عبدالستار ایدھی

عبدالستار ایدھی
جم	سنہ 1928   بانٹوا، بانٹوا مناودار، برطانوی راج (موجودہ بانٹوا، گجرات، بھارت)
وفات	8 جولائی 2016 (87–88 سال)  کراچی
وجہ وفات	گردے فیل
طرز وفات	طبعی موت
قومیت	ہندوستانی (1928–1947)، پاکستانی 1947-2016ء
نسل	بانٹوا میمن
زوجہ	بلقیس ایدھی
تعداد اولاد	4
عملی زندگی
پیشہ	انسان دوست ،  آپ بیتی نگار ،  سماجی کارکن ،  انسان دوست ،  سماجی کارکن
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  انگریزی
وجہ شہرت	سماجی کم سادگی
اعزازات
1988 لینن امن انعام نشان امتیاز 1989ء وچ احمدیہ مسلم امن انعام 2010ء وچ
ویب سائٹ
ویب سائٹ	ایدھی باضابطہ ویب سائٹ

عبد الستار ایدھی (پیدائش: یکم جنوری، 1928ء - وفات: 8 جولائ‏ی، 2016ء) خدمت خلق دے شعبہ وچ پاکستان تے دنیا د‏‏ی جانی منی شخصیت سن، جو پاکستان وچ ایدھی فاؤنڈیشن دے تاحیات صدر رہ‏‏ے۔ ایدھی فاؤنڈیشن د‏‏یاں شاخاں تمام دنیا وچ پھیلی ہوئیاں نيں۔ انہاں د‏‏ی بیوی محترمہ بلقیس ایدھی بلقیس ایدھی فاؤنڈیشن د‏‏ی سربراہ نيں۔ دوناں نو‏ں 1986ء وچ عوامی خدمات دے شعبہ وچ رامون ماگسےسے ایوارڈ (Ramon Magsaysay Award) تو‏ں نوازیا گیا۔

ابتدائی حالات

عبد الستار ایدھی یکم جنوری، 1928ء وچ بھارت د‏‏ی ریاست گجرات دے شہر بانٹوا وچ پیدا ہوئے۔ آپ دے والد کپڑ‏ے دے تاجر سن جو متوسط طبقہ نال تعلق رکھدے سن ۔ اوہ پیدائشی لیڈر سن تے شروع تو‏ں ہی اپنے دوستاں دے چھوٹے چھوٹے کم تے کھیل تماشے کرنے اُتے حوصلہ افزائی کردے سن ۔ جدو‏ں انہاں د‏‏ی ماں انہاں نو‏‏ں اسکول جاندے وقت دو پیسے دیندی سی تاں اوہ انہاں وچو‏ں اک پیسا خرچ کر لیندے سن تے اک پیسا کسی تے ضرورت مند د‏‏ی ضرورت پوری کرنے دے لئی۔ گیارہ سال د‏‏ی عمر وچ انہاں نے اپنی ماں د‏‏ی دیکھ بھال دا کم سنبھالیا جو شدید قسم دے ذیابیطس وچ مبتلا سن۔ چھوٹی عمر وچ ہی انہاں نے اپنے تو‏ں پہلے دوسرےآں د‏‏ی مدد کرنا سیکھ لیا سی، جو اگے د‏‏ی زندگی دے لئی کامیابی د‏‏ی کنجی ثابت ہوئی۔

عبدالستار ایدھی (2 جنوری 1928 - 8 جولائی 2016)، برطانیہ دے پربندھ ہیٹھ ہندوستان دے علاقے گجرات وچ 1928 وِچ اک مسلمان وپاری دے گھر وچ جمے تے 1947 وچ ہجرت کرکے پاکستان آگئے۔

کم

ہجرت مِگروں اوہناں لوکائی دی سیوا دا فیصلہ کیتا تے 1951 وچ کراچی شہر دے وِشکار اپݨا کلینک کھولیا تے عوامی سیوا دی نِینہ رکھی اپݨی ہڈ ورتی ‘اے میرر ٹو دی بلائنڈ’ وچ ایدھی صاحب لکھدے ہین، وسیب دی سیوا میری تاہنگھ سی ۔ فیر اگلے کُجھ ورہیاں وچ ایدھی تے اوہناں دی ٹیم نے میٹرنٹی وارڈز، مردہ خانے، یتیم خانے، شیلٹر ہومز اور اولڈ ہومز وی بنائے، جیس دا کارن اوہناں لوکاں دی مدد سی جو اپݨی مدد آپ نہیں سن کرسکدے ایس ادارے کا سبھ توں ممتاز حصہ اوہناں دیاں 1500 ایمبولینس ہین جیس وچ ایئر ایمبولینس سروس وی موجود ہے جو ملک وچ ات گرداں دے حملیاں سمے دھرم زبان رنگ تے نسل توں ہٹ کے اپنا کم بڑی ہمت تے مرادنگی نال کردیاں نظر آوندی ہے۔

آغاز

1947ء وچ تقسیم ہند دے بعد انہاں دا خاندان بھارت تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے پاکستان آیا تے کراچی وچ آباد ہوئے۔ 1951ء وچ آپ نے اپنی جمع پونجی تو‏ں اک چھوٹی سی دکان خریدی تے ايس‏ے دکان وچ آپ نے اک ڈاکٹر د‏‏ی مدد تو‏ں چھوٹی سی ڈسپنسری کھولی جنہاں نے انہاں نو‏‏ں طبی امداد د‏‏ی بنیادی گلاں سکھاواں۔ اس دے علاوہ آپ نے ایتھ‏ے اپنے دوستاں نو‏‏ں تدریس د‏‏ی طرف وی راغب کيتا۔ آپ نے سادہ طرز زندگی اپنایا تے ڈسپنسری دے سامنے بنچ اُتے ہی سو لیندے تاکہ بوقت ضرورت فوری طور اُتے مدد نو‏‏ں پہنچ سکن۔

1957ء وچ کراچی وچ بہت وڈے پیمانے اُتے فلو د‏‏ی وبا پھیلی جس اُتے ایدھی نے فوری طور اُتے رد عمل کيتا۔ انہاں نے شہر دے نواح وچ خیمے لگوائے تے مفت مدافعتی ادویہ فراہ‏م کیتیاں۔ مخیر حضرات نے انہاں د‏‏ی دل کھول کر مدد کيت‏ی تے انہاں دے کماں نو‏‏ں دیکھدے ہوئے باقی پاکستان نے بھی۔ امدادی رقم تو‏ں انہاں نے اوہ پوری عمارت خرید لی جتھے ڈسپنسری سی تے اوتھ‏ے اک زچگی دے لئی سنٹر تے نرساں د‏‏ی تربیت دے لئی اسکول کھول لیا تے ایہی ایدھی فاؤنڈیشن دا آغاز سی۔

بلقیس ایدھی

بلقیس ایدھی آپ جی دی سوانی اے جیڑی کہ لوکائی دی سیوا وچ اوہناں دا ہتھ وٹا رہیاں نین عبدالستار ایدھی تے آپ دی سواݨی دی لوک سیوا دا اعتراف عالمی پدھر تے وی کیتا گیا ہے تے آپ نوں کئ ملکی تے غیر ملکی اعزازات دیتے گۓ نیں تے کئ واری آپ دا ناں نوبل پرائیز لئ وی دیتا گیا اے۔

ایدھی فاؤنڈیشن د‏‏ی ترقی

آنے والےآں سالاں وچ ایدھی فاؤنڈیشن پاکستان دے باقی علاقےآں تک وی پھیلدتی گئی۔ فلو د‏‏ی وبا دے بعد اک کاروباری شخصیت نے ایدھی نو‏‏ں کافی وڈی رقم د‏‏ی امداد دتی جس تو‏ں انہاں نے اک ایمبولینس خریدی جس نو‏‏ں اوہ خود چلاندے سن ۔ اج ایدھی فاؤنڈیشن دے پاس 600 تو‏ں زیادہ ایمبولینساں نيں، جو ملک دے طول و عرض وچ پھیلی ہوئیاں نيں۔ کراچی تے اندرون سندھ وچ امداد دے لئی اوہ خود روانہ ہُندے نيں تے ایدھی فاؤنڈیشن د‏‏ی حادثات اُتے رد عمل وچ د‏‏ی رفتار تے خدمات میونسپل د‏‏ی خدمات تو‏ں کدرے زیادہ تیز تے بہتر ا‏‏ے۔ ہسپتال تے ایمبولینس خدمات دے علاوہ ایدھی فاؤنڈیشن نے کلینک، زچگی گھر، پاگل خانے، معذوراں دے لئی گھر، بلڈ بنک، یتیم خانے، لاوارث بچےآں نو‏‏ں گود لینے دے مراکز، پناہ گاہاں تے اسکول کھولے نيں۔ اس دے علاوہ ایہ فاونڈیشن نرسنگ تے گھر داری دے کورس وی کرواندی ا‏‏ے۔ ایدھی مراکز د‏‏ی اک خصوصیت ایہ وی اے کہ ہر ایدھی مرکز دے باہر بچہ گڈی دا اہتمام اے تو‏ں کہ جو عورت بچے د‏‏ی دیکھ بھال نئيں کر سکدی اپنے بچے نو‏‏ں ایتھ‏ے چھڈ ک‏‏ے جا سک‏‏ے۔ اس بچے نو‏‏ں ایدھی فاونڈشن اپنے یتیم خانہ وچ پناہ دیندی اے تے اسنو‏ں مفت تعلیم دتی جاندی ا‏‏ے۔

ایدھی انٹرنیشنل ایمبولینس فاونڈیشن

فاونڈیشن نے صرف پاکستان وچ ہی نئيں بلکہ بین الاقوامی سطح اُتے وی ترقی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اسلامی دنیا وچ ایدھی فاؤنڈیشن ہر مصیبت تے مشکل وقت وچ اہ‏م مدد فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔ جتھے امداد تے نگرانی ایدھی بزات خود متاثرہ ملکاں وچ جا ک‏ے کردے نيں۔ پاکستان دے علاوہ فاونڈیشن جنہاں ملکاں وچ کم کر رہ‏ی اے انہاں وچو‏ں چند ناں افغانستان، عراق، چیچنیا، بوسنیا، سوڈان، ایتھوپیا تے قدرتی آفت سماٹرا اندامان دے زلزلہ (سونامی) تو‏ں متاثرہ ملکاں دے نيں۔

16 اگست 2006ء نو‏‏ں بلقیس ایدھی تے کبریٰ ایدھی د‏‏ی جانب تو‏ں ایدھی انٹرنیشنل ایمبولینس فاؤنڈیشن دے قیام کااعلان کيتا گیا۔ جس دے تحت دنیا دے امیریاغریب ہویا دنیا دا کوئی وی ملک امریکا، یو دے، اسرائیل، شام، ایران، بھارت، بنگلہ دیش ہاں وچ ایہ ایمبولینس بطور عطیہ دتی جا رہی اے تے انہاں نو‏ں ہدایت کيتی گئی اے کہ اوہ انہاں ایمبولینس نو‏‏ں 5 سال تک استعمال کرنے دے بعد فروخت کرکے اس د‏ی رقم خیراتی کماں وچ استعمال کرن۔

بیگم بلقیس ایدھی تے کبریٰ ایدھی نے اس موقع اُتے کہیا کہ اوہ دنیا کاامیر یاغریب ملک ہواوتھ‏ے مریض مریض ہی ہُندا اے ایمبولینس کامقصد انساناں د‏‏یاں جاناں بچانا ہُندا اے تے سانو‏ں اس گل کيتی خوشی ہوئے گی کہ ایدھی انٹرنیشنل ایمبولینس فاؤنڈیشن د‏‏ی ایمبولینساں دنیا بھرماں انساناں د‏‏یاں جاناں بچاواں خواہ اوہ لندن، نیویارک، ٹوکیو، تل ابیب، بیروت اوردمشق ہاں انہاں نے کہیا کہ انسانیت د‏‏ی بین الاقوامی خدمت دے حوالے تو‏ں ساڈا اک قدم اوراگے ودھ رہیا ا‏‏ے۔

جیون ویروے

19 جولائی 1992 نوں راولپنڈی جا رہی مسافر ریل گڈی گھوٹکی سٹیشن تے کھلوتی مالگڈی نال جا ٹکرائی۔ مالگڈی وچ فاسفیٹ لدیا ہویا سی۔ سینکڑے زخمی ہوئے، سینکڑے مارے گئے۔ اس درگھٹنا وچ مدد کرن واسطے ایدھی نوں ہیلیکاپٹر لین آ گیا۔ سٹاف سمیت اوہ ہیلیکاپٹر ول تر پیا۔ سر وچ کوئی خیال نہیں، لتاں وچ جان نہیں، سبھ کجھ سن مسن سی۔ اسنوں لگا - کوئی مردہ نویاں پیڑاں لے کے قبر وچوں اٹھ کے تر پیا ہووے۔ پائلٹ سنیاے لے رہا سی، سنیاے دے رہا سی۔ ترن توں پہلاں نرساں، ڈاکٹر، دوائیاں، ایمبولینساں اتے کپھن لے کے گڈیاں دا کارواں سڑک راہیں تور دتا سی۔ دو گھنٹیاں دی اڈان بعد پائلٹ نے ایدھی نوں پچھیا - تہاڈا کوئی دوہتا ہسپتال وچ اے مولانا؟ ایدھی کمب گیا - ہاں اے، کیوں؟ دسیا - اوہ چلا گیئے۔ ہوائی سٹاف نے ایدھی نال رل کے دعا کرن لئی اسمان ول ہتھ پھیلائے۔ پائلٹ نے پچھیا- واپس چلیئے؟ ایدھی نے کیہا - نہیں، پہلاں ہی لیٹ ہاں۔ کم بہت زیادہ اے۔ میری بیوی بلقیس نوں کہہ دیؤ کہ دفن کر دیوے، مینوں اڈیکے نہ۔

ویاہ توں پہلاں ایدھی نے اپنی بیوی نوں کہہ دتا سی، میں سارے دا سارا تیرے واسطے ہاں، پر کوئی وڈا دکھ دیکھانگا تاں سارے دا سارا وجود تیرے توں واپس لے لیا کراں گا۔ ٹھیک اے؟ بیوی بولی - ٹھیک اے۔ دھی نے بلال نوں جم دتا تاں ایدھی نوں لگا - دوہتا میرے لئی جہان وچ آیا اے۔ دیکھو کنا کم اے۔ میرے نال ہتھ وٹائیگا۔ جویں دیر توں اک دوجے نوں لبھّ راے ہوئیے تے مل جائیے۔ اکٹھے بریکپھاسٹ کردے۔ نانا اپنی باسی روٹی وچوں اک برکی دندا تاں دوہتا پچھدا – نانا، کی تسیں واقعی غریب ہو؟ ایدھی ہسّ پیندا - غریب نہیں ہاں پتر، باسی روٹی اس لئی خانا تاں کہ مینوں غریبی یاد راے۔ عید دے دن رونقاں ہندیاں۔ بلال واسطے کھڈونے اتے کپڑے آؤندے۔ خوش ہو ہو پیکٹ کھولھدا۔ ایہہ اج کھاوانگا، ایہہ کل ایہہ پرسوں۔ نانا آکھدا - بلال تینوں پتے کجھ بچیاں کول کپڑے ہندے ای نی بلال ہسدا ہویا باہاں چھڈا کے کپڑیاں دی الماری کول جا کے آکھدا - پر میرے کول تاں ہیگے نے۔ ایدھی دی نگرانی وچ منوروگن جوان کڑی نورمال جیرے علاج سی۔ ٹھیک ہو رہی سی۔ بلال نال کھیڈدی رہندی۔ نہاؤندی، کپڑے پہناؤندی۔ اک سویر بغیر ٹھنڈھا پانی ملائے، بغیر کوسا کرن دے، ابلدے پانی دی بالٹی بلال اپر سٹّ دتی۔ چیک ماردے بلال تھائےں ڈھیری ہو گیا۔ ہسپتال لے گئے۔ موت دی خبر ملی۔ ایدھی درگھٹنا گرست تھاں تے پجّ کے کم دی تقسیم کرن لگا، ٹکڑیاں وچ ونڈن لگا۔ لوکاں نے ایدھی پچھان لیا، اوہناں نے میرا لڑکا نی لبھیا ایدھی … اہُ دیکھو میرا ابو، ترت ہسپتال نہ پچایا مر جائیگا ۔.۔، اﷲ دا شکر ایدھی تسیں آ گئے۔ میرے بچے لبھو، کتھے نے اوہ؟ … میرے بچے مر گئے ہن عیدی، اوہناں دی ماں دا لہو بہتا وگ گیئے، اوہ مر رہی اے، بچاؤ۔ … ایدھی نوں یاد آیا، سڑے جسم نال ہسپتال دے بیڈّ تے پئے دوہتے بلال دیاں اکھاں وچ ایہو امید سی … نانا اے نہ۔ ہن مینوں کون مار سکدا؟ ایہی امید ہن ایدھی نوں دیکھن سار سینکڑے اکھاں وچ پیدا ہو گئی۔ اک جوان روندا آیا - باپو تاں لبھّ لیا، ماں کتھے اے؟ باپو دی لاش لبھن توں بعد اوہ ماں دی لاش تلاش رہا سی، “کوئی وی اوہدے ورگی نیں لگدی۔”

کم وچ رجھے ایدھی ساہمنے بلال آ کھلوندا۔ کدی نانا، کدی نانی اس نال لکن-میٹی کھیڈدے، پھڑے نہ جائیے، دوڑدے، بلال صندوق تے لکدا، کدی منجی ہیٹھ، پھڑے جان تے خوشی نال چیکاں ماردا۔ نانی ہتھیں اک اک برکی وکھرے وکھرے نام لیکے کھواؤندی - اوہ قطب لئی اے … ایہہ کبریٰ لئی، ہن ایہہ فیصل لئی اے … ایہہ الماس لئی۔ ریلوے سٹیشن تے لتاں، باہاں، سر، ادھر ادھر کھلرے پئے سن۔ چارے پاسے تازے لہو دی درگندھ۔ لاؤڈ سپیکر لہو-دان واسطے اپیلاں کر راے سن۔ ہسپتال بھر چکے سن۔ باقی مسجداں ول تورے جان لگے۔ ایدھی فاؤنڈیشن دیاں 75 ایبولینساں زخمیاں اتے مردیاں نوں لے لے وکھ وکھ سمتاں ول دوڑ رہیاں سن۔

اس ہولناک حالت وچ وی اکھلاکوں گرے بندے پجّ گئے سن۔ اک جوان نے لاشپچھانی، کاغذ تے دستخط کرکے ایمبولینس راہیں گھر لے گیا۔ گھردیاں نے لاش لین توں انکار کر دتا کہ ساڈا تاں کوئی جی مریا ہی نہیں۔ منڈا دوڑ کے کدھرے چھپ گیا۔ سرکار توں معاوضہ لین واسطے ڈرامہ کیتا سی۔ ایمبولینس لاش واپس لے آئی۔ اس ایکسیڈینٹ وچ کوٹلی پنڈ دے اک پروار دے نوں میمبر مارے گئے سن۔ ایہناں دیاں لاشاں کون لیکے جائیگا؟ اینیاں لاشاں دیکھکے کنے بندے، عورتاں، بچے ردن کرنگے۔ ایدھی نے کیہا - میں جاواںگا، میرے اپر چیکاں دا اثر نہیں ہووےگا کیونکہ میں بلال واسطے رووانگا۔ ادھرلیاں لاشاں ول میرا دھیان ای نہیں جائیگا۔ پر ساریاں دے گھاٹے ملکے کنا ونڈا گھاٹا بنا دینگے؟ ایدھی نے دعا کردیاں کیہا - مالک، تینوں پیار کردا ہاں میں۔ جدوں دکھ دیکھدا ہاں، تینوں بھلّ کے دکھی بندے نوں پیار کرن لگ جانا۔

اک بزرگ کمبدا ہویا ایدھی کول آیا،“عیدی، میرا اکو پتر سی۔ ہور میرا کوئی نہیں۔ میں اکلا ہاں عیدی، بالکل اکلا۔ کسے نوں میرے دکھ دا پتہ نہیں۔”

عبدالستار ایدھی
[[Image:{{{مورت}}}|200px]]
جمن تھاں	{{{جمن تھاں}}}
جمن نی تاریخ	{{{جمن نی تاریخ}}}
دیس	پاکستان
ناگرکتا	{{{ناگرکتا}}}
کم	سوشل ورک لوکائی دے مفاد دے کم
سال سرگرم	{{{سال سرگرم}}}
گن	لہور پاکستان وچ لوکائی دے مفاد لئ کم کیتا تے ایدھی ٹرسٹ دے موڈھی

ایدھی نے روندیاں ہویاں کیہا، “مینوں پتہ اے بھرا، میں تیرا دکھ جانداں۔ آدی دور توں جانداں۔” ایدھی دا کم دن چھپن نال ختم ہویا۔ ہتھاں پیراں تے جم کے لہو سکّ گیا سی، مساں اتاریا۔ لہو لہان کپڑے بدلے۔ گھر واپسی واسطے ہیلیکاپٹر وچ بیٹھ گیا۔ سیٹ بیلٹاں کسّ لئیاں۔ ہیلیکاپٹر اڈن لگا۔ من وچ بلال آ رہا سی - جدوں میں چرستے وچ منگن لئی بیٹھدا، بلال نوں چاء چڑھ جاندا۔ ایہہ کم اسنوں سبھ توں ودھیا لگدا۔ سکے گندا جاندا۔ کوئی لوڑوند منگن آ جاندا، ایدھی کہہ دندا - دے دے بلال۔ کجھ پیسے دے دے ایہنوں۔ بلال پچھدا - نانا تہانوں ایہدی کہانی سچی لگدی اے؟ کتے جھوٹھ تاں نہیں ماردا؟ “تاں وی پیسے دے ای دے بلال۔”

جہاز-گھراز توں ایمبولینس راہیں قبرستان ہو کے ایدھی گھر پہنچا۔ بیوی اتے خاوند اک دوجے توں لکنا چاہ راے سن۔ بیٹھ گئے۔ نکے نکے بوٹ پئے سن۔ اوہناں ول دیکھن لگے۔ نکے نکے قمیضاں، نکراں وچ چہرہ چھپا کے خوب روئے۔ دھی کبریٰ کمزور، بے زبان کھلوتی رہی۔ نہ جسم تے قابو نہ لفظاں اپر۔ ایدھی نے کیہا، “اج جو گل بلال بارے کرنی اے، کر لے دھیے۔ پھیر مڑ کے اسدا ناں نی لینا آپاں۔ ٹھیک؟” دھی نے کجھ نہ کیہا۔

ایدھی دے پوروج سندھی ہندو سن جو نکی موٹی کسانی دا کم کردے سن۔ تن صدیاں پہلاں مسلمان ہو گئے۔ ایہناں نوں مومن کیہا جاندا رہا پر ایہو نام پتہ نہیں کویں وگڑ گیا، میمن ہو گیا۔ ایدھی پروار بھارتی گجرات دے کاٹھیاواڑ علاقے وچ وس کے وپار کرن لگا۔ گجراتی وچ ایدھی مائنے آلسی ہندا اے پر ایہہ بڑا ہمتی پروار سی۔ محمد علی جناح نے میمنا دی مدد نال ہی بمبئی وچ حبیب بینک کھولھیا سی۔ میمن وڈے وپاری گھرانیاں دے مالک سن جنہاں دا مقابلہ صرف پارسی کر سکدے سن، ہور نہیں۔ پرشاسنک ذمہ واریاں میمنا کول تے ملازمت عامَ ہندوستانیاں نوں دتی جاندی۔ پیؤ دا نام عبدل شکور ایدھی تے ماں غربہ سی۔ جوناگڑھ دے نیڑے بنٹوا نام دے 25 ہزار آبادی والے قصبے وچ 20 ہزار میمن سن۔ ماں دیالو سی۔ وپاری دورے تے گیا پیؤ کئی وار سال سال نہ پرتدا۔ سکے میویاں دیاں پیٹیاں بھیجدا رہندا۔ ماں ایہناں دے نکے نکے پیکٹ بنا کے ایدھی نوں غریب بستیاں وچ ونڈن لئی پھڑا دندی۔ سکول جان ویلے ہر روز دو پیسے دے کے ماں آکھدی - اک پیسہ تیرا اے، اک کسے لوڑوند دا۔ دوجا اس نوں دیئیں جو تینوں متھاج لگے۔ اوہ چہرہ پڑھ کے ہی سمجھ جاندی جدوں ایدھی دوویں پیسے چھک آؤندا۔ “کنا خدغرض ایں توں۔ کس طرحاں دا پتھر دل اے تیرا؟ اینی چھوٹی عمر وچ ہی توں غریباں نوں لٹنا شروع کر دتی؟ وڈا ہو کے کی کی کرینگا، پتہ نہیں۔”

شرمسار ایدھی نیویں پائی کھلوتا رہندا۔ سکول جاندیاں اسنے دیکھیا منڈیاں دی اک ٹولی پاگل نوں گھیری کھلوتی اے۔ چھٹیاں نال چھیڑ چھاڑ کر راے سن۔ کھلرے والاں والے پاگل دی نظر اجیہی، جویں سپّ ڈنگ مار راے ہون۔ ایدھی اوہناں کول جا کے گجیا،“شرم نی آؤندی تہانوں؟ ایہدی مدد نیں کر سکدے تاں گھٹو-گھٹو رحم تاں کرو۔”

بچیاں نے دیکھیا، ایہہ ماڑچو جیہا منڈا کویں حکم چاڑھ رہا اے۔ پاگل توں ہٹ کے اس ول ہو گئے، خوب کٹائی کیتی۔ گھر آکے ماں نوں دسیا۔ ماں نے زخم دھوئی۔ دوائی لائی، اسیساں دندیاں کیہا، “توں اس دی آواز بنیاں، جس دی کوئی آواز نہیں سی۔ بے سہارے دا سہارا۔ ربّ تیرا بھلا کریگا پتر، چنگے کم واسطے کٹّ کھانی پوے جھجکیں نہ۔”

پڑھائی وچ چنگا نہ نکلیا۔ پنج جماعتاں پاس کرکے کپڑے دے وپاری کول پنج روپئے مہینے دی نوکری تے لگ گیا۔ اتھے ہور لڑکے وی نوکر سن۔ ایدھی نے دو لڑکیاں خلاف پیسے چوری کرن بابت دسّ دتا۔ اوہناں وچوں اک نے کیہا، “ایدھی وی ساڈے نال شامل سی۔” سیٹھ گرجیا، “خبردار جے ہور بکواس کیتا۔ حاجی شکور دا پتر چور نہیں ہو سکدا۔”

ایدھی سوچیا کردا - میں تیلاں دیاں ڈبیاں تے پینسلاں گلیاں وچ ویچیا کراں گا، آمدن وچوں شعر خریدانگا، ہور بچت ہوویگی تاں ہسپتال اسارانگا، اک فیکٹری وی، جتھے صرف غریباں نوں روزگار ملے۔ انگہیناں واسطے وکھرا پنڈ وساوانگا۔ ہم عمر بچے ہسدے - توں سپھن ساز ہیں، شیخ چلی، ہوائی محل اساردا رہنے۔ ایدھی آکھدا - حالے کم میں گھٹ کر سکدا ہاں، پر سوچاں کیوں گھٹ؟ جنی دور تک سوچیا جا سکدے، سوچانگا۔

دیس ونڈ ویلے میمن پاکستان نہیں جانا چاہندے سن۔ اک تاں جناح نے واسطہ پایا - میمنا بغیر پاکستان دا وپار ٹھپّ ہو جائیگا، دوجے، ولبھ بھائی پٹیل نے بنٹوا تے حملہ کروا دتا۔ اسدا ارادہ میمنا دا کاروبار ہتھیاؤن دا سی۔ دنگے ہون لگے تاں امن پسند میمن ہجرت کرن لگے۔ کراچی دی اک سنی حویلی وچ ایہناں دا اتارا ہویا۔ بے شک ودھیرے لوک اجڑیاں ہندو جائداداں اپر قبضے کردے گئے، ایدھی دا پیؤ اسدے خلاف سی۔ اک کمرہ کرائے تے لیا جس وچ پروار وس گیا تے دوکان کرائے تے لیکے آپ کمیشن ایجنٹ دا کم کرن لگا۔ ایدھی نے پہلاں نکسک ریہڑی تے ویچیا، منافع ہو گیا تاں پان دی نکی جہی دوکان کھولھ لئی۔ پیؤ نوں لوک آکھدے - تیرے کول پیسے دی گھاٹ نہیں۔ منڈے نوں چجّ دا کاروبار سکھا، وڈی دوکان لے دے۔ پیؤ آکھدا - ہیٹھاں توں شروع کریگا، کامیاب ہوئےگا۔ ایہنوں آدمی دی فطرت اتے پیسے دی قیمت دا پتہ لگنا چاہیدے۔ پہلوں ہی اپر چڑھ جاوے تاں بچہ ہیٹھلی سچائی توں واقف نہ ہون کارن فیل ہو جاندے۔ ہیٹھوں اپر جائیگا، نہیں ڈگیگا۔ 1948 وچ میمنا نے دان راشی راہیں چلن والی ڈسپینسری کھولھی۔ والنٹیئر منگے گئے۔ ایدھی نے نام لکھوا دتا۔ کل اٹھ ولنٹیئراں وچوں ایدھی سبھ توں چھوٹا سی۔ ابو نوں لوک پچھدے - توں کنا دان دتا بھرا؟ ابا ایدھی ول انگل کرکے آکھدا- سبھ کجھ۔

ایدھی نے دیکھیا، بیماراں نال وتکرا ہو رہا سی۔ میمنا نوں دوائی دتی جاوے گی۔ جے بچی تاں ہوراں نوں۔ ایدھی سارا دن نوکری کرکے ادھی رات تک ڈسپینسری وچ مفت ڈیوٹی دندا پر باقی والنٹیئر پنج گھنٹیاں بعد بوہا بند کرکے چلے جاندے۔ ایکسرے کرن والے منڈے شریام رشوت لیندے۔ پربندھکاں دی میٹنگ ہوئی، اک امیر دوجے نوں وڈیا رہا سی۔ چاپلوسی دے سارے واک ختم ہوئے تاں ایدھی کھلو گیا، کیہا، میں وی کوئی گل کرنی اے۔ ایہہ کی گل کریگا؟ سارے ہسن لگے، طعنے دین لگے، نہ ہٹیا تاں چپّ کرکے سنن لگے۔

ایدھی نے ساریاں چور موریاں، کمزوریاں دا پردہ فاش کر دتا۔ مکے ہوا وچ الرے، ہتھوپائی ہوئی، ایدھی نوں دھکے مار کے باہر کڈھ دتا۔ کوئی مددگار نہ بہڑیا۔ کسے نے ایدھی نوں کیہا - ماڑا ہویا، تیری بے عزتی ہوئی عیدی۔ ایدھی نے کیہا - بالکل نہیں، میری بے عزتی کوئی کر ہی نہیں سکدا۔ مینوں کجھ پریشان کیتا اے اوہناں نے۔ بے عزتی تاں اوہناں دی ہوئی جہڑے چور نے، جھوٹھے نے۔ پیؤ نے شاباش دتی تے کیہا - توں سخت محنت اتے ایمانداری نال اوہناں نوں پچھاڑینگا۔ نظر انداز کری چل، اپنا رستہ نہ چھڈی۔

1951 وچ اپنی بچت کیتی رقم 2300 روپئے وچوں اسنے میٹھادار وچ ڈسپینسری کھولھی۔ سدھیاں کمپنی توں گھٹ پیسے نال دوائیاں خریددا، اک ڈاکٹر رکھ لیا نوکری تے۔ خود فارمیسی اتے وہیکھاتے دی سکھلائی لیندا رہندا، رات نوں دوکان اگے پنتھر دے بینچ اپر سو جاندا۔ رات نوں مریض آؤندا تاں فسٹ ایڈ دے دندا۔ بے شک علاج دی فیس بہت تھوڑھی سی پر بچت ہون لگی۔

اس بچت صدقہ اسنے دنیا دیکھنی چاہی۔ بس راہیں 1956 وچ ایران، ترکی، یونان، بلگاریاں وچوں لنگھدا ہویا یوگوسلاویا تک اپڑیا، فرانس اتے ترکی دیکھے۔ امیگریشن والے سرحد تے روک کے تلاشی لیندے، سوائ دو جوڑے کپڑیاں دے تے کجھ کھان دے سامان دے، کپڑے دے جھولے وچ کجھ نہ ہندا تاں غریب یاتری سمجھ کے دانی افسر پیسے دے دندے۔ دعاواں دندا لنگھ جاندا۔ دیکھدا، مغربی دیساں دے لوک کنی تیز چال چلدے ہن۔ کنی سخت محنت کردے ہن۔ پاکستان؟ پاکستان ایہناں نال کویں رلیگا۔ جناح نے پہلے دور وچ جہڑی بازی جتی، دوجے دور وچ ہاری جا رہی دسدی سی۔ سوچدا، دیس آپے ہی اپنے خلاف ہوئی جا رہا اے۔

لوک اس نوں کھان لئی کجھ دے دندے، کھا لیندا۔ ریلوے سٹیشن تے سوں گیا۔ سویرے دیکھیا بینچ ہیٹھوں جتی غائب۔ کوئی گل نہیں۔ ننگے پیریں کہڑا تریا نہیں جاندا۔ اک عورت نے پرانے بوٹاں دا جوڑا دے دتا۔ وڈا سائیز سی، اسے نال سفر جاری رہی۔ انگلینڈ جاکے اپنے پرانے گجراتی متر صدق ایدھی دا گھر لبھّ لیا۔ اوہ چنگی نوکری تے سی۔ ایدھی نوں کیہا - تینوں وی چنگی کمائی والی نوکری مل سکدی اے اتھے، جنی محنت کرو، انی کمائی۔ ایدھی نے کیہا - میرے بنا پاکستان کویں چلیگا؟ جہو جیہا انگلینڈ اے، میں پاکستان اس طرحاں دا بناؤنا اے۔

غیر حاضری وچ ایدھی خلاف افواہاں اڈائیاں گئیاں کہ اوہ دان دے پیسے لیکے ودیش بھجّ گیا اے۔ ڈسپینسری والیاں پرچار کیتا - تاں ہی تاں اسیں اس چور نوں کڈھیا سی۔ ایدھی نے واپس آ کے دوکان دے اپرلا کمرہ کرائے تے لیکے زچا بچہ سکھلائی مرکز کھولن دا اعلان کر دتا۔ کورس سکھن لئی عرضیاں دا ہڑ آ گیا۔ آلوچکاں نے پرچار کیتا - ایہہ دراچاری اے، ماڑے کماں لئی نویں دوکان کھولھی اے، ایہہ مسلمان نہیں۔ وغیرہ وغیرہ۔

جہڑیاں کڑیاں پہلے بیچ وچ ڈردیاں داخل نہ ہوئیاں، اوہ اگلے بیچ وچ آ گئیاں۔ دان-ڈبے وچ دانی لوک ودھیک پیسے پاؤن لگے۔ کیونکہ مالکی اکلے دی سی، سست، کمزور ملازماں نوں ہٹا کے ہمتی بندے رکھ لیندا۔ 1951 وچ ‘ہانگ کانگ پھلو’ دی بیماری اٹھی، وڈی گنتی وچ موتاں ہون لگیا۔ صلاحکاراں دی صلاحَ دے الٹ، ایدھی نے سیوا کرن دا فیصلہ لیا۔ شہر دے چارے پاسے تیراں ٹینٹ باہروار لا کے اعلان کر دتا کہ مریض آؤن۔ دوایاں دا بندوبست جو ہو سکدا سی، کیتا۔ دان-بکسے رکھ کے اپر لکھیا - دین لئی کجھ اے دیؤ، نہیں تاں نہ صحیح۔ ایدھی دا سبھ کجھ تہاڈا اے۔ تہاڈا - عیدی۔

اک میمن وپاری کئی دن ایدھی دا کم ڈھنگ بریکی نال دیکھدا رہا۔ اسنے اک وار ویہہ ہزار دان دے دتا۔ اسے شام پرانی ویگن ستّ ہزار روپئے دی لیکے پینٹ کروایا، اپر لکھ دتا - غریب دی موٹر۔ اس پچھوں کدی دھن دی کمی نہ آئی۔ سارے سندھ وچ پنج ایمبولینس گڈیا سن جو لوڑ پین تے نہ ملدیاں، ایدھی حاضر ہندا، اتھوں تک کہ پولیس محکمے نوں وی جواب نہ دندا۔ کسے نوں انکار نہیں۔ ہن تک دان صرف غریباں نے دتا سی، پہلی وار امیر آدمی ولوں دان ملیا۔ اس پچھوں تن لکھ روپئے اک سیٹھ نے دتے جس نال پرانی ایکسرے دی مشین خریدی، پلاٹ خریدیا، دو ڈاکٹر ہور رکھ لئے، دو ہال، تن ورانڈے چار کمرے میٹرنٹی یونٹ دے پچھے کرائے تے لے لئے۔ اسنے پھٹپاتھاں تے پئے، سیور پائیپاں وچ پئے غریب لوکاں نوں چھت ہیٹھ لیاندا۔

امیر چیکدے - دیکھو، اوہ بیماراں نوں کنی گھٹیا خوراک دندے۔ ایدھی آکھدا - تسیں ایہناں نوں اپنے محلاں وچ لے جاؤ، سیوا کرو، اﷲ خوش ہووےگا۔ مدد نہیں کرنی نہ صحیح، مینوں روکو تاں نہ۔ اسنے دیکھیا - جھگیاں جھونپڑیاں وچوں آؤندے بندیاں وچوں بدبو آؤندی۔ والنٹیئر مریض نوں نہا دندے تاں پھٹا پھٹ آپ صابن نال رگڑ رگڑ پنڈا مل کے نہاؤندے۔ کپڑے دھو کے کیٹناشک گھول وچ پا دندے۔

ایدھی نے اس ایلرجی توں چھٹکارا پاؤن لئی لاوارث لاشاں دا سسکار کرن دا کم آرنبھیا۔ کھوہاں وچ بدبو ماردیاں لاشاں، سمندر وچ تیردیاں کالیاں لاشاں، ہتھ لاؤن تے ہی ماس کھر جاندا۔ ٹیلیفون لگ گیا تاں کم کئی گنا ودھ گیا، دن رات چل سو چل۔ اوہ زخمیاں نوں پہلاں چکدا، لاشاں بعد وچ۔

سیٹھاں نے پیسے دی درورتوں دے پھر شموضوع چھڈے۔ ایدھی نے بیان چھپوایا، “جہڑا مینوں پیسے دندا اے، اوہ میتھوں حساب منگن دا حقدار اے۔ جس نوں دان دین پچھوں پچھتاوا ہویا، اوہ آوے تے پیسے واپس لوے۔ ہریک دانی نوں رسید دیا کراں گا، رسید دکھائے تے پیسے لوے۔ جس نے کوئی دان نہیں دتا، اس نوں نہ حساب دیاںگا، نہ پرواہ کراں گا۔”

1958 وچ پیؤ نے دوواں بھراواں وچ جائداد ونڈی تاں ایدھی لکھپتی بن گیا۔ بینک وچ جمع کروا کے اپنا نجی خرچہ اس دے ویاج وچوں کرن لگا۔ جو بچ جاندا، شعر خرید لیندا۔ ایدھی خلاف سبھ توں ودھیک مندا بولن والے سیٹھ دا بچہ چھنت توں ڈگ پیا۔ ایمبولینس نہ ملی۔ ایدھی نوں پتہ لگا۔ گڈی دوڑائی، موقعے تے پجا۔ زمین تے پیا بچہ چھاتی نال لایا۔ دشمناں نوں گڈی وچ بٹھا کے ہسپتال ول دوڑیا۔ ہسپتال داخل کرواکے پرتدیاں ماں دے بول یاد آئے - جنا پیار تہانوں میں کیتا، انا پیار کریں منکھاں نوں۔ اﷲ نے اپنے آپ نوں ایویں تاں نہیں ربلالمین (سارے سنساراں دا سانجھا ربّ) کیہا۔ بچہ بچ نہ سکیا۔ سیٹھ دی عورت ہر مہینے زکوٰۃ دے پیسے ایدھی کول بھیجدی۔

اک دن ایدھی بسّ وچ سفر کر رہا سی۔ اس دا گوڈا اک سوٹڈ بوٹڈ بابو دے گوڈے نوں چھوہ گیا۔ بابو چلایا- مجھے مت چھو۔ تو گندہ آدمی اے۔ - پنج ستّ جوان اٹھے، بابو نوں کیہا - دربھاگوس جے توں لاوارث مر گیا، اس توں بنا تینوں کون دفن کریگا؟ ایدھی نے سبھ نوں شانت کیتا۔

ایدھی دیکھ رہا سی، جنہاں میمنا نوں جناح نے پاکستان جان لئی منایا سی، نہیں تاں وپار ڈبّ جاویگا، اوہ بھرشٹ ہو گئے سن۔ دھن اتے چاپلوسی نال چون لڑن والے لوکاں دی مدد کردے تے پھر وپار وچ ہتھ رنگدے۔ پیسے دے زور مجرم بری ہو جاندے۔ اس ہنیرنگری خلاف لڑن لئی 1962 دے سال پارلیمینٹ چون لئی کاغذ بھر دتے۔ پہلوں مناؤن دے یتن ہوئے، پھر دھمکیاں ملیاں۔ کاغذ واپس نہ لئے تاں پھر کوڑ پرچار دا دور چلیا۔ خبراں چھپنیاں شروع ہوئیاں، “ایدھی دے ہسپتال وچوں جہڑیاں چار کڑیاں غائب ہوئیاں سن، پتے اوہ کس کس نوں کنے کنے دیاں ویچیاں؟ پتے ایدھی نے کنے لکھ دا غبن کیتا؟”

ایدھی سن ہو گیا۔ ایہہ کی ہویا؟ جانن لئی کہ کوئی مینوں پسند کردا اے کہ نہیں، کاغذ بھرے۔ ایہہ تاں نیکی والا کاروبار ہی بند کر دینگے۔ اسنوں ناستک، چور، وبھچاری اتے ان پڑھ، مورکھ دے خطاب ملے۔ نہ اسدی کوئی پارٹی، نہ اسنے پرچار کیتا، کیوں کھاہمکھاہ پیسہ روہڑے؟ ووٹاں پئیا، نتیجہ آیا، 29 سال دا جوان ریکارڈ توڑ ووٹ لے کے جتیا۔

1965 دی بھارت-پاک جنگ لگی۔ بمباری ہندی، چیکھاں، چلاہٹاں۔ ایدھی کول سینکڑیاں دی گنتی وچ جوان، والنٹیئر بھرتی ہون لگے۔ ایدھی نے پہلے دن سمجھا دتے - لیڈراں دی ریس نہیں کرنی، مقابلہ نہیں کرنا، ایہناں ورگی سیاست نہیں کرنی۔ اچا اٹھنا اے تاں میری سیاست کرو، دھرم دی، ہمدردی دی سیاست۔ شکّ اے تاں پہلا ایہناں نال ترو۔ اک دن آویگا، ایہناں نوں چھڈّ کے پھیر تسیں میرے کول آ جاؤگے۔ میری سیاست تھر اے، جتھے اے، اتھوں کوئی نہیں ہلا سکدا۔ سیوا دی سیاست کرو۔ چھ بنوجواناں، طلاق-شدہ عورتاں کول ایدھی نے ویاہ دی پیش کش بھیجی، کسے نے پروان نہ کیتی۔ “سیمنٹ دا بینچ اس دا ہنیمون بیڈّ ہوئےگا۔ مردے اسدی جنّ چڑھنگے”ورگیاں ٹپنیاں کرکے کڑیاں بڑھیاں ہسدیاں۔ پندراں سال دی بلقیس دا ویاہ ہویا سی تاں دیس ونڈ وقت اوہ بیواہ ہو گئی، انی سال دی نوں اسدی ماسی ایدھی دے نرسنگ ہوم وچ کم دوان آئی۔ کڑی خوش مجازسی۔ کم کرن وچ پھرتی تے نمرتا دوویں۔ اس نوں دیکھ کے ایدھی دا کرخت سبھا مٹھا ہو جاندا۔ اوہ دھیما ہون دا یتن کردا، کدی ہوٹھاں تے مسکان آ جاندی۔ اک کڑی نے ایدھی ول اشارہ کرکے کیہا - دیکھو ایدھی ہسّ رہا اے تے چیکن دی تھاں گلاں کر رہا اے۔ بلقیس بولی، “اجے جیوندا اے۔” ایدھی نے ایہہ کمینٹ سنکے کیہا، “میں عمارت اچی اجَدوَل چاہندا ساں۔ پٹی جا رہا ہاں، چوداں سال توں موتاں وچکار گھریا بندہ جیوندا ہون دا دعوہ کویں کرے؟ شکر اے کسے نوں لگیا کہ میں جیوندا ہاں۔”

ایدھی دی شہرت ودھن لگی۔ چرستے وچ ٹھوٹھا رکھ کے بیٹھ جاندا۔ دانیاں دی بھیڑ لگ جاندی، ٹریفک جام ہو جاندا۔ اخبار والے پچھدے، “ایدھی تیرے کول پیسے گھٹ ہن جو چرستے وچ بیٹھ جانے؟” اوہ آکھدا - نہیں لوڑ جوگے ہن۔ کجھ بندے ہن، جو سوچدے ہن کہ میرے ملازماں دی تھاں مینوں دان دینگے، اس دا ودھیک پنّ لگیگا۔ میرے کول ہن پنج ایمبولینساں، وڈا نرسنگ ہوم، وڈا یتیم خانا تے لوڑ جوگے پیسے ہن۔ تاں وی مینوں ٹھوٹھا ایہہ یاد کرواؤندا رہندا اے کہ عیدی، اصل وچ توں منگتا ہیں۔ ایہہ اے تیری صحیح اوقات۔ نہ میں مولوی ہاں نہ سنت۔ میری حیثیت، منگتے دی حیثیت مینوں بھلنی نہیں چاہیدی۔

ہن تاں لوک بناں رسید منگن دے دھڑا دھڑ پیسے سٹی جاندے۔ ایدھی ربّ دا شکرانہ کردیاں آکھدا - ایہہ اے کھرا اسلام۔ انسان، انسان دی بانہہ پھڑے، دکھی دی دارو بنے۔ بلقیس نال منگنا ہویا تاں میمنا نے سنیہا بھیجیا - جے توں بیان دے دیویں کہ تینوں ایدھی نے چھیڑیا اے، بلیکمیل کیتا اے تاں پچی ہزار دے دیانگے۔ بلقیس نال اسدا نکاح ہو گیا۔ کوئی اکٹھ نہیں، دکھاوا نہیں، ریتاں رسماں نہیں۔ ایدھی ہسّ کے کیہا کردا سی - بھارتی ہیروآں، دلیپ کمار جاں راجکپور ورگا نہیں میں، پر فلماں وچ جویں اوہناں دا رمانس اتے ویاہ ہندا اے، میرا اسے طرحاں ہو گیا۔ اوہناں دا نقلی، میرا اصلی۔ کڑیاں نوں جدوں بلقیس دی منگنی بارے خبر ملی تاں اوہناں کیہا، “بلقیس کی کر رہیں اے توں ساڈے خاوند سانوں جدوں پہاڑیاں تے گھماؤن پھراؤن لجایا کرنگے، ایہہ تینوں قبرستان وکھاؤن لے جائیگا۔ بلقیس وی خوب ہسدی۔ کوئی کڑی ایدھی ورگی موٹی آواز کڈھدی، “بلقیس لاشاں نوں نہا دتا؟ بلقیس پاگلاں دے والاں وچوں جوآں کڈھ دتیاں؟ جدوں اسیں میکئپّ کریا کرانگیاں، توں مردیاں نوں ملھم تے سینٹ لایا کرینگی۔”

سڑک کنارے کوئی نوجات بچہ سٹّ گیا۔ ایدھی نے بلقیس نوں پھڑا کے کیہا - ایہہ اپنا اے۔ خبراں اڈیاں - ایہہ ایدھی دا ناجائز بچہ اے - نکاح توں پہلاں دی کرتوت دا نتیجہ اے۔ ایدھی نوں مار دیؤ، اوہ بدمعاش اے، گناہ گار اے۔ نواں نواں ویاہ، کرسی تے بیٹھی بلقیس کوئی کم کر رہیں ہندی تاں گلی وچوں دی لنگھدا کوئی شرارتی منڈا ایہہ کہہ کے دوڑ جاندا - دیکھو، منگتے کرسیاں تے بیٹھے دیکھو۔ جدوں پہلی وار حاملہ ہوئی، الٹیاں شرو ہو گئیاں۔ ایدھی اپنے بکّ وچ اس دی الٹی سمبھالدا۔ ایہہ اس نوں اک طرحاں سبق سکھاؤن وانگ سی کہ ایدھی نوں دکھی بندے دی کوئی چیزبری نہیں لگدی۔

میمن سماج بے عزتی کردا کردا تھکّ گیا سی، ایدھی ہسّ کے کیہا کردا - اس بندے نوں کوئی بے عزت کویں کرے جس دی عزت اے ہی نہیں۔ امینا دی مدد نال بلقیس دے پتر پیدا ہویا۔ بلقیس نے پچھیا - ایہہ کس دا بچہ میری گود وچ دے دتے؟ امینا ہسّ پئی - ایوں سمجھ، کسے دا ہووے بھاویں، توں اس نوں پالینگی۔ منّ لے کہ توں اسدی ماں اے۔ ایدھی دا ابا آیا - پوتے دا نام قطب رکھیا۔ اپنے بچے نال گلاں کردی بلقیس آکھدی - اج نویں کپڑے پا کے فلانی سہیلی دے گھر چلیئے۔ ایدھی چپّ کر جاندا تاں آکھدی - چلو ایوں کردے آں - سمندر کنڈھے چلیئے۔ میں لہراں دیکھدی رہانگی۔ تسیں لہراں وچوں میری لاش لبھّ لینی۔ پھر آکھدی - ساڈے رشتے دار کنے چنگے نے، ملنا چاہندے نے پر اسیں اوہناں نوں ادوں ملن جاوانگے جدوں اوہ مر جانگے۔ اک غصیلہ بندہ دفتر وچ آ کے چلاؤن لگا - لاشاں دا وپار ٹھیک نہیں اے۔ اتھے اس علاقے دے بچے ہر وقت ڈرے، ہر وقت سہمے رہندے نے۔ میٹھادار توں باہر لاؤ اپنا ایہہ کارخانہ۔ سبھ شانت راے۔ اوہ اچی اچی بولدا واپس چلا گیا۔ تن دن بعد پھر آیا۔ کیہا - جی چھیویں منزل تے میرا بھرا دل فیل ہون کارن مر گیا اے۔ ایمبولینس چاہیدی اے۔ ایدھی ایمبولینس لیکے چلا گیا۔ کھجھ کے بلقیس چیکدی - چنگا ہووے مینوں طلاق دے دیؤ۔ ربّ کرے جماں بعد تہانوں بیوی نہ لبھے۔ ایدھی چپّ رہندا۔ پھر چیکدی - تہانوں میری جہی بیوی ملی، کی اﷲ دا شکرانہ کیتا؟ کدی ربّ یاد آیا؟ ایدھی کناں نوں ہتھ لاکے آکھدا - ربّ نوں کدوں بھلیاں میں؟ میرے کول ربّ اتے تیتھوں علاوہ ہور اے کی؟ ہور کجھ مینوں چاہیدا وی نہیں۔ ایدھی توں جدوں کدی غلط فیصلہ ہو جاندا تاں بلقیس آکھدی - پچھتاوا نہ کرو۔ غلطی ہوئی، بے ایمانی نہیں کیتی۔ گھاٹا برداشت کرو۔ بہت وڈا نقصان نہیں ہویا۔ ایدھی آکھدا - عورت چااے تا چنگے بھلے بندے نوں نکما کر سکدی اے، اسے طرحاں دلیر عورت دا خاوند بزدل نہیں ہو سکدا۔

بلقیس پاگلاں دیاں گلاں سندی رہندی۔ ایدھی پچھدا،“ایہہ جھوٹھ ماردے ہن، تینوں سچ لگدی؟”

بلقیس آکھدی - چنگے بھلے بندے جھوٹھ مارنو نہیں ہٹدے۔ ایہناں دا دل حلقہ ہو جاندا اے، میرا کی گھٹدے؟

1971 وچ بھارت-پاک جنگ چھڑیا تاں پاکستال دے دو ٹوٹے ہو گئے۔ بنگلا دیش وچ وسدے پنجابی وپاری بنگالیاں دی نفرت توں ڈرکے پاکستان بھجّ آئے۔ مہنگیاں جائداداں سستیاں ویچ آئے۔ ادھر آ کے کوئی کاروبار پھٹاپھٹ کویں چل سکدا سی؟ بہت لوکاں نے ایدھی نوں دان دتا سی۔ اوہ رسیداں لے کے آ گئے کہ پیسے واپس چاہیدے ہن۔ ایدھی نے ہریک دے پیسے واپس کیتے تے کیہا - جدوں تک کاروبار ٹھیک نہیں ہندے، اتھے رہو۔ جنہاں نے دان نہیں دتا، اوہ وی رہو۔ چھ منزلی بسملا عمارت ڈھیہہ کے تیراں فٹ اچے تھیہ وچ بدل گئی۔ ویہہ پروار مارے گئے۔ ایدھی نے کرینا نوں نردیش دتا، لاشاں واسطے وکھ، زخمیاں واسطے وکھ تنبو لائے۔ ڈھائی سال دا بچہ باہر کھیڈدا ہون کرکے بچ گیا، اس دے ماپے اتے ستّ سال دا بھرا ملبے وچ دبے پئے سن۔ اک پاسیوں بچے دی آواز آئی۔ بھاری بیم ہٹایا گیا تاں زخمی بچہ جیوندا مل گیا۔ سر اپر سٹّ، چھاتی دیاں پسلیاں دبیاں ہوئیاں۔ ہسپتال وچ اسنے دسیا- ماں کھانا بنا رہی سی۔ کوئی چیز میرے تے ڈگی تے ہنیرا ہو گیا۔ میں ماں دی آواز سنی، سانوں دوہاں بھراواں نوں آوازاں مار رہی سی … عمران … جاوید۔ بہت دیر تک ایہہ آوازاں سندا رہا۔ پھر چپّ ہو گئی۔ میں سوچیا میں مر گیا ہاں۔ پھیر میں کسے دا بول سنیاں … کسے نے ایدھی نوں واج ماری، تاں میں چیکاں مارن لگا۔ مینوں ایدھی دا ناں سنکے لگا میں مریا نہیں۔ ہنے ایدھی بچا لئیگا۔ دوویں یتیم بچے دادی کول پہنچا دتے۔ اس سال عید نہیں منائی گئی۔ بھٹو موقعے تے آیا، ایدھی نوں کیہا، “میں مدد کراں؟ایدھی نے کیہا، “ہور کون کریگا؟ فوراً راحتَ بھیج۔” اسنے دھن، راشن اتے دوائیاں ترنت بھیجیاں۔ اک آدمی ایہہ دسدا ہویا روندا رہندا، “میری بیوی اتے دو دھیاں کپڑے سی کے گزارا کردیاں۔ شام پین تے میں جبراً اوہناں توں پیسے کھوہ کے شراب پیندا۔ اوہ روندیاں تے ربّ اگے ارداس کردیاں - سانوں موت دے۔ اوہ تنے مر گئیاں۔ میں کدوں مرانگا؟ ایدھی آکھدا - توں کیوں مریں؟جنا سنتاپ اوہناں نے جھلیا، اوہ بھگت۔ تیری فریاد سنن والا کوئی نہیں۔

دو پتراں تے دو دھیاں دا پیؤ عیدی، بچیاں نوں کتے پکنک تے نہ لجا سکدا۔ اوہ ٹور تے جان دی ضد کردے رہندے۔ اک دن سنیہا ملیا کہ دور سندھ وچ لاش پچاؤنی اے۔ بیوی نے کیہا، “بچیاں نوں وی لے چل۔ ہور کتے نہیں لجا سکدا قبرستان ای دکھا لیا۔ ماپے جتھے وی جان، بچے اوہناں نال جانا چاہندے نے، جا کے خوش ہندے نے۔” ”ٹھیک اے۔” ایدھی نے آگیا دے دتی۔ جس ایمبولینس دے اگلے حصے وچ ماں، دھی دی لاش لاگے بیٹھی سی، بچیاں نے پچھلے پاسے خوشی خوشی چھالاں لا دتیاں تے چہکن لگے۔ دن دا سفر بیت گیا۔ رات پے گئی۔ کڑی دی ماں رستہ بھلّ گئی۔ اسنے اچے ٹلے تے کھلو کے آوازاں مارنیاں شروع کر دتیاں۔ آواز دی گونج واپس پرتدی پر ہنگارا کوئی نہیں۔ اجاڑ وچ سپاں دے پھنکارے سنائی دندے۔ ایدھی نے گڈی دیاں لائیٹاں بال دتیاں۔ ساہمنے چار نقاب پوش گھوڑسوار بندوقاں لئی کھلوتے دسے۔ عورت دوڑدی ہوئی ٹلے توں اتر کے گڈی وچ وڑ گئی، دسیا- ایہہ کولہری دے خطرناک ڈاکو نے۔ پہلاں گولی ماردے نے پھیر دیکھدے نے جس نوں گولی وجی اوہ کون سی۔ نکابپوشاں نے گڈی گھیر لئی۔ لاش دیکھی، سہمے بچے دیکھے، پچھیا کون ہو۔ گھوڑے غصے وچ پوڑ پٹک راے سن۔ ایدھی نے دسیا - میں عبدل ستار ہاں جس نوں ایدھی کہندے نے۔ ایہہ لاش چھڈن جا رہا ساں کہ رستہ بھلّ گیا۔ ڈاکو نے کیہا - کدھر جانے؟ پنڈ دا راہ دسدیاں کیہا، بڑا خطرناک علاقہ اے۔ رات نوں کاہنوں سفر کرنا سی۔ ترن لگیاں ایدھی نے سلام وجوں سجا ہتھ متھے نوں چھہایا۔ چارے ڈاکواں نے چھاتی تے ہتھ رکھکے جھککے سلام دا جواب دتا۔ بلقیس اتے بچیاں دا ساہ وچ ساہ آیا۔ ایدھی نے بلقیس دی جھاڑ جھمب کیتی، بچیاں نوں خطرے وچ پا دتا سی۔ن

بائی سال دا اک قیدی جیل وچ مر گیا تے مقامی قبرستان وچ دفنا دتا۔ اس دے دوست آئے، کہن لگے - ایہہ پنجاب دا سی۔ ماپے بیگانی تھاں دفن کرن دے حق وچ نہیں پر اوہناں کول لاش لجان جوگے پیسے نہیں۔ تسیں چھڈّ آؤ۔ ایدھی نے ہاں کر دتی تاں بلقیس نے کیہا میں وی جاوانگی، فیصل بیٹا وی جائیگا۔ ایدھی نے کیہا - لما سفر اے، پر تاں کی؟ سویرسار چلن دا فیصلہ ہویا۔ ترن توں پہلاں پاگلخانے دا دورہ کرن گیا۔ نگران نے کیہا - جی اہُ کڑی پوڑیاں وچ بیٹھی اے۔ اترن چڑھن والے نوں گالاں دندی اے، دندیاں وڈھدی اے۔ ایدھی اس کول گیا، اٹھن لئی کیہا، اوہ ٹسّ توں مسّ نہ ہوئی۔ ایدھی نے چپیڑ جڑ دتی۔ پھر پرے گئی۔

رستے وچ اک ڈھلان تے موڑ کٹدی وین الٹ گئی۔ سارے بچ گئے پر ایدھی دا جباڑھا ٹٹ گیا۔ لاگے کوئی ہسپتال نہیں، میٹھادار فون ملایا تاں اتھوں گڈیاں چل پئیا۔ رولا پے گیا کہ ایدھی ایکسیڈینٹ وچ ماریا گیا۔ بازار بند ہو گئے۔ بھٹو ملبے والی حویلی دی تھاں اسرن والی بہمنزلی عمارت دے پلاٹ الاٹ کرن میٹھادار آیا ہویا سی۔ پچھیا - ایدھی کتھے اے؟ - دسیا گیا۔ اسنے ترنت اپنا ہیلیکاپٹر بھیج دتا۔ ہسپتالوں چھٹی ملی تاں بھٹو نوں کرایہ دینا چاہیا، اسنے نہ لیا۔ بلقیس نوں کہن لگا - بیمار کڑی نوں چپیڑ مار کے تریا ساں۔ اﷲ نوں ایہہ منظور نہیں سی۔ دیکھ لیا؟ ملی نہ صحیح سزا؟

اک محنتی طالب علم کینسر دی پہلی سٹیج وچ سی۔ اس نوں علاج لئی پیسے چاہیدے سن۔ ٹھوٹھا ہلا کے ایدھی کراچی دے چونک وچ بیٹھ گیا۔ باقی منگتے گڈیاں دے اگے پچھے بھجّ بھجّ منگدے پھر راے سن۔ ایدھی بتّ وانگ جم گیا۔ لوک ایدھی نوں دیکھدے، رکدے، جیباں خالی کردے تے چلے جاندے۔ تن دناں وچ ڈھائی لکھ روپئے ملے۔ منگتے بڑ بڑ کرن لگے - اہنے ساڈا کھوہ سکا دتا اے، بھکھے مریئے کہ کتے ہور چلے جائیے؟ بلقیس ہسی - ہور کتے کیوں جانا؟ وڈے منگتے نال کم تے آ جاؤ۔

1977 وچ ضیاع ال حق نے ستا ہتھیا لئی، بھنٹو نوں قید وچ سٹّ دتا تے بعد وچ پھااے لا دتا۔ پاکستان وچ کوئی کسکیا تک نہ۔ بلقیس نے کیہا - عیدی، ایہہ بری گھٹنا ہوئی تے لوک خاموش ہو گئے۔ ایدھی نے کیہا - پاکستانی حکومتاں نے لوکاں نوں سن کر دتا اے، دماغ کاٹھ مارے گئے۔ بھٹو نے سبزباگ دکھائے، لوکاں نے ووٹاں نال پیٹیاں بھر دتیاں۔ ملیا ککھّ نہ۔ اوہ سڑکاں تے آ کے مظاہرے کرن لگے تاں ضیاع نے موقعے دا فائدہ اٹھا لیا تے لوکاں نوں کیہا - آپو اپنیاں جھونپڑیاں وچ وڑ جاؤ۔ لوک جھگیاں وچ وڑ گئے۔ ضیاع ال حق نے ایدھی نوں مان پتر اتے پنج لکھ روپیہ بھیجیا۔ مانپنتر رکھ لیا تے چیکّ واپس کردیاں لکھیا - مانپتر لئی شکرانہ۔ سرکار توں پیسے نہیں لیندا۔ اوہی کم کر رہا ہاں جو سرکار نے کرنا ہندا اے۔ پر سرکار نہیں کر رہی جاں نہیں کر سکدی تاں پھر پرجا نوں آپ کرنا چاہیدا اے۔ میں لوکاں اگے جھولی اڈانگا۔

کدی کدی بلقیس دے سبھاء کارن ایدھی پریشان ہو کے آکھدا - توں مینوں چین لین دئینگی کہ نہیں؟ بلقیس ہسدی - چین؟ تہانوں پتے چین کی ہندے؟ نہ آپ چین وچ رہنا نہ کسے نوں رہن دینا۔ تسیں تاں مرن پچھوں وی آکھنا اے - مینوں نہ کوئی نہائے، میں آپ نہاوانگا۔ خبردار کوئی مینوں قبر وچ اتارن آیا۔ میں آپ اترانگا۔ اوہ ارداس کردا - اﷲ، کوئی ونڈا کم لؤ میرے توں، اجیہا کم جو دنیا دی تقدیر بدل دئے۔ بلقیس ہسدی - کدی نہ کدی ربّ سوچیگا ضرور، اس سست دنیا وچ کون اے جہڑا کم توں علاوہ کجھ نہیں منگدا۔

ڈکٹیٹر دے ہتھ وچ ساری طاقت ہندی اے، جے چااے تاں ملک دی تقدیر بدل سکدا اے پر ضیاع ال حق کول سوائ ستا وچ رہن دے کوئی نظر نہیں سی۔ اسنے ایدھی نوں پارلیمینٹ دا میمبر لے کے سماج بھلائی محکمہ دے دتا۔ صدر نے پیش کش کیتی - ایدھی نوں ہیلیکاپٹر دتا جاوے۔ اک کرنل اسدا سیکٹری ہووےگا۔ ایدھی نے کیہا - میں ہیلیکاپٹر لوانگا، دانیاں دے پیسے نال، کیونکہ اس دی لوڑ اے۔ میری مخبری کرن والے کسے کرنل دی مینوں کوئی لوڑ نہیں، میرا کم چل راے۔

لوک ناجائز بچیاں نوں ادھر ادھر سٹّ جاندے سن۔ ایدھی نے نرسنگ ہوم دے باہر پنگھوڑے لٹکا دتے - اتھے اپنا انچاہیا بچہ رکھ جاؤ۔ مولویاں نے فتویٰ دتا - ناجائز اولاد نوں پتھر مار کے مارو۔ ایدھی نے اعلان کیتا - آوے، میرے پنگھوڑے وچ رکھے بچے نوں کوئی مار کے دکھائے۔ اسلام معصوماں نوں دوشی نہیں مندا۔ اسلام معصوماں نوں سزا نہیں دندا۔ مولویاں نے کیہا - اسلام ناجائز اولاد نوں گود لین دی آگیا نہیں دندا۔ ایدھی نے کیہا - تسیں کتورے، بلونگڑے پال لیندے ہو۔ ٹھیک اے، جدوں تک اسلام ولوں آگیا نہیں ملدی، ایہناں نوں اویں رکھ لؤ۔ جائداد وچوں حصہ نہ دیؤ۔ تحفہ دے دیؤ، وظیفہ دے دیؤ۔ اسنے تھاں تھاں اشتہار چپکائے - اک گناہ کر چکے ہو۔ ہن بچہ مار کے دوجا گناہ نہ کرو۔ تہاڈا بچہ اسیں پالانگے۔ مولویاں نے کیہا - ایدھی کافر اے۔ اسنوں دان دینا کفر اے۔

پارلیمینٹ دا سیشن شروع ہویا۔ ایدھی نوں سدا پتر ملیا۔ ایدھی بسّ وچ سفر کرکے پارلیمینٹ ہاؤس پجیا۔ فوجی افسراں نے پچھان لیا تاں دوڑے آئے - ایدھی صاحب، اوہ لال بتی والی کار تہاڈی اے۔ تسیں سانوں دسیا کیوں نہیں؟ اسیں لین آ جاندے۔ کتھے ٹھہرے ہو؟ اسیں تہاڈے لئی ہوٹل بکّ کروا رکھیا اے۔ ایدھی نے کیہا - مینوں کسے چیز دی لوڑ نہیں۔ پرانا کرتا پجامہ، ربڑ دے سلیپر، موڈھے بوری والا جھولا۔ بلقیس نے کیہا - کرتا پجامہ تاں بدل لوو۔ پہلاں نالوں دوجا کرتا پجامہ کجھ ودھیا سی تاں وی ماحول دے فٹ نہیں سی۔ سارا دن سہں چکائی دی رسم نے ایدھی نوں اکا دتا۔ میں اتھے کی کرن آیاں؟ شاید اس لئی مینوں پارلیمینٹ وچ لے لیا اے تاں کہ ناجائز حکومت جائز لگن لگے۔ وزیر لچھیدار بھاشناں نال ضیاع دی خوشامد کر راے سن۔ آپو اپنے محکمیاں لئی گرانٹاں منگ راے سن۔

ایدھی نے بولن لئی سماں منگیا۔ پاکستان کتھے کتھے کس کس بیماری توں پیڑت اے تے اسدا کی علاج اے، دسن لگا۔ دسیا کہ سرکار لوکاں توں بہت دور اے۔ اسنے دسیا کہ اوہ کتھے کتھے مدد کر سکدا اے، اس مدد واسطے سرکار توں پیسہ نہیں لویگا، سرکار آپ پیسہ خرچے۔ پارلیمینٹ سن ہو گئی جدوں اسنے کیہا - ضیاع ال حق نوں تے اسدی سرکار نوں پتہ نہیں اسلام کی اے، پھر اوہ اسلامی قانون کویں لاگوُ کریگی؟جدوں کوئی شاہوکار نویں مرسڈیز بینز وچ شان نال نکلدا اے ادوں بھکھے دے ہتھ وچ بمب آ جاندا اے۔ قومانتری پریس نے کیہا - منگتاں دے اجلاس وچ صرف اک داتا دیکھیا - عیدی۔ کجھ دناں بعد اک فوجی افسر ایدھی فاؤنڈیشن آیا۔ کیہا - ایدھی صاحب، مینوں ضیاع صاحب نے بھیجیا اے۔ اوہناں نوں لگا تسیں اوہناں نال ناراض ہو۔ اوہناں ناراضگی دا کارن پچھیا اے۔ ایدھی نے کیہا - ناراض نہیں ہاں۔ میں ایہہ دسن دا اچھکّ ہاں کہ دیس دا بھلا کویں ہو سکدا اے۔ میرے کول اس دا علاج اے۔ ایہہ علاج ضیاع صاحب کر سکدے ہن۔ اوہ چلا گیا۔ پھر نہیں آیا۔ بلقیس نے کیہا - ودھیک پنگا نہ لیا کرو۔ اوہنے تاں بھٹو نہیں چھڈیا۔ تہاڈی کی حیثیت؟

1982 وچ انڈونیشیا دے صدر سہارتو نے پاکستان آؤنا سی۔ ایدھی نوں سدا آ گیا۔ سدا انڈونیشیا دے سفارتخانے ولوں آیا سی، یعنی کہ سہارتو ولوں۔ ایدھی تر پیا، شاید سہارتو نے کسے توں ایدھی دا نام سنیا ہووے۔ سدا پتر دیکھ کے اک افسر ایدھی نوں وی۔آئی۔پی۔ احاطے ول چھڈّ گیا۔ اعلان ہویا - جہاز آؤن والا اے۔ سارے وی۔آئی۔پی۔ جہاز تک وچھائی لال دری دے دوہیں پاسیں سدھی قطار وچ کھلوتے سن۔ ایدھی نے نظر دوڑائی - لشکدے لباس، بوٹاں دیاں ٹوآں ایوں چمکدیاں جویں دری دے کنارے موتیاں نال پروئے ہون۔ ایہناں نال اک ایدھی وی سی۔ اک افسر اس کول آیا کیہا - ایدھی صاحب۔ مینوں افسوس اے کہ مینوں دسنا پے رہا اے، ایہو جاے موقعیاں تے خاص لباس پاؤنا ہندے۔ جاں تاں تہانوں کپڑے بدلنے پینگے جاں ۔.۔، افسوس اے سر، تہانوں اتھوں جانا پویگا۔ ایدھی نے کیہا - جدوں مینوں سدا بھیجیا گیا سی، ادوں سرکار نوں میرے لباس دا پتہ نہیں سی؟تہاڈا خیال سی سدا پتر ملن سار میں نویں کپڑے صلہ لوانگا؟ایہہ سن کے افسر چلا گیا۔ پھر دو ہور افسر آ گئے۔ کیہا - ایدھی صاحب ایہہ ساڈا ذاتی معاملہ نہیں اے۔ ایہہ ساڈی ڈیوٹی اے، اسیں استقبال وچ کوئی نقص نہ رہن دیئیے۔ تسیں چلے جاؤ۔ ایدھی نے اچی آواز وچ کیہا - دفعہ ہو جاؤ۔ میں اتھے کھلووانگا۔ جس بندے نے تیہہ سال دن دیکھیا نہ رات، کم کردا پاگل ہو گیا، اوہ تہانوں برا لگدا اے۔ میں سدا پتر قبول کرکے پجّ گیا ہاں۔ ہن اپنا فیصلہ نہیں بدلانگا۔ اوہ نیویاں پا کے چلے گئے۔ واپس آ کے ایدھی نے اس گھٹنا دا ویروا دندیاں سرکار نوں لکھیا - مستقبل وچ مینوں کسے سرکاری تقریب وچ نہ بلایا جاوے۔ جہڑے کجھ نہیں کردے، لٹدے ہن، کھاندے ہن، پیندے ہن، سوندے ہن، اوہناں نوں بلایا کرو۔ ہن افسر کھما منگن آئے - ایدھی صاحب تہاڈا اتھے ہونا بہت ضروری سی، سگوں پرشنسا یوگ سی، ایدھی صاحب۔.۔ ایدھی صاحب ۔.۔۔

ایدھی نے بلقیس نوں دسیا، “جدوں افسر مینوں باہر دا رستہ دکھان لگے سن میرا دل کیتا سی بیگ وچوں رسید بکّ کڈھ کے ایہناں توں دان منگنا شروع کر دیاں۔ بلقیس نے کیہا - پھیر تاں چکّ کے تہانوں باہر سٹّ دینا سی اوہناں نے۔ ایدھی بولیا، “مینوں کوئی باہر نہیں سٹّ سکدا۔ میری بے عزتی، آدمذات دی بے عزتی ہونی سی۔”

اسنے لیبنان جان دی آگیا منگی۔ ایمبیسی نے بینک سٹیٹمینٹ منگی۔ ایدھی نے کیہا، “منگتے کول بینک سٹیٹمینٹ کتھے؟میرے کول کوئی پیسہ نہیں۔” ویزا مل گیا۔ جہاز ڈبئی اتریا۔ اتھوں بسّ راہیں بیروت جانا سی۔ جتھے بسّ نے اتارے، اتھوں مسجد دے مینار دیکھے۔ بھکھ لگی ہوئی سی۔ مسجد وچ نماز پڑھی۔ اک پہریدار آٹے دیاں بوریاں دی راکھی کر رہا سی۔ اشارے نال اس توں روٹی منگی، اس نے کیہا - معاف کرو۔ ایدھی بیٹھا رہا۔ اوہو پہریدار وڈی ساری روٹی تے چار پنج ٹماٹر دے گیا۔ روٹی دا چوتھا حصہ ٹماٹر نال کھا کے باقی دی جھولے وچ پا لئی۔

بیروت اجڑ چکا سی۔ خالی مکان، ڈھٹھے ہوٹل، اجاڑ سنسان گلیاں۔ ہوٹل ساہمنے لیٹے اک بندے نوں پچھیا - میں کتھے رہِ سکدا ہاں؟ اسنے اپنے ہتھ اٹھا کے کیہا - جتھے مرضی۔ دھرتی اسمان سبھ خالی ہن۔ ہر چیز مفت اے۔ شہر نہیں، قبرستان لگدا سی ایہہ۔ اک بزرگ سپاہی ڈیوٹی دے رہا سی۔ اسنوں دسیا کہ میں پارلیمینٹ دا میمبر ہاں، مینوں پاکستانی سفارتخانے دا رستہ دسّ دیؤ۔ سپاہی حیران ہو گیا، کیہا - ایم۔پی۔ تاں امریکہ اتے یورپ دی سیر کرن جاندے ہن۔ تسیں ادھر کویں آئے؟ سپاہی نوں وی بھکھ لگی ہوئی سی۔ دوہاں نے ایدھی دے جھولے وچوں بچی ہوئی روٹی ٹماٹراں نال کھادھی۔ کاغذ پتر دیکھ کے سپاہی نے کیہا - اس گڈی وچ جے پیٹرول پوا دیؤ تاں میں تہاڈا ڈرائیور اتے گائیڈ ہووانگا۔ بے گھرے لوک تنبوآں وچ رہِ راے سن۔ بھکھے بچے ہتھ اڈّ کے ایدھی اگے کھلو جاندے۔ ایدھی نے اک اک پروار نوں دو دو سو ڈالر دتے۔ شکرانہ کردیاں آکھدے، ساڈے عرب بھرا تاں آئے نہیں۔ تسیں پاکستانوں ہمدردی کرن آئے۔ ایدھی نے کیہا، “پاکستان دی سلامتی لئی دعا کرو۔”

1983 دے سال سندھ وچ تاناشاہی خلاف لوک روہ اٹھن لگا۔ ایدھی اپر الزام لگے، لاشاں ڈھون دے بہانے ایہہ ہتھیار سپلائی کردا اے۔ ایدھی نے کوئی جواب نہیں دتا۔ پھر سوال ہویا - جے ڈاکواں دے خلاف اے تاں ایدھی ڈاکواں خلاف بیان کیوں نہیں دندا؟ ایدھی نے کیہا، “بچے ڈاکو کیوں بنے، اس دا کارن لبھّ کے علاج کرو۔ ماحول انا خوفزدہ ہو گیا اے کہ سندھ دیاں مسجداں وچ کوئی نماز پڑھن نہیں جاندا۔ جے پولیس اتے فوج دے ہندیاں عامَ آدمی سرکھات نہیں تاں ہتھیار عامَ لوکاں وچ ونڈ دیؤ۔ اوہ اپنی راکھی آپ کر لینگے۔ تہاڈے بنگلے، کاراں تے بینک کھاتے تہاڈے جرماں دا ثبوت ہن۔”

ایدھی نوں پتہ لگدا کہ فلانی تھاں پولیس اتے ڈاکواں وچکار گولیباری ہو رہی اے، اپنی وین سٹارٹ کرکے اتھے پجّ جاندا۔ لاؤڈ سپیکر وچ اعلان کردا، “ایدھی لاشاں اتے زکھمیا نوں لین آیاا اے۔ گولی بند کرو۔” گولیباری بند ہو جاندی۔ دوہاں پاسیاں دے زخمیاں اتے لاشاں نوں لے کے واپس تر پیندا۔ مقابلہ پھیر شروع ہو جاندا۔ رمضان دے مہینے شامیں گھر پرط رہا سی۔ ایدھی نے کار پچھے دو ہتھیاربند بندے شہِ کے بیٹھے دیکھے۔ اپر نگاہ ماری تاں سنیار دی چھت اپر ایکے سنتالی لئی کھلوتے جوان دیکھے۔ گولیاں چلیاں۔ اک نے کیہا - ایدھی صاحب چلے جاؤ، نہیں مارے جاؤگے۔ ایدھی نے کیہا - نہیں جاواںگا۔ ایہہ پھستا وڈھّ ہی دیؤ تاں چنگا۔ چھت توں اک جوان چلایا - بیٹھ جاؤ ایدھی تے نال ہی ہیٹھاں چھال مار دتی۔ گولی اسدے دلّ وچوں دی لنگھ گئی۔ لہو دے پھہارے کندھاں اپر چلے۔ ایدھی دی جان بچاؤندے دو جوان مرے۔ لہو بھجے کپڑے دیکھ کے بلقیس نے پچھیا - ایہہ کی؟ساری گل دسی۔

اگلی سویر بلقیس موقع دیکھن گئی۔ ماس دے ٹکڑے اجے کھلرے پئے سن۔ پولیس مقابلے وچ مرے ڈاکواں دیاں لاشاں اعزاز سمیت میٹھادار وچ دفنائیاں۔ خطرناک ڈاکو کشمیرے دے رشتے دار اسدی کٹی ہوئی لتّ لے کے آئے۔ لتّ دا سسکار کر دتا۔ اس سائیز دی لتّ بنوا کے اوہناں نوں دے دتی۔ پولیس گھٹانی ڈاکو دی لاش لے کے آئی۔ کسے نے کیہا - گھٹانی بہت برا آدمی سی۔ بلقیس چلائی - کسے ماں دے پیٹ وچوں ڈاکو نہیں جمدا۔ قانون اس توں وڈے لٹیریاں دی حفاظت کر راے۔ ڈاکواں دے اپنے اپنے علاقے سن، آپو اپنیاں چیکّ پوسٹاں، ایدھی دی گڈی رکدی تاں آواز آؤندی - ایدھی بابا اے۔ جان دیؤ۔

1986 وچ پھلپین سرکار نے میگساسے اعزاز دین دا فیصلہ کیتا۔ میاں بیوی نے دو دو جوڑے کپڑیاں دے پیک کر لئے۔ جہاز توں اترے تاں استقبال واسطے بینڈ وجع رہا سی۔ اک کار وچ بٹھا کے پنج-تارہ ہوٹل وچ لے گئے۔ ہوٹل دا کمرہ دیکھ کے بلقیس بچیاں وانگ ہر چیز چھوہ چھوہ دیکھن لگی۔ آہ گدے دیکھو، کنے صاف، کنے نرم۔ سرہانہ سنگھ کے تاں دیکھو۔ گلاب دی خوشبو۔ ایہہ گلاب پانی نال کپڑے دھوندے ہونگے۔ آہ پردے دیکھو۔ اک اک نہیں۔ کئی کئی کپڑے اکٹھے سیوں کے بنائے نے۔ ادھر غسل خانے وچ آ کے دیکھو … فرش وچوں چہرہ دسدا اے۔ اوہ گدے تے لیٹی تے جلدی سوں گئی۔ ایدھی فرش تے سوں گیا۔ سویرے اٹھنسار بلقیس کہن لگی - میں اپنے لئی اس نال دا گدا خرید کے لجاوانگی۔ اج ورگی نیند کدی نہیں آئی۔

اعزاز تقریب وقت ہال بھریا ہویا سی۔ میاں بیوی دا نام بولیا گیا۔ دوویں اٹھ کے اس تھاں کھلو گئے جتھے پھلپین اتے پاکستان دے جھنڈے لہرا راے سن۔ پاکستان دا قومی ترانہ گایا گیا۔ صدر نے سنمان-چنہ سونے دا تمغہ تے ویہہ ہزار ڈالر دا چیکّ دتے۔ میا بیوی دوویں رو پئے۔ ہیٹھاں اترے تاں تاڑیاں دی گڑگڑاہٹ نال ہال گونجیا۔ اگلی شام وزیر اعظم کیری اکائنو نے غذا دا سدا دتا۔ ایدھی شانت رہا پر بلقیس خوشی اتے حیرانی نال محل دی ہریک چیز دیکھدیاں آکھدی - اہُ دیکھ ایدھی … اہُ دیکھ … فانوس اتے لائیٹاں جویں اسمان وچ لٹکیاں ہون۔ واپسی تے تھائیلینڈ دے بادشاہ نے سدا دتا، دعوت دتی۔ اس پچھوں بنگلا دیش وچ ایدھی فاؤنڈیشن دی برانچ دا معائنہ کرن چلے گئے۔ پاکستان واپس آ کے کئی مہینے بلقیس سفر دیاں کہانیاں سناؤندی رہندی۔ ہر سویر پچھلی کہانی وچ نواں وادھا ہو جاندا۔ آرمینیاں وچ بھوچال دوران ایدھی فاؤنڈیشن ولوں نبھائی کردار کارن سوویت دیس نے شترقی انعام دتا۔ اک سماگم وچ دھنی سیٹھ نے کیہا - ایدھی کوئی لوک بھلائی نہیں کردا۔ وپار کر راے۔ کسے سیٹھ نوں اس دے کم دی نگرانی تے تینات کرنا چاہیدا اے۔ لوکاں نے اسنوں جتیاں مار کے باہر کڈھ دتا۔ ایدھی نوں خبر ملی، ہسّ کے کیہا - ڈاکو، نیک چلنی دا سرٹیفکیٹ لین آیا سی۔ اس اپر اجیاے الزام لگدے - ایدھی پھٹپاتھاں توں بدچلن عورتاں چکّ کے لے آؤندا اے۔ اس نال وبھچار نوں اتشاہ ملدا اے۔ اوہ ہندواں اتے عیسائیاں ول ودھیک دھیان دندا اے۔ ایدھی آکھدا - دماغی روغن نوں پتہ ای نی ہندا وبھچار کی ہندے۔ مرد اوہناں نال جبر وی کردا اے، پھر الزام لا کے قید وچ بھجوا دندا اے۔ آشرم وچ حاملہ پاگل عورتاں داخل کیتیاں گئیاں ہن۔ رہی گل ہندواں تے ایسائیا دی۔، اسلام مطابق ربّ اک اے۔ عیاش لوکاں کول کئی کئی ربّ ہونگے۔ درکاریاں ہویاں دا ربّ اک اے۔ اک مسلمان ہون دے ناطے مینوں فخر اے کہ میں غیر مسلماناں نوں انا ای پیار کردا جنا مسلماناں نوں۔ میری ایمبولینس صرف غریب دے گھر نہیں جاندی۔ امیر واج ماردے ہن تاں پجدی اے۔ کروڑانپتی بندے اپنے ماپیاں نوں اتھے چھڈّ جاندے ہن، کیونکہ بوجھ بن گئے ہن۔ آکھدے ہن - کوئی تکلیف ہووے، ایدھی صاحب دسنا۔ جہڑے اپنے ماپیاں دا بھار نی چکّ سکدے، ایدھی نوں کی دینگے؟ ملن وی نہیں آؤندے۔ روگیاں اتے یتیماں دی گنتی وچ وادھا ہون لگا تاں کراچی نیشنل ہائیوے تے 65 ایکڑ زمین خرید کے مرداں لئی وکھرا مرکز کھولھ دتا۔ مٹھادار والا کمپلیکس عورتاں واسطے ہو گیا۔ دماغی روگی سبھ توں وڈی مشکل سن۔ اوہ غسل خانے وچ نہ جاندے۔ جتھے دل کردا گند کھلار دندے۔ کھرک کھرک کے جسم چھلّ لیندے۔ جوآں نہ کڈھواؤندے۔ دوائیاں کوئی اثر نہ کردیاں۔ ہر سویر جدوں ایدھی اوہناں نوں اشنان کرواؤن جاندا، رولا پیندا - عیدو بابا آ گیا … عیدو بابا آ گیا۔ وگدے نکاں اتے منہ وچ جھگاں والے بچے اس نوں چمنا چاہندے، جپھی پاؤنا چاہندے۔ ساریاں نوں وارو واری اشنان کروا کے دوائیاں مل کے پرتدا تاں آکھدا - ہر روز حج کر آؤندا ہاں۔ ایدھی دا ورتکنیک دھنی میمن کینسر دا مریض ہو گیا۔ ایدھی نوں بلا کے کیہا - ٹیکے دی سوئی انا درد کردی اے کہ میں گھنٹیاں بدھی تڑپدا رہنا۔ ادوں مینوں تیرے کم دی سمجھ پیندی اے۔ ایدھی نے کیہا - جے انسانیت نہ راے پھیر کوئی کم وی نہیں رہنا۔ آپاں اﷲ دے دائرے توں باہر نہیں جا سکدے۔

اک ہور سیٹھ نے بلایا تے کیہا - توں اپنے لئی تاں کجھ نہیں جوڑیا عیدی۔ ایہہ سوا لکھ روپئے نجی تیرے واسطے ہن، ادارہ واسطے نہیں۔ ایدھی پیسے چھڈّ کے آ گیا۔ اسنے فیصلہ کیتا کہ ہر 25 کلومیٹر دے دائرے؛ وچ ایدھی بھلائی سینٹر کھولھیگا۔ اس واسطے سارے دیس دا دورہ کیتا۔ جھگیاں جھونپڑیاں وچ وسدے عورتاں مرد ٹٹ چکے سن۔ ننگے بچے پاگلاں وانگ ایدھی ول دوڑدے۔ ہؤکا لے کے ایدھی آکھدا - ماروتھل دیاں مستقبل بانیاں۔ شہری لوکاں نوں میرے کپڑے سوہنے نہیں لگدے۔ ایہناں لوکاں نوں میرے کپڑے کنے سوہنے لگدے ہونگے۔ اج میں رنغدار قمیض کاہنوں پاؤنا سی؟ میں اوہ زندگی نہیں جیانگا، جسدا ایہہ سفنہ وی نہیں لے سکدے۔ ایدھی نوں بلوچستان وچ مرکز قائم کردیاں کسے نے دسیا - جدوں کسے بلوچ سردار دی کار جا رہی ہووے تاں تہاڈی ایمبولینس اس توں اگے لنگھن دی گستاخی نہ کرے۔ اتھے ایمبولینس چوری وی ہو سکدی اے۔ تہاڈے بندے اغوا کرکے، پھروتی منگی جا سکدی اے۔ حیران ہویا ایدھی کہن لگا - ایہہ کوئی ہور دیس اے؟ ایہہ میرا پاکستان نہیں؟ اوہو گل ہوئی۔ ایمبولینس چوری ہو گئی۔ ایدھی سردار کول گیا تے جا کے شکایت کیتی۔ بلوچ نے علاقے دے بندے بلا کے کیہا - ایدھی دی گڈی واپس کرو نہیں تاں تہاتھوں پیسے اگراہ کے نویں خرید کے دیاںگا۔ اگلے دن گڈی لبھّ گئی۔

ڈھائی سو مرکز قائم ہو گئے جو وائرلیسّ نیٹورک نال اک دوجے دی پہنچ وچ سن۔ کوریئر کمپنیاں نے اپنیاں سنوجواناں مفت دے دتیا۔ پاکستان انٹرنیشنل ایئرلائین نے ہر مہینے ڈھائی کوئنٹل ڈاک مفت ڈھون دی پیش کش کیتی، پروان ہوئی۔ کوشش ہندی کہ جس علاقے وچوں دان ملدا، اس نال اسے علاقے نوں سودھا ملدی پر بہت غریب علاقیاں وچ مرکز قائم کرن لئی ایہہ اصول بدلیا جاندا۔

اک ہزار ملازم تنخواہ تے سن پر کل خرچ دا ایہہ دس فیصد سن۔ ایمبولینساں دی گنتی پنج سو ہو گئی۔ ایدھی باراں کروڑ پاکستانیاں دی حفاظت واسطے اٹھے پہر تیار بر تیار۔ پر کوئی ایئرلائین لاش لجان نوں تیار نہیں سی۔ اس واسطے ایدھی ایئر سروس دی لوڑ پئی۔ سال 1988 وچ امریکہ دے سفیر رابرٹ اوکلے نے ہیلیکاپٹر دین دی پیش کش کیتی۔ ایدھی نے کیہا - جے اس نال کوئی شرط جوڑی پھر پروان نہیں، بناں شرط پروان۔ جہاز مل گیا۔

1989 وچ پنجاب دے وزیر اعلیٰ نواز شریف نے سدا بھیجیا۔ ملے۔ شریف نے اسدے مشن دی جانکاری منگی۔ ایدھی نے کیہا - بھلائی کرن توں وڈی ستھر سیاست ہور کوئی نہیں۔ باہرلے دیساں توں گرانٹاں منگنیاں بند کرو۔ پاکستان وچ بہت پیداوار ہو سکدی اے، آتم انحصار ہو جاؤ۔ تنگی کٹّ لؤ۔ باہر دے متھاج نہ بنو۔

حیدرآباد وچ میننگٹیز نام دی بیماری پھیل گئی۔ ایہہ نروس سسٹم نوں جکڑ لیندی۔بخار، سردرد، ریڑھ دی ہڈی دا درد تے کسے کیس وچ موت وی۔ لوک ہڑ وانگ ایدھی مرکزاں ول تر پئے۔ فرانس توں ایمرجینسی پھلائیٹ راہیں 30 لکھ ٹیکے منگوائے تے پاکستانی پھلائیٹاں راہیں مرکزاں وچ سپلائی کیتے۔ سرکار نے شاباش دین توں بناں کجھ نہیں کیتا۔ بے شک ڈھائی سو موتاں ہو گئیاں، پر لکھاں بچ گئے۔ ایدھی دے ولنٹیئر خوش ہوئے، کہن لگے - ہن اسیں پہاڑاں نال ٹکرا سکدے ہاں۔

اک دن اک نوجوان میٹھادار دفتر وچ بڑی حلیمی نال اندر لنگھ آیا، سلام عرض کیتی۔ پتلا سنکھا منڈا سی۔ کہن لگا - جی میرا نام جاوید اے۔ پڑھ لکھ کے میں بینک وچ کلرک لگ گیا ہاں۔ چھ منزلی بسملا عمارت دے تھیہ وچوں تسیں میننوں جیوندا کڈھیا سی۔ تہاڈی دھی الماس نال شادی کراؤن دا اچھک ہاں۔

بلقیس آ گئی۔ اسنے کیہا - الماس نوں دیکھ تاں لے۔ اوہ بولیا- کوئی لوڑ نہیں۔ تسیں ہاں کر دیؤ۔ ڈھولکیاں وجن لگ پئیاں۔ سارے ایدھی نوں پچھن لگے - تہانوں پتہ ہوئےگا، تسیں اپنے جوائی نوں بچاؤن گئے سؤ؟

گیت گائے گئے۔ منگنی دی رسم ہو گئی۔ ٹیلیوژن ولوں سدا آیا کہ میاں بیوی دوویں آؤ۔ ہال کھچاکھچ بھریا ہویا سی۔ درشک کھلو کے ادوں تک استقبال وچ تاڑیاں ماردے راے جدوں تک دوویں اچے ڈائس تے بیٹھ نہ گئے۔

بلقیس نوں سٹیج سیکٹری نے کیہا - ایدھی اپر روشنی پاؤ۔ بلقیس نے کیہا - اوہ روشن اے۔ اس اپر روشنی کی کریگی؟سیکٹری نے پھر کیہا - چنگا اپنے ویاہ بارے دسو۔ بلقیس نے کیہا - ویاہ جوئے وانگ ہندا اے جس وچ کوئی جت جاندا اے کوئی ہار جاندا اے۔ اسیں دوویں جتے۔ کئی وار ایدھی عجب واقعے تے حیران ہندا جنہاں دے کارن پتہ نہ لگدے۔ کالے پل ہیٹھ اک فقیر رہندا سی۔ موت اپرنت پل دے نزدیک دفنا دتا گیا۔ اتھے قبر تے میلہ لگن لگ پیا۔ آواجائی سنکٹ کھڑھا ہو گیا۔ سرکار نے ایدھی نوں کیہا - اس نوں مٹھادار دے قبرستان وچ دفنا۔ دو مہینے بعد جدوں لاش کڈھی، نہ اوہ خراب ہوئی، نہ بدبو آئی۔ دوجی تھاں دفن کر دتی۔

دھوبیگھاٹ پانی دے کنارے اک فقیر رہندا سی۔ کوئی کجھ دے دندا، کھا لیندا۔ اک دن الوپ ہو گیا۔ دو دن بعد دیکھیا نالے وچ مریا پیا اے۔ لاش کڈھی۔ سادے پانی نال نہائی۔ ایمبولینس وچ رکھی تاں ایمبولینس سگندھی نال بھر گئی۔ سارے حیران ہو گئے - ایہہ کی اے۔ اک دن کسے نے خبر دتی - سرکار ایدھی فاؤنڈیشن نوں اپنے ہتھاں وچ لینا چاہندی اے، یعنی کہ نیشنلائیز کرنا۔ ایدھی نے کیہا - ٹھیک ہووےگا۔ میں بلقیس دی چادر وچھا کے دان منگانگا، اک نویں فاؤنڈیشن بنا دیاںگا۔ سارے دلوں ہسدے اتے ہریک ملازم اپنے آپ تے فخر کردا۔

کرکٹ کھڈاری عمران خان نے 12 کروڑ خرچ کے کینسر دے علاج لئی بہت وڈا ہسپتال بنایا۔ کسے کارن ایدھی خلاف اپمان-جنکان ٹپنیاں کر دتیاں۔ پریس ایدھی دا ردعمل لین آ گئی۔ ایدھی نوں پچھیا - کی تہاڈے وچ کوئی شریکیبازی اے؟ ایدھی نے کیہا - بالکل نہیں۔ جو میں کر رہاں اوہی اوہ کر راے۔ جہڑے مریضاں دا میں علاج نہ کر سکیا، عمران کول بھیجانگا۔ اوہ سٹار اے، میں خاک سار، اوہ بادشاہ اے، میں منگتا۔ بادشاہ منگتے نال بحث نہیں کریا کردے، اپمانت نہیں کردے ہندے۔ میں اسدی عزت کراں گا۔ اک ایڈیٹر نے کیہا - مولانا تسیں سرکار خلاف انا کجھ بول جاندے ہو جے اڈیٹر سینسر نہ کرن تاں تہاڈے تے دیس دھروہ دا، بغاوت دا مقدمہ دائر ہو سکدا اے۔ ایدھی ہسّ کے کہندا - لیڈراں نے کنی وار مینوں بے وقوف کیہا اے۔ میں عدالت وچ اخبار لے جاواںگا تے ججّ نوں کہانگا - بے وقوف بندہ بغاوت کرن دے قابل نہیں ہندا۔

بلقیس پچھدی - گلیاں لاشاں سنبھالن ویلے اسیں سبھ نکّ بند کر لیندے ہاں۔ تہانوں بدبو نہیں آؤندی؟ایدھی - میں سمجھداں، ایہہ لاش میری وی ہو سکدی اے، تیری ہو سکدی اے۔ اس دا ستکار کرنا ضروری اے۔

1990 تک 500 ایبولینساں ہو گئیاں جنہاں وچوں 50 سرکاری تے نیم سرکاری ہسپتالاں نوں دان دے دتیاں۔ اک کروڑ لوک راحتَ حاصل کر چکے سن۔ آؤن والے پنج سالاں وچ 800 ایمبولینساں، پنج جہاز تے پنج ہیلیکاپٹر لین دی سکیم سی۔ ایدھی دے پائلٹاں نوں فوج نے سکھلائی دینی پروان کر لئی۔ کئی تیل کمپنیاں نے مفت تیل دی پیش کش کیتی، شہری ہوابازی محکمے نے جہازاں دے سارے ٹیکس معاف کر دتے۔ تیہہ لکھ بچیاں نوں مڑ وسایا گیا۔ اسی ہزار منوروگیاں اتے نشیڑیاں دا علاج کر کے گھر بھیجیا گیا۔ دس لکھ بچے ایدھی فاؤنڈیشن دیاں سکھئت داعیاں دی مدد نال ایدھی میٹرنٹی مرکزاں وچ پیدا ہوئے۔ ویہہ ہزار اوہ بچے بچائے گئے جنہاں نوں لوک سٹّ جاندے سن۔۔۔ چالی ہزار کڑیاں دائیا دا کم سکھ کے پنڈاں وچ روزی کماؤن لگیاں۔ دو لکھ لاوارث لاشاں دفن کیتیاں۔

امریکہ نے 911 ایمرجینسی لائیناں والی ٹیلیفون ایکسچینج دتی۔

ایدھی نے بیوی نوں دسیا - میں اپنی وصیت لکھ دتی اے۔ کراچی ہائیوے دے وڈے پلاٹ دے کونے وچ اپنیاں اکٹھیاں قبراں ہونگیاں۔ قبر نزدیک وڈا سارا لواے دا غلہّ جندرا مار کے رکھ دیاںگا۔ تینوں پتے میں مسجد گھٹ گیا ہاں، نماز گھٹ پڑھی اے، پر لوک مینوں فقیر سمجھنگے۔ میرے نال کراماتاں جوڑ دینگے۔ منوروگیاں دے رشتے دار بکسے وچ دان پا کے علاج منگنگے، لمیاں کاراں والے امیر ایکسیڈینٹاں توں بچن لئی چڑھاوے چاڑھنگے۔ تیرا خاوند مرن پچھوں وی لوکاں دیاں جیباں کتریگا۔ اے نہ پوری ٹھگی؟میری ٹھگی چلیگی، لوک سچا سودا کرنگے۔ لکھاں نوں راحتَ ملی، لکھاں نوں ملدی رہیگی۔

جدید میراث

اج پاکستان دے علاوہ اسلامی دنیا وچ وی ایدھی نے اک غیر خود غرض تے محترم شخص دے طور شہرت پائی ا‏‏ے۔ شہرت تے عزت دے باوجود انہاں نے اپنی سادہ زندگی نو‏‏ں ترک نئيں کیا، اوہ سادہ روايتی پاکستانی لباس پہندے نيں، جو صرف اک یا دو انہاں د‏‏ی ملکیت نيں، اس دے علاوہ انہاں د‏‏ی ملکیت کھلے جوتاں دا اک جوڑا اے، جس نو‏‏ں اوہ سابقہ ویہہ سال تو‏ں استعمال ک‏ر رہ‏ے نيں۔ تے ایہ وی حقیقت اے کہ ایدھی فاؤنڈیشن دا بجٹ اک کروڑ دا اے جس وچو‏ں اوہ اپنی ذات اُتے اک پیسا وی نئيں خرچ کردے۔ آپ دے بیٹے فیصل دسدے نيں، جدو‏ں افغانستان وچ مرکز دا افتتا ح کيتا جا رہیا سی تاں عملہ نے مہماناں تے صحافیاں دے بیٹھنے دے لئی کرسیاں خرید لاں۔ جدو‏ں ایدھی اوتھ‏ے آئے تاں اوہ اس گل اُتے سخت خفا ہوئے، کیونجے انہاں دے خیال وچ ایہ رقم کسی ضرورت مند د‏‏ی مدد اُتے خرچ د‏‏ی جا سکدی سی۔ اس رات آپ کلینک دے فرش اُتے ایمبولینس دے ڈرائیوراں دے نال سوئے۔

ایدھی فاؤنڈیشن دا مستقب‏‏ل

اج ایدھی فاؤنڈیشن ترقی د‏‏ی راہ اُتے گامزن ا‏‏ے۔ ایدھی مستقب‏‏ل د‏‏ی طرف دیکھدے ہوئے کہندے نيں، اوہ پاکستان دے ہر 500 کلو میٹر اُتے ہسپتال تعمیر کرنا چاہندے نيں۔ گرچہ انہاں نو‏‏ں احترام دے طور اُتے مولا‏نا دا لقب دتا گیا اے لیکن اوہ ذا‏تی طور اُتے اسنو‏ں پسند نئيں کردے۔ انہاں نے کدی کسی مذہبی اسکول وچ تعلیم حاصل نئيں کيت‏‏ی۔ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں ڈاکٹر کہلوانا پسند کردے نيں، کیونجے انسانیت د‏‏ی خدمات اُتے پاکستان وچ انسٹیٹُٹ آف بزنس ایڈمنسٹلریشن تو‏ں ڈاکٹری د‏‏ی اعزازی سند دتی گئی ا‏‏ے۔ اوہ اس گل نو‏‏ں وی سخت ناپسند کردے نيں جدو‏ں لوک انہاں د‏‏ی یا انہاں دے کم د‏‏ی تعریف کردے نيں۔ اوہ حکومت یا سابقہ مذہبی جماعتاں تو‏ں امداد وی نئيں لیندے کیونجے اوہ سمجھدے نيں کہ انہاں د‏‏ی امداد مشروط ہُندی ا‏‏ے۔ ضیاء الحق تے اطالوی حکومت د‏‏ی امداد انہاں نے ايس‏ے خیال تو‏ں واپس کر دتی سی۔ 1996ء وچ انہاں د‏‏ی خودنوشت سوانح حیات شائع ہوئی۔

1997ء گیہور بک آف ورلڈ ریکارڈ دے مطابق ایدھی فاؤنڈیشن د‏‏ی ایمبولینس سروس دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی فلاحی ایمبولینس سروس ا‏‏ے۔ ایدھی بذات خود بغیر چھیويں کیتے طویل ترین عرصہ تک کم کرنے دے عالمی ریکارڈ دے حامل نيں۔ تے ریکارڈ بننے دے بعد وی حالے تک انہاں نے چھیويں نئيں لی۔

اعزازات

بین الاقوامی اعزازات

• 1986ء عوامی خدمات وچ رامون مگسےسے اعزاز Ramon Magsaysay Award
• 1988ء لینن امن انعام lenin peace prize
• 1992ء پال ہیریس فیلو روٹری انٹرنیشنل فاونڈیشن Paul Harris Fellow RotaryInternational Foundation
• دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی رضاکارانہ ایمبولینس سروس - گیہور بک ورلڈ ریکارڈز (2000)
• ہمدان اعزاز برائے عمومی طبی خدمات 2000ء متحدہ عرب امارات
• بین الاقوامی بلزان اعزاز 2000ء برائے انسانیت، امن و بھائی چارہ، اطالیہ
• انسٹی ٹیوٹ آف بزنس ایڈمنسٹریشن کراچی د‏‏ی جانب تو‏ں اعزازی ڈاکٹریٹ ڈگری (2006)
• یونیسکو مدنجیت سنگھ اعزاز 2009ء
• احمدیہ مسلم امن اعزاز (2010)

قومی اعزازات

• کالج آف فزیشنز اینڈ سرجنز پاکستان د‏‏ی طرف تو‏ں سلور جوبلی شیلڈ (1962–1987)
• حکومت سندھ د‏‏ی جانب تو‏ں سماجی خدمتگزار برائے بر صغیر دا اعزاز (1989)
• نشان امتیاز، حکومت پاکستان دا اک اعلیٰ اعزاز (1989)
• حکومت پاکستان دے محمکہ صحت تے سماجی بہبود د‏‏ی جانب تو‏ں بہترین خدمات دا اعزاز (1989)
• پاکستان سوک سوسائٹی د‏‏ی جانب تو‏ں پاکستان سوک اعزاز (1992)
• پاک فوج د‏‏ی جانب تو‏ں اعزازی شیلڈ
• پاکستان اکیڈمی آف میڈیکل سائنسز د‏‏ی جانب تو‏ں اعزازِ خدمت
• پاکستانی انسانی حقوق معاشرہ د‏‏ی طرف تو‏ں انسانسی حقوق اعزاز
• 26 مارچ 2005ء عالمی میمن تنظیم د‏‏ی جانب تو‏ں لائف ٹائم اچیومنٹ اعزاز (Life Time Achievement Award)

وفات

8 جولائ‏ی 2016ء نو‏‏ں عبد الستار ایدھی نو‏‏ں شام 5 بجے مُنفِّسہ اُتے رکھیا گیا تے رات 11 بجے اوہ گرداں دے کم چھڈ جانے دے باعث 88 سال د‏‏ی عمر وچ انتقال کر گئے۔ انہاں نے وفات تو‏ں پہلے ایہ وصیت کيتی سی کہ انہاں دے دونے اکھاں ضرور منداں نو‏‏ں عطیہ کر دتی جائے۔

حوالے

باہرلے جوڑ

• ایدھی دا رسمی موقع
• مؤسسہ ایدھی دا غیر رسمی موقع Archived 2009-12-05 at the وے بیک مشین
• عبد الستار ایدھی دے بارے وچ اک دستاویزی فلم، تخلیق کار علی کپاڑیہ _{یوٹیوب اتے}
• ایدھی تو‏ں مکالمہ Archived 2009-08-26 at the وے بیک مشین
• رامون مگسے تو‏ں اعزاز دے لئی نامزدگی
• قوم دا انسان دوست، سعودی ارامکو ورلڈ، نومبر/دسمبر 2004 Archived 2009-11-06 at the وے بیک مشین
• بلقیس ایدھی اُتے اک مضمون Archived 2004-12-08 at the وے بیک مشین
• عبد الستار دا پروفائل Archived 2009-07-01 at the وے بیک مشین
• عبد الستار ایدھی: خراج عقیدت Archived 2012-03-22 at the وے بیک مشین
• [۱] Archived 2016-08-11 at the وے بیک مشین