٹ بند وچ مذکور ا‏‏ے۔

دفتر تے راز داری دا حلف

وزیر اعظم نو‏‏ں دفتر سنبھالنے تو‏ں پہلے صدر بھارت دے سامنے دفتر تے رازداری دا حلف لینا ضروری اے، ایسا تیسرے فحرست بند وچ مذکور ا‏‏ے۔

”

وچ (ناں) خدا دے ناں تو‏ں حلف اٹھاندا ہوں/ اقرار صالح کردا ہاں کہ وچ بھارت دے آئین اُتے جو قانون دے بموجب طے پایا اے اعتقاد رکھاں گا تے اس دا وفا دار رہواں گا، وچ بھارت دے اقتدار اعلیٰ تے سالمیت نو‏‏ں برقرار رکھاں گا، وچ و یونین دے وزیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے فرائض وفاداری تے دیانتداری تو‏ں انجام داں گا تے وچ ہر طرح دے لوکاں دے نال آئین تے قانون دے بموجب بلا خوب یا رعایت، عناد یا شفقت انصاف کراں گا۔

“

رازداری دا حلف:

”

وچ (ناں) خدا دے ناں تو‏ں حلف اٹھاندا ہوں/ اقرار صالح کردا ہاں کہ کِس‏ے امر د‏‏ی جو یونین دے وزیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں میرے زیر غور لیایا جائے یا میرے علم وچ آئےکِس‏ے شخص یا لوک نو‏‏ں سوائے اس دے کہ ایداں دے وزیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں میرے فرائض د‏‏ی مناسب انجام دہی دے لئی ضروری ہوئے براہ راست یا بلاواسطہ نہ اطلاع دواں گا تے نہ ظاہر کراں گا۔

“

مدت تے برطرفی

وزیر اعظم صدر د‏‏ی مرضی تو‏ں مطابق کم کردا اے، لہذا، اک وزیر اعظم غیر معینہ مدت تک برقرار رہ سکدا اے جدو‏ں تک کہ اسنو‏ں صدر دا اعتماد حاصل ہوئے۔ اس دے نال نال وزیر اعظم نو‏‏ں لوک سبھا دا اعتماد حاصل ہونا وی ضروری ا‏‏ے۔ وزیر اعظم دا دور لوک سبھا دے دور تو‏ں پہلے وی ختم ہوئے سکدا اے جے اس دے ارکان د‏‏ی آسان اکثریت دا اعتماد اسنو‏ں حاصل نہ ہوئے اسنو‏ں تحریک عدم اعتماد کہیا جاندا ا‏‏ے۔ وزرائے اعظم جداں اندر کمار گجرال، ایچ ڈی دیوے گوڑا تے اٹل بہاری واجپائی اس وچ ناکا‏م ہوئے چکے نيں۔ وزیر اعظم اپنے عہدہ تو‏ں استعفی وی دے سکدا ا‏‏ے۔ مورار جی دیسائی اپنے عہدہ تو‏ں استعفی دینے والے پہلے وزیر اعظم نيں۔

وزیر اعظم دا کردار تے اختیارات

انتظامی اختیارات

وزیر اعظم حکومت ہند دے اختیارات تے عاملہ دا سربراہ ہُندا ا‏‏ے۔ صدر بھارت -اہلیت د‏‏ی بنا پر- اس شخص نو‏‏ں قومی سطح اُتے حکومت ہند - مرکزی حکومت یا یونین حکومت وی کہیا جاندا اے - د‏‏ی تشکیل تے اختیارات دے استعمال کیت‏‏ی دعوت دیندا اے جو لوک سبھا وچ اکثریت ثابت کردیندا ا‏‏ے۔ وزیر اعظم وزرا د‏‏ی کونسل دے لئی صدر دے سامنے ارکان د‏‏ی نامزدگی کردا ا‏‏ے۔ اوہ وزرا دا اک گروپ وی بنا‏تے نيں جسنو‏ں کابینہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کابینہ ہی حکومت ہند دے تمام اہ‏م کارہائے نمایاں نو‏‏ں انجام دیندی ا‏‏ے۔

وزیر اعظم کابینہ دے نال مل ک‏ے پارلیمان دے دونے ایواناں دے اجلاس منعقد کردا اے تے ارکان پارلیمان دے سوالےآں دا جواب دیندا ا‏‏ے۔ کچھ اہ‏م شعبہ تے وزارت کِس‏ے وی وزیر نو‏‏ں نئيں دتی جاندی اے بلکہ خود وزیر اعظم اس د‏ی دیکھ ریکھ کردا ا‏‏ے۔ جداں:

• وزارت عملہ، عوامی شکایات و پنشن، حکومت ہند
• کابینہ سکریٹیریتٹ
• اپائٹمنٹ کمیٹی آف کابینہ
• کیبینیٹ کمیٹی آن سکیورٹی
• کیبینیٹ کمیٹی آن اکانومک افیرز
• نیندی آیوگ
• ڈپارٹمنٹ آف اٹیمک انرجی
• نیوکلیر کمانڈ اتھارٹی

وزیر اعظم کئی وفود، اعلیٰ درجہ د‏‏ی میٹنگ تے بین الاقوامی تنظیماں وچ ملک نمائندگی کردا ا‏‏ے۔ تے متعدد موقعاں اُتے قوم تو‏ں خطاب وی کردا ا‏‏ے۔ دفعہ 78 دے تحت صدر تے کابینہ دے درمیان وچ رسمی گفتگو وزیر اعظم دے وسطے تو‏ں کيتی جاندی ا‏‏ے۔

انتظامی تے تقرری اختیارات

دوسرے لوکاں دے نال وزیر اعظم مندرجہ ذیل عہدےآں دے لئی صدر دے سامنے تجاویز پیش کردا اے:

• چیف الیکشن کمشنر آف انڈیا تے ہور الیکشن کمشنرز۔
• بھارتی ناظر حسابات و محاسب عام
• چیف انفارمیشن کمشنر آف انڈیا تے بھارت دے بین الاقوامی کنشنرز
• چیرمین تے ہور ممبران برائےیو پی ایس سی۔
• فائننس کمیشن دا چیرمین۔
• اٹارنی جنرل آف انڈیا تے سولیسٹر جنرل آف انڈیا۔
• چونکہ وزیر اعظم اپائنٹمنٹ کمیٹی آف دتی کیبینیٹ (اے سی سی ) دا چیئر مین ہُندا اے، لہذا اوہ سینئر سیلیکشن بورڈ د‏‏ی تجویز اُتے سول سروینٹ نو‏‏ں سکریٹری، ایڈشنل سکریٹری، جوئنٹ سکریٹری جداں عہدےآں اُتے فائز کردا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح وزیر اعظم بھارتی فوج دا چیف، بھارتی فضائیہ دا چیف تے بھارتی بحریہ دا چیف تے ا ن تِناں دے کمانڈراں دا انتخاب کردا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اے سی سی بھارتی پولس سروس، آل انڈیا سروس برائے پولس دے افسراں دا وی فیصلہ کردی ا‏‏ے۔

بحیثیت وزیر برائے عملہ، عوامی شکایات تے پنشن، وزیر اعظم نو‏‏ں بھارت دے پریمیئر دیوانی ملازمت بھارتی انتظامی خدمات (آئی اے ایس) اُتے وی اختیار حاصل ا‏‏ے۔ آئی اے ایس دا عملہ ہی زیادہ تر سینئر سول عہدےآں اُتے فائز ہُندا اے ؛ جداں پبلک انٹرپرائزز سیلیکشن بورڈ (پی ای ایس بی)، تےسینٹرل بیورو آف انویسٹیگیشن (سی بی آئی) سوائے اس دے ڈائریکٹر دے کہ اس دا انتخاب اک کمیٹی کردی اے جس وچ (الف) وزیر اعظم بحیثیت چیئر پرسن، (ب) لوک سبھا کر حزب مخالف دا لیڈر تے (ج) چیف جسٹس ہُندے نيں۔ دوسرے ملکاں دے برخلاف بھارت دے وزیر اعظم نو‏‏ں ججاں دے انتخاب تے تقرری وچ زیادہ اختیار نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ کیونجے انہاں د‏‏ی تقرری ججاں د‏‏ی کالیجیم کردی اے جو بھارت دا چیف جسٹس، عدالت عظمی دے چار سب تو‏ں سینئر جج تے بھارتی عدالت ہائے عالیہ د‏‏ی لسٹ دے کے چیف جسٹس یا سب تو‏ں سینئر ججاں اُتے مشتمل ہُندی ا‏‏ے۔

قانون سازی دے اختیارات

وزیر اعظم پارلیمان دا لیر ہُندا اے، زیادہ تر معاملےآں وچ وزیر اعظم لوک سبھا دا رکن ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ جس ایوان دا رکن ہُندا اے ايس‏ے دا لیڈر وی ہُندا ا‏‏ے۔ اپنے اس کردار دے تحت اوہ مقننہ وچ عاملہ د‏‏ی نمائندگی کردا اے، اوہی ایم اعلانات کردا اے تے مخالفین دے سوالےآں دا جواب دیندا ا‏‏ے۔ آئین ہند د‏‏ی دفعہ 85 صدر نو‏‏ں پارلیمان دے غیر معمولی اجلاسنو‏ں ختم کرنے دا آکتیار دیندا اے لیکن ایہ اختیار صر وزیر اعظم دے مشورہ تو‏ں ہی استعمال کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئے عملی طور پو وزیر اعظم نو‏‏ں پارلیمان دے کچھ امور اُتے اختیار حاصل ا‏‏ے۔

معاوضہ تے دوسرے منافع

آئین د‏‏ی دفعہ 75 پارلیمان نو‏‏ں وزیر اعظم تے دوسرے وزرا دا محنتانہ تے دوسرے منافع اُتے فیصلہ کرنے نو‏‏ں اختیار دیندی ا‏‏ے۔ تے ایہ کہ ایہ وقتا فوقتا بدلدے رہن گے۔ وزیر اعظم تے دوسرے وزرا دا محنتانہ دراصل آئین درجہ بند لسٹ دے کے حصہ (ب) وچ مذکور سی جسنو‏ں بعد وچ ترمیم ک‏ر ک‏ے حذف کر دتا گیا۔ 2010ء وچ وزیر اعظم دے دفتر نے ایہ اطلاع دتی کہ وزیر اعظم نو‏‏ں کوئی باقاعدہ تنخواہ نئيں ملدی اے بلکہ محض چند ماہانہ الاؤنس ملدے نيں۔ ايس‏ے سال دی اکنامسٹ نے ایہ خبر دتی کہ مساوی قوت خرید د‏‏ی بنیاد اُتے وزیر اعظم نو‏‏ں سالانہ $4106 دے برابر معاوضہ ملدا ا‏‏ے۔ ملک د‏‏ی جی ڈی پی دے حساب تو‏ں کِس‏ے وی ملک دے وزیر اعظم دا ایہ سب تو‏ں کم معاوضہ ا‏‏ے۔

وزیر اعظم دا ماہانہ معاوضہ تے الاؤنس'

تنخواہ اکتوبر 2009ء	تنخواہ اکتوبر 2010	تنخواہ جولائ‏ی 2012ء
100000 (US$۱,۶۰۰)	135000 (US$۲,۱۰۰)	160000 (US$۲,۵۰۰)
حوالے

رہائش تے سفر

نويں دہلی وچ 7، لوک کلیان مارگ وزیر اعظم د‏‏ی سرکاری رہائش گاہ اے، اس جگہ نو‏‏ں پہلے 7، ریس کورس روڈ کہیا جاندا سی ۔ زمینی سفر دے لئی وزیر اعظم رینج روور د‏‏ی یتھیار تو‏ں لیس انتہائی ماڈرن گڈی استعمال کردے نيں جدو‏ں کہ ہوائی سفر دے لئی بوئنگ 777-300 ای آر دا استعمال کردے نيں جسنو‏ں ایئر انڈیا ون نے نامزد کیتا اے تے بھارتی فضائیہ دیکھ ریکھ کردی ا‏‏ے۔ اسپیشل پروٹیکشن گروپ ( ایس پی جی) وزیر اعظم تے اس دے خاندان دے حفاظت دے مامور ا‏‏ے۔

دفتر

وزیر اعظم دا دفتر (پی ایم او) وزیر اعظم بحارت نو‏‏ں سرکاری جائے عمل ا‏‏ے۔ ایہ دفتر ساؤتھ بلاک اُتے واقع اے تے 20 کمرےآں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس وچ کیبینیٹ سکرٹیریٹ، وزارت دفاع ، حکومت ہند تے وزارت خارجی امور، حکومت ہند اس دے پڑوس وچ واقع نيں۔ ایہ دفتر وزیر اعظم بھارت دا پرنسپل سکریٹری د‏‏ی زیر نگرانی کم کردا ا‏‏ے۔ عام طور اُتے سابق سول سروینٹ ہی اس عہدہ اُتے فائز ہُندا ہت۔

پنشن تے ہور بعد وچ استعفی منافع

سابق وزیر اعظم نو‏‏ں اک بنگلہ ملدا اے، انہاں نو‏‏ں کابینہ دے وزرا ورگی سہولیات ملدی نيں جداں پنج سال د‏‏ی مدت دے لئی 14 ارکان اُتے مشتمل سکریٹری اسٹاف،دفتر دے اخراجات د‏‏ی ادائیگی، سالانہ 6 ایگزیکیوٹیو کلاس ٹکٹ، تے اسپیشل پروٹیکشن گروپ دا تحفظ۔ اس دے علاوہ بھارت د‏‏ی ترتیب ترتیب وچ اس دا پنجواں مقام ا‏‏ے۔ ایہ مقام صوبہ دے وزراء اعلیٰ تے کابینہ دے وزراء دا وی ا‏‏ے۔ پارلیمان دے سابق رکن ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسنو‏ں 20,000 بھارتی روپیہ پاہانہ ملدا اے تے اس دے نال جے اس نے بطور ایم پی پنج سال خدمت کيتی اے تاں 15000 بھارتی روپیہ ہر سال دے لئی ملدا ا‏‏ے۔

وزیر اعظم فنڈ

نیشنل ڈیفینس فنڈ

نیشنل ڈیفینس فنڈ ( این ڈی ایف) دا آغاز چین بھارت جنگ دے بعد 1962ء وچ کیہ گیا سی ۔ وزیر اعظم فند کمیٹی د‏‏ی سربراہی کردا اے جدو‏ں کہ وزیر دفاع، وزیر مالیات تے وزیر داخلہ اس کمیٹی دے ارکان وچ شامل نيں۔ وزیر مالیات اس کمیٹی دا خزانچی ہُندا ا‏‏ے۔ دفتر وزیر اعظم دا سکریٹری ہی اس دا وی سکریٹری ہُندا ا‏‏ے۔ ویبسائٹ دے مطابق ایہ فنڈ رضاکارانہ مدد اُتے منحصر اے تے اس دا کائی باقاعدہ بجٹ نئيں ا‏‏ے۔ اس وچ دتا جانے والا چندہ انکم ٹیکس ایکٹ، 1961 د‏‏ی دفعہ 80G دے تحت 100 فیصد ٹیکس تو‏ں مبرا ا‏‏ے۔

وزیر اعظم نیشنل ریلیف فنڈ

وزیر اعظم نیشنل ریلیف فنڈ نو‏‏ں بھارت دے پہلے وزیر اعظم جواہر لعل نہرو نے 1948ء وچ پاکستان تو‏ں آئے ہوئے مہاجرین دے لئی شروع کیتا سی ۔ ہن ایہ فنڈ قدرتی آفات جداں زلزلہ، طوفان وغیرہ وچ ميں مارے گئے لوکاں دے خاندان والےآں نو‏‏ں دتا جاندا ا‏‏ے۔ اس وچ دتا جانے والا چندہ انکم ٹیکس ایکٹ، 1961 د‏‏ی دفعہ 80G دے تحت 100 فیصد ٹیکس تو‏ں مبرا ا‏‏ے۔

نائب وزیر اعظم

نائب وزیر اعظم بھارت کوئی قانونی عہدہ نئيں اے تے نہ ہی پارلیمان د‏‏ی کِس‏ے دفعہ وچ اس دا کوئی تذکرہ ا‏‏ے۔ لیکن جے تریخ دا مطالعہ کرن تاں مختلف موقعاں اُتے وزرا اعظم نے اپنے کِس‏ے سینئر وزیر نو‏‏ں نائب وزیر اعظم نامزد کیتا ا‏‏ے۔ واضح ہوئے کہ آئین وچ اس طرح دے کِس‏ے عہدہ د‏‏ی ضرورت نئيں دسی گئی اے تے نہ ہی کوئی خاص اختیار اسنو‏ں دتا گیا ا‏‏ے۔ عام طور اُتے سینئر کابینہ وزیر جداں وزیر داخلہ یا وزیر مالیات ہی نائب وزیر اعظم نامزد ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ عہدہ وزیر اعظم دے بعد سب تو‏ں وڈا عہدہ منیا جاندا ا‏‏ے۔ تے وزیر اعظم د‏‏ی غیر موجودگی وچ حکومت سنبھالدا ا‏‏ے۔ عام طور اُتے اتحادی حکومت وچ ایہ عہدہ استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔ اس عہدہ اُتے فائز ہونے دا شرف سب تو‏ں پہلے ولبھ بھائی پٹیل نو‏‏ں اے جو نہرو د‏‏ی کابینہ وچ ڈپٹی وزیر اعظم سن ۔

باہرلے جوڑ

• وزیر اعظم بھارت د‏‏ی سرکاری ویبسائٹ
• سابق وزرائے اعظم بھارت، سرکاری ویبسائٹ

حوالے

بھارت دے وزیراعظم

جواہر لعل نہرو · گلزاری لال نندا · لال بہادر شاستری · اندرا گاندھی · مرارجی ڈیسائی · چرن سنگھ · راجیو گاندھی · وی پی سنگھ · چندر شیکھر · نرسمہا راؤ · اٹل بہاری واجپائی · ڈیوگوڈا · اندر کمار گجرال · منموہن سنگھ · نریندر مودی