سفرناما

سفرناما انگریزی بولی دے لفظ ٹریولوگ (travelogue) دا مترادف اے، جیہدا مطلب اے -یاترا-انوبھواں نوں بیان کرن والی کتاب۔<ref>Pioneer Twentieth Century Dictionary Page. 501 ادب کوش مطابق جس ساہت ودھا وچ سفر بارے تذکرہ دتا گیا ہووے، اس نوں سفرنامہ کہندے ہن۔<ref>ساہت کوش (بولی لفظالی)، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، پنہ 214 پنجابی کوش مطابق سفرنامہ اوہ ڈائری اے، جس وچ سفر دے حال-حوال لکھے ہون۔<ref>پنجابی کوش، جلد پہلی، پنہ 131 جیت سنگھ سیتل سفرنامے بارے لکھدے ہن کہ اس وچ کسے انسان دے سفر خبراں ذکر کیتے جاندے ہن۔ بھاویں اس ساہتی روپ دا خبراں عمل مطابق چلدا اے پر خاص اتسکتا اس انسان بارے نہیں ہندی سگوں اس خاص زمین جاں رہتل دی ہندی اے جو سفر دا مرکز بندی اے۔<ref>جیت سنگھ سیتل، جدید پنجابی ساہت دا تنقیدی اتہاس، پنہ 154-155

اس طرحاں سفرنامہ کسے لکھاری دا اس دے کسے سفر بارے تجربیاں دا ریکارڈ ہندا اے۔ شاعری، ناول وغیرہ وانگ ایہہ وی ساہت دا اک روپ اتے قسم اے۔ سفرنامے وچ جانکاری دا گھیرا وڈا ہندا اے۔ پنجابی دے سفرنامیاں وچ بلراج ساہنی دا میرا پاکستانی سفرنامہ اتے لال سنگھ کملا اکالی دے سفرنامے زکریوگ ہن۔

شبد نرکتی

سفرنامے دا شبدی مطلب دسن لئی اسنوں وچکارو توڑیا جانا ضروری اے۔ مطلب سفرنامہ شبد دی ویوتپتی دو شبدا دو میل `سفر+نامہ` تو ہوئی اے۔سفر شبد عربی بولی دا اے۔ جسدا مطلب اے `یاترا`اتے مسافری`। `نامہ` فارسی دے 'نامہ' شبد دا وکرت روپ اے جسدا مطلب ہیے 'چٹھی' `خط`، جاں `پتر`। اس طرحاں عام شبداں وچ کیہا جا سکدا اے کہ سفرنامہ کسے یاتری دا اپنی سفر متعلق لکھیا پتر اے۔ جس نوں سفر ساہت دا ناں وی دتا جا سکدا اے۔

پنجابی وچ سفرناما

پنجابی وچ اپنائے جان تو پہلاں ایہہ شبد اسے روپ وچ فارسی اتے اردو وچ کافی پرچلت اتے مقبول ہو چکا سی، سفرنامہ پنجابی ساہت دا اک ساہت روپ اے جو چھوٹیاں واقعے دے وڈے مطلب کڈھدا اوہناں دے امر چتر پیش کردا،ساہتی دستاویز سرجدا اے۔ ستندر سنگھ پنجابی سفرنامے دے اتہاس نوں چار حصےآں وچ ونڈدا اے۔ () 1898 توں 1930 ای۔ تک پہلا پڑائ (ا) 1931 توں 1947 ای۔ تک دوسرا پڑائ () 1948 توں 1975 ای۔ تک توسرا پڑائ تے (س) 1976 توں ہن تک چوتھا پڑائ <ref>ستندر سنگھ، جدید پنجابی وارتک دا اتہاس، پنجابی اکادمی دلی، 2006, پنہ۔ 65

پہلا پڑائی

عام طور تے پنجابی سفرنامے دا شروع لال سنگھ کملا اکالی دے میرا ولائتی سفرناما توں منیا جاندا اے۔ پر وچار ماتحت دور وچ ڈاکٹر۔ رچھپال کور(13. مارچ 1993 توں 30. جون 1997) دی کھوج نے بھائی کانھ سنگھ دے دو اشائع سفرنامیاں نوں ساہمنے لیاندا اے۔<�ref>کرپال سنگھ کسیل ڈاکٹر۔ پرمندر سنگھ، پنجابی ساہت دی اتپتی تے ترقی، لاہور بکّ شاپ، لدھیانہ، پنہ 678 1. پہاڑی ریاستاں دا سفر(1906) 2. ولایت دا سفرنامہ (1907) پر پھر وی بہت سارے مفکر ایسے ہن جو ایہناں سفرنامیاں توں پنجابی سفرنامے دا مڈھ بجھا نہیں مندے۔ اسدا وڈا کارن ایہہ اے کہ بھائی کانھ سنگھ دے سفرنامے لکھے بھاویں 20ویں صدی دے پہلے دہاکے وچ ہن پر ایہہ شائع نوویں دہاکے وچ ہوئے ہن۔ دوجا ایہہ صرف اطلاع پردھان سفرنامے ہی اکھوا سکدے ہن۔

دوجا پڑائ

پنجابی سفرنامے دا اصلی ترقی 1931 وچ شائع لال سنگھ کملا اکالی دے میرا ولائتی سفرنامہ توں منیا جاندا اے۔ اسنے وی بھائی کانھ سنگھ نابھہ وانگ کئی لیکھ لکھے ہن۔ پر صحیح معنےآں وچ پنجابی سفرنامے دا مڈھ اس سفرنامے نال ہی بجھدا اے۔<�ref>مہیندر سنگھ ڈڈوال، پنجابی سفرناما : بدلدے سروپ، کھوج درپن، جنوری 1998, پنہ-55 اس دی سٹائل روچک اے۔ اس توں علاوہ اس پڑائ وچ پردمن سنگھ گریوال دا کرم سنگھ دا امریکہ دا سفرناما (1936) عطر چند کپور دا پنجاب سفر (1931)، حکم سنگھ رئیس دا روزنامچہ(1931) وغیرہ ذکر یوگ ہن۔ اس پڑائ تے کجھ مذہبی سفرنامے وی حاصل ہندے ہن۔ ایہناں وچ اکالی کور سنگھ دا حضوری ساکھی (1933)، سوایا سنگھ دا شری امرتسر جی دی سفر(1940) ذکر یوگ اے۔

تیجا پڑائ

اس پڑائ تے جاکے پنجابی سفرنامہ ہور ترقی کردا اے۔ اس پڑائ وچ لگبھگ 45 دے قریب لکھے گئے۔ اس پڑائ دی خاصیت ایہہ اے کہ اس وچ کجھ عورت لیکھکاواں نے وی سفرنامے رچے۔ لال سنگھ کملا اکالی دے اس دور وچ دو ہور سفرنامے سیلانی دیس بھگت(1955) اتے کمالاں دے کوٹ(1970) لکھے۔ اس پڑائ وچ پنجابی سفرنامہ گناتمک تے گناتمک دوہاں پکھاں توں ودھدا اے۔ گناتمک پکھوں وادھا کرن والے لکھاری اس مطابق ہن:- نرندر پال سنگھ- دیساں پردیساں وچوں(1949)، میرا روسی سفرنامہ(1960)، آریانا(1961)، پیرس دے پورٹریٹ امرتا پریتم باریاں جھروکھے(1961)، اگّ دیاں لیکاں(1969) اتے اکی پتیاں دا گلاب) پھولاں رانی (یورپ دی سفر(1971) اتے چڑیاں گھر دی سیر(1972) سوہن سنگھ جوش(میری سفر 1961)

گناتمک طور تے وادھا کرن والے لکھاریاں وچ رام سنگھ - کشمیر تے کلو(1962) لال سنگھ کملا اکالی بلونت گارگی پتال دی دھرتی(1967) گربخش سنگھ پریتلڑی - دنیا اک محل(1961) اتے اک جھات مشرق پچھم اُتے نوتیج سنگھ دوستی دے پندھ(1966) بلراج ساہنی دا میرا پاکستانی سفرنامہ(1969) اتے میرا روسی سفرنامہ(1967) دے نام زکریوگ ہن۔

چوتھا پڑائ

اس پڑائ وچ لال سنگھ کملا اکالی دا میرا آخری سفرنامہ(1980) اسدی موت مگروں چھپدا اے۔ پیارا سنگھ داتا دے سیلانی دی پردیش سفر(1978) دیس پردیش سفر(1982) ذکر یوگ ہن۔ س۔ س۔ امول دا انگلینڈ دی یاد (1981) اس پڑائ وچ چھپیا۔ ترلوچن سنگھ نے پنج سفرنامے زندگی حسین اے(1981)، دنیا دوآلے(1984)، میری پردیش سفر(1985)، سہج (1988)، امریکہ، کینیڈا تے پنجاب(1988) رچے۔

گناتمک پکھوں سفرنامہ لکھن وچ کہانی کار سنتوکھ سنگھ دھیر دے سفرنامے میری انگلینڈ سفر(1978, ہربھجن سنگھ دے نربھؤ نرویر(1986)، ہربھجن ہلواروی دے چین وچ کجھ دن(1986)، یاداں متر دیس دیاں(1991) اتے مہانساگر توں پار(1995)، نرندر سنگھ کپور دے سچ سچ(1990)، جسونت سنگھ کنول دے اکھیں ویکھ نہ رجیاں(1992)، رام سروپ انکھی دے کویں لگیا انگلینڈ(1996) اتے وریام سنگھ سندھو دا پردیسی پنجاب (2002) وغیرہ دا نام لیا جا سکدا اے۔

بچیاں لئی لکھے گئے سفرنامے پیارا سنگھ داتا دا دیس پردیش سفر(1982) اتے بکھڑے پینڈے(1988)، ہرچرن سنگھ دا نیویارک دی سیر(1979)، بلدیو سنگھ دا کلکتے دی سیر(1980)، من موہن سنگھ باوا دے آؤ چلیئے برفاں دے پار(1984)، انڈٹھے رستے اچے پربت اتے اننت سنگھ قابلی دا چنڈی گڑھ دی سیر(1983) شامل اے۔ مذہبی قسم دے سفرنامے کلونت سنگھ کھوکھر دا فلسفہ سچکھنڈ شری ہیمکنٹ(1981)، سرون سنگھ دا ناون چلے تیرتھی(1990)، شرومنی گوردواریاں دے درشن: سفر شری آنندپور صاحب(1992) کرتا منجیت اندر سنگھ دھنا، سریندر بصری دا ننکانہ صاحب دی روحانی سفر(1995) ہن۔ اک سفرنامہ ہندو دھرم تھاں نال متعلق اوتار سنگھ براڑ نے کیلاش مان سروور دی دھرم سفر(1999) سرلیکھ ہیٹھاں لکھیا۔ اسے سرلیکھ ہیٹھ ہی اک سفرنامہ (1998) وچ سدیش بیالا نے وی لکھیا سی۔

اتھے پہنچ کے پنجابی سفرنامے وچ اصلوں ہی وکھرے سفرنامے وی حاصل ہوئے۔ جنہاں وچ ذکر تھاواں بالکل انچھوہ پئیاں ہن۔ برجندر سنگھ ہمدرد دا دھرتیاں دے گیت(1982) سفرنامہ انڈیمان نکوبار دے دیپ گروہ دے آدواسی قبیلیاں بارے اے۔ اویں ہی بلبیر مادھوپری نے اپنے سفرنامے سمندر دے انگ سنگ(1997) وچ دکھنی بھارت دے لوکاں تے انچھوہ دھرتی نوں پیش کیتا اے۔ اس کھیتر وچ اگھا ناں سرجیت سنگھ ڈھلوں دا اے۔ اس نے انوکھے راہاں دا سفر : اینٹارکٹکا(1995) لکھیا اے جو ٹھنڈا-یکھا اے کہ اتھے پہنچنا ہی لگبھگ ناممکن اے۔

اس پڑائ دی اک تبدیلی ایہہ اے کہ پہلاں پنجابی لکھاری لکھاری دوجے اتے بیگانے ملکاں متعلق لکھدے سن پر اس پڑائ تے آکے جو پنجابی لکھاری پرواس وچ رہن لگے اوہ بھارت جاں پنجاب پھیری نوں اپنے سفرنامے وچ بیاندے ہن۔ سورن چندن دا سفرنامہ اپنی دھرتی(1979) پھس دی پنجاب پھیری نال متعلق اے۔ اسے طرحاں پریتم سدھو اپنے سفرنامے میری پنجاب پھیری(1993) وچ پنجاب کھاڑکوواد ویلے دا ذکر کردا اے۔

سٹہ

سمچے تور تے کیہا جا سکدا اے کہ جدید پنجابی ساہت دا وارتک روپ `سفرنامہ` قومانتری سدبھاونا نوں بنائی رکھن وچ اہم رول ادا کر رہا اے۔ اس نال جتھے پنجابی ساہت دا گھیرا ودھیا اے اتھے انسانی سوچ دا دائرہ وی وصال ہویا اے۔ ایہناں سو سالاں وچ قریب سٹھّ ملکاں دیاں دھرتیاں نال ڈوناں رستا قایم کردے سفرنامے حاضر ہن۔