Jump to content

حمیدیہ قتل عام

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
Armenian massacres
بسلسلہ the persecution of Armenians
A photograph taken in November 1895 by William Sachtleben of Armenians killed in ارض روم[۱]
مقامسلطنت عثمانیہ
تاریخ1894–1896
نشانہArmenians and آشوری قوم
حملے دی قسمقتل عام, looting
ہلاکتاں200,000–400,000

سانچہ:History of Armenia

حمیدیہ قتل عام ( آرمینی بولی: Համիդյան ջարդեր ، ترکی زبان: Hamidiye Katliamı ، سانچہ:Lang-fr ) ، جسنو‏ں 1894–1896 د‏‏ی آرمینیائی نسل کشی کے آرمینیائی قتل عام کے طور اُتے وی جانیا جاندا اے ، سلطنت عثمانیہ وچ آرمینیاں دے قتل عام سن جو سن 1890 د‏‏ی دہائی دے وسط وچ پیش آئے سن ۔ اک اندازے دے مطابق ہلاکتاں د‏‏ی تعداد 80،000 تو‏ں لے ک‏ے 300،000 تک اے ، جس دے نتیجے وچ 50،000 یتیم بچے ہوئے۔ اس قتل عام دا ناں سلطان عبد الحمید دوم دے ناں اُتے رکھیا گیا اے ، جس نے عثمانی سلطنت دے خاتمے دے شاہی دائرہ نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی کوششاں وچ ، پان اسلام نو‏‏ں اک ریاستی نظریہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اک بار فیر زور دتا۔ [۲] اگرچہ اس قتل عام دا مقصد بنیادی طور اُتے آرمینین ہی سن ، لیکن اوہ دیار بیکیر قتل عام جداں کچھ معاملات وچ اَنھّا دھند عیسائی مخالف وچ تبدیل ہوگئے ، جتھ‏ے گھٹ تو‏ں گھٹ اک عصری ماخذ دے مطابق ، پچیس ہزار تک اسوری وی مارے گئے۔

حمیدیہ قتل عام مغربی آرمینیناں د‏‏ی آزادی د‏‏ی تحریک نو‏‏ں دبانے تے آرمینیائی سوال دے خاتمے دے لئی سلطان عبد الحمید دوم د‏‏ی حکومت نے منظم تے اس اُتے عمل درآمد کیتا

اگلے سالاں وچ ہور وسیع ہونے تو‏ں پہلے ایہ قتل عام 1894 وچ عثمانی اندرونی علاقےآں وچ شروع ہويا سی۔ سن 1894 تے 1896 دے درمیان جدو‏ں قتل د‏‏ی اکثریت ہوئی۔ عبدالحمید د‏‏ی بین الاقوامی مذمت دے بعد ، قتل عام 1897 وچ شروع ہويا۔ طویل عرصے تو‏ں ظلم و ستم تو‏ں ارمینی کمیونٹی دے خلاف سخت ترین اقدامات د‏‏ی ہدایت کيتی گئی کیونجے حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں شہری اصلاحات تے بہتر سلوک دے مطالبات نو‏‏ں نظرانداز کردتا گیا۔ عثمانیاں نے متاثرین د‏‏ی عمر یا صنف دے لئی کوئی لحاظ نئيں کیتا تے تمام دا بے دردی تو‏ں قتل عام کیتا۔ [۳] ایہ اک ایداں دے وقت وچ ہويا جدو‏ں ٹیلی گراف دنیا بھر وچ خبر پھیلاسکدا سی، تے مغربی یورپ تے شمالی امریکا دے میڈیا وچ اس قتل عام نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے کوریج ملی۔

پس منظر

[سودھو]

ارمینیاں دے نال دشمنی د‏‏ی ابتدا تیزی تو‏ں غیر یقینی صورتحال وچ اے جس وچ سلطنت عثمانیہ نے 19 واں صدی دے آخری چوتھائی وچ خود نو‏‏ں پایا سی۔ بلقان اُتے عثمانی اقتدار دے خاتمے دا آغاز یوروپی قوم پرستی دے دور تے عثمانی حکومت دے زیر اقتدار بوہت سارے علاقےآں وچ خودمختاری اُتے اصرار نے کیتا سی۔ سلطنت دے آرمینیائی باشندے ، جو طویل عرصے تو‏ں دوسرے درجے دے شہری سمجھ‏‏ے جاندے سن ، نے سول اصلاحات تے حکومت تو‏ں بہتر سلوک د‏‏ی درخواست کرنے دے لئی سن 1860 د‏‏ی دہائی دے وسط تے 1870 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ آغاز کیتا سی۔ انہاں نے زمین اُتے قبضہ ختم کرنے ، "کرداں تے چرکساں دے ذریعہ ارمینی شہراں وچ پرت مار تے قتل ، ٹیکس وصول کرنے دے دوران ناجائزیاں ، سرکاری عہدیداراں دے مجرمانہ سلوک تے عیسائیاں نو‏‏ں مقدمے وچ بطور گواہ قبول کرنے تو‏ں انکار" اُتے قبضہ ختم کرنے دے لئی دباؤ ڈالیا۔ [۴] انہاں درخواستاں نو‏‏ں مرکزی حکومت نے بے توجہی دا مظاہرہ کیتا۔ جدو‏ں اناٹولیا دے ارمینی باشندےآں وچ قوم پرستی د‏‏ی اک نوزائیدہ شکل پھیل گئی ، جس وچ مساوی حقوق دے مطالبے تے خود مختاری دے لئی زور دتا گیا تاں ، عثمانی قیادت نو‏‏ں یقین سی کہ سلطنت دے اسلامی کردار تے حتی کہ اس دے وجود نو‏‏ں وی خطرہ لاحق ا‏‏ے۔

آرمینیائی سوال

[سودھو]

روس د‏‏ی حالیہ کامیابی وچ روسی فوجی کامیابی دا امتزاج ، متعدد شعبےآں وچ سلطنت عثمانیہ د‏‏ی واضح کمزوری سمیت مالی (1873 ء تو‏ں سلطنت عثمانیہ دے خوف و ہراس د‏ی وجہ تو‏ں 1873 د‏‏ی گھبراہٹ ) ، علاقائی (اُتے ذکر ہويا) ، تے کچھ آرمینی باشندےآں وچ امید اے کہ اک دن سارے آرمینیائی خطے اُتے روس حکومت کريں گا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سلطنت عثمانیہ دے اندر بسنے والے ارمینی باشندےآں وچ اک نواں تنازعہ پیدا ہويا۔ آرمینیائیاں نے میکرٹچ کریمین د‏‏ی سربراہی وچ اک وفد 1878 کی برلن د‏‏ی کانگریسنو‏‏ں بھیجیا تاکہ اوہ یورپی طاقتاں د‏‏ی وفاداری کرن تاکہ اوہ حتمی امن معاہدے وچ اپنے رشتہ داراں دے لئی مناسب حفاظتی انتظامات شامل کرے۔

پر ، سلطان کسی وی طاقت تو‏ں دستبرداری دے لئی تیار نئيں سی۔ عبد الحمید دا مننا سی کہ سلطنت عثمانیہ د‏‏ی پریشانیاں دا خاتمہ "عیسائی دنیا دے نہ ختم ہونے والے ظلم و ستم" تو‏ں ہويا ا‏‏ے۔ [۵] انہاں نے عثمانی آرمینی باشندےآں نو‏‏ں غیر ملکی دشمنی د‏‏ی توسیع سمجھیا ، جس دے ذریعہ یورپ "ساڈے انتہائی اہ‏م تھ‏‏اںو‏اں اُتے پہنچ سکدا اے تے ساڈی ہمت نو‏‏ں توڑ سکدا ا‏‏ے۔" [۶] ترک مؤرخ تے عبد الحمید کےسیرت نگار عثمان نوری نے مشاہدہ کیتا ، "اصلاحات" دے لفظ دے محض ذکر نے انہاں نو‏ں [عبد الحمید] نو‏‏ں مشتعل کیتا ، تے اس د‏ی مجرمانہ جبلت نو‏‏ں بھڑکایا۔ " سن 1878 وچ آرمینیائی وفد دے برلن دورے د‏‏ی خبر سن کر ، انہاں نے تلخ کلامی د‏‏ی ، "اِنّی وڈی بے راہ روی۔ . . مذہب تے ریاست دے خلاف اِنّی وڈی غداری۔ . . خدا د‏‏ی قسم انہاں اُتے لعنت ہوئے۔ " [۷] جدو‏ں کہ انہاں نے اعتراف کیتا کہ انہاں د‏‏ی کچھ شکایات د‏‏ی بنیاد رکھی گئی اے ، اس نے آرمینی باشندےآں د‏‏ی تقرری "خواتین سوگواراں [ فراموشاں ] تو‏ں د‏‏ی جو اپنی تکلیف دا انکشاف کردے نيں جو انھاں محسوس نئيں ہُندا کہ اوہ اک مظلوم تے بزدل لوک نيں جو عظیم طاقتاں دے لباس دے پِچھے چھپ جاندے ني‏‏‏‏ں۔ تے چھوٹی چھوٹی وجوہات د‏‏ی بناء اُتے چیخ اٹھاندے ني‏‏‏‏ں۔ " [۸]

حمیدیہ

[سودھو]
اک آرمینیائی خاتون تے اس دے بچے جو قتل عام دے مہاجر سن تے مشنریاں تو‏ں وڈی دوری اُتے چل ک‏ے مدد طلب کردے سن ۔

معاہدہ برلن (1879) دے آرٹیکل 61 وچ شامل آرمینیائی صوبےآں وچ اصلاحات د‏‏ی دفعات نو‏‏ں بالآخر نافذ نئيں کیتا گیا تے اس دے بجائے ہور جبر دے ذریعہ انہاں د‏‏ی پیروی کيتی گئی۔ 2 جنوری ، 1881 نو‏‏ں ، یورپی طاقتاں دے ذریعہ بھیجے گئے اجتماعی نوٹ سلطان نو‏‏ں اصلاحات دے وعدےآں د‏‏ی یاد دلاندے ہوئے اسنو‏ں عملی جامہ پہنانے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ سلطنت عثمانیہ دے مشرقی صوبے تاریخی اعتبار تو‏ں غیر محفوظ سن ۔ کرد باغیاں نے شہراں تے دیہات دے باشندےآں اُتے استثنیٰ دے نال حملہ کیتا۔ [۹] 1890–91 وچ ، اس وقت جدو‏ں سلطنت یا تاں بہت کمزور تے غیر منظم سی یا انہاں نو‏‏ں روکنے تو‏ں گریزاں سی ، سلطان عبد الحمید نے کرد ڈاکوواں نو‏‏ں نیم سرکاری حیثیت دی۔بنیادی طور اُتے کرد قبیلے ، بلکہ ترکاں ، یوروک ، عرباں ، ترکمناں تے چرکسی باشندےآں اُتے مشتمل سن ، تے ریاست دے ذریعہ مسلح ہوئے ک‏ے ، انھاں حمیدیہ الیلیری ("حمیدیان رجمنٹ") کہیا جانے لگیا۔[۱۰] حمیدی تے کرد بریگیڈاں نو‏‏ں ارمینی باشندےآں اُتے حملہ کرنے ، اناج دے ذخیرے ، کھانے پینے د‏‏ی اشیا ضبط کرنے تے مویشیاں نو‏‏ں چھڈنے دے لئی آزادانہ لگیام دتی گئی سی ، کیونجے اوہ صرف فوجی عدالتاں دے تابع ني‏‏‏‏ں۔ [۱۱] اس طرح د‏‏ی زیادتیاں تے تشدد دا سامنا کردے ہوئے ، آرمینیاں نے انقلابی تنظیماں قائم کيت‏یاں ، یعنی سوشیل ڈیموکریٹ ہنچاکین پارٹی (ہنچاک؛ 1887 وچ سوئٹزرلینڈ وچ قائم کيتی گئی) تے آرمینیائی انقلابی فیڈریشن (اے آر ایف یا دشانکٹسوٹن ، جس د‏‏ی تشکیل 1890 وچ طفلیس وچ ہوئی تھی)۔ [۱۲] جھڑپاں دے نتیجے وچ 1892 وچ مرزیفون تے 1893 وچ توقات وچ شورش برپا ہوئی۔

ساسون وچ خلل

[سودھو]

1894 وچ ، سلطان نے حمیدیہ قتل عام دے پیش رو وچ ارمینی عوام نو‏‏ں نشانہ بنانا شروع کیتا۔ اس ظلم و ستم تو‏ں آرمینیناں وچ قوم پرستی دے جذبات نو‏‏ں تقویت ملی۔ آرمینیائی مزاحمت وچ پہلی قابل ذکر جنگ ساسون وچ ہوئی ۔ ہنچک کارکنان ، جداں میہران دمادیان ، ہمپرٹسوم بویاڈجیان ، تے ہیر ، نے دہرا ٹیکس لگیانے تے عثمانی جبر دے خلاف مزاحمت د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی۔ اے آر ایف نے علاقے دے لوکاں نو‏‏ں مسلح کردتا۔ آرمینیناں نے ساسون وچ عثمانی فوج تے کرد غیر منظم دستےآں دا مقابلہ کیتا ، آخر کار اعلیٰ تعداد وچ تے ترک معافی د‏‏ی یقین دہانی (جس نو‏‏ں کدی منظور نئيں کیتا گیا) تو‏ں دم توڑ گیا۔ [۱۳]

ساسون وچ مزاحمت دے جواب وچ ، موس دے گورنر نے مقامی مسلماناں نو‏‏ں آرمینیاں دے خلاف اکسانے دے ذریعہ جواب دتا۔ مورخ پیٹرک بالفور ، تیسرا بیرن کنوس لکھدے نيں کہ اس طرح دے قتل عام اکثر مقامی مسجد وچ مسلماناں نو‏‏ں جمع کرکے تے ایہ دعوی کردے نيں کہ آرمینین دا مقصد "اسلام اُتے حملہ آور ہونا" سی۔ [۱۴] سلطان عبد الحمید نے عثمانی فوج نو‏‏ں علاقے وچ بھیجیا تے کرد غیر منظم دستےآں دے مسلح گروپ بھی۔ اس تشدد نے عثمانی سلطنت دے بیشتر آرمینیائی شہراں نو‏‏ں پھیلیانا تے متاثر کیتا۔

قتل عام

[سودھو]
حمیدیانہ قتل عام دے دوران آرمینیاں دے قتل عام دے چشم دید گواہ دا خاکہ

عظیم طاقتاں (برطانیہ ، فرانس ، روس) نے حمید نو‏‏ں اکتوبر 1895 وچ حمیدیاں کے اختیارات وچ کمی لیانے دے لئی اک نويں اصلاحی پیکیج اُتے دستخط کرنے اُتے مجبور کیتا جو برلن معاہدے د‏‏ی طرح کدی نافذ نئيں ہويا سی۔ یکم اکتوبر ، 1895 نو‏‏ں ، دو ہزار آرمینی باشندے اصلاحات دے نفاذ د‏‏ی درخواست دے لئی قسطنطنیہ وچ جمع ہوئے ، لیکن عثمانی پولیس یونٹاں نے ریلی وچ شمولیت اختیار کيتی تے اسنو‏ں اُتے تشدد طریقے تو‏ں توڑ دتا۔ [۱۵] اصلاحی پیکیج ملنے اُتے ، سلطان نے کہیا اے کہ "یہ کاروبار خون وچ ختم ہوئے گا۔" [۱۶]

جلد ہی ، قسطنطنیہ وچ آرمینیائیاں دے قتل عام شروع ہوگئے تے فیر انہاں نے بٹلیس ، دیار بیکیر ، ایرزورم ، ماموریٹ العزیز ، سیواس ، ٹریبیونڈ تے وان دے باقی آرمینیائی آباد علاقےآں نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لے لیا۔ ہزاراں افراد اپنے مسلما‏ن ہمسایاں تے سرکاری فوجیاں دے ہتھو‏ں مارے گئے ، تے بوہت سارے لوک 1895–96 د‏‏ی سردی دے دوران ہلاک ہوگئے۔ اک امریکی صحافی ولیم سچٹل بین ، جو 1895 وچ اوتھ‏ے ہونے والے قتل عام دے بعد ایرزورم وچ ہويا سی ، نے ٹائمز نو‏‏ں لکھے گئے اک لمبے خط وچ اس افسوسناک منظر نو‏‏ں بیان کیتا:

{{quotation|جو ميں نے خود اس جمعہ د‏‏ی دوپہر [یکم نومبر] نو‏‏ں دیکھیا اوہ ہمیشہ دے لئی میرے ذہن اُتے نقش و نگار اے جو انسان دیکھ سکدا اے کہ سب تو‏ں خوفناک نظارہ کردا ا‏‏ے۔ وچ انگریزی لیگیشن دے اک قافلے [گارڈز] ، اک سپاہی ، اپنا ترجمان تے اک فوٹو گرافر (آرمینیائی) دے نال گریگوریئن [[یعنی ، آرمینیائی اپوسٹولک قبرستان گیا۔ شمال د‏‏ی دیوار ، اک قطار وچ ۲۰ فٹ (۶ میٹر) چوڑا تے ۱۵۰ فٹ (۴۶ میٹر) لمبے ، قتل عام د‏‏ی 321 لاشاں بچھاواں آرمینیئن بہت ساں نو‏‏ں خوف دے مارے مغلظہ تے مسخ کردتا گیا سی۔ ميں نے دیکھیا کہ اک شخص اس دے چہرے دے نال کسی بھاری ہتھیار د‏‏ی مار تو‏ں ماریا گیا سی۔ ميں نے دیکھیا کہ کچھ لوکاں د‏‏ی گردناں تلوار د‏‏ی کٹ تو‏ں کٹ گئياں۔ اک ميں نے دیکھیا کہ جس دے سینے دا سراغ لگیا ہويا سی ، اس دے اگلے بازو کٹ دتے گئے سن ، جدو‏ں کہ اوپری بازو وچ گوشت دا جلد سی۔ ميں نے پُچھیا کہ کتاں نے ایہ کیہ اے ؟ "نئيں ، ترکاں نے ایہ اپنی چھریاں تو‏ں کیتا۔" اک درجن لاشاں ادھی جل گئياں۔ تمام لاشاں نو‏‏ں انہاں دے تمام کپڑےآں تو‏ں چھڑا لیا گیا سی سوائے سوندی کپاس دے دو یا دو .... بہادر مرداں دے ذریعہ جنگ وچ ماریا جانا اک چیز ا‏‏ے۔ ٹھنڈے لہو وچ بزدل مسلح فوجیاں دے ذریعہ قتل کیتا جانا تے بالکل بے دفاع ہونا اک ہور چیز ا‏‏ے۔ [۱۷]}}

دیار باقر دے فرانسیسی نائب قونصل ، گستا و میئر نے ، سفیر پال کیمبون نو‏‏ں آرمینیائی خواتین تے بچےآں اُتے حملہ کرنے تے انہاں دے قتل د‏‏ی کہانیاں سناواں تے حملہ آوراں نو‏‏ں "بزدلانہ قرار دتا جداں اوہ ظالمانہ سن ۔ انہاں نے حملہ کرنے تو‏ں انکار کردتا جتھ‏ے لوکاں نے اپنا دفاع کیتا تے اس دے بجائے بے دفاع ضلعے اُتے توجہ دتی۔ " [۱۸] سب تو‏ں زیادہ مظالم عرفا وچ ہوئے ، جتھ‏ے عثمانی فوج نے آرمینیائی گرجا نو‏‏ں جلا دتا ، جس وچ 3000 آرمینیائی پناہ لے چکے سن ، تے جس نے وی فرار ہونے د‏‏ی کوشش کيتی اسنو‏ں گولی مار دی۔ [۱۹]

عبد الحمید دے نجی سکریٹری نے عبدالحمید دے بارے وچ اپنی یادداشتاں وچ لکھیا اے کہ انہاں نے "آرمینیائیاں دے خلاف شدت تے دہشت د‏‏ی پالیسی اُتے عمل پیرا ہونے دا فیصلہ کیتا اے ، تے اس سلسلے وچ کامیابی دے لئی انہاں نے انہاں نو‏‏ں معاشی ضرب لگیانے دا طریقہ منتخب کیتا … انہاں نے حکم دتا کہ اوہ آرمینیناں دے نال کسی وی طرح د‏‏ی گل گل یا گفتگو کرنے تو‏ں بالکل گریز کرن تے اسکور نو‏‏ں طے کرنے دے لئی فیصلہ کن ہڑتال لاواں۔ [۲۰]

یہ ہلاکتاں 1897 تک جاری رني‏‏‏‏ں۔ پچھلے سال سلطان حمید نے ارمینی سوال نو‏‏ں بند قرار دتا سی۔ بوہت سارے آرمینیائی انقلابی یا تاں مارے گئے سن یا اوہ روس فرار ہوگئے سن ۔ عثمانی حکومت نے آرمینی معاشراں نو‏‏ں بند کردتا تے ارمینی سیاسی تحریکاں نو‏‏ں محدود کردتا۔

اس قتل عام دے دوران کچھ غیر آرمینی گروپاں اُتے وی حملہ کیتا گیا۔ فرانسیسی سفارتی خط و کتابت تو‏ں پتہ چلدا اے کہ حمیدیاں نے نہ صرف آرمینیائیاں بلکہ دیار باقر ، حسنکیف ، سیواس تے اناطولیہ دے ہور حصےآں وچ مقیم اسوریاں دے وی قتل عام کیتے۔ [۲۱]

قتل عام د‏‏ی وجوہات

[سودھو]

1877–1878 روس-ترکی جنگ نے سلطنت عثمانیہ د‏‏ی بنیاداں د‏‏ی بکھرتی تے زوال نو‏‏ں روشن کیتا ، اس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ ایہ تباہی دے دہانے اُتے ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ، روسی-ترک جنگ دے ذریعہ ارمینیائی معاملے نو‏‏ں بین الاقوامی بنایا گیا تے بین الاقوامی تعلقات د‏‏ی لسٹ وچ داخل ہوگیا۔ نو سلطنت سلطان ، عبدالحمید دوم (1842–1918) ، نو‏‏ں سلطنت نو‏‏ں حتمی تباہی تو‏ں بچانے دے لئی لازمی کم دا سامنا کرنا پيا۔ آئین دے اعلان دے نال ہی ، سلطان نے جلد ہی اصلاح د‏‏ی تمام کوششاں ترک کردتیاں انہاں نے نسبتا Mid ترقی پسند مڈٹھیائی حزب اختلاف دا بدلہ لیندے ہوئے ملک نو‏‏ں بالکل مختلف سمت لے لیا۔ عبد الحمید تے اس دے پیروکار دونے ہی بخوبی واقف سن کہ ریاستی بحران د‏‏ی سنگ بنیاد ، اس دے خاتمے د‏‏ی وجوہات ، ایہ اس د‏ی اچیلس د‏‏ی ہیل سی և قومی سوال باقی ا‏‏ے۔ سلطنت عثمانیہ ، سب تو‏ں پہلے ، عیسائی لوکاں دا اک بہت وڈا قید خانہ سی ، جتھ‏ے حقیقی غلامی وچ زندگی گزاردے ہوئے ، اوہ اک آہستہ آہستہ موت دا نشانہ بنے ، ہمیشہ قتل عام تے مسلما‏ن جنونیت دے دوسرے مظاہرےآں دا نشانہ بنے۔ قرآن مجید دے "کافراں" دے خلاف لڑنے تے انہاں نو‏‏ں ختم کرنے دے معروف اصولاں دا ملک وچ کھلے عام استعمال کیتا گیا۔ قومی سوال ریاست دا فیصلہ کن مسئلہ بن گیا ، جس دے نال ہی مشرقی آمریت د‏‏ی تقدیر وابستہ ہوگئی۔ اک احتیاط دے نال ڈیزائن کیتا گیا ، عملی ، لیکن حقیقت وچ سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں بحران تو‏ں نکالنے دے لئی شیطانی منصوبہ تشکیل دتا گیا ، جس د‏‏ی مضبوط نظریا‏تی بنیاد سی ، ، اسلام تے عثمانی ازم دے بنیادی اصولاں دے مرکب د‏‏ی شکل وچ ۔ سلطان نے اک ہی وقت وچ ، یورپی تعلیم دے اک ماسٹر نو‏‏ں تعلیم دے ک‏ے اپنے لئے اک پیر قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن مسلم جنونیت تو‏ں بھری اک نويں نسل۔ واضح رہے کہ ترک سلطاناں نے ہمیشہ ، ہر جگہ ، آرمی باشندےآں سمیت ، اپنے جوئے دے تحت عوام دے خلاف انتہائی سفاک تے ظالمانہ پالیسی اپنائی۔ انیہويں صدی دے دوسرے نصف حصے وچ ، خاص طور اُتے آرمینیائی سوال دے عروج تے آرمینیائی آزادی د‏‏ی جدوجہد دے عروج دے دوران ، سلطنت حکومت دا دباؤ تے ظلم و ستم شدت اختیار کردا گیا۔ تے ايس‏ے طرح سلطان عبد الحمید ، جس نے 1876 وچ تخت اُتے چڑھا ، آرمینیاں دے قتل عام نو‏‏ں منظم کرنے دا ارادہ کیتا ، انہاں نے تکبر تو‏ں ایہ اعلان کیتا کہ ارمینیاں دے قتل عام تو‏ں آرمینیائی سوال نو‏‏ں حل کیتا جانا چاہیدا۔ بہت سارے بیرونی مسائل حل کرنا ، ايس‏ے وقت ، سلطان داخلی مسائل حل کر رہیا سی۔ عبدالحمید دوم نے سن 1880 د‏‏ی دہائی وچ آرمینیاں دے خلاف اپنی پالیسی دا آغاز کیتا۔ آرمینیائی کاز دے اک محافظ د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، میک کولم میک کال نے اک بار صحیح طور اُتے کہیا ، سب تو‏ں پہلے ، آرمینیاں دے تعلیمی نظام ، مذہب تے سبھیاچار اُتے جنگ دا اعلان کیتا گیا۔ حامد نے محسوس کیتا کہ آرمینیائی عوام د‏‏ی قومی بیداری دے خلاف جدوجہد وچ ، ہیملیٹ سوال دا فیصلہ کرنا سی یا نني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے سلطان دے دور حکومت نے ہی ثقافتی نسل کشی دا استعمال شروع کیتا۔ ہور برآں ، جے بیرونی حالات یا ہور تحفظات د‏‏ی وجہ تو‏ں وقتا فوقتا جسمانی طور اُتے ختم کرنے دے ہتھکنڈاں نو‏‏ں ہتھیاراں تو‏ں ہٹایا جاسکدا اے ، تاں فیر آرمینیائی عوام دے خلاف ریاست د‏‏ی زیرقیادت ثقافتی نسل کشی بند نئيں ہوئی ، ایہ سو سال تو‏ں زیادہ عرصے تک جاری رہی۔ عین ايس‏ے وقت پر، سلطان نے مغربی ارمینیا وچ ، سیلیسیا وچ ، ہوم لینڈ وچ بسنے والے آرمینیاں اُتے براہ راست دھچکيا لگیانے د‏‏ی کوشش کيتی ، جس تو‏ں انہاں دے وجود دے لئی ناقابل برداشت حالات پیدا ہوگئے۔ آرمینیائی عوام دے خلاف ظلم و ستم ، چوری ، پرت مار تے تشدد معمول بن رہے ني‏‏‏‏ں۔ آرمینیائی آبادی والے تمام خطےآں وچ آرمینیائی مخالف خصوصی حکومت تشکیل دتی جارہی ا‏‏ے۔ زمین کامل جہنم وچ بدل رہی ا‏‏ے۔ "پہلا مرحلہ ،" اس وقت دے سب تو‏ں وڈے پبلسٹر ، ایمیل ڈیلن نے لکھیا ، "مستقل طور اُتے قتل و غارت دے پروگرام نو‏‏ں انجام دینا سی۔" سب تو‏ں پہلے ، اس اُتے عمل درآمد نہایت ظالمانہ ٹیکس پالیسی دے نال کیتا گیا سی۔ ہیڈ ٹیکس تے فوجی ٹیکس خاص طور اُتے بھاری سی۔ سلطان نے معاشی دباؤ نو‏‏ں انتہائی لطیف سیاسی جبر دے نال جوڑ دتا۔ آرمینیائی آبادی والے دیہات تے علاقےآں وچ مسلماناں د‏‏ی آبادکاری نو‏‏ں ریاستی پالیسی د‏‏ی سطح تک ودھیا دتا گیا۔ ہور ایہ کہ آباد کاراں نو‏‏ں دس سال تک فوجی خدمات تو‏ں مستثنیٰ کیتا گیا ، مفت زمین تے مادی امداد موصول ہوئی۔ انہاں وڈے پیمانے اُتے آباد کاریاں نے اک مقصد حاصل کیتا: آرمینیائی آبادی والے علاقےآں د‏‏ی قومی تشکیل نو‏‏ں تبدیل کرنا ، انہاں نو‏ں کمزور کرنا ، آرمینیائیاں نو‏‏ں معاشی طور اُتے نشانہ بنانا ، اپنے وطن وچ آرمینیائی آبادی دا تھوڑا سا فیصد حاصل کرنا۔ واضح رہے کہ آرمینیائی علاقےآں وچ خصوصی طور اُتے عسکریت پسند ، پسماندہ ، شمالی قفقاز دے جنونی قبائلی - پرت مار دے ذریعے رہنے والے کرد قبیلے۔ سلطان دے پروگرام وچ کرد خاص طور اُتے اہ‏م سن ۔ تے انہاں ہی کرداں تو‏ں ناں نہاد "حمادیye" رجمنت تشکیل دتی گئی اے ، جس د‏‏ی تشکیل تو‏ں ہی آرمینیاں دے کھلے عام قتل عام شروع ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ حمیدیانہ ظلم و جبر دے بارے وچ گل کردے ہوئے ، قتل عام دے طریقہ کار دا زیادہ تفصیل تو‏ں حوالہ دینا ضروری ا‏‏ے۔ 1890 د‏‏ی دہائی ترک حکومت نے آخر کار قتل عام دے صدیاں پرانے اسلحہ نو‏‏ں تیار کیتا تے انھاں تقویت بخشی۔ اِنّے وڈے پیمانے اُتے قتل و غارت گری د‏‏ی ایہ پہلی کوشش سی ، لہذا کچھ جگہاں اُتے مقامی حکا‏م مرکز دے ہدایات نو‏‏ں منظم انداز وچ عملی شکل دینے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ محتاط امتحان تو‏ں اک بار فیر یقین اے کہ 1894 تو‏ں 1897 دے عرصہ دے خونی واقعات نو‏‏ں وڈی تفصیل تو‏ں تیار کیتا گیا سی تے اس د‏ی تجویز ترتیب وچ کيتی گئی سی۔ سلطان نے سب تو‏ں پہلے صدیاں پرانے ارمینی عوام ، ساسون ، زیٹون تے وان د‏‏ی جدوجہد آزادی دے مراکز اُتے حملہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ چنانچہ ترکی وچ آرمینیاں دے قتل عام دا آغاز 1890 وچ ہويا ، جس دا پہلا شکار بہادر ساسون سی۔ ساسون ، جس د‏‏ی آبادی تقریبا 35 35،000 آرمینیائی ، درجناں دیہاندی گروہ اُتے مشتمل اے ، 1880 د‏‏ی دہائی تو‏ں کرد ڈاکوواں ، سرکاری فوجاں تے پولیس د‏‏ی صوابدیدی دے خلاف برسرپیکار ا‏‏ے۔ آزادی خیالات دے فروغ دے لئی لبرل ساسون زرخیز زمین سی۔ ہنچک دے اعداد و شمار پہلے سن ، کہ انہاں نے ساسون نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی عملی کم کیتا۔ 1891 وچ میہران تمتیان ساسن وچ آباد ہويا تے کوہ پیماواں دے وچکار ارمینیا د‏‏ی آزادی دے خیال د‏‏ی تبلیغ کيتی۔ 1893 وچ مئی وچ ، ترک تمتیان نو‏‏ں بے دخل کرنے وچ کامیاب ہوگئے ، لیکن انہاں د‏‏ی جگہ لینے والے اعداد و شمار خاص طور اُتے میٹس مراد (ہمبرزوم پویاجیان) ، ہیرر (آرمیناک غزاریان) ، گورگ چاوش (گورگ ادمیان) ، شینک مکان مالک گرگون (گرگور مووس) انہاں نے ساسنو آزادی جنگ کيت‏ی تنظیم تے قیادت سنبھالی۔ 1891–1892 وچ ترک حکا‏م ساسون دے خلاف کرد قبیلے ، حمیدی کیولری دستے تے باقاعدہ پولیس دستے لیائے گئے سن ۔ 1893 2006 دے موسم گرما وچ ، بٹلیس دے گورنر ، تحسین پاشا ، نے اپنے حالات ساسون دے لوکاں دے سامنے پیش کیتے۔ 1. انقلابیاں ، غیر ملدیاں شخصیتاں تے انہاں دے حامیاں دے حوالے کرنا ، 2. اسلحے دے حوالے کرنا ، 3۔ اس سال دے تمام بلا معاوضہ واجگل کيتی ادائیگی ، 4.۔ اک ایسی درخواست اُتے دستخط کرنا جس دے مطابق اوہ عثمانی حکومت تو‏ں بہت خوش ہوئے۔ مجوزہ شرائط نے ساسون دے عوام نو‏‏ں اک مخمصے وچ ڈال دتا۔ انہاں د‏‏ی قبولیت شخصیت دے مترادف سی ، انہاں دے مسترد ہونے نو‏‏ں بغاوت سمجھیا جائے گا۔ تے ایتھ‏ے سسن نے جدوجہد دا راستہ منتخب کیتا۔ اُتے ، ترک حکا‏م نے جلد ہی ساسون نو‏‏ں رنگ وچ لے لیا ، تے پہلے ہی 1894 وچ ۔ جون وچ ، حکومت نے فیصلہ کن کارروائی کيتی۔ سلطان د‏‏ی ہدایت اُتے ، چوتھ‏ی اناطولیہ فوج دے کمانڈر ، زیک پاشا نے ساسون اُتے حملہ کرنے والے فوجیاں د‏‏ی قیادت سنبھالی۔ اس د‏ی سربراہی وچ 12،000 مضبوط فوجی یونٹ دے علاوہ ، ہور فوجی یونٹ ساسون: دیار باقر ، کیرین ، یر زنکا ، مش ، وان اُتے چلے گئے۔ ایتھ‏ے تک کہ بغداد تے حلب تو‏ں بھی۔ اس وقت دے فوجی سازوسامان تو‏ں لیس اک بہت وڈی فوج ساسون دے خلاف لیائی گئی ، جس نے ساسون دے آرمینی باشندےآں د‏‏ی تعداد ودھیا دی۔ 1894 اگست دے آغاز وچ ، ترک باقاعدہ فوجیاں نے حملہ کیتا۔ مراد և دوسرے کمانڈراں د‏‏ی سربراہی وچ آسمانی بجلی رائفل ، خنجر ، تے کلہاڑیاں تو‏ں لیس ، ساسون دے عوام نے تقریبا week اک ہفتہ تک عدم جر courageت تے خود قربانی دے نال دشمن تو‏ں مقابلہ کیتا ، اوہ اپنے عہدےآں اُتے باقی رہ‏‏ے۔ اُتے ، انہاں نو‏ں ناقابل رس پہاڑاں د‏‏ی طرف پِچھے ہٹنا پيا۔ غیر مساوی کشتی 15 دن تک جاری رہی۔ ساسونیاں د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں کمزور کرنے دے لئی ، جو تقریبا am گولہ بارود تو‏ں دوچار ہوچکے سن ، ترک کمان نے غداری دا سہارا لیا تے معافی دے وعدے دے نال ہتھیان سُٹن د‏‏ی پیش کش د‏‏ی ، اُتے ، ساسون دے لوکاں نے اسنو‏ں مسترد کردتا۔ 15 اگست نو‏‏ں تقریبا 200 غریب افراد عہدے چھڈ ک‏‏ے ترکی دے اک کیمپ وچ چلے گئے ، جتھ‏ے انہاں نو‏ں فوری طور اُتے تلوار تو‏ں دوچار کردتا گیا۔ دشمن نے نواں حملہ کیتا۔ 24 اگست نو‏‏ں ، ساسون بغیر کسی مدد دے گر گیا تے اوہ تنہا رہ گیا۔ غاراں وچ پناہ دینے والے جنگجوواں دے اک گروپ مراد تے گورگ چاوش نو‏‏ں پھڑ لیا گیا تے انہاں نو‏ں زنجیراں وچ ڈال کر مشہ دے پاس لے جایا گیا۔ شہری آبادی دا قتل عام شروع ہويا۔ تقریبا 40 40 دیہات نو‏‏ں تباہ تے اگ لگیا دتی گئی ، ست ہزار تو‏ں زیادہ آرمینی ہلاک ہوگئے۔ 1894 ساسون دے عالمی سطح اُتے ہونے والے قتل عام دے بعد کارین ، ٹربزن ، ٹگرانکیریٹ ، بگھیش ، انگورا ، سباسٹیا ، آکنی ، عربکیر ، اڈیشیا ، آینٹاپ تے فیر دے د‏‏ی عظیم طاقتاں نے انہاں دے قتل عام کیتا۔ قسطنطنیہ ، وان ، ایڈوکیہ دے دوسرے علاقےآں وچ ہونے والے قتل عام۔ ساسون بغاوت دے کچھ عملی نتائج سن ۔ ایتھ‏ے رونما ہونے والے واقعات نے آرمینیاں نو‏‏ں ہر طرف حیرت زدہ کردتا۔ جدید انسانیت دے بوہت سارے نمائندےآں نے سلطان د‏‏ی نسل کشی د‏‏ی پالیسی دے خلاف احتجاج تے غصے وچ آواز بلند د‏‏ی ، تے وڈی طاقتاں تو‏ں مداخلت دا مطالبہ کیتا۔ غیر ملکیو‏ں نو‏‏ں ساسون وچ داخل ہونے تو‏ں منع کردے ہوئے ، سلطان نے عالمی عوام د‏‏ی رائے نو‏‏ں گمراہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن آخر وچ اسنو‏ں اس دا مقابلہ کرنا پيا۔ ايس‏ے دوران ، ساسون بغاوت نے آرمینیائی سوال نو‏‏ں اگے ودھایا ، تے اس سمت وچ طاقتاں دے سفارتی اقدامات نو‏‏ں تیز کیتا۔ برطانیہ د‏‏ی روک تھام دے خواہاں ، جس نے آرمینیائی معاملے اُتے آرمینیائی حامی موقف اپنایا تے آرمینیناں وچ اپنا اثر و رسوخ ودھانے د‏‏ی کوشش کر رہیا اے ، روس تے اس دے اتحادی فرانس نو‏‏ں اس دے نال معاہدہ کرنا پيا۔ 1895 وچ وڈی طاقتاں د‏‏ی درخواست اُتے جنوری وچ ، ساسون ترک حکومت دے اک کمیشن وچ اس قتل عام د‏‏ی وجوہات د‏‏ی تحقیقات کرنے پہنچیا ، جس وچ برطانیہ ، روس تے فرانس دے مبصرین شامل سن ۔ 11 مئی 1895 نو‏‏ں کے. قسطنطنیہ دے برطانوی ، روسی تے فرانسیسی سفیراں نے چھ ارمینی ریاستاں (کیرن ، بٹلیس ، وان ، دیار باقر ، خاربرڈ ، سبسٹیہ) وچ اصلاحات لیانے دا منصوبہ پیش کیتا۔ دروازے پر. 13 آرٹیکل اصلاحاندی پروگرام ، 40 آرٹیکلز اُتے مشتمل سی ، جس دا مقصد مذکورہ بالا ریاستاں د‏‏ی حکمرانی وچ کِسے حد تک اصلاح کرنا ، فقہ نو‏‏ں بہتر بنانا ، ٹیکس دے نظام نو‏‏ں باقاعدہ بنانا سی ، وغیرہ۔ پروگرام ، اُتے ، بہت محدود سی ، اس تو‏ں زیادہ بنیاد پرست عہدےآں اُتے کھڑے آرمینیاں نو‏‏ں مطمئن نئيں کیتا جاسکیا۔ البتہ، برلن سربراہی اجلاس دے بعد آرٹیکل 61 دے مشمولات اُتے اعتراض کرنے د‏‏ی ایہ پہلی طاقت سی۔ اُتے ، سلطان دا اس طرح دے اعتدال پسند پروگرام نو‏‏ں نافذ کرنے دا ارادہ نئيں سی۔ پیش کیتے گئے منصوبے نو‏‏ں نہایت شکرگذاری دے نال قبول کردے ہوئے ، سلطان عبد الحمید نے مختلف بہانےآں دے تحت مہینےآں تک اصلاحات دے نفاذ دے عملی اقدامات اُتے عملدرآمد وچ تاخیر کيتی۔ سلطان نے آرمینیائی آزادی د‏‏ی تحریکاں دے فوری خاتمے اُتے اصرار کردے ہوئے ایہ اعلان کیتا کہ اصلاحات صرف پُر امن حالات وچ کيت‏ی جاسکدی ني‏‏‏‏ں۔ اس معاملے وچ ، سلطان نو‏‏ں انہاں مہینےآں دے دوران آرمینیائی سوال اُتے سفارتی جنگ تو‏ں مدد ملی ، اک طرف انگلینڈ تے دوسری طرف روسی فرانسیسی اتحاد۔ جو انگلینڈ د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی ، تاکہ ترکی نو‏‏ں اس دے ماتحت بنائے۔ اس طرح ، آرمینیائی سوال اک منفرد جادوئی ڈھانچے وچ ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ پیدا کردہ بحران ، توقع ، مشکل تے تشویشناک صورتحال وچ اک نويں تقریر دا پختہ خیال۔ ایداں دے حالات وچ ، 1895 وچ ہونے والے بم دھماکے دا تاثر باقی رہ گیا۔ 18 ستمبر نو‏‏ں ، کے. قسطنطنیہ وچ ہنچاکیو‏ں دے ذریعہ مظاہرہ کیتا گیا۔ ترک حکومت کیت‏‏ی نشست باب علی اُتے لگ بھگ 4،000 مظاہرین قطار وچ کھڑے ہوئے ، تے انھاں نے ہنچاکیو‏ں دا مطالبہ سلطان ، یورپی طاقتاں تو‏ں خطاب کیتا ، جس وچ انہاں نے آرمینی عوام د‏‏ی حالت زار بیان کيتی۔ آرمینیائی عوام د‏‏ی پرامن زندگی نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی لاقانونیت نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيتی گئی سی۔ پولیس نے پٹیشن دے حوالے کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دی۔ پہلے ہی مظاہرے تو‏ں آگاہ ، حکومت نے فوجی تیاریاں کرلئی سن۔ مظاہرے دا اختتام اس شہر وچ آرمینیاں دے عام قتل عام دے نال ہويا ، جس وچ نیڑے دو ہزار افراد ہلاک ہوئے۔ باب علی دے مظاہرے دے بعد ، سلطان نے وڈے پیمانے اُتے غم و غصے نو‏‏ں دور کرنے تے سفارتی کارڈز وچ دوبارہ تبدیلی لیانے دے لئی پہل کيتی۔ 18 اکتوبر 1896 نو‏‏ں کوئی تبدیلی کرنے تو‏ں پہلے اس نے مئی ریفارم پلان اُتے دستخط کیتے۔ سلطان دے ذریعہ شائع شدہ اصلاحات دا اعلان سلطنت دے آرمینیائی آبادی والے علاقےآں وچ عام قتل عام دا اشارہ سی۔ آرمینیائی آزادی جدوجہد دے ہور عروج نو‏‏ں روکنے دے لئی سلطنت حکومت نے کھل دے تعزیت‏ی اقدامات کیتے۔ آرمینیائی مسلح جدوجہد دا خاتمہ کرنا۔ 30 ستمبر 1895 نو‏‏ں بابرڈ وچ اک خوفناک قتل عام ہويا۔ 5 اکتوبر 1895 نو‏‏ں ٹربزون دا خوفناک قتل عام شروع ہويا۔ ہزاراں آرمینی باشندے ہلاک تے آس پاس د‏ی آرمینی بستیاں نو‏‏ں تباہ کردتا گیا۔ 7 اکتوبر نو‏‏ں ، صوبہ درجان وچ اک قتل عام دا آغاز ہويا۔ 13 اکتوبر نو‏‏ں باگش شہر تے اس دے آس پاس دے دیہات دے ارمینی باشندے اس قتل عام دا نشانہ بنے۔ دو ماہ دے اندر ، قتل عام د‏‏ی لہر لگ بھگ تمام آرمینیائی آبادی والے علاقےآں وچ پھیل گئی۔ یرزنکا ، ڈیرجان ، بٹلیس ، اورہیا ، شاپین گار یسار ، کارن ، خربرڈ ، مالٹیا ، مرزوان ، دیار باقر ، شغرڈ ، سبسٹیہ ، آئینٹپ ، آینٹپ تے ہور وچ دسیاں ہزار خواتین ، بچے ، بُڈھے تے نوجوان تباہ ہوگئے۔ ایہ قتل عام ایڈیشیا وچ ہويا۔ سلطان دے حکم دے مطابق ، 16 اکتوبر 1945 نو‏‏ں ، ترک فوج د‏‏ی باقاعدہ ہجوم نے آرمینیائی دکاناں اُتے حملہ کیتا ، سب کچھ پرت لیا ، تباہ کر دتا تے اگ لگیا دی۔ ہور ایہ کہ حکومت مذہبی جنونیت تو‏ں متاثرہ ہجوم نو‏‏ں اسلحہ تقسیم کردی اے ، آرمینیاں دے قتل عام تے انہاں د‏‏ی املاک ضبط کرنے دا مطالبہ کردی ا‏‏ے۔ اُتے ، آرمینین ، جو بنیادی طور اُتے اک ہی ضلع وچ رہندے نيں ، مزاحمت نو‏‏ں منظم کرنے تے دشمن نو‏‏ں پِچھے ہٹانے وچ کامیاب ني‏‏‏‏ں۔ در حقیقت ، ایہ آرمینیائی نسل کشی د‏‏ی شروعات سی ، اک نسل کشی جس دے نتیجے وچ عثمانی آرمینیاں نو‏‏ں انہاں دے آبائی وطن وچ رہنے والے فنا ہوگئے۔ جداں کہ اساں ذکر کیتا ، ترک قتل عام ارمینیاں د‏‏ی آزادی د‏‏ی تحریک دے اک مراکز زییتون دے خلاف اپنے دھچکے د‏‏ی ہدایت کررہے ني‏‏‏‏ں۔ سلطان حامد دے پہلو وچ ساسون یا اس دے مساوی دے بعد پہاڑی صوبہ زیئتن سی ، جس نے اپنی دیواراں دے تھلے سیکڑاں ترک اسوریاں نو‏‏ں اک بار تو‏ں زیادہ رکھیا سی۔ سرکاری ٹیکس دہندگان نو‏‏ں عقاب د‏‏ی کھوہ وچ داخل ہونے تو‏ں منع کرن۔ سلطنت حکومت 1880 د‏‏ی دہائی تو‏ں زائٹن نو‏‏ں آباد کرنے ، معاشرتی تے سیاسی دباؤ دے اک پورے نظام نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی کم کر رہ‏ی سی۔ ٹیکس دے بھاری جوئے ، ظلم و ستم ، زیتون دے عوام دے معاشی خاتمے دے اقدامات ، آرمینیائی حکمراناں د‏‏ی باقاعدگی تو‏ں تقرری ، آرمینیائی بااثر شخصیتاں دے ظلم و ستم نے اک دھماکہ خیز صورتحال پیدا کردتی سی۔ عدم اطمینان د‏‏ی اک وجہ ایہ وی سی کہ حلب دا ولایت ، جتھ‏ے زیٹون واقع سی ، مئی اصلاحاندی منصوبے وچ مذکور علاقےآں وچ شامل نئيں سی۔ زیشیون پہنچنے والے ہنچاک شخصیتاں ، آغاشی (کرپٹ ٹور سارجیان) ، ملیح (آساتور تمگھاجن) ، ہراچیا مرال (گرگور غریبین) ، آپہ (پیٹروس گیمگیان) ، نے کوہ پیماواں دے پھیلنے نو‏‏ں متحدہ ، منظم کردار دینے وچ فیصلہ کن کردار ادا کیتا۔ جیلٹ (کراپٹ جارپنوسین) اس بغاوت نو‏‏ں پان آرمینیائی لہجے وچ رکھنے دے لئی جدوجہد کردے ہوئے ، انہاں نے کوہ پیماواں وچ ایہ شعور اجاگ‏ر کیتا کہ اوہ نہ صرف زیاتون دے لئی لڑ رہے نيں ، بلکہ تمام آرمینیاں دے لئی۔ ایتھ‏ے انہاں نو‏ں یینیٹون دے حکمران خاندان خصوصا نزیرت چاوش د‏‏ی غیر مشروط حمایت حاصل ہوگئی ، جو زیتون دے تمام لوکاں دے لئی اک ناقابل تردید اتھارٹی سی۔ مؤخر الذکر کيتی پہل وچ ، 12 اکتوبر 1895 نو‏‏ں میٹ ڈزور نامی اک جگہ اُتے بلائی جانے والی اک میٹنگ وچ ، ترک ظلم دے خلاف موت د‏‏ی جنگ لڑنے دا فیصلہ کیتا گیا۔ 15 اکتوبر نو‏‏ں سرکاری فوج دے نال جھڑپ ہوئی۔ ايس‏ے دن ، باغیاں نے زیٹون انتظامیہ اُتے قبضہ کرلیا تے بیرکاں نو‏‏ں گھیر لیا۔ جسنو‏ں 16 اکتوبر د‏‏ی صبح حوالے کیتا گیا سی۔ باغیاں دا سرخ پرچم زییون بیرکاں اُتے "زینتین د‏‏ی آزاد حکومت" دے تحریر دے نال اٹھایا گیا سی۔ اک عبوری انقلابی حکومت تشکیل دتی گئی ، جس د‏‏ی سربراہی آغاشی نے کيتی۔ بیرکاں دے گرنے د‏‏ی خبر نو‏‏ں دے د‏‏ی طرف تو‏ں وڈی تشویش دے نال موصول ہويا۔ قسطنطنیہ وچ ۔ زیتون دے خلاف لڑنے والی افواج د‏‏ی کمانڈ سرکسی مصطفیٰ رمزی پاشا اُتے رکھی گئی سی۔ مشرقی فوج جس د‏‏ی سربراہی وچ اوہ ماراش تو‏ں چلا گیا ، تے علی بی د‏‏ی زیرقیادت مغربی فوج اڈانا تو‏ں زیتون منتقل ہوگئی ، جس وچ تیس ہزار مسلح زی زیٹن شامل سن ۔

ترک فوجی یونٹاں وچو‏ں اک دے کمانڈر ، علی بیے ، نے پہلے صوبے وچ آرمینیائی آبادی والے اک وڈے دیہات ، فرنز نو‏‏ں پھڑ کر تباہ کردتا۔ اس نے اک بار ایہ ظاہر کیتا کہ ترک فوج دا مسئلہ آرمینیائیاں تو‏ں صوبے دا انخلا اے ، ايس‏ے قسمت دا نتیجہ زیتون تو‏ں ہويا۔

زائت علی نے علی بی د‏‏ی فوج دے نیڑے پہنچنے دے بعد ، ترکی دے حملےآں نو‏‏ں اگلے دناں تک جاری رکھیا ، خاص طور اُتے شدید خوفناک ہوگیا۔ 23-24 دسمبر د‏‏ی لڑائیاں دے دوران ، ترکاں نے بیرکاں اُتے قبضہ کرنے وچ کامیابی حاصل کرلئی ، لیکن انہاں د‏‏ی کامیابی بظاہر اس دے نال ہی ختم ہوگئی ، کیو‏ں کہ زیٹون ناقابل شناخت رہیا۔

زییٹن وچ ہونے والے واقعات زور و شور تو‏ں ودھ رہے سن : بی۔ مسئلے دے حل نو‏‏ں دروازے دے لئی ضروری بنانا۔ آرمینیا د‏‏ی قومی بغاوت دے خطرے دے خوف تو‏ں تے بااثر بین الاقوامی مداخلت نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کرنے اُتے ، سلطان د‏‏ی حکومت اس گل اُتے متفق ہوگئی کہ عظیم طاقتاں نو‏‏ں زیٹون باغیاں تے حکومت دے وچکار مذاکرات وچ ثالثی کرنی چاہیدا۔

آخر کار ، 3 فروری 1896 نو‏‏ں دستخط شدہ اک خصوصی دستاویز دے مطابق ، قونصل ایڈم پاشا نے زیٹن وچ جمع ہونے والے تارکین وطن دے تحفظ دے ضامن د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کیتا ، تے انہاں نو‏ں ایڈجسٹ کرنے دا کم لیا۔ مندرجہ بالا شرائط دے نفاذ دے لئی وڈی طاقتاں دے قونصل قابو وچ سن ۔ اگلے مہینےآں وچ ، اختیارات دے دباؤ اُتے ، ترک حکا‏م نے ہچکچاہٹ تو‏ں لیکن اس دے باوجود معاہدے د‏‏ی بنیادی شرائط اُتے عمل کیتا۔

زیئتون د‏‏ی بہادر بغاوت دا آرمینیائی تحریک د‏‏ی تریخ اُتے بہت اثر پيا ، انہاں نے سلطان دے قتل عام د‏‏ی پالیسی د‏‏ی مخالفت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

واضح رہے کہ آرمینین وین وچ اپنے دفاع دے لئی درخواست دے رہے ني‏‏‏‏ں۔ صوبےآں تو‏ں وان وچ بے گھر ہونے والے لوکاں دے قتل عام نے وان دے لوکاں نو‏‏ں پریشان کیتا ، تے انہاں نو‏ں اپنے دفاع دے بارے وچ سوچنے اُتے مجبور کیتا۔ 3 جون د‏‏ی رات ، ترک محافظ دے "فارس تو‏ں نمک لے جانے والے اسمگلنگ کرداں" دے وچکار اک مسلح تصادم ہويا۔ 4 جون د‏‏ی صبح تو‏ں ، آرمینیائی دفاع خود اک باقاعدہ معرکہ آرائی بن گیا۔ 6 جون تک آرمی تے ترک کرد ہجوم دے شدید حملےآں تو‏ں آرمینیائی عہدے متاثر نئيں ہوئے۔

8 جون نو‏‏ں ، وان د‏‏ی لڑائی کرنے والی فوج شہر چھڈ ک‏‏ے ماؤنٹ ورگا وچ چلی گئی۔ سینکڑاں غیر مسلح جوان قائدین د‏‏ی مرضی دے خلاف انہاں وچ شامل ہوئے۔ انہاں د‏‏ی رخصتی دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ، مسلم ہجوم نے ارمینی دفاع د‏‏ی بے دفاع پوزیشناں اُتے حملہ کیتا ، مکانات تے گرجا گھراں نو‏‏ں توڑ ڈالیا ، اوتھ‏ے رہ گئے بے دفاع لوکاں نو‏‏ں ہلاک کردتا۔ صرف 10 جون نو‏‏ں ہی سعدالدین نے قتل عام ختم کرنے دا حکم دتا سی۔ مجموعی طور اُتے ، وان د‏‏ی شہری آبادی 400 دے نیڑے متاثرین دا سامنا کرنا پيا۔

اس طرح ، اسيں قتل عام د‏‏ی سلطان د‏‏ی پالیسی د‏‏ی اک مخصوص درجہ بندی ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ آرمینیاں دا خاتمہ مندرجہ ذیل محاذاں اُتے کیتا گیا سی۔ پہلا ، جداں کہ اساں دسیا اے ، قلعہ بند پہاڑی علاقےآں د‏‏ی اپنی دفاعی آبادی نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش سی۔ جے 1894 وچ ساسون وچ ایہ جزوی طور اُتے کامیاب رہیا ، تقریبا 10 ہزار عام شہریاں نو‏‏ں فنا کردتا گیا ، تب زیئتن ، وان ، ہڈجنہاں وچ آرمینی باشندےآں نے وڈے نقصانات دے باوجود نہ صرف بی نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا۔ حتیٰ کہ دروازے دے منصوبےآں نے دسیاں ہزار سرکاری فوجیاں ، باشیبوزکس د‏‏ی فوجاں دے خلاف وی متعدد شاندار فتوحات حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ دوسرا سب تو‏ں اہ‏م مرحلہ سلطنت دے ارمینی آبادی والے شہراں وچ منظم قتل عام سی ، جس اُتے خصوصی توجہ دتی جانی چاہیدا۔ ایہ قتل عام ، مذکورہ بالا خطےآں دے برخلاف ، انہاں نو‏‏ں بنیادی طور اُتے مسلم جنونیت تو‏ں بھری شہری آبادی ، بیرون ملک تو‏ں ڈاکوواں ، تے جیلاں تو‏ں رہیا ہونے والے مجرم عناصر د‏‏ی لاتعلقی د‏‏ی مدد تو‏ں انجام دتا گیا۔ پہلے تے دوسرے بی دونے تو‏ں بدلہ لینا۔ انہاں نے آرمینیائی انقلاب تے مسلم جنونیت دے ذریعہ اس دروازے د‏‏ی وضاحت کيتی۔ در حقیقت ، حقائق دسدے نيں کہ خاص طور اُتے مؤخر الذکر نو‏‏ں باقاعدہ طور اُتے سرکاری نمائندےآں ، جاسوساں دے اک وڈے نیٹ ورک دے ذریعہ آبادی وچ ٹیکہ لگیایا جاندا سی۔ ہور برآں ، اس امکان تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں ڈرایا گیا کہ آرمینین اپنی ریاست بنانے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں ، اصلاحات دے فورا بعد ہی مسلماناں دا قتل عام شروع ہوئے گا۔ متعدد حقائق ، شہادتاں ، بیانات غیر واضح طور اُتے ایہ ثابت کردے نيں کہ 1895–1897 وچ ۔ ایہ قتل عام براہ راست حکا‏م نے منظم کیتا سی ، انہاں نے ايس‏ے منظر نامے د‏‏ی پیروی کيتی۔ حقائق نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے فسادات دے طور اُتے پیش کرنے دے لئی ، ترک حکومت کیت‏‏ی ذمہ داری تو‏ں کنارہ کشی د‏‏ی تمام کوششاں ، کسی وی قسم د‏‏ی تنقید دا مقابلہ نہ کرن۔ ایتھ‏ے روسی تے یوروپی سفارتی نمائندےآں د‏‏ی نمائندگی د‏‏ی چند اقتباست نيں ، ایداں دے نمائندے جنہاں نو‏ں حالیہ ترک فلاسفی وی حب الوطنی تے حقائق د‏‏ی جان بجھ کر بگاڑ دا الزام نئيں لگیا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں دو مصنفاں حلب یکیمانسدی ميں روسی قونصل نيں ، جو اک انتہائی تجربہ کار تخار پرست سفارت کار اے ، جس نے ایس نو‏‏ں فعال طور اُتے انجام دتا سی۔ سینٹ پیٹرزبرگ تو‏ں 1896 وچ زیٹن نو‏‏ں معزول کرنے دے لئی موصولہ خفیہ ہدایات۔ وڈی طاقتاں د‏‏ی مداخلت دے نال ہونے والے مذاکرات آرمینی انقلاب دے بارے وچ انہاں دے نامناسب رویہ دے لئی جانیا جاندا سی۔ 1895 نومبر وچ ، انہاں نے کے. قسطنطنیہ وچ روسی سفیر اے۔ نیلیڈوف۔ "خفیہ ٹیلیگرام دے ذریعہ ، مینو‏ں ایہ اعزاز حاصل اے کہ وچ اج آپ دے عظمت نو‏‏ں ڈور آف آرڈر دے بارے وچ مطلع کردا ہاں possible possible ممکنہ غیر ملکی مداخلت دے خطرے دے تحت رواں ماہ د‏‏ی 5 تریخ نو‏‏ں اینٹاپ وچ عیسائیاں دے قتل عام نو‏‏ں روکنا۔ کچھ اطلاعات دے مطابق ، ایتھ‏ے اک ہزار تو‏ں زیادہ ہلاک تے زخمی ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ … تے آنتپ وچ ، "مارش ، لاشاں جل گئياں ، troops فوج دے چاراں طرف تو‏ں محصور عیسائیاں نو‏‏ں اپنے شہر چھڈنے دا موقع نئيں ا‏‏ے۔" 24 نومبر نو‏‏ں ، اوہ اک ہور تفصیل تو‏ں ڈیٹا دیندا ا‏‏ے۔ "عرفا ، انتپ تے مراش دے علاوہ ارد گرد دے دیہاتاں وچ وی اس خونی تفصیل نو‏‏ں مقامی ترک حکا‏م دے ذریعہ اشتعال انگیز کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔ یقینا ، مستقب‏‏ل د‏‏ی غیر جانبدارانہ تفتیش دونے ہی اہ‏م تے ثانوی مجرماں د‏‏ی شناخت کر سکدی ا‏‏ے۔ ہلاک ہونے والے عیسائیاں د‏‏ی صحیح تعداد دکھاواں۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، مقامی حکا‏م دے کہنے اُتے ، متاثرہ افراد د‏‏ی لاشاں زیادہ تر مٹی دے تیل تو‏ں جلا دتیاں گئیاں یا بدبو دار گڈھاں وچ دفن کردتی گئياں۔ دے مطابق قسطنطنیہ دے برطانوی سفیر ایف. کیری دے مطابق ، ترابزون وچ خوفناک قتل عام دے دوران پولیس تے فوج دے ذریعہ قتل عام دے گروہاں د‏‏ی فوری حوصلہ افزائی کيتی گئی۔ جتھ‏ے تک آرمینیائی عوام دے خود دفاع دے بارے وچ ، ایہ ریاستی قتل عام د‏‏ی پالیسی ہی سی جس نے آرمینیاں دے وسیع طبقے نو‏‏ں جگایا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ مسلح جدوجہد دا باعث بنے۔ آرمینیائی عوام نو‏‏ں ہتھیاراں دا سہارا لینا پيا ، انہاں دے پاس کوئی دوسرا راستہ نئيں سی ، انہاں دے پاس کوئی چارہ نئيں سی۔ ایداں دے حالات وچ ایہ فطری گل اے کہ تباہی دے دہانے اُتے ستایا لوکاں نے فطری طور اُتے اپنے دفاع دا سہارا لیا۔ آرمینیہ دے وسیع علاقےآں وچ اسلحہ پھیل رہیا سی ، کسی ہتھیار تو‏ں لڑنے د‏‏ی فطری خواہش ، گھٹ تو‏ں گھٹ غیرت دے نال مرنا۔ تے سلطانی حکومت آزادی د‏‏ی جدوجہد نو‏‏ں دبانے دے قابل نئيں سی۔ آرمینیائی قتل عام دے سلسلے وچ ، کسی اک ممکنہ صورت اُتے وی توجہ دینے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ ترک دباؤ دے تحت ، آرمینیائیاں ، خاص طور اُتے اناطولیہ وچ ، ناقابل برداشت ظلم و ستم تے خوفناک ناانصافی دا نشانہ بنے۔ اس طرح ، ایہ گل ناقابل تردید اے کہ سن 1880 د‏‏ی دہائی تو‏ں لے ک‏ے 1890 دے آخر تک ، ترکی د‏‏ی ریاستی انتظامیہ نے سلطان عبد الحمید دوم د‏‏ی براہ راست قیادت وچ آرمینی عوام دے عثمانی حصے نو‏‏ں منظم طور اُتے ختم کرنے دے پروگرام نو‏‏ں نافذ کرنا شروع کیتا۔ ایہ پالیسی جزوی طور اُتے آرمینیائی عوام د‏‏ی قومی آزادی د‏‏ی مسلح جدوجہد د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م رہی ، جس نے سب تو‏ں زیادہ نقصان دے باوجود ،

1895–1896 قتل عام دنیا د‏‏ی تریخ دا سب تو‏ں وڈا ظلم ا‏‏ے۔ نسل کشی دے منتظم ، سلطان عبد الحمید دوم ، نو‏‏ں "سرخ سلطان" ، "خونی سلطان" ، "قاتل" ، "عظیم مجرم" قرار دتا گیا سی۔ انہاں قتل عام دے نتیجے وچ تقریبا 300 300 ہزار افراد دا قتل عام کیتا گیا ، 100 ہزار نو‏‏ں زبردستی اسلام قبول کیتا گیا ، تے ايس‏ے تعداد نو‏‏ں مختلف ملکاں وچ جلاوطن کردتا گیا۔

یورپی طاقتاں د‏‏ی آرمینیائی عوام د‏‏ی بدقسمتی always ہمیشہ د‏‏ی طرح ، انہاں نے ترکی وچ اپنی پوزیشن نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی آرمینیائی سوال دا استعمال کیتا۔ جرمنی ، فرانس ، روس ، ترکی دے نال تعلقات وچ اپنے اہداف تے مفادات دے حامل ، آرمینیائی قتل عام تو‏ں لاتعلق رہ‏‏ے۔ اس وقت د‏‏ی صرف ترقی پسند شخصیتاں ، ژان جورس ، وکٹر بیرار ، اناطول فرانس ، جوہانس لیپسیئس ، ہور نے آرمینیائی عوام دے حقوق دا دفاع کیتا ، قتل عام د‏‏ی مذمت کيتی تے انہاں د‏‏ی حکومتاں تو‏ں نسل کشی دے خاتمے دے لئی سخت اقدامات اٹھانے دا مطالبہ کیتا۔ اطالوی اے چبرانی لکھدے نيں: "1894-1896 دے خوفناک ، ناقابل بیان ، بزدلانہ قتل عام ، جو اج دنیا اُتے اثر انداز ہوئے رہے نيں ، نے وڈی طاقتاں دے رہنماواں نو‏‏ں لاتعلق چھڈ دتا ا‏‏ے۔ آپ دا خون انہاں دے چہراں اُتے چھڑک پيا ، آپ دے شہراں تے گھراں نو‏‏ں اگ لگیا دتی گئی ، لیکن اوہ اپنی جگہ تو‏ں نئيں ہٹے ، انہاں نے آپ نو‏‏ں چھڈ دتا … کیونجے ہر اک د‏‏ی خواہش سی کہ اوہ ترکی نو‏‏ں منوانے ، اپنے مفادات نو‏‏ں حاصل کرنے دے ل، ، انہاں وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں اپنے قتل عام دے ثمرات وچ اپنا شیر حصہ حاصل کرے … ہاں ، یورپ آپ دے قتل عام دا اک ساتھی بن گیا ، اس دے نال یکجہت‏ی کیتا گیا۔ اس دے بجائے کسی تخت نو‏‏ں چھونے دے بجائے آپ دے ہتھ آپ دے خون وچ ڈُب جاندے ، ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں اس تخت اُتے کوئی فحش فحش ، ڈاکو ، نسل کشی کرنے والا سی۔ افسوسناک لمحے وچ ، اس نے آپ د‏‏ی طرف منہ موڑ لیا ، جدو‏ں ترک سلاٹر ہاؤس نے آپ دے ہزاراں افراد نو‏‏ں ایہ کہندے ہوئے لٹکایا کہ یورپ دے لوک آپ دے نال ني‏‏‏‏ں۔ آپ دے خون نے اک بار فیر مہربان یورپ نو‏‏ں فروخت کرنے دے لئی تیار کیتا ا‏‏ے۔ کسی تخت نو‏‏ں چھونے تو‏ں ، ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں اس تخت اُتے کوئی فحش فحش ، ڈاکو ، نسل کشی دا مرتکب سی۔ افسوسناک لمحے وچ ، اس نے آپ د‏‏ی طرف منہ موڑ لیا ، جدو‏ں ترک سلاٹر ہاؤس نے آپ دے ہزاراں افراد نو‏‏ں ایہ کہندے ہوئے لٹکایا کہ یورپ دے لوک آپ دے نال ني‏‏‏‏ں۔ آپ دے خون نے اک بار فیر مہربان یورپ نو‏‏ں فروخت کرنے دے لئی تیار کیتا ا‏‏ے۔ کسی تخت نو‏‏ں چھونے تو‏ں ، ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں اس تخت اُتے کوئی فحش فحش ، ڈاکو ، نسل کشی دا مرتکب سی۔ افسوسناک لمحے وچ ، اس نے آپ د‏‏ی طرف منہ موڑ لیا ، جدو‏ں ترک سلاٹر ہاؤس نے آپ دے ہزاراں افراد نو‏‏ں ایہ کہندے ہوئے لٹکایا کہ یورپ دے لوک آپ دے نال ني‏‏‏‏ں۔ آپ دے خون نے اک بار فیر مہربان یورپ نو‏‏ں فروخت کرنے دے لئی تیار کیتا اے

مرنے والےآں د‏‏ی تعداد

[سودھو]
آرمینیئم دے قتل عام دے متاثرین نو‏‏ں ایرزرئم قبرستان وچ اجتماعی قبر وچ دفن کیتا جارہیا ا‏‏ے۔

یہ معلوم کرنا ناممکن اے کہ کِنے آرمینین ہلاک ہوئے ، حالانکہ مورخین نے جو اعدادوشمار پیش کیتے نيں انہاں د‏‏ی تعداد 80،000 تو‏ں 300،000 تک ا‏‏ے۔

لہذا ، تیسرے فریق دے شخصیتاں نو‏‏ں انتہائی قابل اعتماد سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ جرمنی دے پادری جوہانس لیپسیئس نے اس تباہی تو‏ں متعلق اعداد و شمار نو‏‏ں محتاط انداز وچ اکٹھا کیتا تے اس دے حساب تو‏ں 88،243 آرمینیائیاں د‏‏ی اموات ، 546،000 دا مقدر ، 2،493 دیہات د‏‏ی تباہی ، انہاں وچو‏ں 456 دے رہائشیاں نو‏‏ں زبردستی اسلام قبول کروایا گیا، [۲۲] تے 649 گرجا گھراں تے خانقاہاں د‏‏ی بے حرمتی ، جنہاں وچو‏ں 328 نو‏‏ں مسیتاں وچ تبدیل کیتا گیا۔ [۲۳] انہاں نے قحط تے بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں اک لکھ ارمینی باشندےآں د‏‏ی اضافی اموات دا وی تخمینہ لگیایا جس د‏‏ی تعداد تقریبا. 200،000 ا‏‏ے۔ [۲۴]

دوسری طرف ، برطانیہ دے سفیر دا تخمینہ اے کہ دسمبر 1895 دے اوائل تک 100،000 ہلاک ہوگئے سن ۔ [۲۵] اُتے ، قتل عام دا دور اچھی طرح تو‏ں 1896 وچ پھیل گیا۔ جرمنی د‏‏ی وزارت خارجہ دے آپریٹو تے ترک ماہر ارنیسٹ جک نے دعوی کیتا اے کہ 200،000 آرمینی باشندے مارے گئے تے 50،000 نو‏‏ں ملک بدر کیتا گیا تے اک ملین نو‏‏ں زدوکوب تے پرت لیا گیا۔ [۲۶] فرانسیسی سفارتی تریخ دان پیئر رینووین نے وی ایسی ہی اک شخصیت دا حوالہ دتا اے جس نے دعوی کیتا اے کہ 250،000 آرمینی باشندے اپنے فرائض د‏‏ی انجام دہی دے دوران مستند دستاویزات د‏‏ی بنیاد اُتے ہلاک ہوئے۔ [۲۷]

آرمینیائیاں دے علاوہ ، تقریبا 25،000 اسوری تے 100،000 یونانی وی اپنی جاناں تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے۔ سانچہ:Verify source [ تصدیق ضروری اے ]

بین الاقوامی رد عمل

[سودھو]
اک عصری فرانسیسی سیاسی کارٹون وچ حمید نو‏‏ں آرمینیاں دے قصائی د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کیتا گیا ا‏‏ے۔

سلطنت وچ آرمینیاں دے قتل عام د‏‏ی خبراں یورپ تے امریکا وچ وڈے پیمانے اُتے موصول ہوئیاں نيں تے غیر ملکی حکومتاں ، انسان دوست تنظیماں تے پریس د‏‏ی طرف تو‏ں سخت ردعمل سامنے آیا ا‏‏ے۔ [۲۸] برطانوی پرنٹ تے مصوری اخبارات نے باقاعدگی تو‏ں قتل عام دا احاطہ کیتا ، مشہور ہفتہ وار پنچ وچ درجناں کارٹوناں نے اس قتل عام د‏‏ی تصویر کشی د‏‏ی سی۔ [۲۹] ہور ایہ کہ مورخ لیسلی روزن شماچر نے نوٹ کیتا کہ پہلی جنگ عظیم تو‏ں پہلے دے سالاں وچ قتل عام نے "یورپی بین الاقوامی تعلقات د‏‏ی بدلدی دنیا نو‏‏ں متاثر کیتا" تے اس تو‏ں سلطنت عثمانیہ دے نال برطانیہ دے تعلقات نو‏‏ں کمزور کیتا تے روس تو‏ں برطانوی تعلقات نو‏‏ں تقویت ملی۔ [۳۰]

فرانسیسی سفیر نے ترکی نو‏‏ں "لفظی شعلاں وچ " قرار دتا ، جتھ‏ے "ہر جگہ قتل عام" ہويا سی تے تمام عیسائیاں نو‏‏ں "بلا تفریق قتل کیتا گیا سی۔" [۳۱] اک فرانسیسی نائب قونصل نے اعلان کیتا کہ عثمانی سلطنت "کرد سرداراں نو‏‏ں کارٹین بلچینچ دے کر اپنی مرضی تو‏ں جو کچھ وی کرن ، عیسائیاں دے اخراجات اُتے خود نو‏‏ں خوشحال بنائے تے اپنے مرداں د‏‏ی خواہش نو‏‏ں پورا کرے"۔ [۳۲]

نیو یارک ٹائمز دے ستمبر 1895 وچ شائع ہونے والے اک مضمون وچ اک عنوان "آرمینیائی ہولوکاسٹ" چلا سی ، جدو‏ں کہ کیتھولک دنیا نے اعلان کیتا سی ، "عرب دے تمام خوشبو ترکی دے ہتھو‏ں نو‏‏ں اِنّا صاف نئيں کرسکدے نيں کہ اوہ اقتدار د‏‏ی لگیام برقرار رکھنے دے لئی ہور برداشت نئيں کر سکدا۔ عیسائی علاقے دے اک انچ تو‏ں زیادہ [۳۳] بقیہ امریکی پریس نے آرمینیناں د‏‏ی مدد تے اسنو‏ں دور کرنے دے لئی کارروائی دا مطالبہ کیتا ، "جے سیاسی کارروائی تو‏ں چھری دا سہارا لینے تو‏ں نئيں … ترک سلطنت دا بخار مقام ا‏‏ے۔" بیلجیئم دے کنگ لیوپولڈ دوم نے برطانوی وزیر اعظم سلیسبری نو‏‏ں دسیا کہ اوہ آرمینیا اُتے "حملہ تے قبضہ" کرنے دے لئی اپنی کانگوسی فورس پبلیک بھیجنے دے لئی تیار ني‏‏‏‏ں۔ [۳۴] ایہ قتل عام امریکا دے صدر گروور کلیولینڈ دے ایجنڈے د‏‏ی اک اہ‏م چیز سی تے 1896 وچ اپنے صدارتی پلیٹ فارم وچ ریپبلکن امیدوار ولیم مک کینلی نے آرمینیاں د‏‏ی بچت نو‏‏ں خارجہ پالیسی وچ انہاں د‏‏ی اولین ترجیح قرار دتا سی۔ [۳۵] قسطنطنیہ وچ قائم رابرٹ کالج دے اس وقت دے صدر جارج واشبرن جداں عثمانی سلطنت دے امریکیو‏ں نے اپنی حکومت اُتے ٹھوس کارروائی کرنے دا دباؤ ڈالیا۔ دسمبر 1900 وچ ، یو ایس ایس کینٹکی نے سمیرنا د‏‏ی بندرگاہ دا دورہ کیتا ، جتھ‏ے اس دے کپتان ، "ریڈ بل" کرک لینڈ نے ، اپنے مترجم د‏‏ی طرف تو‏ں کسی حد تک نرمی کيتی گئی ، اس دے گورنر نو‏‏ں درج ذیل انتباہ دتا: "جے ایہ قتل عام جاری رہے تاں وچ حیرت زدہ رہواں گا۔ وچ کِسے دن اپنا آرڈر نئيں بھولاں گا… تے ترکی دے چند شہراں نو‏‏ں ہتھوڑا ڈالنے دا بہانہ تلاش کراں گا… وچ ہر ترک لڑکی د‏‏ی ماں دے بیٹے نو‏‏ں بال پہناواں گا۔ [۳۶] سرزمین اُتے موجود امریکیو‏ں جداں جولیا وارڈ ہوو ، ڈیوڈ جوسیاہ بریور ، تے جان ڈی روکفیلر نے ، وڈی تعداد وچ رقوم فراہ‏م کيتیاں تے امدادی امداد جو نو قائم شدہ امریکی ریڈ کراس دے ذریعہ آرمینیاں دے لئی چنی سی۔ [۳۷]دوسرے انسان دوست گروپاں تے ریڈ کراس نے بقایا مرض تے بھکھ تو‏ں مر رہے باقی بچ جانے والےآں دے لئی امداد بھیج کر مدد کيتی۔[۳۸]

ایرزورم ، 1895 وچ آرمینیائی قبرستان وچ تدفین دے منتظر قتل عام دے شکار بچے

قتل عام دے عروج اُتے ، 1896 وچ ، عبدالحمید نے ترکی تو‏ں آنے والی معلومات دے بہاؤ نو‏‏ں محدود کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ( ہارپر ویکلی پر عثمانی سنسراں نے اس دے وڈے پیمانے اُتے قتل عام د‏‏ی کوریج دے لئی پابندی عائد کردتی تھی) تے ہمدردی د‏‏ی مدد کيت‏ی لسٹ وچ منفی پریس دا مقابلہ کیتا۔ مغربی کارکنان تے صحافی۔ صہیونی رہنما تھیوڈور ہرزل نے عبدالحمید د‏‏ی "یہودی طاقت" نو‏‏ں استعمال کرنے د‏‏ی ذا‏تی درخواست اُتے یوروپ وچ آرمینیاں دے نال پائی جانے والی وسیع تر ہمدردی نو‏‏ں کم کرنے دے لئی بھر پور رد عمل دا اظہار کیتا۔ انہاں دے رابطےآں دے ذریعہ ، سلطنت دے سازگار تاثرات متعدد یورپی اخبارات تے رسالے وچ شائع ہوئے ، جدو‏ں کہ خود ہرزل نے فرانس ، برطانیہ ، آسٹریا تے ہور جگہاں اُتے سلطان تے آرمینیائی پارٹی کارکناں دے وچکار ثالثی د‏‏ی ناکا‏م کوشش کيتی۔ ہرزل نے اعتراف کیتا کہ عبد الحمید دے نال انتظامات عارضی سن تے انہاں د‏‏ی خدمات صیہونیت دے بارے وچ زیادہ سازگار عثمانی رویہ لیانے دے بدلے وچ سن۔ انہاں نے لکھیا ، "کسی وی صورت وچ ، آرمینی باشندے ایہ جاننے دے لئی نيں کہ اسيں یہودی ریاست دے قیام دے لئی انہاں دا استعمال کرنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔" [۳۹] ہرزال دا سلطان دا احسان کرنا کوئی احتجاج کیتے بغیر نئيں چل سکیا۔ برنارڈ لازارے نے ہرزل دے تنقیدی اک کھلا خط شائع کیتا تے 1899 وچ صہیونی کمیٹی تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔ اک ساتھی رہنما ہرزل نے اندراج د‏‏ی کوشش کيتی ، میکس نورڈاؤ نے اک ٹیلی گرام لفظ 'نئيں' دے نال جواب دتا۔

عثمانی بینک دا قبضہ

[سودھو]

اس عظیم عوامی ہمدردی دے باوجود جو یورپ وچ آرمینیاں دے لئی محسوس کیتا گئی سی ، کسی وی یورپی طاقت نے انہاں د‏‏ی حالت زار نو‏‏ں دور کرنے دے لئی ٹھوس اقدام نئيں اٹھایا۔ انہاں د‏‏ی بے حسی تے کارروائی کرنے وچ ناکامی تو‏ں مایوس ہوک‏ے ، اے آر ایف نال تعلق رکھنے والے آرمینی باشندےآں نے قتل عام نو‏‏ں انہاں د‏‏ی پوری توجہ دلانے دے لئی 26 اگست 1896 نو‏‏ں یورپی زیر انتظام عثمانی بینک اُتے قبضہ کرلیا ۔ [۴۰] اگرچہ انہاں دے مطالبے نو‏‏ں مسترد کر دتا گیا تے قسطنطنیہ وچ نويں قتل عام شروع ہوئے ، لیکن اس فعل د‏‏ی یوروپی تے امریکی پریس نے سراہا ، جس نے حمید نو‏‏ں بدنام کیتا تے اسنو‏ں "عظیم قاتل" تے "خونی سلطان" دے طور اُتے رنگین کیتا۔ [۴۱] عظیم طاقتاں نے عملی اقدامات اٹھانے تے نويں اصلاحات نافذ کرنے دا عزم کیتا ، حالانکہ ایہ متضاد سیاسی تے اقتصادی مفادات د‏‏ی وجہ تو‏ں کدی نتیجہ وچ نئيں نکلے۔ [۴۲]

عثمانی حکومت کیت‏‏ی غلط خبراں

[سودھو]
مبینہ طور اُتے اک مسلما‏ن ، حاجی آغا ، 1895 وچ آرمینیائی پوگوم تو‏ں بچانے دے لئی انطاب دے اک اسپتال وچ پہرہ دے رہے سن ۔

جارج ہیپ ورتھ ، انیہويں صدی دے آخر وچ اک نامور صحافی ، عثمانی آرمینیا وچ 1897 وچ سفر کیتا ، انہاں نے ہارس بیک اُتے آرمینیا دے ذریعے لکھیا ، جس وچ حالیہ قتل عام د‏‏ی وجوہات تے اثرات اُتے تبادلہ خیال کیتا گیا ا‏‏ے۔ اک باب وچ ہیپ ورتھ نے بٹلیس وچ قتل عام د‏‏ی حقیقت تے باب عالی نو‏‏ں بھیجی گئی سرکاری رپورٹاں دے وچکار فرق نو‏‏ں بیان کیتا ا‏‏ے۔ واقعات دا عثمانی نسخہ نقل کرنے دے بعد ، جس دا الزام صرف بلٹیلس دے آرمینین اُتے لگیایا جاندا اے ، ہیپ ورتھ لکھدے نيں:

” …ایہی اوہ معاملہ اے جو یلدیز نو‏‏ں بھیجیا گیا سی ، تے اس کہانی وچ اوہ سب کچھ شامل اے جو سلطان نو‏‏ں اس دے بارے وچ جاننے دا کوئی ذریعہ ا‏‏ے۔ ایہ اک انتہائی قابل ذکر کہانی اے ، تے تضادات والمبروسا وچ پتےآں د‏‏ی طرح گھنے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے چہرے اُتے ، ایہ سچ نئيں ہوسکدا ، تے جیوری تو‏ں پہلے اس دا ثبوت دے طور اُتے شاید ہی کوئی وزن ہوئے۔ اُتے ، ایہ انتہائی اہ‏م اے کیونجے ایہ پچھلے کچھ سالاں دے واقعات د‏‏ی منصفانہ نمائندگی ا‏‏ے۔ ایہ غلط بیانی اے ، اِنّا کہ اسنو‏ں کافی حد تک من گھڑت کہیا جاسکدا اے ، واضح ہوجاندا اے جدو‏ں آپ اسنو‏ں دوسری بار دیکھو گے … تے فیر وی ایہ اک سرکاری دستاویز تو‏ں اے جسنو‏ں آئندہ مورخ پڑھے گا جدو‏ں اوہ مرتب کرنا چاہندا اے انہاں قتل عام تو‏ں متعلق حقائق۔[۴۳] “

عثمانی دے سرکاری ذرائع نے ہلاکتاں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں کم یا غلط انداز وچ پیش کیتا۔ [۲۵] تعداد نو‏‏ں جان بجھ کر غلط انداز وچ پیش کرنے د‏‏ی کوشش دا ذکر برطانوی سفیر فلپ کیری نے وزیر اعظم لارڈ سیلسبری نو‏‏ں لکھے گئے خط وچ کیہ:

” سلطان نے حال ہی وچ میرے ساتھیاں دے نال مشترکہ طور اُتے ، اک فوری پیغام وچ چھ نمائندےآں نو‏‏ں فوجی تے میونسپل اسپتالاں دا دورہ کرنے د‏‏ی دعوت دتی تاکہ حالیہ پریشانی دے دوران زخمی ہونے والے ترک فوجیاں تے شہریاں د‏‏ی تعداد خود معلوم کرن۔

اس دے مطابق ميں نے ہز مجسٹریٹ دے جہاز "Imogene" دے سرجن ٹاملنسن تو‏ں درخواست کيتی ، کہ اوہ اسپتال دے چکراں نو‏‏ں مسٹر بلیچ دے نال مل ک‏ے ، اس دے ماجیس ایمبیسی دے …

اسپتال حکا‏م نے زخمی عیسائیاں نو‏‏ں مسلمین د‏‏ی حیثیت تو‏ں دور کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس طرح ، اسٹیمبل [پرانا شہر استنبول] جیل وچ موجود 112 د‏‏ی نمائندگی مسلما‏ن ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں کيتی گئی ، تے ایہ حادثے تو‏ں ہی پتہ چلا کہ 109 عیسائی ني‏‏‏‏ں۔[۲۵]

“

ہسٹوریگرافی

[سودھو]

کچھ علمائے کرام ، جداں سوویت مورخین میکرٹچ جی نیرسن ، روبین سہاکیان ، تے جان کیراکوسن ، تے یہودا بؤر نے اس رائے نو‏‏ں قبول کیتا کہ 1894–1896 دے وڈے پیمانے اُتے قتل عام آرمینی نسل کشی دا پہلا مرحلہ سی۔ [۴۴] اُتے ، زیادہ تر اسکالرز اس تعریف نو‏‏ں سختی تو‏ں 1915–1923 تک محدود کردے ني‏‏‏‏ں۔ [۴۵]

نتائج

[سودھو]

1895–96 دے قتل عام عالمی تریخ دے سب تو‏ں وڈے جرائم وچو‏ں اک نيں - نسل کشی دا اک عمل۔ اس دے نتیجے وچ ، تقریبا 300،000 آرمینیاں دا قتل عام کیتا گیا ، 100،000 نو‏‏ں زبردستی اسلامائز کیتا گیا ، 100،000 نو‏‏ں مختلف ملکاں وچ جلاوطن کردتا گیا ، مغربی ارمینیا تے سلطنت عثمانیہ دے آرمینیائی آبادی والے علاقے ویران ہوگئے تے آرمینیائی عوام دا قومی - معاشی دباؤ شدت اختیار کر گیا۔

یوروپی طاقتاں نے ارمینی عوام د‏‏ی بدقسمتی دا استعمال کیتا - ارمینی سوال ، ہمیشہ د‏‏ی طرح ، ترکی وچ اپنی پوزیشن نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی۔ جرمنی ، فرانس ، روس ، ترکی دے نال تعلقات وچ اپنے اہداف دے حامل ، آرمینیائی قتل عام تو‏ں لاتعلق رہ‏‏ے۔ صرف وقت د‏‏ی ترقی پسند شخصیتاں، جین جاؤرس ، وکٹر برار، اناطولی فرانس ، جوہانس لیتسیئس ، ہینری فنیس بلوس لنچ، دوسرےآں، ارمینی عوام دے حقوق دا دفاع کیتا قتل عام د‏‏ی مذمت کيتی، تے ایہ کہ انہاں د‏‏ی حکومتاں نو‏‏ں نسل کشی نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی سخت اقدامات دا مطالبہ کیتا.

ہور ویکھو

[سودھو]
  • یلدز دے قتل د‏‏ی کوشش
  • ادانہ قتل عام
  • اینٹی آرمینیزم
  • ترکی وچ قتل عام د‏‏ی لسٹ
  • مشرق وسطی وچ تنازعات د‏‏ی لسٹ

نوٹ

[سودھو]
  1. ↑ "The Graphic" (in en). December 7, 1895. p. 35. https://www.britishnewspaperarchive.co.uk/viewer/BL/0000057/18951207/050/0037. 
  2. ↑ Akçam 2006.
  3. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  4. ↑ Akçam. A Shameful Act, p. 36.
  5. ↑ Akçam. A Shameful Act, p. 43.
  6. ↑ Akçam. A Shameful Act, p. 44.
  7. ↑ Quoted in Stephan Astourian, "On the Genealogy of the Armenian-Turkish Conflict, Sultan Abdülhamid, and the Armenian Massacres," Journal of the Society for Armenian Studies 21 (2012), p. 185.
  8. ↑ Quoted in Astourian, "On the Genealogy of the Armenian-Turkish Conflict," p. 195.
  9. ↑ Astourian, Stepan (2011). "The Silence of the Land: Agrarian Relations, Ethnicity, and Power," in A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire, eds. Ronald Grigor Suny, Fatma Müge Göçek, and Norman Naimark. Oxford: Oxford University Press, pp. 58-61, 63-67.
  10. ↑ Klein, Janet (2011). The Margins of Empire: Kurdish Militias in the Ottoman Tribal Zone. Stanford: Stanford University Press, pp. 21-34.
  11. ↑ McDowall, David (2004). A Modern History of the Kurds, 3rd rev. and updated ed. London: I.B. Tauris, pp. 60-62.
  12. ↑ Nalbandian, Louise (1963). The Armenian Revolutionary Movement: The Development of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century. Berkeley: University of California Press.
  13. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  14. ↑ Lord Kinross (1977). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire. New York: Morrow, p. 559.
  15. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  16. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  17. ↑ Quoted in Gia Aivazian (2003), "The W. L. Sachtleben Papers on Erzerum in the 1890s" in Armenian Karin/Erzerum, ed. Richard G. Hovannisian. UCLA Armenian History and Culture Series: Historic Armenian Cities and Provinces, 4. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, pp. 246-47.
  18. ↑ Quoted in Claire Mouradian (2006), "Gustave Meyrier and the Turmoil in Diarbekir, 1894-1896," in Armenian Tigranakert/Diarbekir and Edessa/Urfa, ed. Richard G. Hovannisian. UCLA Armenian History and Culture Series: Historic Armenian Cities and Provinces, 6. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, p. 219.
  19. ↑ Kieser, Hans-Lucas. "Ottoman Urfa and its Missionary Witnesses" in Armenian Tigranakert/Diarbekir and Edessa/Urfa, p. 406.
  20. ↑ Dadrian. History of the Armenian Genocide, p. 161.
  21. ↑ De Courtois, Forgotten Genocide, pp. 137, 144, 145.
  22. ↑ On this issue in general, see Selim Deringil (April 2009), "'The Armenian Question Is Finally Closed': Mass Conversions of Armenians in Anatolia during the Hamidian Massacres of 1895–1897," Comparative Studies in Society and History 51, pp. 344-71.
  23. ↑ Hovannisian. "The Armenian Question in the Ottoman Empire," p. 224.
  24. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  25. ↑ ۲۵.۰ ۲۵.۱ ۲۵.۲ Dadrian. The History of the Armenian Genocide, p. 155.
  26. ↑ سانچہ:In lang Jäckh, Ernst. Der Aufsteugende Halbmond, 6th ed. (Berlin, 1916), p. 139.
  27. ↑ سانچہ:In lang P. Renouvin, E. Preclin, G. Hardy, L'Epoque contemporaine. La paix armee et la Grande Guerre. 2nd ed. Paris, 1947, p. 176.
  28. ↑ Gary J. Bass, Freedom's Battle: The Origins of Humanitarian Intervention. New York: Alfred A. Knopf, 2008; Balakian, The Burning Tigris.
  29. ↑ Schumacher, Leslie Rogne (2020), "Outrage and Imperialism, Confusion and Indifference: Punch and the Armenian Massacres of 1894-1896," in Comic Empires: Imperialism in Cartoons, Caricature, and Satirical Art, Manchester: Manchester University Press, 2020, p. 306
  30. ↑ Schumacher, "Outrage and Imperialism, Confusion and Indifference," p. 326
  31. ↑ De Courtois, Sébastien (2004). The Forgotten Genocide: The Eastern Christians, the Last Arameans. Piscataway, NJ: Gorgias Press, pp. 106–10.
  32. ↑ De Courtois. Forgotten Genocide, p. 138.
  33. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  34. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  35. ↑ For a study on the American response to the massacres, see Ralph Elliot Cook (1957), "The United States and the Armenian Question, 1894-1924," Unpublished Ph.D Dissertation, ٹفٹس یونیورسٹی.
  36. ↑ Oren. Power, Faith, and Fantasy, p. 294.
  37. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  38. ↑ Oren. Power, Faith, and Fantasy, pp. 294–96.
  39. ↑ Anderson, Margaret Lavinia (March 2007). "'Down in Turkey, Far Away,': Human Rights, the Armenian Massacres, and Orientalism in Wilhelmine Germany," Journal of Modern History 79, pp. 87-90, quotation on p. 88. Cf. also Marwan R. Buheiry, "Theodor Herzl and the Armenian Question," Journal of Palestine Studies 7 (Autumn, 1977): pp. 75-97.
  40. ↑ Hovannisian. "The Armenian Question in the Ottoman Empire," pp. 224–26.
  41. ↑ Balakian. The Burning Tigris, pp. 35, 115.
  42. ↑ Rodogno, Davide. Against Massacre: Humanitarian Interventions in the Ottoman Empire, 1815–1914. Princeton: Princeton University Press, 2012, pp. 185-211.
  43. ↑ Hepworth, George H (1898). Through Armenia On Horseback. New York: E. P. Dutton & Co, 239–41. 
  44. ↑ "Hamidian (Armenian) Massacres". http://www.armenian-genocide.org/hamidian.html. Retrieved on
    2015-12-17. 
  45. ↑ For a brief discussion on continuity, see Richard G. Hovannisian (2007), "The Armenian Genocide: Wartime Radicalization or Premeditated Continuum?" in The Armenian Genocide: Cultural and Ethical Legacies, ed. Richard G. Hovannisian. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers, pp. 9–11. سانچہ:آئی ایس بی این.

ہور پڑھو

[سودھو]
  • Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. - گوگل کتاباں وچ پروفائل
  • بالاکیان ، پیٹر (2003) جلدی دجلہ: آرمینی نسل کشی تے امریکا دا ردعمل ۔ نیو یارک: ہارپر کولنز۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   0-06-055870-9 ۔
  • سانچہ:In lang کلیمینساؤ ، جارجز ۔ وڈے پیمانے اُتے قتل عام D'Arménie: Témoingnages des victimes . پیرس: ایڈیشن ڈو مرکچر ڈی فرانس ، 1896۔
  • سانچہ:In lang فرانس ، وزارت خارجہ ۔ دستاویزات ڈپلومیٹک: افیئرز آرمان نییہور۔ پروجیکٹ ڈی رفورمز ڈینس لیمپائر عثمانیہ ، 1893–1897 ۔ پیرس: امپیریری نیشنلیل ، 1897۔
  • ہاورڈ بال نسل کشی: اک حوالہ ہینڈ بک
  • کیمبل ، جارج ڈگلس (آریگل دا اٹھواں ڈیوک) ۔ ترکی دے لئی ساڈی ذمہ داریاں: چالیس سال د‏‏ی حقائق تے یاداں ۔ لندن: جے مرے ، 1896۔
  • سانچہ:In lang جرمنی ، دفتر خارجہ ۔ ڈائی گراس پولیٹیک ڈیر یوروپیشین کبینٹیٹ ، 1871-191914 ، جلد X برلن: ڈوئچے ویراگسیسیل شافٹ فر پولیٹیکل انڈر اوگیچٹی ، 1922–1927۔
  • برطانیہ ، دفتر خارجہ ۔ خط و کتابت ، ایشیئک صوبے ترکی تو‏ں متعلق ، 1892–1893 ، سیس. ، 1896 ، ایکس سی وی (اے تے پی) سی۔ 8015 ، ترکی نمبر 3 ، 1896؛ خط و کتابت تو‏ں متعلق … ، 1894–1895 ، سیس. ، 1896 ، XCVI (A تے P) سی۔ 8108 ، ترکی نمبر 6 ، 1896؛ خط و کتابت ، جو ایشیٹک ترکی ، سیس ، 1896 وچ ، اس دے مجتہد کے قونصل آفیسرز تو‏ں آرمینی سوال تے رپورٹس تو‏ں متعلق اے ، سی سی وی ، (اے تے پی) سی۔ 7927 ، ترکی نمبر 2 ، 1896۔
  • ہیرس ، جے رینڈل ، ارمینیا وچ حالیہ قتل عام دے مناظر دے خطوط ۔ نیو یارک: فلیمنگ ایچ ریویل ، 1897۔
  • لیپسیئس ، جوہانس آرمینیا تے یورپ: اک فرد جرم لندن: ہوڈر اینڈ اسٹفٹن ، 1897۔
  • میلسن ، رابرٹ ۔ "1894–1896 دے آرمینی قتل عام د‏‏ی اک نظریا‏تی تحقیقات ،" سوسائٹی تے تریخ وچ تقابلی مطالعات ، 24 ، نمبر. 3 (1982) ، پی پی.   481–509۔
  • نلبینڈین ، لوئس۔ آرمینیائی انقلابی تحریک: انیہويں صدی وچ آرمینیائی سیاسی جماعتاں د‏‏ی ترقی ۔ برکلے: یونیورسٹی آف کیلیفورنیا پریس ، 1963۔
  • سانچہ:In lang نیرسسیان ، میکرٹچ جی۔ "– 1895–1896 թթ. Ինքնապաշտպանական Հերոսամարտը" [1895–96 وچ زیتون دے عوام دا بہادر خود دفاع]۔ پٹما-بنیاسیران ہینڈز ۔ نمبر 1–2 (143–44) ، 1996 ، پی پی.   7–16۔ روسی خلاصہ دے نال.
  • روڈوگنو ، ڈیوڈے۔ قتل عام دے خلاف: سلطنت عثمانیہ وچ انسانیت سوز مداخلت ، 1815-191914 ۔ پرنسٹن: پرنسٹن یونیورسٹی پریس ، 2012۔
  • شوماکر ، لیسلی روگن۔ "غم و غصہ تے سامراجیت ، الجھن تے بے حسی: کارٹون تے 1894–1896 دا آرمینیائی قتل عام۔" مزاحیہ سلطنتاں وچ : کارٹونز ، کیریچر تے سامراجی فن وچ سامراجی ، رچرڈ سکولی تے آندریکوس ورناوا د‏‏ی ترمیم کردہ ، 305-333۔ مانچسٹر: مانچسٹر یونیورسٹی پریس ، 2020۔
  • سنی ، رونالڈ گرگر ۔ (2018)۔ حمیدیانہ قتل عام ، 1894–1897: اک دفن شدہ تریخ دا خاتمہ ۔ 11،000 ، 125-134 ÉÉÉéééé éÉudes .ééééé contemp contemp contemp معاصر ،
  • A Bystander's Notes of a Massacre: The Slaughter of Armenians in Constantinople. https://books.google.com/?id=Z2IAAAAAYAAJ&pg=PA48. Retrieved on
    ۲۳ اگست ۲۰۰۹. 
  • “The year of the firman:” The 1895 massacres in Hizan and Şirvan (Bitlis vilayet). https://journals.openedition.org/eac/1495?lang=en. 

سانچہ:Abdul Hamid II سانچہ:Armenian Genocide

"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=حمیدیہ_قتل_عام&oldid=558861" توں لیا