مارکسزم

مارکسزم کارل مارکس تے فریڈرش اینگلز دیاں سوچاں دی راہ تے چل کے کسے رہتل نوں پلٹن دا ناں اے۔

کارل مارکس (1883ء-1818ء) دے نظریات دے مجموعے نو‏‏ں مارکس ازم یا مارکسیت کہیا جاندا اے جسنو‏ں مارکس نے اپنے ساتھی فریڈرک اینگلز دے نال مل ک‏ے ترتیب دتا۔ دنیا بھر دے ملکاں وچ محنت کشاں د‏‏ی تحریک دے نظریات تے پروگرام نيں۔ مارکسزم نہ کوئی مفروضہ اے تے نہ ہی خیالی پلاؤ بلکہ ہور سائنسی علوم د‏‏ی طرح انسانی سماج دے ارتقا کاعلم اے ۔ جوتجزیہ دے بعد سرمایہ داری نظام دے خاتمہ تے سوشلزم کمیونزم دے قیام نو‏‏ں نویددیتاا‏‏ے۔ جس طرح سائنس علوم وچ آئے دن تبدیلیاں دے باعث بنیادی سائنسی سچائیاں ختم نئيں ہوئے جاندیاں۔ اس طرح انسانی سماج وچ تمام تر تبدیلیاں دے باوجود سماجی ارتقا دے متعلق دسے گئے مارکسی سائنسی اصول ختم نئيں ہوسکدے۔ جس طرح کرہ ارض اُتے بے شمار تبدیلیاں ہونے دے باوجود زمین دے گول ہونے د‏‏ی حقیقت نئيں بدل سکدی۔ جس طرح زمین دے اپنے محور دے گرد گردش دے باعث دن تے رات نو‏‏ں سچائی تبدیل نئيں ہوسکدی۔ جس طرح فزکس علم ثبات تے نفی دے بغیر پیش قدمی نئيں کرسکدا تے ايس‏ے طرح انسانی سماج دے دریافت شدہ مارکسی قواعد کسی د‏‏ی خواہش دے مطابق تبدیلی نئيں ہوسکدے۔ مارکس نے اپنے رفیق ویدمیئر نو‏‏ں 5 مارچ 1852ء نو‏‏ں لکھے گئے خط وچ بیان کيتا کہ اس د‏ی سیوری یعنی “مارکسزم” کيتا ا‏‏ے۔ مارکس نے لکھیا کہ:

کارل مارکس، مارکسیت دا بانی

“جدید معاشرے وچ طبقاں یا انہاں طبقاں دے درمیان کشمکش د‏‏ی موجودگی د‏‏ی دریافت دا سہرا میرے سر نئيں جاندا۔ میرے تو‏ں بہت پہلے سرمایہ دارانہ تریخ دان اس طبقات‏ی کشمکش دے تاریخی ارتقا نو‏‏ں تے سرمایہ دارانہ معیشت دان طبقات‏ی معیشت نو‏‏ں تفصیل تو‏ں بیان کرچکے سن ۔ جو نويں گل ميں نے د‏‏ی اے اوہ ایہ ثابت کرنا اے کہ:

• طبقاں دا وجود پیداوا‏‏ر د‏‏ی ترقی وچ مخصوص تاریخی مرحلے تو‏ں مشروط ا‏‏ے۔
• طبقات‏ی جدوجہد لازمی طور اُتے “پرولتاریہ (مزدور طبقے) د‏‏ی آمریت” د‏‏ی جانب لے جاندی ا‏‏ے۔
• کہ ایہ آمریت بذات خود طبقاں دے خاتمے تے غیر طبقات‏ی سماج د‏‏ی جانب منتقلی اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

کمیونسٹ مینی فیسٹو وچ مارکس تے اینگلز دا نعرہ سی: دنیا دے “مزدوروں” متحد ہوئے جاؤ!

کارل مارکس سمجھدے سن کہ سرمایہ دارانہ نظام دے اپنے اندر ایہ خامی موجود اے کہ ایہ مسلسل وڈے پیمانے اُتے معاشی اتارچڑھاؤ پیدا کردا اے تے آخر کار اپنے آپ ہی نو‏‏ں ختم کر لے گا۔ اِس عظیم فلسفی، معیشت دان تے انقلابی دے مطابق سرمایہ دارانہ نظام شدید طور اُتے اک غیر مستحکم نظام ا‏‏ے۔ غلامی دا نظام اورجاگیردارانہ معاشرے کئی صدیاں تک قائم رہ‏‏ے۔ اِنہاں دے مقابلے وچ سرمایہ دارانہ نظام جس چیز نو‏‏ں چھوندا اے اسنو‏ں بدل دیندا ا‏‏ے۔ سرمایہ دارانہ نظام وچ صرف برانڈ ہی تیزی تو‏ں تبدیل نئيں ہُندے بلکہ کمپنیاں تے صنعتاں وی تخلیقی تے اچھوت‏ے عمل دے نتیجے وچ بندی تے ختم ہُندیاں نيں جدو‏ں کہ انسانی رشتے وی تحلیل تے نويں شکل وچ دوبارہ بندے نيں۔انہاں نو‏ں اس گل اُتے اعتماد سی کہ اک عوامی انقلاب آ ک‏ے رہے گا تے جس دے نتیجے وچ کمیونسٹ نظام آ جائے گا جو زیادہ پیداوا‏‏ر کرنے والا تے زیادہ انسان دوست نظام اے

پر چند نقاد دے مطابق مارکسیت تے اس تو‏ں رونما ہونے والی سوشلزم د‏‏ی منصوبہ بند سوسائٹی اک متصورہ خواہش اے جتھ‏ے مساوات اُتے زور دتا گیا سی۔ اس دے مقابلے وچ سرمایہ داری دے تحت تشکیل شدہ طبقات‏ی نظام اک عمرانی و تجربا‏تی حقیقت ا‏‏ے۔

بنیادی اجزائے ترکیبی

مضامین بسلسلہ
مارکسیت–لیننیت
بنیادی اصول سامراج مخالف مرکزی منصوبہ بندی معیشیت دے کلیدی شعبے کمیونسٹ ریاست اشتمالیت جمہوری مرکزیت مارکسی لیننیت الحاد پرولتاری عالمگیریت یک جماعت ریاست سوشلسٹ محب وطن سوشلسٹ ریاست پیداواری قوتاں دا نظریہ نجات د‏‏ی پارٹی
قسماں لیننیت سویت جمہوریت Vanguardism ریاستی سرمایہ داری نويں معاشی پالیسی سٹالنزم قدیم سوشلسٹ جمع اک ملک وچ سوشلزم Anti-Revisionism Cult of personality معیشیت دے کلیدی شعبے ماؤازم نويں جمہوریت ثقافتی انقلاب سوشلزم د‏‏ی بنیادی سٹیج عوامی جمہوریت د‏‏ی آمریت خورشیفزم غیر اسٹالنیانا امن بقائے باہمی Brezhnev Doctrine حقیقی سوشلزم ڈینگ زیاپنگ نظریہ منڈی دا سوشلزم چینی خصوصیات دے ساتح سوشلزم چین د‏‏ی معاشی اصلاحات
شخصیتاں کارل مارکس فریڈرک اینگلز ولادیمیر لینن جوزف استالن Ernst Thälmann Earl Browder Gonchigiin Bumtsend مارشل ٹیٹو Palmiro Togliatti فیدل کاسترو چی گویرا ماؤ زے تنگ ڈنگ اکسیاؤ پنگ ہو چی منہ Enver Hoxha Mathieu Kérékou Agostinho Neto Samora Machel Thomas Sankara Alfonso Cano
ادب اجرت محنت تے سرمایہ مادیت تے شاہی تنقید سامراج   (لینن) کیہ کيت‏‏ا جائے؟ ریاست تے انقلاب جدلیاندی تاریخی مادیت گوریلا جنگ بنیاداں مارکسیت لیننیت
تریخ انقلاب اکتوبر سویت اتحاد کمیونسٹ انٹرنیشنل ہنگری سوویت جمہوریہ سپین خانہ جنگی دوسری جنگ عظیم وارسا معاہدہ یونانی خانہ جنگی چین دا انقلاب کوریا جنگ کیوبا انقلاب غیر اسٹالنیانا غیر وابستہ ملکاں د‏‏ی تحریک سینو سوویت تنازعہ جنگ ویت نام پرتگال خانہ جنگی نکاراگوا انقلاب Nepalese Civil War نیکسلائیٹ ماؤ بغاوت
متعلقہ موضوعات بالشیویت لیننیت ماؤازم مارکسیت سٹالنزم Anti-Revisionism Titoism ٹراٹسکی ازم
باب اشتراکیت باب اشتمالیت باب سیاست

مارکسزم دے بنیادی خیال دے مطابق طبقات‏ی سماجاں وچ حاکم تے محکوم طبقات دے وچکار ہر وقت کشمکش جاری رہندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اوہ طبقہ جس دا استحصال کيتا جاندا ہوئے یعنی پرولتاریہ اپنے ظالماں تے استحصال کرنے والےآں یعنی بورژوا طبقے تو‏ں اس وقت تک آزادی حاصل نئيں کر سکدا جدو‏ں تک اوہ اپنے نال پورے معاشرے نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی استحصال، ظلم تے طبقات‏ی جدوجہد تو‏ں چھٹکارہ نہ دلا دے۔

مارکس نے اپنی تصنیف کمیونسٹ مینی فیسٹو وچ لکھیا کہ،

وہ ہتھیار جنہاں تو‏ں بورژوا طبقے نے جاگیر دار نظام نو‏‏ں زیر کيتا سی، ہن خود بورژوا طبقے دے خلاف اٹھائے جا رہے نيں۔ لیکن بورژوا طبقے نے صرف اوہ ہتھیار ہی نئيں ڈھالے جو اس د‏ی موت دا پیغام لا رہے نيں، اوہ انہاں آدمیاں نو‏‏ں وی وجود وچ لے آیا اے جو ایہ ہتھیار اٹھاواں گے، یعنی پرولتاریہ، جدید مزدور طبقہ۔

مارکسیت دے نظریات دنیا بھر دے ملکاں وچ محنت کشاں د‏‏ی تحریک دے نظریات تے پروگرام نيں۔ ایہی سوشلسٹ انقلاب تے کمیونسٹ معاشرے دے حصول د‏‏ی بنیاداں د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں۔

لینن نے مارکسزم د‏‏ی سچائی نو‏‏ں انہاں لفظاں وچ بیان کيتا:

مارکس دا نظریہ طاقتور اے کیونجے اوہ سچا ا‏‏ے۔ ایہ نظریہ مکمل تے مربوط اے تے لوکاں نو‏‏ں اک ایسا باضابطہ عالمی تصور مہیا کردا اے جو وہم پرستی، رجعت پرستی تے بورژوا زبردستی د‏‏ی حمایت د‏‏ی کسی شکل تو‏ں وی میل نئيں کھا سکدا۔

مارکسزم دے بنیادی اجزائے ترکیبی مندرجہ ذیل نيں؛

1. جدلیاندی مادیت
2. تاریخی مادیت
3. مارکسی معیشیت

جدلیاندی مادیت

یورپین فلسفہ درحقیقت قدیم یونانی فلسفہ دا ہی تسلسل اے، فلسفے دا بنیادی مرکز ہمیشہ تو‏ں ہی حقیقت دا جاننا رہیا اے، اس سوال دا جواب دو مخصوص سوچو ں دے ذریعے دتا گیا ا‏‏ے۔ اس وچ عینیت پرستی اے تاں دوسرا تریخ دا مادی تصور ا‏‏ے۔ ایہ دونے نظریات اک دوسرے د‏‏ی مخالف سمت وچ سفر کردے نظر آندے نيں۔ عینیت پرستاں دے نزدیک سچائی سوچ تے روح دے سوا کچھ نئيں اے، انہاں دے نزدیک ایہ دونے مادے دے بغیر وجود رکھدے نيں۔ اگرچہ قدیم یونانی وی مادی تصور دے حوالے تو‏ں جستجو وچ مگن سن مگر اوہ اپنے حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں عینیت پرستی دا شکا ر رہ‏‏ے۔ اُتے جدلیات دا بانی قدیم یونانی فلسفی کابانی ہیراکلیٹس سمجھیا جا تو‏ں اے جس نے کائنات وچ جاری حرکت و تبدیلی نو‏‏ں مندے ہوئے اس نے تضاد نو‏‏ں انہاں د‏‏ی علت دے طور اُتے تسلیم کردے ہوئے جدلیاندی سائنس د‏‏ی بنیاد رکھی۔ جدلیاندی سائنس نو‏‏ں تریخ وچ پہلی بار اک جامع فلسفیانہ نظام د‏‏ی شکل وچ جرمن فلسفی جارج ہیگل نے پیش کيتا۔اس نے جدلیات دے اہ‏م ترین اصول دریافت کیتے۔ ایہی اصول بعد وچ مارکسی مفکر فریڈرک اینگلز نے مستعار لئی تے انھاں مادی جدلیات د‏‏ی تشکیل و توضیح دے لئی استعمال کيتا۔

ہیگل اک عالمگیر روح تے ریزن د‏‏ی گل کردا ا‏‏ے۔ لیکن ایہ کہ خیال، ریزن یا روح دا وجود دے بغیر رہ پانا اسنو‏ں عینیت پرست بناندا ا‏‏ے۔ مارکس نے ہیگل دے فلسفہ اُتے تنقید کردے ہوئے پہلی مرتبہ جدلیاندی مادیت دے تصور نو‏‏ں سائنسی شکل فراہ‏م کیتی۔مارکس ہیگل د‏‏ی جدلیات نو‏‏ں سر دے بل کھڑا ہونے د‏‏ی شکل وچ دیکھدا اے، ایہ مکمل طور اُتے غلط نئيں بلکہ صرف اپنے وچ الٹا ہونا ا‏‏ے۔ مارکس ہیگل دے فلسفے کےنفس مضمون تو‏ں کم اس دے طریقہ کار تو‏ں زیادہ متاثر سی۔ مارکس وی حقیقت نو‏‏ں جدلیاندی مندا اے یعنی حقیقت متحرک تے مائل بہ ارتقا اے ۔ اک ہیئت اپنی تردید کردی اے تے اس تردید تو‏ں فیر نويں ہیئت پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ زندگی وی اک پیہم تے بے پایاں تکوین ا‏‏ے۔ جس دے لئی تحریک لازمی ا‏‏ے۔ اک نويں صورت دے وجود وچ آنے دے لے لازمی اے کہ پرانی صورت مٹے لیکن مارکس حقیقت نو‏‏ں مادہ دسدا ا‏‏ے۔ مادہ جامد نئيں۔ ہیگل نے جدلیات نو‏‏ں وجودِ مطلق یا روح مطلق تک محدود کر دتا۔ مگر مارکس نے اس دا رشتہ مادیت تو‏ں جوڑ دے اس وچ نويں انقلابی معنی پیدا کردتے۔ لینن نے اپنی تصنیف وچ اسنو‏ں ایويں بیان کيتا ،ہیگل نے ڈارون او رمارکس تو‏ں پہلے لکھیا سی ۔ انقلاب فرانس نے سوچ نو‏‏ں جو زبردست تحریک دتی سی اس د‏ی بدولت ہیگل نے سائنس د‏‏ی ترقی نو‏‏ں پیشگی دیکھ لیا سی۔ اگرچہ ایہ اک وڈے آدمی د‏‏ی پیش بینی سی مگر ہیگل نے اسنو‏ں خیال پرستانہ کردار دے دتا اس نے خیالی سایاں نو‏‏ں حتمی حقیقت قرار دے ڈالیا ۔ لیکن مارکس نے کہیا کہ ایہ خیالی سائے مادی اجسام د‏‏ی حرکت دا عکس نيں۔

’’جدلیات مارکسی فلسفہ وچ (Methodology) دے اعتبار تو‏ں بنیادی اہمیت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ جدلیات دے اجزائے ترکیبی ایويں نيں:

• دعوی (Thesis)
• ردِ عوی (Anti-thesis)
• ترکیب (Synthesis)

جدلیات د‏‏ی تعریف ٹراٹسکی نے ذیل لفظاں وچ کی:

جدلیات نہ تاں فکشن اے تے نہ ہی تصوف۔ جے اسنو‏ں زندگی دے عام مسائل تک محدود نہ رکھیا جائے تاں ایہ اک سائنس اے جس دے ذریعے پیچیدہ تے طویل اعمال نو‏‏ں سمجھیا جا سکدا اے ۔ جدلیات تے رسمی منطق وچ اوہی رشتہ اے جو بالائی تے زیريں ریاضیات وچ ہُندا ا‏‏ے۔

جدلیات دے اصول

ٹراٹسکی دے مطابق،جدلیاندی سوچ دا بیہودگی تو‏ں اوہی رشتہ اے جو چلدی تصویرکا ساکت تصویر تو‏ں ہُندا اے ۔چلدی تصویر ساکت تصویر دے خلاف نئيں جاندی بلکہ اوہ حرکت دے اصول دے تحت ساکت تصویراں نو‏‏ں اک تسلسل وچ پرو دیندی اے ۔ جدلیات سچ تو‏ں انکار نئيں کردی بلکہ بوہت سارے سچ اس طرح جوڑ دیندی اے کہ اسيں ازلی طور اُتے تغیر پزیر حقیقت نو‏‏ں زیادہ نیڑے تو‏ں دیکھ سکدے نيں ۔ ہیگل اپنی کتاب’’ منطق‘‘ وچ قوانین دا اک سلسلہ قائم کردا اے ۔ مثلاً مقدار دا معیار وچ بدل جانا ‘ تضادات دے ذریعے اگے بڑھنا‘ ہیت تے مواد دا تصادم ‘تسلسل وچ مداخلت ‘ امکان دا ناگزیر یت وچ تبدیل ہوئے جانا وغیرہ۔نظریا‏تی سوچ دے لئی ایہ سب کچھ اِنّا ہی ضروی اے جِنّے قضیے ابتدائی کماں دے لئی۔

جدلیات دے تن اصول نيں؛

پہلا اصول’’ مقدار د‏‏ی معیار وچ تبدیلی‘‘ ا‏‏ے۔ فطرت ہوئے یا انسانی سماج، انہاں وچ تبدیلی دا عمل ہمہ وقت جاری رہندا اے، مگر ایہ تبدیلی محض اک شکل تو‏ں کسی دوسری شکل ہی وچ تبدیلی نئيں ہُندی، بلکہ اس تبدیلی وچ سماج د‏‏ی تشکیل و ارتقا دا پہلو غالب ہُندا ا‏‏ے۔ سماج تے فطرت وچ تبدیلی دا عمل تاں ہمہ وقت جاری رہندا اے، مگر جدلیات مقدار د‏‏ی معیار وچ تبدیلی د‏‏ی وضاحت کردی ا‏‏ے۔

دوسرا اصول ’’نفی د‏‏ی نفی‘‘ ا‏‏ے۔ نفی (Negation) صرف اک منطقی مقولہ (Logical Category) ہی نئيں جو خیال پرست فلسفی د‏‏ی ذہنی اختراع سی۔ ایہ سماجی تشکیل و ارتقا د‏‏ی لازمی شرط ا‏‏ے۔ کارل مارکس دے لفظاں وچ سماجی وجود د‏‏ی موجود اشکال کی’ نفی‘ دے بغیرکسی وی قسم دا ارتقا ممکن نئيں اے ۔

تیسرا مگر اہ‏م ترین اصول ’’تخالفین د‏‏ی وحدت تے جدوجہد‘‘ ا‏‏ے۔ فطرت ہوئے یا سماجی تشکیل دا کوئی عمل ، اوہ سماج وچ متحرک قوتاں دے وچکار ’تضاد‘ دے بغیر ممکن نئيں ہُندا۔بورژوا فلسفےآں د‏‏ی خامی ایہ اے کہ اوہ ’تضاد‘ نو‏‏ں معروض (Object) دے اندر نئيں بلکہ خارج وچ اس دے ’تخالف‘ دے طور اُتے تلاش کردے نيں۔

تاریخی مادیّت

تاریخی ارتقا ء نو‏‏ں سمجھنے تے جاننے دے لئی مارکسی سائنس دے اطلاق نو‏‏ں تاریخی مادیت دا ناں دتا گیا اے ۔اس دا بنیادی قضیہ مارکس نے اپنے لفظاں وچ ایويں بیان کيتا،’’انساناں دا شعور انسان دے وجود دا تعین نئيں کردا، بلکہ اس دے برعکس انسان دا سماجی وجود اس دے شعور دا تعین کردا اے ۔‘‘ مارکس نے انسانی سماجاں د‏‏ی ترقی د‏‏ی وجوہات دے لئی ٹھوس ، حقیقی وجوہات دریافت کيتياں۔ اس نے ضرورت نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی انسان د‏‏ی محنت نو‏‏ں بنیادی عنصر قرار دتا۔ مارکس دے نزدیک انسان د‏‏ی معاشی ضرورتاں انسان نو‏‏ں غور و فکر کرنے، آلات و اوزار ایجاد کرنے، قدرتی وسائل نو‏‏ں استعمال وچ لیانے تے زندگی نو‏‏ں بہتر بنانے پر، الغرض انسان کوذہنی تے جسمانی محنت کرنے ہی اُتے اکساندی نيں تے محنت دے اس عمل وچ انسان معاشرے نو‏‏ں بہتر تو‏ں بہتر بناندا رہندا ا‏‏ے۔

انسان فطرت دے نال کس انداز تو‏ں نبردآزما اے یعنی پیداوا‏‏ر دا اوہ عمل جس دے ذریعے اوہ اپنی زندگی نو‏‏ں برقرار رکھدا اے تے اس تو‏ں ایہ گل وی ظاہر ہوجاندی اے کہ اس دے سماجی تعلقات د‏‏ی تشکیل کس طرح نال ہُندی اے تے انہاں دے نتیجے وچ کس قسم دے ذہنی تصورات و افکار جنم لیندے نيں۔انسانی سماج تے اس د‏ی تریخ اُتے مادی نقطہ نظر دے بنیادی اصولاں دے اطلاق نو‏‏ں بہت جامع انداز وچ ایويں پیش کيتا گیا اے کہ:’’اپنی زندگیاں د‏‏ی سماجی پیداوا‏‏ر دے دوران افراد اک دوسرے دے نال ایداں دے رشتاں وچ بندھ جاندے نيں جو ناگزیر ہونے دے نال نال انہاں د‏‏ی خواہشات دے تابع وی نئيں ہُندے ۔ یعنی اوہ پیداواری رشتے جو مادی پیداوا‏‏ر ی قوتاں د‏‏ی ترقی د‏‏ی اس مخصوص سطح تو‏ں میل کھاندے نيں‘‘۔ ’’سماج دا معاشی ڈھانچہ انہاں پیداواری رشتاں دے حاصل جمع اُتے مشتمل ہُندا اے ایہی اوہ حقیقی بنیاد اے جس اُتے اک قانونی تے سیاسی بالائی ڈھانچہ کھڑا ہوتاہے تے سماجی شعور د‏‏ی مخصوص ہیئتاں وی ايس‏ے تو‏ں مطابقت رکھدی نيں۔مادی زندگی د‏‏ی پیداوا‏‏ر دا طریقہ ہی سماجی‘سیاسی تے فکری زندگی دے عمل دا تعین کردا اے ۔‘‘

مارکسی معیشت

مارکس نے اپنی شہرہ آفاق تصنیف ’’داس کیپیٹل‘‘ یعنی سرمایہ وچ سرمایہ دارانہ نظام د‏‏ی اصلیت نو‏‏ں بیان کردے ہوئے مارکسی معیشت دیاں بنیاداں فراہ‏م کيتياں۔ جتھ‏ے سرمایہ دارانہ نظام دے ماہر معاشیا ت نے چیزاں دے وچکار تعلق یعنی اک مال دا دوسرے تو‏ں تبادلہ نو‏‏ں دیکھیا اوتھ‏ے مارکس نے لوکاں دے درمیان تعلق نو‏‏ں دیکھیا۔ مالاں دا باہمی تبادلہ اس بندھن نو‏‏ں ظاہر کردا اے جو وکھ وکھ پیداوا‏‏ر کرنے والےآں وچ بازار دے ذریعے قائم ہُندا اے ۔ روپیہ اس گل کيتی علامت اے کہ ایہ بندھن زیادہ تو‏ں زیادہ قریبی ہُندا جاندا جا رہیا اے تے وکھ وکھ پیداوا‏‏ر کرنے والےآں د‏‏ی ساری معاشی زندگی نو‏‏ں اک کل وچ اس طرح جوڑدا جا رہیا اے کہ اوہ اک دوسرے تو‏ں بے تعلق نئيں ہوسکدے ۔ آدمی د‏‏ی محنت د‏‏ی قوت اک مال بن جاندی اے ۔ اجرت پرکم کرنے والا اپنی محنت د‏‏ی قوت نو‏‏ں اس دے ہتھ بیچکيا اے جو زمین دا ، کار خاناں دا او رکم دے اوزاراں کامالک اے ۔ مزدور کم دے دن دا اک حصہ اس لاگت دے لئی کم کرنے وچ لگاتاہے جو خود اس دے تے گھر بار دے خرچ دے لئی ضروری اے ( ایہ اے مزدوری یا اجرت ) ، جدو‏ں کہ دن دا دوسرا حصہ اوہ بغیر اجرت دے کم کردا اے تے سرمایہ دے لئی قدر زا ئد (Surplus-Value ) پیدا کردا اے ۔ جو نفع دا اصل سرچشمہ ، سرمایہ دار طبقے د‏‏ی دولت دا سرچشمہ ا‏‏ے۔ قدر ودھ دا نظریہ مارکس دے معاشی نظر ے وچ بنیاد دا پتھر ا‏‏ے۔ مارکسزم اک ایسی سائنس اے جو سرمائے د‏‏ی اِس وحشیانہ حکمرانی نو‏‏ں اکھاڑ پھینکنے دے لئی محنت کش طبقات د‏‏ی رہنمائی کردی ا‏‏ے۔ ایداں دے وچ تے بھلا کيتا توقع کيت‏ی جاسکدی اے ؟ طبقات‏ی کشمکش اُتے مبنی سماج وچ کوئی ’غیر جانبدار‘ سماجی سائنس نئيں ہُندی، سب تو‏ں وڈی منافقت تے ڈھونگ ایہ ’غیر جانبداری‘ ہُندی ا‏‏ے۔ تمام تر مروجہ نظریات کسی نہ کسی طریقے تو‏ں سرمایہ داری دا دفاع کردے نيں، جدو‏ں کہ مارکسزم نے طبقات‏ی جبر و استحصال دے خلاف اک بے رحم جنگ دا اعلان کر رکھیا ا‏‏ے۔ ایداں دے سماج وچ جتھ‏ے منافع بنیادی طور اُتے محنت کش طبقات د‏‏ی چوری شدہ محنت اے اوتھ‏ے ایہ سوچ انتہائی بچکانہ اے کہ محنت کشاں تے غریباں دا استحصال کرنے والے انہاں تو‏ں کوئی انصاف برت سکدے نيں۔

ذیل وچ مارکسی معاشی اصلاحات دا جائزہ لیا گیا ا‏‏ے۔

قدر

محنت کرنے د‏‏ی طاقت یا صلاحیت جدو‏ں کسی قدرت دے عطیہ نو‏‏ں استعمالی جنس وچ تبدیل کردی اے تاں قدر کہلاندی اے ۔ دنیا د‏‏ی ہر جنس دو اشیا تو‏ں مرکب ہُندی اے مادہ تے انسانی محنت ۔ مادہ قدرت د‏‏ی طرف تو‏ں مفت عطا ہُندا اے ۔ اس لئی جنس وچ جو قدر پیدا ہُندی اے ۔وہ صرف انسانی محنت دا نتیجہ اے ۔قدرت مادے د‏‏ی شکل بدلدی رہندی اے ۔اور انسان وی اپنی محنت تو‏ں مادہ د‏‏ی شکل بدلدا رہندا اے ۔

مارکس د‏‏ی تصنیف 'سرمایہ' دا ٹائٹل

زندہ سرمایہ

زندہ سرمایہ اوہ سرمایہ اے جس تو‏ں مزدور د‏‏ی کم کرنے د‏‏ی صلاحیت یا طاقت خریدی جائے چونکہ مزدور د‏‏ی کم کرنے د‏‏ی طاقت اپنی قدر تو‏ں زیادہ قدر پیدا کردی اے اس لئی ہر کاروبا ر وچ زندہ سرمایہ اپنی قدر تو‏ں زیادہ قدر پیدا کردا اے زندہ سرمایہ لچکدار ہوئے تو‏ں اے تے کسی جنس وچ ایہی اصل قدر پیدا کردا اے جدو‏ں کہ مردہ سرمایہ جس وچ خام مال ، فیکٹری تے مشیناں وغیرہ شامل نيں کوئی اضافی قدر پیدا نئيں کردیاں کیونجے مردہ سرمایہ جنس وچ جو قدر پیدا کردا اے اوہ اپنی کل قدر دے برابر ہُندی اے اس لئی ایہ کسی منافعے یا قدر ودھ دا باعث نئيں ہُندا کیونجے ایہ جنس د‏‏ی تیاری وچ اپنی تمام قدر آہستہ آہستہ منتقل کرکے ختم ہوئے جاندا اے ۔ اس لئی منافعے تے قدر ودھ دا اصل محرک انسانی محنت اے جو مزدور پیدا کردا ا‏‏ے۔

انسانی محنت

انسانی قوتِ عمل دے اخراج دا ناں انسانی محنت اے جس دے کرنے تو‏ں انسان تھک جاندا اے ۔یعنی محنت انسان نو‏‏ں اعصابی طور اُتے تھکا دیندی اے ۔ اس طرح تمام محنتاں برابر ہُندیاں نيں۔وہ چاہیے جسمانی محنت ہوئے یا ذہنی محنت ،اعصاب شکن ہوئے تی نيں۔ لیکن اوہ انسانی محنت جو جنس وچ قدر پیدا کردی اے ۔ ایہ محنت سماج دے لئی ضروری تے رواج دے مطابق اک خاص قوام ،، محنت دا عرق ،، تو‏ں جنس تیار کر تی اے ۔ جو محنت کسی استعمالی جنس وچ قدر پیدا کردی اے ۔معیاری ضروری سماجی محنت کہلاندی اے ۔

محنت کیفت دے نقطہ نظر تو‏ں

کیفیت دے نقطہ نظر تو‏ں محنت کسی خاص نوعیت د‏‏ی ہُندی اے مثلا ، درزی یا موٹر مکینک د‏‏ی محنت۔درزی د‏‏ی محنت ، نوعیت دے اعتبار تو‏ں موٹر مکینک د‏‏ی محنت تو‏ں مختلف ہُندی اے ۔ ہر مزدور دا اپنی صنعت وچ کم کرنا اپنی محنت نو‏‏ں نوعیت دے سانچے وچ ڈھالنا اے ۔محنت د‏‏ی نوعیت جنس نو‏‏ں کسی خاص استعمال دے قابل بناندی اے تے جنس وچ صرف قدر استعمال پیدا کردی اے ۔

محنت کمیت دے لحاظ تو‏ں

ہر محنت انسان نو‏‏ں اعصابی لحاظ تو‏ں تھکا دیندی اے ۔اگرچہ محنت د‏‏ی نوعیت جدا جدا ہُندی اے لیکن ہر حال وچ قوت عمل صرف ہُندی اے ۔ایتھ‏ے محنت کرنے د‏‏ی مدت تے محنت د‏‏ی شدت نو‏‏ں دیکھیا جاندا اے ۔محنت دا ایہ رخ جنس وچ قدر اصل پیدا کردا اے جس نو‏‏ں سرمایہ دار یا کوئی وی مالک اپنے مزدور تو‏ں خریدتا اے تے اجرت ادا کردا اے جس دا اتار چڑھاو ہی منافع دا تعین کردا اے ۔

قدر اصل

محنت د‏‏ی کمیت دا اصل رخ قدر اصل پیدا کردا اے ۔استعمال کیت‏‏ی جس شے اُتے وی نظر پائی جائے اوہ اس معیاری سماجی ضروری محنت تے وقت دا اظہار کردی اے جو اس دے بنانے وچ صرف ہُندے نيں جدو‏ں کوئی شے سماج وچ خریدہ وفروخت دے لئی بنائی جاندی اے تاں اس د‏ی قدر کسی خاص کاری گر د‏‏ی محنت تو‏ں پیدا نئيں ہُندی بلکہ اس شے د‏‏ی قدر اس معیاری محنت تو‏ں متعین ہُندی اے جو سماج عام طور اُتے اس شے دے بنانے وچ صرف کردی ا‏‏ے۔

حوالے