بلھے شاہ

بلھے شاہ
جم	سنہ 1680   اچ
وفات	22 اگست 1757 (76–77 سال)  قصور
عملی زندگی
پیشہ	فلسفی ،  لکھاری ،  شاعر
پیشہ ورانہ زبان	پنجابی

بلھے شاہ( 1680 -1758) اک مشہور صوفی سنت اتے پنجابی دے وڈے شاعر سن۔ پنجابی صوفی شاعری دے چار میناراں - بابا فرید، شاہ حسین، سلطان باہو اتے بلھے شاہ- وچّ گنیا جاندا ااے۔ اوہناں دا اصلی نام "عبداللہ شاہ" سی ۔ اوہناں دیاں لکھیاں کافیاں اج وی دونہاں پنجاباں (چڑھدے تے لہندے پنجاب وچّ بڑے شوق نال گائیاں تے سنیاں جاندیاں نیں۔

صوفی شاعر سائیں بلھے شاہ نے صوفی متّ نوں سکھراں اُتے پہنچایا سی۔ صوفیانہ انداز وچ اوہناں نے الف وچوں ﷲ دے دیدار کرکے ﷲ تعالی اُتے اٹٹ یعقین پیدا کیتا۔ اوہناں مطابق دنیا دے سارے رنگ پھکے اتے اترنیوگ ہن، پر ﷲ نال پریم دا رنگ کدے نہیں اتردا۔ اوہناں نے الف وچوں روحانیت دا حصول کیتا۔ اوہناں نوں دوجے اکھر عین اتے غین دی لوڑ ہی نہیں پئی۔ بلھے شاہ لکھدے ہن کہ ﷲ نوں دل وچ وسا کے کھوٹے دل دی صفائی کیتی جا سکدی اے۔ اوہناں نے ساری کائنات نوں الف توں ﷲ دے بھابیکار سمجھائے۔ الف وچوں اوہناں ربی عشقَ حاصل کیتا اتے لکھیا، 'الف ﷲ نال رتا دل میرا'۔ اوہناں دے الف وچوں ہی اوہناں دی روحانیت شروع ہو جاندی اے۔

حضرت بابا بلھے شاہ رحمت اللہ علیہ

بلھے شاہ ہوریں 1680وچ اُچ شریف وچ سید سخی محمد درویش دے گھر پیدا ہوئے تے اوہناں دا ناں عبداللہ شاہ رکھیا گیا۔ اوہناں دے پیو اُچ شریف چھڈ کے ملک وال ضلع ساہیوال وچ کجھ سال رہے تے پھیر پنڈ پانڈو ضلع لاہور دی مسیت دی امامت کر لئی تے نیانیاں نوں پڑھاون لگ پئے۔ نکی عمر وچ باقی پینڈو منڈیاں وانگ ڈنگر وچھا چار دے رہے ۔ پنڈ وچ امام کمی ہندا ہے تے ظاہر ہے جو بلھے شاہ نے ایان پن وچ کمی منڈے دے طور تے لوکائی دیاں دکھاں نوں بہت کولوں ویکھیا ہووے گا۔

پر اوہناں دا اوس ویلے دے سب توں اُچے علمی مرکز قصور وچ جاکے اوس ویلے دے وڈھے استاد حافظ غلام مرتضی دے مدرسے وچ علم حاصل کرن توں لگدا ہے جو اوہناں دی لیاقت پاروں پنڈ والیاں یاں کسے نے اوہناں نوں ایس راہ پایا تے اوہ شہر دے اُچے مدرسے تائیں اپڑ گئے۔

اوہناں اوس ویلے دے سلیبس موجب قرآن ، حدیث ، فقہ، منطق وچ ڈوہنگا علم حاصل کیتا۔ اوہناں دے کجھ دیر اپنے استاد دے مدرسے وچ پڑھاون توں وی پتہ لگدا ہے جو مذہب تے ہور ظاہری علم اوہناں اپنی مٹھ وچ کر لئے ہون گے تے اوہ اپنے جماعتیاں توں اگے ہوون گے جو اوہناں نوں پڑھاون لئی آکھیا گیا۔پر ایہہ گل یاد رکھن والی ہے جو اوہ اپنے ویلے دے اُچی پدھر دے عالم بن چکے سن جنہاں نوں مذہب توں وکھ منطق وغیرہ دی وی ڈوہنگی پچھان سی۔ ایس رتبے تے جا کے بلھے شاہ ورگے لائق فائق بندے سوکھ نال فارسی دے عالم بن جاندے سن تے سرکارے دربارے رتبہ پا لیندے سن۔ پر بلھے شاہ نال انج نہیں ہویا۔

مدرسے دے عمل نے اوہناں دی تسلی نہ کیتی تے اوہ اُکھڑ گئے تے کہندے ہن جو کجھ دیر مجذوب رہے ۔ جیہدا مطلب ایہہ ہے جو اوہناں نوں سکھے علم راہیں اپنے مڈھلے انسانی مسئلیاں دا حل نہ لبھا تے اوہ مدرسے دی سکھائی شرعی پدھر دی حیاتی نوں چھڈ کے مست ملنگ ہو گئے تے تھاں تھاں تے پھردے پھراندے رہے۔کہاوت ہے جو اوہناں ویلیاں وچ ہی اوہ گورداسپور ول نکل گئے تے اوہناں اک واری جوش وچ کہہ دتا میں اللہ تے شریعت دے رکھوالے اوہناں نوں پھڑ کے دربار فاضلیہ دے شیخ فاضل الدین کول لے گئے جنہاں دا اوس ویلے اوتھے فتوی چلدا سی۔ اوہناں بلھے شاہ نوں بچاون لئی کہیا جو ایہہ ٹھیک کہندا اے ایہہ اجے الھا اے تے آکھیا جو ایہنوں شاہ عنایت کول جاکے پک کے آوے۔

کہندے نیں جو شاہ عنایت ایس گل توں رنج ہو گئے تے اوہناں بلھے شاہ ہوراں نال ملنا جلناں بند کر دتا۔ کہندے نیں جو بلھے شاہ ہوریں گوالیار گئے تے شطاری بزرگ قطب الدین نے سفنے وچ اوہناں نوں کہیا جو نال ہی راگی تان سین دی قبر دی بیری دے ڈھائی پتے کھاون۔ اوہناں ایہو ای کیتا تے اوہناں اتے راگ دا چانن ہو گیا۔ پھیر ایہہ وی کہیا جاندا اے جو اوہ اک ناچی مرادی بےگم دے ڈیرے تے جا کے ناچ سکھدے رہے۔ تے اک دن قوالاں نال ناچی دے بھیس وچ نچدے نچدے اپنے مرشد دے سامنے آئے تے مرشد نوں منا لیا۔

بلھے شاہ
جمن تھاں	{{{جمن تھاں}}}
جمن نی تاریخ	{{{جمن نی تاریخ}}}
دیس	پنجاب
ناگرکتا	{{{ناگرکتا}}}
کم	شاعری
سال سرگرم	{{{سال سرگرم}}}
گن	صوفی شاعری

ایہناں کہانیاں وچ کناں اک سچ ہے ایہدے بارے کجھ کہیا نہیں جا سکدا۔وچار جوگ گل ایہہ ہے جو شاہ عنائت اینے جانی جان سن تے اوہ اپنے اینے نیڑے دے بندے بارے کسے دی چغلی وچ کیویں آگئے؟ اوس ویلے دی اتھل پتھل نوں ویکھ کے ایہہ ہو سکدا ہے جو دوہاں وچ کسے سیاسی گل تے پاڑ پے گیا ہووے۔ وچار دھارا دے استادیاں گرو تے شاگرد یاں چیلے وچ ایس طراں دا پاڑ پے جانا کوئی انہونی گل نہیں۔

دو عقل والے بندیاں وچ کسے مڈھلی گل توں وکھریاں ہو جانا عام ہندا آیا ہے ۔پھیر ایہہ وی ہے جو نویں لہو تے پرانے لہووچ وی فرق ہندا ہے ۔ اک ہی وچاردھارا وچ نویں جگے بندے بہتے ترکھے وگدے نیں جدوں پرانے بندے ٹھنڈے سبھا والے ہو چکے ہندے نیں ۔ ایس لئی ہو سکدا ہے جو بلھے شاہ تے شاہ عنائت ہوراں وچکار ایس طرحاں دا پاڑ پیا ہووے۔ کہیا جاندا ہے جو شاہ عنایت ہوراں لہور دے حاکماں نال کوئی

اوہناں دی حیاتی بارے لکھن والے ایہہ نہیں دسدے جو اوہناں شاعری کدوں لکھنی شروع کیتی پر اوہناں دی شاعری دا رنگ دسدا ہے جو ایہہ اوہناں شریعت دے راہ نوں ردن توں مگروں شروع کیتی ۔ ایہدے اشارے تھاں تھاں تے ملدے ہن علموں بس کریں او یار اک نقطے وچ گل مکدی ہے تے ہور کئی کافیاں ایس پکھ تے اوہناں کہیاں۔سگوں لگدا ہے جو اوہناں دی شاعری سچے ڈھلے (organized) مذہب دی نفی دے عمل وچوں جمی۔

وہناں ویلیاں وچ بلھے دی پدھر دے عالماں دا پنجابی وچ شاعری لکھنا تے ایس نالوں وی اوکھا سی جناں اج پنجاب (پاکستانی) وچ ہے۔ جد کھٹی وٹی انگریزی اردو وچ ہندی ہے تے پنجابی وچ کون لکھے؟ ایسے لئے عالماں فاضلاں چوں ڈھائی ٹوٹکو چھڈ کے کوئی پنجابی نہیں لکھدا۔ بلھے شاہ دے ویلے ایہہ ہور وی اوکھا ہووے گا کیوں جے اودوں تے ہر سرکار دربار دی زبان فارسی سی تے عاماں لوکاں دی زبان دے حق وچ کوئی وچار دھارا وی نہیں سی۔ ایس لئی پنجابی وچ لکھن دا متا پکاونا ظاہر کردا ہے جو اوہ لوکائی نال جڑت لوڑدے سن۔

ایہہ کہیا جا سکدا ہے جو بلھے شاہ ہوراں دا پنجابی وچ لکھنا نویں وچار دھارا نوں مننا سی۔ سچے ڈھلے مذہب دے کسی آگو نے پنجابی وچ وچار نہیں سرجے جیویں صوفیاں نے کیتا۔ اک دوجے پکھ توں ویکھئے تے اوس ویلے پنجابی لکھنا سوکھا وی وی سی کیوں جو عام پنجابی خلقت پنجابی ہی پڑھدی سی۔ پر پھیر وی بلھے شاہ ورگے وڈھے عالماں دا پنجابی لکھنا چالو ویہار دے سوجھواناں توں وکھ ہوکے لوکاں نال جڑنا سی۔

بلھے شاہ ہوریں 1758 وچ گذر گئے تے آکھیا جاندا ہے جو شہر دے مولویاں نے اوہناں دا جنازہ پڑھاون توں انکار کر دتا۔

بلھے شاہ دے ویلے پنجاب وچ اتھل پتھل توں بنا کجھ ہے نہیں سی۔ ایہو جیہے ویلے جدوں چالونظام دیاں چولاں ہل گیا ں ہو ن ، ہیٹھلی اُتے ہو رہی ہووے ، بلھے شاہ ورگے سچے وچاراں دے بندے نوں زندگی دے مڈھلیاں مسئلیاں دا حل سوکھا لبھ سکدا ہی نہیں۔پنجابی دا سب توں وڈھا ادب سولہویں تے ستارھویں صدی وچ سرجیا ہی ایس لئی گیا جو اوہ اتھل پتھل دا ویلا سی۔ زندگی دا ہر پکھ نویں تفسیر منگدا سی تے بلھے شاہ تے وارث شاہ نے ایہو کرن دا جتن کیتا۔ اوہناں دی شاعری نوں چھڑے تصوف دے سچیاں وچ میچن والے اوہناں دے وچاراں دا تت مانن توں عاجز نیں۔

جم تے ناں

بلھے شاہ دا جم لاہور ضلعے دے اک پنڈ پنڈوکی وکھے 1680 . وچّ سید سخی محمد درویش دے گھر ہویا۔ بلھے شاہ دا اصل نام عبداللہ سی اتے پچھو اسنوں سائیں بلھے شاہ، بابا بلھے شاہ جاں صرف بلھا کہہ کے سدیا جاندا اے (‘نافع-ال سالکین’ مطابق اس دا اصل نام ‘عبداللہ شاہ’ سی) اپنے اصل نام ولّ بلھے نے اپنے کلام وچّ وی کئی اشارے دتے نیں ۔ چالیسوی گنڈھ دے انت اپر ایہہ ایوں کہندا اے:-

“ہن ان ﷲ آکھ کے تم کرو دعائیں،
پیاں ہی سبھ ہو گیا ‘عبداللہ’ ناہیں۔”

ستارویں صدی دے اس مہان شاعردا جنم اج دے پاکستان دے پنجاب دے ،ضلع لاہور دے مشہورنگر قصور دے پانڈوکے ناں دے پنڈ وچّ ہویا۔ اک روایت ایہہ وی ہے کہ اس دا جنم ریاست بہاولپور دے مشہور پنڈ اچّ گیلانیاں وچّ ہویا۔ اوہ اجے چھ مہینے دا ہی سی کہ اس دے ماں-پیؤاچّ گیلانیاں توں پہلاں ملکوال تے پھر اتھے کجھ دن ٹھہر کے پانڈوکے ضلع لاہور آ گئے۔ اوہ سید پروار نال تعلق رکھدا سی۔

مولٰی بخش کشتہ دے کتھن مطابق بلھے شاہ دے والد سخی محمد درویش اچّ شریف گیلانیاں جیلانی(بہاول پور) دے رہن والے سن۔ اک روایت مطابق بلھے شاہ دی پیدائش اچّ گیلانیاں(جیلانیاں) وچّ ہوئی۔”

مکتبہ فکر

حضرت بابا ُبلھے شاہ پنجابی دے اک مشہورشاعرسن. اوہناں دا تعلق قادریہ مکتبہ فکر تے شطاریہ  مکتبہ فکر نال سی. شاہ عنایت بلھے شاہ دے مرشد سن۔ بلھے شاہ نوں اپنے ٹبر وچوں اپنی بھین نال بڑا پیار سی۔

جم پل

بلھے شاہ ہوریں  1680وچ اُچ شریف وچ سید سخی محمد درویش دے گھر پیدا ہوئے تے اوہناں  دا ناں عبداللہ شاہ رکھیا گیا. اوہناں دے پیو اُچ شریف چھڈ کے ملک وال ضلع ساہیوال وچ کجھ سال رہے تے پھیر پنڈ پانڈو ضلع لاہور دی مسیت دی امامت کر لئی تے نیانیاں نوں پڑھاون لگ پئے۔ نکی عمر وچ باقی پینڈو منڈیاں وانگ ڈنگر چار دے رہے ۔ پنڈ وچ امام کمی ہندا ہے تے ظاہر ہے جو بلھے شاہ نے ایان پن وچ کمی منڈے دے طور تے لوکائی دیاں دکھاں نوں بہت کولوں ویکھیا ہووے گا۔

تعلیم

مڈھلی پڑھائی

بلھے شاہ نے مڈھلی سکھیا دوجے بالکاں وانگ اپنے پیؤ سید سخی محمد درویش پاسوں حاصل کیتی۔وارث شاہ دے وانگ بلھے نوں وی گھر والیاں دا سکھ نصیب نہ ہویا۔ بلھے شاہ بالپنے توں ہی ربّ دا پیارا بھگت اتے کرنی بھرپور تے اچّ نظریے والا بندہ سی۔ بلھے شاہ نے شاہ عنایت قادری نوں اپنا گورو دھارن کیتا۔ صرف اس دی بھین نے اسنوں صحیح معنےآں وچّ سمجھیا۔ اوہ وی بلھے وانگ پکی صوفی سی۔ اوہ ساری عمر کنواری رہی۔

اعلیٰ پڑھائی

اوہناں دا اوس ویلے دے سب توں اُچے علمی مرکز قصور وچ جاکے اوس ویلے دے وڈھے استاد حافظ غلام مرتضی دے مدرسے وچ علم حاصل کرن توں لگدا ہے جو اوہناں دی لیاقت پاروں پنڈ والیاں یاں کسے نے اوہناں نوں ایس راہ پایا تے اوہ شہر دے اُچے مدرسے تائیں اپڑ گئے۔

اوہناں اوس ویلے دے سلیبس موجب قرآن ، حدیث ، فقہ، منطق وچ ڈوہنگا علم حاصل کیتا۔ اوہناں دے کجھ دیر اپنے استاد دے مدرسے وچ پڑھاون توں وی پتہ لگدا ہے جو مذہب تے ہور ظاہری علم اوہناں اپنی مٹھ وچ کر لئے ہون گے تے اوہ اپنے جماعتیاں توں اگے ہوون گے جو اوہناں نوں پڑھاون لئی آکھیا گیا۔پر ایہہ گل یاد رکھن والی ہے جو اوہ اپنے ویلے دے اُچی پدھر دے عالم بن چکے سن جنہاں نوں مذہب توں وکھ منطق وغیرہ دی وی ڈوہنگی پچھان سی۔ ایس رتبے تے جا کے بلھے شاہ ورگے لائق فائق بندے سوکھ نال فارسی دے عالم بن جاندے سن تے سرکارے دربارے رتبہ پا لیندے سن۔ پر بلھے شاہ نال انج نہیں ہویا۔

ارائیں مرشد شاہ عنایت

مدرسے دے عمل نے اوہناں دی تسلی نہ کیتی تے اوہ اُکھڑ گئے تے کہندے ہن جو کجھ دیر مجذوب رہے ۔ جیہدا مطلب ایہہ ہے جو اوہناں نوں سکھے علم راہیں اپنے مڈھلے انسانی مسئلیاں دا حل نہ لبھا تے اوہ مدرسے دی سکھائی شرعی پدھر دی حیاتی نوں چھڈ کے مست ملنگ ہو گئے تے تھاں تھاں تے پھردے پھراندے رہے۔کہاوت ہے جو اوہناں ویلیاں وچ ہی اوہ گورداسپورول نکل گئے تے اوہناں اک واری جوش وچ کہہ دتا ''میں اللہ '' تے شریعت دے رکھوالے اوہناں نوں پھڑ کے دربار فاضلیہ دے شیخ فاضل الدین کول لے گئے جنہاں دا اوس ویلے اوتھے فتوی چلدا سی۔ اوہناں بلھے شاہ نوں بچاون لئی کہیا جو ایہہ ٹھیک کہندا اے ایہہ اجے الھا اے تے آکھیا جو ایہنوں شاہ عنایت کول جاکے پک کے آوے۔

کہاوت موجب جدوں بلھے شاہ اپنے ہوون والے مرشد شاہ عنایت نوں پہلی واری ملن گئے تے اوہ گنڈھیاں دی پنیری لا رہے سن ۔ شاہ عنایت ہوراں پچھیا بئی کیس کم لئی آئے او؟ تے بلھے شاہ ہوراں آکھیا جو میں رب نوں پاؤنا چاہناں ہاں ۔ شاہ عنایت ہوراں گنڈھیاں دی پنیری لاؤندیاں لاؤندیاں آکھیا ''بلھیا رب دا کیہہ پاؤنا،ایدھروں پٹنا تے اودھر لاؤنا'' ایہہ کہاوت بڑی مشہور ہے تے بلھے شاہ ہوراں دی حیاتی بارے لکھن والیاں وچوں گھٹو گھٹ ہر اک نے لکھی ہے۔جاپدا ایہہ ہے جو ایہہ بلھے شاہ ہوراں بارے اک لوک کتھا ہے جیہدا مطلب ہے جو رب بندیاں توں باہر دی شے نہیں سگوں اوہ اوہناں دے اندر ہی ہے۔ اوس دے پاون دا مطلب اپنے اندر دیاں طاقتاں نوں اک پاسیوں ہٹا کے دوجے پاسے لاونا ہے۔ 

شاہ عنایت ہوریں گنڈھیا دی بوائی کردے سن کہ نہیں سن ایس بارے کسے نے کجھ نہیں لکھیا۔ لگدا تے ایہہ ہے جو جدوں بلھے شاہ ہوریں شاہ عنائت نوں ملے اوہ عالماں والی زندگی گذاردے سن۔ اوہناں اوس ویلے دیاں بڑیاں مشہور کتاباں لکھیاں جہناں وچ ، کندالدقائق، شرح وقایہ، جواہر خمسہ، مجموعہ سلطانی دیاں شرحاں، دستورالعمل، اصلاح العمل، لطائف غیبیہ تے ارشاد الطالبین دے ناں شامل نیں ۔ اہناں کتابا دی لسٹ تے ہو ر تذکریاں نوں ویکھ کے لگدا ایہہ ہے جو اوہ اوس ویلے علمی رجھاں پاروں واہی بیجی نہیں کردے ہوون گے۔ گنڈھیاں دی گل شاہ عنایت ہوراں نال ایس واسطے جوڑی گئی جو اوہ ارائیں ذات دے سن تے گنڈھے ارائیاں دی چھیڑ نیں (جیویں : رائیں گنڈھے کھائیں تے پہوکاں کوڑیاں) ۔گنڈھیاں دی بوائی کوئی بری گل نہیں پر لگدا ایہو ہے جو شاہ عنائیت ہوریں اودوں گنڈھیاں دی بوائی نہیں کردے ہوون گے۔

بلھے شاہ ہوراں دیاں بھیناں تے بھرجائیاں دے ارائیں نوں مرشد من لین دے قصے تے شعر وی شک شبے والے لگدے نیں پر ایس لوک کہاوت وچ وی لوک مت لکی ہوئی اے۔ ایس کہاوت وچ لوک مت ایہہ کیہہ رہی اے جو سچ دا راہ اپنی میں نوں مارن نال لبھدا ہے تے وڈھی ذات دے ہندیاں نکی ذات دے بندے نوں مرشد من لینا اپنی میں نوں مارن لئی ضروری اے۔جیڑا ذکر ایدھروں پٹن تے اودھر لوان والی کہاوت وچ آیا اے اوہدے وچ اک ذات دے مان نوں وی پٹنا اے ۔ ایہہ پٹ کے کسے ہور شے دا بوٹا لایا جا سکدا اے۔ میرے خیال وچ بلھے شاہ ہوراں دا شاہ عنایت ہوراں دے ساہمنے نچدیاں آون دا معاملہ وی کجھ اجیہا ہی ہے۔

ایہہ گل تے ٹھکویں لگدی ہے جو کسے گل اتوں شاہ عنایت تے بلھے شاہ ہوراں وچکار پاڑ پے گیا سی۔ کئیاں ایہہ لکھیا ہے جو ایس پاڑ دی وجہ ایہہ سی بئی شاہ عنایت ہوراں دے بھتیجے جوائی تے مرید مولوی ظہور محمد ہوریں بلھے شاہ نوں ملن قصور گئے۔ بلھے شاہ ہوریں اپنے استاد غلام مرتضی دی دھی دے ویاہ دیاں ارنبھاں وچ پھسے ہوئے سن تے کنی رات تائیں پروہنے دی سیوا کرن اپڑ نہ سکے۔ مولوی ظہور صاحب نے شاہ عنایت ہوراں نوں شکایت کیتی جو بلھے شاہ ہوراں اوہناں ول بے دھیانی ایس لئی کیتی جو ارائیں سن۔  کہندے نیں جو شاہ عنایت ایس گل توں رنج ہو گئے تے اوہناں بلھے شاہ ہوراں نال ملنا جلناں بند کر دتا۔ کہندے نیں جو بلھے شاہ ہوریں گوالیار گئے تے شطاری بزرگ قطب الدین نے سفنے وچ اوہناں نوں کہیا جو نال ہی راگی تان سین دی قبر دی بیری دے ڈھائی پتے کھاون۔ اوہناں ایہو ای کیتا تے اوہناں اتے راگ دا چانن ہو گیا۔ پھیر ایہہ وی کہیا جاندا اے جو اوہ اک ناچی مرادی بےگم دے ڈیرے تے جا کے ناچ سکھدے رہے۔ تے اک دن قوالاں نال ناچی دے بھیس وچ نچدے نچدے اپنے مرشد دے سامنے آئے تے مرشد نوں منا لیا۔

روحانی علم

مڈھلی تعلیم حاصل کرن پچھوں قصور آ گئے۔ کرتا ‘نافع-ال سالکین’ مطابق بلھے نے غلام مرتضی دے چرنا ں وچّ بہہ کے سکھیا حاصل کیتی۔ مولوی صاحب بہت وڈےفارسیعربی دے عالم سن۔ آپ نےشیخ سعدی دی “گلستان “ دا پنجابی وچّ ترجمہ کیتا سی۔ ظاہری علم سکھن توں پچھوں روحانی علم دی بھکھ چمکی، جوانی وچّ پیر دھریا تے کجھ مججوب ہو گئے۔ ربی پیار وچّ لین رہن لگے۔

“ مولٰی بخش کشتہ مطابق قصور پچھوں اوہ اک وار پھردے پھراندے بٹالا(گورداس پور) پہنچے۔ منصور وانجھوں مونہو نکلیاں ‘میں اﷲ ہاں’(منصور نے کیہا سی اللہک)۔”

لوک بلھے نوں دربار فاضلاں دے موڈھی شیخ فاضل الدین کول لے گئے۔ اوہناں فرمایاں، ایہہ سچ کہندا ہے، کہ ایہہ ‘الھہا’(مطلب کچا،الھڑ) ہے؛ ایسنوں آکھو شاہ عنایت کول جا تے پکّ آوے۔

گورو

بلھے شاہ ودیا پراپتی پچھوں مرشد جاں گورو دی بھال شروع کیتی۔ پربھو دی تالاش وچّ اوہ لاہور پجیا۔ اس دے اتھوں دے پرسدھ پیر عنایت شاہ نوں مرشد دھارن کیتا، جو کہ جات دا آرائیں تے اس سمیں دے چنگے ودواناں تے لیکھکاں وچوں گنیا جاندا سی۔ عنایت شاہ ‘حضرت رضا شاہ شطاری دے مرید سن۔ اپنے وڈا تپ تے زہد کیتا سی اتے کرنی والے پیر سن۔ عنایت شاہ پہلاں قصور رہندا سی۔ پر اتھے نواب نال ان بن ہو جان اتے قصور چھڈّ کے لاہور آ وسیا۔ مرشد دی پراپتی پچھوں پیر عنایت شاہ قادری دی پریم-بھگتی وچّ بلھا مست ملنگ ہو کے گاؤن نچن لگّ پیا۔

پیر نے ربّ دی پراپتی لئی اسنوں ایہناں شبداں وچّ سکھیا دتی:-

بلھیا! ربّ دا کی پاؤنا،
ایدھروں پٹنا تے ادھر لاؤنا۔

بلھے شاہ نے اپنے مرشد وچّ بہت یعقین رکھدا سی۔ اپنے کلیان دی دارو اسے نوں مندا سی۔ اوہ اپنی شعری رچنا وچّ تھاں-تھاں عنایت دا ذکر کردا اے:-

 
“بلھے شاہ دی سنو حقایت، ہادی پکڑیا ہوگ ہدایت۔
میرا مرشد شاہ عنایت، اوہ لنگھائ پار۔”

ہن بلھے شاہ مست فقیر بن چکا سی۔ اسنوں دنیاں جاں دنیاں دے لوکاں، ساکاں سنبندھیاں جاں اپنے بھائیچارے دے طعنے-میہنیاں دی وی کوئی چنتا نہیں سی۔ بلھا اک سید گھرانے نال سنبندھ رکھدا سی اسنے ارائیں جات دے درویش نوں اپنا گورو دھار لیا سی، جس کارن اس دے ساک انگاں وچّ چرچہ چھڑ پئی اتے جد بلھا اپنے پنڈ ماپیاں نوں ملن گیا تاں اس دیاں چاچیا ں تائیاں تے بھیناں- بھراجائیاں اس دے ادالے آ جڑیاں تے برا بھلا کہن لگیاں کہ اسنے کلّ نوں سید ہو کے لیکاں لائیاں نیں۔ بلھے شاہ اک کافی وچّ اس گلّ ولّ اشارہ کردا اے۔ </poem> “بلھے نوں سمجھن آئیاں، بھیناں تے بھرجائیاں، آل نبی اولاد علی دی، بلھیا توں کیوں لیکاں لائیاں؟ منّ لے بلھیا ساڈا کہنا، چھڈّ دے پلہ رائیاں۔” </poem> پر بلھا اپنی منزل تے پجّ چکا سی۔ اسنوں ہن نہ شہرت دی پرواہ سی تے نہ ہی ناموشی دا فکر۔ اسنوں ہن سید ہون دا وی کوئی مان نہیں سی، اسنوں تاں ارائیں دا مرید ہون دا وڈا فخر سی۔

“جہڑا سانوں سید آکھے، دوزخ ملن سائیاں،
جہڑا سانوں ارائیں آکھے،بہشتی پینگھاں پائیاں۔
جے توں لوڑیں باغ بہاراں، بلھیا،
طالب ہو جا ‘رائیاں’۔”

مرشد دا وچھوڑا

بلھے شاہ دے مرشد شاہ عنایت نے ناراض ہو کے بلھے نوں اپنے ڈیرے توں کڈھ دتا سی۔ ایہہ وچھوڑا بھاویں بہت لمیرا نہیں سی، پر بلھا اجیہا وچھوڑا سہار نہ سکیا، بلھا اس وچھوڑے دی کٹھالی وچّ سڑکے کندن بن گیا۔

“بہڑی ویں طبیبا، مینڈھی جند گئیا،
تیرے عشقَ نچایا کر تھئیا تھئیا۔”

ہن بلھے شاہ نوں وچھوڑے بھریاں کافیاں کہنیاں شروع کیتیاں-

“میں نھاتی دھوتی رہِ گئی
کائی گنڈھ ماہی دل پے گئی۔”

مرشد دا ملاپ

بلھے نے زنانے کپڑے پائے ہوئے سن، پیری گھنگھرو بدھے ہوئے سن اوہ کلیجہ دھوہ لین والی لے وچّ کافی گا رہا سی-

 
“آؤ سئیؤ۔ رل دیو نی ودھائی
میں ور پایا راجھاں ماہی۔”

بلھے شاہ نال جڑی کرامت

ایس زمانے وچ اوہناں دے نال اک کرامت وی جڑی ہوئی ہے جیہدے مطابق اوہ ڈنگر چاردیاں سوں گئے تے اوہناں دا مال جیون خان دی پیلی وچ وڑ گیا۔جیوں خان الاہمہ دین آیا تے اوہنے ویکھیا جو ستے ہوئے بلھے شاہ اتے سپ چھاں کیتی پہرہ دے رہیا اے ۔ جد اوہ لوکاں نوں لے کے سپ مارن آیا تے سپ ٹبھ گیا ہویا سی۔ جد بلھے شاہ دے پیو نے کہیا جو توں جیون خان دی فصل اجاڑ دتی ہے تے بلھے شاہ آکھیا نہیں فصل تے پہلاں نالوں وی ودھ ہے۔ سب نے جا کے ویکھیا تے اوہ حیران ہوئے جو سچی مچی فصل پہلاں نالوں وی ودھیرے چنگی سی۔ 

ایہہ کرامت ہوئی یاں نہیں پر اک پتہ ضرور لگدا ہے جو بلھے شاہ کسے نہ کسے وجہ توں سر کڈھواں منڈا سی۔ جے ایہہ نہ ہندا تے اوہ عام پینڈو منڈیاں وانگوں اوتھے ہی کسی نکے موٹے کم وچ لگ جاندا یاں کسے ہور پنڈ دی مسیت دا امام ہوجاندا تے پیو وانگوں مسیت دی سیپی کر لیندا۔

مراد بیگم والا قصہ

مراد بیگم والا قصہ وی کوئی پکا پیڈھا نہیں دسدا۔ ایہہ ہے جو بلھے شاہ ہوراں دے مرن توں چار سال پہلاں اک پٹھانی مراد بیگم (میر منوں دی سوانی) 1753-1754 وچ لہور دی صوبیدارنی بنی سی۔ ایہہ وی سچ دسدا ہے جوقصور دےپٹھان حاکم بڑے سوڑے دماغ دے سن تے لہور نال ویہردے وی رہندے سن۔ قصور دا حاکم حسن خان خویشگی جنگ وچ جنگی ہاتھی تے چڑھ کے وی اپنا مولوی شہباز خان نال بٹھاوندا سی ۔ 

حسن خان خویشگی شاہ عنایت ہوراں نوں وی قصوروں کڈھ کے لاہور ول دھک چکیا سی۔ تاریخ توں ایہہ وی پتہ لگدا ہے جو بلھے شاہ ہوراں تے روک لاون لئی مولوی محی الدین قصوری نے قوالی دے خلاف فتوی دتا سی تے بلھے شاہ ہوراں نوں تنگ کیتا جاندا سی۔مولوی قصوری صاحب نے پچھتا کے فتوی واپس لے لیا سی پر بلھے شاہ دے خلاف قصور دے حاکم کوئی نہ کوئی چال چلدے رہندے سن۔ 

ایس لئی ایہہ ہو سکدا ہے جو قصور دے حاکماں نے بلھے شاہ ہوراں نوں قصوروں مولویاں دے کہن تے کڈھ دتا ہووے تے لاہور دی صوبیدار نی مرادی بیگم نے اوہناں نوں لہور وچ یاں اپنے محل وچ رہن دتا ہووے۔ مرادی بیگم دی قصور دے پٹھاناں نال وی لڑائی سی تے لہور دے دوجے حاکم وی اوہنوں کڈھن دے جتن کردے رہندے سن ۔ ظاہر گل اے جو اوہ دھڑلے دی زنانی سی جیس کر کے اوہنوں اوس ویلے صوبیدار بنایا گیا۔اوس ویلے دے سوڑے دماغاں دے مولوی اوہدے خلاف وی تے فتوی دیندے رہندے ہوون گے ۔ ایس لئی اوہ آپ وی پھسی ہوئی ہووے گی تے بلھے شاہ ہوراں ورگے سوجھواناں دی قدر کردی ہوے گی یاں لوکاں دا دل جتن لئی وی بلھے شاہ جیہے لوک پیاریاں نوں نیڑے رکھن دے جتن کردی ہووے گی ۔ ایس لئی جے بلھے شاہ ہوریں کسے مرادی بیگم دے ڈیرے تے سر لکاون گئے ہوون گے تے اوہ لہور دی صوبیدارنی ہو سکدی اے۔مرادی بیگم نوں اک سال وچ ہی عہدے توں لاہ دتا گیا سی ۔ 

بلھے شاہ دا ویلہ

بلھے شاہ دے ویلےپنجاب وچ اتھل پتھل توں بنا کجھ ہے نہیں سی۔ ایہو جیہے ویلے جدوں چالونظام دیاں چولاں ہل گیا ں ہو ن ، ہیٹھلی اُتے ہو رہی ہووے ، بلھے شاہ ورگے سچے وچاراں دے بندے نوں زندگی دے مڈھلیاں مسئلیاں دا حل سوکھا لبھ سکدا ہی نہیں۔پنجابی دا سب توں وڈھا ادب سولہویں تے ستارھویں صدی وچ سرجیا ہی ایس لئی گیا جو اوہ اتھل پتھل دا ویلا سی۔ زندگی دا ہر پکھ نویں تفسیر منگدا سی تے بلھے شاہ تے وارث شاہ نے ایہو کرن دا جتن کیتا۔ اوہناں دی شاعری نوں چھڑے تصوف دے سچیاں وچ میچن والے اوہناں دے وچاراں دا تت مانن توں عاجز نیں۔

بلھے شاہ دے کلام وچ اونہاں دے ویلے دے سیاسی حلات وی اپنا رنگ وکھاندے نیں۔ اورنگزیب دے مرن مگروں مغلاں دے راج تے بدیڑا ویلہ آندا وے۔ دلی سرکار ماڑی ہون مگروں ہر پاسے لڑائیاں تے چگڑے ہندے پئے نیں۔ گل اخیر کے پنجاب چ بے تفاقی پے گئی تے فساد شروع ھو گئے۔ ایس ساری گل دی خبر اوس ویلے دے جرنیل فوجینادر شاہ وں وی ھو گئی۔ تے اوہدے منہ چ پانی آگیا۔ آخر کار نادر شاہ نے 1739ءچ دلّی اُتے حملہ کردِتاتے بڑا خون خرابا کیتا۔ ھجے لوکی ایس گل نوں نہ بھلے سی کہ 1761ءچ نادر شاہ دے جانشیںاحمد شاہ ابدالی نیں پنجاب اُتے حملہ کر دِتا تے پہلے توں ودھ ظلم ثے خون خرابہ کیتا۔ احمد شاہ ابدالی دے ظلم نیں دلّی نوں اُجاڑ کے رکھ دتا۔ سارا نظام تباہ ھو گیا تے خانہ جنگی دی صورت حال پیدا ھو گئی۔

یس موقعے تے بلھے شاہ آکھدے نیں:

"در کھلا حشر عذاب دا برا حال ھویا پنجاب دا"

شاعری دا مڈھ

کسی سیانے دا قول اے کہ شاعر جمدیاں ای شاعر ہندا اے تے بنان نال نئ بندا اے۔ انج ای بلھے شاہ وچ شاعری دا وصف اوہناں دے جمن ویلے توں ھیگا سی۔

اوہناں دی حیاتی بارے لکھن والے ایہہ نہیں دسدے جو اوہناں شاعری کدوں لکھنی شروع کیتی پر اوہناں دی شاعری دا رنگ دسدا ہے جو ایہہ اوہناں شریعت دے راہ نوں ردن توں مگروں شروع کیتی ۔ ایہدے اشارے تھاں تھاں تے ملدے ہن ''علموں بس کریں او یار'' ''اک نقطے وچ گل مکدی ہے'' تے ہور کئی کافیاں ایس پکھ تے اوہناں کہیاں۔سگوں لگدا ہے جو اوہناں دی شاعری سچے ڈھلے (organized) مذہب دی نفی دے عمل وچوں جمی۔

ا وہناں ویلیاں وچ بلھے دی پدھر دے عالماں دا پنجابی وچ شاعری لکھنا تے ایس نالوں وی اوکھا سی جناں اج پنجاب (پاکستانی) وچ ہے۔ جد کھٹی وٹیانگریزی اردو وچہندی ہے تے پنجابی وچ کون لکھے؟ ایسے لئے عالماں فاضلاں چوں ڈھائی ٹوٹکو چھڈ کے کوئی پنجابی نہیں لکھدا۔ بلھے شاہ دے ویلے ایہہ ہور وی اوکھا ہووے گا کیوں جے اودوں تے ہر سرکار دربار دی زبان فارسی سی تے عاماں لوکاں دی زبان دے حق وچ کوئی وچار دھارا وی نہیں سی۔ ایس لئی پنجابی وچ لکھن دا متا پکاونا ظاہر کردا ہے جو اوہ لوکائی نال جڑت لوڑدے سن۔ 

ایہہ کہیا جا سکدا ہے جو بلھے شاہ ہوراں دا پنجابی وچ لکھنا نویں وچار دھارا نوں مننا سی۔ سچے ڈھلے مذہب دے کسی آگو نے پنجابی وچ وچار نہیں سرجے جیویں صوفیاں نے کیتا۔ اک دوجے پکھ توں ویکھئے تے اوس ویلے پنجابی لکھنا سوکھا وی وی سی کیوں جو عام پنجابی خلقت پنجابی ہی پڑھدی سی۔ پر پھیر وی بلھے شاہ ورگے وڈھے عالماں دا پنجابی لکھنا چالو ویہار دے سوجھواناں توں وکھ ہوکے لوکاں نال جڑنا سی۔

بلھے شاہ دے ہم ویلہ

بلھے شاہ دے ہم ویلہ شاعرسلطان باہو، وارث شاہ، شاہ شرف، حامد شاہ، اتے علی حیدر ملتانی وغیرہ سن۔

رچناواں

بلے شاہ نے 156 کافیاں، 1 باراماہ، 40 گنڈھاں، 1 اٹھوارا، 3 سی حرفیاں تے 49 دوہڑے وغیرہ لکھے ہن۔ سبھ توں ودھ پرسدھی اس دیاں کافیاں نوں ملی اے۔ آپ دی بولی ودھیرے ٹھیٹھ، سادہ اتے لوک پدھر دے نیڑے دی اے۔ بلھے دی رچنا لیئبندھّ اتے راگبندھ اے۔ اسنے رچنا وچّ الکاراں، محاوریاں، لوک-اکھاناں تے چھند-تالاں نال سنگار دے پیش کیتا اے۔ سار روپ وچّ کیہا جا سکدا اے کہ سائیں بلھے شاہ صوفی شاعری دا سخر سی۔ جسنے اچّ پائے دی شاعری اتے اتی ڈونگھے گمبھیر اتے ربی پیار دے گیت گا کے عامَ لوکاں نوں تھئیا-تھئیا کر کے نچا چھڈیا۔

کافیاں

اٹھ جاگ گھراڑے مار نہیں،
ایہہ سون تیرے درکار نہیں۔

اٹھ گئے گوانڈھو یار،
ربا ہن کی کریئے۔

آؤ سئیؤ رل دیؤ نی ودھائی،
میں ور پایا رانجھا ماہی۔

اک رانجھا مینوں لوڑیندا
کن-پھئکنوں اگے دیاں لگیاں
نیہں نہ لگڑا چوری دا۔

عشقَ دی نویؤں نوی بہار
جاں میں سبق عشقَ دا پڑیا، مسجد کولوں جیؤڑا ڈریا
ڈیرے جا ٹھاکر دے وڑیا، جتھے وجدے ناد ہزار۔

علموں بس کریں او یار۔

حاجی لوک مکے نوں جاندے،
میرا رانجھا ماہی مکہ
نی میں کملی ہاں۔

کر کتن ولّ دھیان کڑے

گھنگھٹ چکّ او سجنا
ہن شرماں کاہنوں رکھیاں وے۔

گھڑیالی دیؤ نکال نی
اج پی گھر آیا لال نی۔

رچنا

بلھے شاہ نے اپنی بہت ساری رچنا کافیاں دے روپ وچّ کیتی اے۔ بلھے شاہ دیاں کلّ ملا کے 156 کافیاں ہن۔ پر اتھے اک گلّ صاف کرنی بندی ہے وکھ-وکھ مجموعےآں وچّ ایہناں دی گنتی وکھ-وکھ لبھدی اے۔ کیونکہ بلھے شاہ دی پرسدھی کارن ایہناں رچناواں وچّ لوکاں ولوں رلا کر دتا اے۔ بلھے شاہ دیاں رچناواں اس طرحاں ہن-

• ٭ کافیاں 156
• ٭ اٹھوارا 1
• ٭ بارامانہ 1
• ٭ سی-حرفیاں 3
• ٭ دوہڑے 49
• ٭ گنڈھا 40

کافی

بلھے توں پہلاں کافی دا پریوگ پنجاب توں باہر وی ہو رہا سی۔ کافی دا مطلب ہے کہ راگنی اے۔ اس متعلق” تیجا سنگھ کافی بارے لکھدے ہن، کئی لوک کافی نوں راگنی کہندے ہن، ایہہ گلّ کافی حد تکّ سچی اے ۔ گرو گرنتھ صاحب وچّ وی جتھے ‘آسا’،سوہی، تلنگ تے مارو راگاں وچّ شبداں دا ویروا آؤندا اے، اوتھے نال شبد ‘کافی’ لکھیا اے۔ صاف اے کہ ایہناں راگاں دی راگنی اے۔ ایہہ اپنے آپ سمپورن راگ نہیں۔

“ بلھے شاہ دی کافی سنکے، ترٹدا کفر اندر دا
وحدت دے دریائے اندر، اوہ بھی وتیا تردا”

سی-حرفی

بہت پرانا کاوَ روپ ہے۔ یہودی اسنوں “ایلفابیٹ پوئم” کہندے سن۔ سی-حرفی فارسی زبان دے نال بھارت تے پنجاب وچّ آئی۔ اس دا بھارتی روپ باون اکھری اتے پنجابی روپ پینتی جاں ‘پٹی’ ہے۔ پریم سنگھ زرگر نے اپنے سنگریہہ وچّ بلھے شاہ دیاں تنّ سی-حرفیاں دتیاں ہن۔ تیجی ادھوری ہے۔ لاہورپاکستان وچّ ‘کلیئت-اے-بلھے شاہ’ وچّ وی ایہو سی-حرفی درج کیتیاں گئیا ہن۔ بلھے دی سی-حرفی اس طرحاں شروع ہندی ہے-

“الف-آنودیاں توں میں سدکڑے ہاں،
جیم جاندیاں توں سر وارنی ہاں۔”

اٹھوارا

اٹھوارا جاں ستوارا وی پنجابی لوک ساہت دا پرانا کاوَ روپ ہے۔ ایہہ ہفتے دے ستاں دہاڑیاں نوں مکھ رکھ کے رچیاں جاندا ہے۔ بلھے شاہ دا اٹھوارا چھنچھروار نال شروع ہندا ہے اتے جمعہ تے مکدا ہے۔

 “چھنچھر وار اتوالے ویکھ سجن دی سو۔
اساں مڑ گھر پھیر نہ آونا جو ہونی ہوگ سو ہو۔”

باراماہ

باراماہ’ پنجابی دا پنجابی کاوَ روپ تے گورو نانک دیوَ جی توں پہلاں موجود سی۔ عامَ خیال ہے کہ پرسدھ فارسی کوی مسعود سعد سلطان نے سبھ توں پہلاں باراماہ فارسی وچّ رچیا۔ بلھے دا باراماہ ‘اسو مہینے توں شروع ہندا ہے۔

“اسو لکھوں سندیسواں واچے مورا پی،
گمن کیا تم کاہے کو کلمل آیا جی۔”

گنڈھاں

ویاہ دے شگن وجوں گنڈھاں لکھیاں جاندیاں ہن۔ ایہناں وچّ کاج رچاؤن، صاحا سودھن تے وہوٹی دے آؤن تے وہوٹی دے شہہ نال سدھاؤن بارے سنکیت کیتے جاندے ہن۔ بلھے نے 40 گنڈھاں رچا ہن جس ول اوہ پہلی گنڈھ وچّ ہی اشارہ کردا ہے۔ ایہہ چار-چار تکاں دا اک اک بند ہے۔ پہلی تے اکھریلی گنڈھ وچّ اٹھ اٹھ تکاں دی ہے۔ پہلی گنڈھ اس طرحاں شروع ہندی ہے-

“کہو سرتی گل کاج دی، میں گنڈھاں کیتیا پاؤں۔
سارے تے جنج آواسی، ہن چالسی گنڈھ گھتاؤں۔”

دوہڑیا وچّ بلھے دے فٹکل وچار ہن اتے کئی اک سماجک-کریتیاں، راجسی گھٹناواں اتے مذہبی پاکھنڈاں ولّ سنکیت کتے ہن۔ جوے-

“بلیا دھرم شالہ دھڑوائی رہندے،
ٹھاکر دوار ٹھگّ۔
وچّ مسیتاں کستیئے رہندے،
عاشق رہن الگّ۔”

نمونہ کلام

پڑھ پڑھ کتاباں علم دیاں توں نام رکھ لیا قاضی
ہتھ وچ پھڑ کے تلوار نام رکھ لیا غازی
مکے مدینے گھوم آیا تے نام رکھ لیا حاجی
او بھلیا حاصل کی کیتا؟ جے توں رب نا کیتا راضی

وفات

بلھے شاہ ہوریں 1758 وچ گذر گئے تے آکھیا جاندا ہے جو شہر دے مولویاں نے اوہناں دا جنازہ پڑھاون توں انکار کر دتا۔

بلھے شاہ دی موت بارے لیکھکاں وچّ کافی اختلاف اے ۔ لاجونتی راماکرشنا نے بلھے دا سماں 1680 توں 1758 صحیح دتا اے۔ پر ڈاکٹر. موہن سنگھ نے انتقال دا سال 1752 دتا اے جو کہ ٹھیک نہیں۔ “اسے طرحاں سندر سنگھ نرولا نے وفات دا سال غلطی نال 1743 دتا ہے۔”

ہجری مطابق 1680 وچّ جنم اتے 1758 وچّ موت ہوئی ایہہ ٹھیک ہے کہ کیونکہ بلھے نے کلّ 78 سال عمر بھوگی۔ “پر اچیرے منکھی آدرشاں دا دھارنی ہون کر کے اج وی بلھےشاہ اتے اس دا کلام امر اے۔” بلھے شاہ دا مزار اج وی قصور ریلوے سٹیشن دے نیڑے چڑھدے پاسے واقع اے۔

بلھے شاہ دا سنیہا

بلھیا کی جاناں میں کون

نہ میں مومن وچ مسیتاں، نہ میں وچ کفر دیاں ریتاں
نہ میں پاکاں وچ پلیتاں، نہ میں موسیٰ نہ فرعون
نہ میں اندر بھید کتاباں، نہ بھنگاں نہ وچ شراباں
نہ وچ رنداں مست خرباں، نہ وچ جاگن وچ سون
نہ وچ شادی نہ غمناکی، نہ میں وچ پلیتی پاکی
نہ میں آبی نہ میں خاکی، نہ میں آتش نہ میں پون
نہ میں عربی نہ لاہوری، نہ میں ھندی شہر نگوری
نہ ھندو نہ ترک پشوری، نہ ميں ریندا وچ چندوَن
نہ میں بھید مزہب دا پایہ، نہ میں آدم حوا جایا
نہ میں اپنا نام دھرایا، نہ وچ بھیٹن نہ وچ بھون
اول آحر آپ نوں جاناں، نہ کوئی دوجہ ہور پچھانہ

میتھوں ہور نہ کوئی سیانا، بلہا اوہ کھڑا اے کون؟

حوالے

1. < جیت سنگھ سیتل، بلھے شاہ دی جیون تے رچنا، پنجابی یونیورسٹی،پٹیالہ،1970 پنہ3.>
2. < مولٰی بخش کشتہ: پنجابی شاعراں دا تذکرہ، لاہور، پنہ 102>
3. < مولٰی بخش کشتہ: پنجابی شاعراں دا تذکرہ، لاہور، پنہ 102>
4. < جیت سنگھ سیتل، بلھے شاہ دی جیون تے رچنا، پنجابی یونیورسٹی،پٹیالہ،1970 پنہ18 >
5. < جیت سنگھ سیتل، بلھے شاہ دی جیون تے رچنا، پنجابی یونیورسٹی،پٹیالہ،1970 پنہ 20.>
6. < ڈاکٹر. پریتم سینی، کلام بلھے شاہ، پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ،2007، پنہ 8.>
7. < تیجا سنگھ: نویاں سوچاں، پنجابی وچّ کافی سیفلملوک،پنہ 656>
8. < پریم سں ڈاکٹر. پریتم سینی، کلام بلھے شاہ، پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ،2007، پنہ 152>
9. < جیت سنگھ سیتل، بلھے شاہ دی جیون تے رچنا، پنجابی یونیورسٹی،پٹیالہ،1970 پنہ 44>
10. < لاجونتی رامکرشنا: پنجابی صوفی پوئٹس، چیپٹر 4، پنہ 40-71>
11. < سندر سنگھ نرولا(سمپا): سائیں بلھے شاہ،امرتسر، 1931، پنہ 12.>
12. < دھن ونت کور: بال وشوکوش، پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ،2009>

تیجندر کور، رول نن- 932، ایمّ. اے-(پنجابی)، حصہ-پہلا

بارلے جوڑ

پنجابی وچار پنجابی وچار

اپنا آرگ/ اپنا آرگ

• بلھے شاہ دی مختصر سوانح حیات Archived 2008-09-15 at the وے بیک مشین
• وچار دیب سائیت اتے بلھے شاہ دی سوانح حیات
• پنجابی زبان دا ادب (sikhspectrum.com) Archived 2005-10-31 at the وے بیک مشین

کلام دے بارے چ

• بلھے شاہ دی شاعری
• بلھے شاہ دی شاعری تےحیاتی جانکاری(apna.org)
• بلھے شاہ: شاعری (انگریزی ترجمہ) تے سوانح حیات (poetry-chaikhana.com) Archived 2013-07-03 at the وے بیک مشین

پنجابی لکھاری
ناول لکھاری	اوم پرکاش گاسو  • امرتا پریتم  • سنت سنگھ سیکھوں  • سوہن سنگھ سیتل  • شاہ چمن  • کرنل نرندرپال سنگھ  • کرمجیت کسا  • گربخش سنگھ پریتلڑی  • گردیال سنگھ  • جسونت سنگھ کنول  • نانک سنگھ  • نرنجن تسنیم  • بلدیو سنگھ سڑکناما  • بوٹا سنگھ شاد • بھائی ویر سنگھ  • رام سروپ انکھی  • محمد منشا یاد  • فرزند علی
شاعر	اللہ یار خاں جوگی • شاہ مراد  • امتوج  • سوِیتوج  • شمیل  • اوتار سنگھ پاش  • لُطف علی  • سنت رام اداسی  • شِو کمار بٹالوی  • سرجیت پاتر  • ہربھجن ہلواروی  • گیانی گرمکھ سنگھ مسافر  • گرچرن رامپوری  • جسونت ظفر  • جسونت دید  • جلھن جٹ  • جگتار  • تارا سنگھ  • نند لال نورپوری  • پرمندر سوڈھی  • پروفیسر موہن سنگھ  • باوا بلونت  • بسمل فریدکوٹی  • بھائی ویر سنگھ  • لال سنگھ دل  • پورن سنگھ  • بلبیر آتش  • بابا نجمی  • شریف کنجاہی  • افضل پارس  • مولا بخش کشتہ  • راجا رسالو • احمد راہی  • اختر حسین اختر  • سائیں اختر  • منیر نیازی  • سجاد حیدر • فقیر محمد فقیر  • فضل حسین گجراتی  • جوگی جہلمی  • ظفر اقبال  • درشن سنگھ آوارا • لوک راج • احسان اللہ طاہر  • استاد دامن • ستھرا شاہ • ساجن بابو  • منور حسین چشتی  • اعزاز احمد آذر  • ارشاد سندھو  • غلام حسین ندیم  • طارق گجر  • طارق عزیز  • سرفراز انور صفی
مخولیا شاعر	انور مسعود  • سید سلیمان گیلانی  • امام دین گجراتی • عبیر ابوذری • خالد مسعود • گیانی ہری سنگھ بڑبولا • کنول مشتاق • ہزارا سنگھ رمتا • عاشق راں • ڈاکٹر انعام الحق جاوید • م ش عالم • راجا نثار احمد یاور • مسافر لودھی • مجید سالک • مشتاق عالم گوگا • محمد صدیق میرپوری
عورت لکھاری	امرتا پریتم  • اجیت کور  • سکھوِندر امرت  • دلیپ کور ٹواݨا  • نینا ٹواݨا  • بچنت کور  • منجیت ٹواݨا  • ڈاکٹر ہرشندر کور  • ترسپال کور • ہاجرہ مشکور ناصری • فرخندہ لودھی • پِیرو پریمن  • منجیت اندرا • شفقت سلطانہ
صوفی شاعر	شاہ حسین  • شاہ شرف  • ہاشم شاہ  • بلھے شاہ  • وارث شاہ  • بابا وجید  • بابا فرید  • علی حیدر  • سلطان باہو  • خواجہ غلام فرید  • سائیں مولا شاہ  • بابو رجب علی  • عاصم بخاری  • نوشہ گنج بخش  • میاں محمد بخش
کہاݨی کار	سنتوکھ سنگھ دھیر  • سنت سنگھ سیکھوں  • سجان سنگھ  • صوبا سنگھ  • کلبیر سنگھ کانگ  • کرپال سنگھ کسیل  • کرتار سنگھ دگل  • گلزار سنگھ سندھو  • گربچن سنگھ بھلر  • گربخش سنگھ پریتلڑی  • جیت سنگھ سیتل  • پیارا سنگھ داتا  • پریم گورکھی  • بلونت گارگی
غزل گو	سادھو سنگھ ہمدرد  • سرجیت پاتر  • جگتار • جسوندر (غزل گو)  • دیپک جیتوئی
قصا کار	احمدیار  • ہاشم شاہ  • پیلو  • قادریار • مولوی غلام رسول  • جوگا سنگھ  • فضل شاہ  • میاں محمد بخش  • امام بخش • دمودر • مقبل • حافظ برخوردار • احمد گجر
وار تے جنگنامہ	شاہ محمد  • پیر محمد
ناٹک لکھاری	اجمیر سنگھ اولکھ  • ایشور چندر نندا
ڈاکٹر لکھاری	ڈاکٹر جسونت گلّ  • ڈاکٹر ہرشندر کور  • ڈاکٹر عارف محمود  • ڈاکٹر شہباز ملک  • ڈاکٹر حسن رضوی • ڈاکٹر جاوید سوز  • ڈاکٹر محمد بشیر گورایا • ڈاکٹر سرفراز حسین
تریخ لکھاری تے ہور	کرم سنگھ  • کاہن سنگھ نابھا  • ڈاکٹر کرپال سنگھ  • ڈاکٹر. گنڈا سنگھ  • تیرا سنگھ چن  • گرنام سنگھ تیر  • ایشر سنگھ ایشر  • گیانی گردتّ سنگھ • گیانی دتّ سنگھ • بلبیر سنگھ  • اچھرو سنگھ  • باوا بدھ سنگھ
لکھاری	ایشور چترکار • صاحب سنگھ  • پنڈت شردھا رام • تیجا سنگھ  • گیانی گیان سنگھ  • ڈاکٹر چرن سنگھ  • لال سنگھ کملا اکالی  • برج لال شاستری  • ہرندر سنگھ روپ  • پریتم سنگھ  • سرون سنگھ  • عجائب کمل  • ارشاد احمد پنجابی
تنقید نگار	ستندر سنگھ نور  • لابھ سنگھ کھیوا • ڈاکٹر سرفراز حسین
ہور	سادھو سنگھ دھامی  • نرندر سنگھ کپور
اردو لکھاری	سعادت حسن منٹو  • ساحر لدھیانوی  • اُپیندر ناتھ اشک  • راجندر سنگھ بیدی  • مجید امجد