کمیونسٹ انٹرنیشنل دا عروج تے زوال
تیسری انٹرنیشنل نوں باقاعدہ طور اُتے دفنا دتا گیا اے۔ اوہ اک انتہائی تحقیر آمیز طریقے توں تریخ وچ گم ہوئے گئی اے۔ سٹالن نے امریکی سامراج دے دباؤ دے تحت پوری دنیا وچ کھبے بازو دے عام کارکنان تاں دور دی بات، اس توں منسلک پارٹیاں توں وی کوئی مشورہ کيتے بغیر، کسی جمہوری بحث تے فیصلہ سازی دے بغیر، انتہائی جلد بازی وچ اسنوں دفن کر دتا اے۔
مگر ایہ سمجھنے دے لئی کہ اک ایسی تنظیم، جس توں پوری سرمایہ دارانہ دنیا ڈرتی سی تے نفرت کردی سی آخر سرمایہ داری دے ہی ایما پرایداں دے ذلت آمیز انجام نوں کیوں پہنچی، سانوں مختصراً انٹرنیشنل دے طوفانی عروج وزوال دا جائزہ لینا ہوئے گا۔ اس دے خاتمے دا اعلان محض اس امر دا اقرار سی جس توں تمام باخبر لوک پہلے ہی واقف سن، یعنی کامنٹرن بطور عالمی سوشلسٹ انقلاب دے ادارے دے کدوں دی مر چکی سی۔ اس دے انجام دی پیش گوئی بہت عرصہ پہلے ہی کر دتی گئی سی۔
تیسری انٹرنیشنل پچھلی عالمی جنگ دے نتیجے وچ پیدا ہونے والے سرمایہ داری دے بحران دی پیداوار سی۔ [[انقلاب روس|انقلابِ روس ]] نے پوری دنیا دے محنت کشاں وچ اک انقلابی لہر نوں جنم دتا سی۔ جنگ توں تنگ تے برباد حال عوام دے لئی ایہ انقلاب امید تے جرأت دا پیغام سی، جو انہاں نوں سرمایہ داری دی تخلیق کردہ خون آشام درندگی توں باہر نکلنے دا راستہ دکھا رہیا سی۔ تیسری انٹرنیشنل دا جنم پہلی عالمی جنگ وچ دوسری انٹرنیشنل دی غداری تے ٹُٹ پھوٹ دا براہ راست نتیجہ سی۔
جرمنی ، آسٹریا ، ہنگری دے انقلابات تے اٹلی ، فرانس تے حتیٰ کہ برطانیہ وچ پیدا ہونے والی انقلابی صورتحال سرمایہ داری تے سامراج دے بحران دی غمازی کر رہی سی۔ پورے یورپ اُتے سوشلسٹ انقلاب دا بھوت منڈلا رہیا سی۔ اس عرصے دے تقریباً تمام بورژوا سیاست داناں دی تحاریر تے یاد داشتاں، بورژوازی وچ حالات دا کنٹرول کھو دینے دے سبب پیدا ہونے والے خود اعتمادی دے بحران دی بھر پور عکاسی کردیاں نيں۔ ایہ سوشل ڈیموکریسی سی، جس نے سرمایہ داری نوں بچایا۔
طاقتور ٹریڈ یونین تے سوشلسٹ افسر شاہی نے عوامی تحریکاں دی قیادت سنبھال کرانہاں نوں بے ضرر رستےآں اُتے ڈالدے ہوئے ضائع کر دتا۔ جرمنی وچ نوسکی تے شائیڈیمان نے جنکرز تے سرمایہ داراں دے نال مل کرانقلاب نوں تباہ کر دتا۔ طاقت نومبر1918ء دے انقلاب توں جنم لینے والی محنت کشاں، سپاہیاں، ملاحاں، کساناں تے ایتھے تک کہ طلبہ دی سوویتاں دے پاس سی۔ سوشل ڈیموکریٹس نے ایہ طاقت واپس بورژوازی دے ہتھ وچ تھمیا دی۔
اپنے اصلاح پسندانہ نظریات دے تحت اوہ سرمایہ داری کوآہستہ آہستہ، بتدریج تے اُتے امن طریقے توں سوشلزم وچ بدلنے دے خواہاں سن ۔ 1920ء وچ اطالوی محنت کش فیکٹریاں اُتے قابض ہوچکے سن ۔ مگرسوشلسٹ پارٹی نے اقتدار اُتے قبضہ کرنے دے لئی انہاں دی راہنمائی کرنے دی بجائے انہاں نوں ’غیر آئینی اقدامات‘ اٹھانے توں منع کر دتا۔ ایہی سب کچھ پورے یورپ وچ ہويا۔ اس پروگرام دا نتیجہ اج وی تریخ دی سب توں زیادہ بھیانک تے خون ریز جنگ کيتی صورت وچ سامنے آ رہیا اے۔ لیکن ایہ مارکسزم تے پرولتاری بین الاقوامیت دی غدار دوسری انٹرنیشنل دی ٹُٹ پھوٹ ہی سی جس توں تیسری انٹرنیشنل دا جنم ہويا۔
پہلی عالمی جنگ دے آغاز اُتے ہی لینن نے وڈی دلیری دا مظاہرہ کردے ہوئے تیسری انٹرنیشنل دے قیام دی گل کيتی۔ تیسری انٹرنیشنل دا باقاعدہ قیام مارچ1919ء وچ ہويا سی۔ اس دا اعلان کردہ مقصد تے مشن عالمی سرمایہ داری دا تختہ الٹتے ہوئے ئے متحد سوویت سوشلسٹ جمہوریاواں دی اک عالمی لڑی تخلیق کرنا سی توں کہ اوہ سوویت یونین دے نال جڑجائے، جسنوں(سوویت یونین کو) بذات خود کسی آزادنہ حیثیت دی بجائے محض عالمی انقلاب دے ویہہ کیمپ دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔اس دا انجام ناگزیر طور اُتے عالمی انقلاب دے انجام دے نال جڑا ہوئے اتھا۔
تیسری انٹرنیشنل دی تخلیق نے نہایت تیزی دے نال دنیا دے اہم ترین ملکاں وچ طاقتور کمیونسٹ پارٹیاں نوں جنم دتا۔ جرمنی ، فرانس ، چیکو سلوواکیہ تے ہور کئی ملکاں وچ وسیع عوامی پرتاں دی ممبر شپ رکھنے والی کمیونسٹ پارٹیاں تخلیق ہوئیاں۔ برطانیہ وچ وی اک چھوٹی مگر خاطر خواہ اثر ورسوخ رکھنے والی کمیونسٹ پارٹی دا جنم ہويا۔ انہاں تمام واقعات توں آنے والے عرصے وچ عالمی انقلاب دی کامیابی یقینی نظر آ رہی سی۔ پورے یورپ وچ کمیونسٹ پارٹیاں سوشل ڈیموکریسی کوتہس نہس کردے ہوئے مسلسل اپنی تعداد تے سیاسی اثر ورسوخ وچ وادھا کر رہی سن۔
پہلی عالمی جنگ نے عالمی سرمایہ داری دے کسی وی مسئلے نوں حل نئيں کيتا سی بلکہ ایہ انہاں نوں تے ودھانے دا سبب بنی سی۔ سرمایہ داری لینن دے مطابق اپنی ’کمزور ترین کڑی‘ توں ٹُٹ چکی سی۔ نوزائیدہ سوویت جمہوریہ نوں بیرونی فوجی مداخلت دے ذریعے تباہ کرنے دیاں کوششاں ناکام ہوئے چکیاں سن۔ جرمن سرمایہ داری، جو یورپ وچ سب توں طاقتور سی، اپنے وسائل، اپنے علاقے تے مقبوضات توں ہتھ دھو چکی سی۔ جنگی تاوان دی کمر توڑ ادائیگی نے اسنوں اک ناممکن صورتحال توں دوچار کر دتا سی۔ پہلی عالمی جنگ دے ’فاتحین‘ یعنی برطانوی تے فرانس یسی سامراجیاں دی حالت وی حتمی تجزئیے وچ اس توں کچھ خاص بہتر نہ سی۔
انقلابِ روس توں حوصلہ پا کر نوآبادیاتی تے نیم نوآبادیاتی ملکاں دے عوام وچ وی انقلابی تحرک پیدا ہوئے رہیا سی۔ بذات خود سامراجی ملکاں دے محنت کش عوام وچ وی شدید بے چینی پھیلی ہوئی سی تے برطانوی تے فرانس یسی سامراج دی معاشی صورتحال امریکی تے جاپانی سرمایہ داری دے مقابلے وچ کدرے ابتر سی۔ اس عالمی صورتحال دے پس منظر وچ جرمنی وچ 1923ء دی بغاوت برپا ہوئی۔ ورسائی معاہدے دے تحت لگنے والی پابندیاں دی وجہ توں زبر دست پیداواری قوتاں رکھنے والا جرمنی بالکل مفلوج ہوئے کے رہ گیا تھااور نتیجتاً ہن عالمی سرمایہ داری دی کمزور ترین کڑی بن چکيا سی۔
جنگی تاوان دی اقساط دی ادائیگی نہ کر سکنے پرفرانس یسی سرمایہ داراں نے روہر اُتے قبضہ کر ليا۔ اس توں جرمنی دی پہلے ہی توں بد حال معیشت مکمل طور اُتے منہدم ہوئے گئی۔ جرمن بورژوازی نے بحران دا سارا بجھ محنت کشاں تے درمیانے طبقے دے کندھےآں اُتے منتقل کرنے دی کوشش کيتی۔ اک برطانوی پاؤنڈ جو جنوری وچ ویہہ توں چالیس جرمن مارک دے برابر سی، جولائی وچ پنج ملین تے اگست وچ 47ملین مارک دے برابر ہوئے گیا۔ حالات توں تنگ جرمن عوام کمیونزم دا رخ کرنے لگے۔
جداں کہ (جرمن) کمیونسٹ پارٹی دے لیڈر برینڈلر نے کامنٹرن دی ایگزیکٹو کمیٹی دے اجلاس وچ کہیا تھاکہ:
”اک انقلابی ابھار دی علامات نظر آ رہیاں سن۔ اک وقت وچ محنت کشاں دی اکثریت ساڈے نال سی تے سانوں یقین سی کہ موافق حالات وچ اسيں فوری طور اُتے حملے دی طرف بڑھاں گے۔۔۔“
لیکن بد قسمتی توں انٹرنیشنل دی قیادت واقعات دے امتحان اُتے پورا اترنے تے انہاں دا فائدہ اٹھانے وچ ناکام رہی۔ جرمنی وچ کامیابی ناگزیر طور اُتے پورے یورپ وچ فتح دا سبب بندی۔ لیکن 1917ء وچ روس دی طرح 1923ء وچ جرمن قیادت دے کئی حصے وی شدید تذبذب دا شکار ہوگئے۔
اپنی نامیاندی موقع پرستی دے تحت سٹالن نے اس گل اُتے زور دتا کہ پارٹی نوں کوئی وی قدم اٹھانے سے’روک‘ دینا چاہیے۔ اس دا نتیجہ جرمنی وچ طاقت اُتے قبضہ کرنے دے لئی میسر سازگار موقع دے ضیاع تے کمیونسٹاں دی زبردست شکست دی صورت وچ نکلیا۔ ایسی ہی وجوہات دی بنا اُتے بلغاریہ وچ انقلاب نوں شکست ہوئی۔ قیادت دی غلطیاں دے باعث ہونے والی یورپی انقلاب دی شکست دے انتہائی خوفناک نتائج نکلے۔ جداں کہ لینن نے1917ء وچ روس وچ (انقلاب توں پہلے) مسلح سرکشی دی تیاری دی ضرورت اُتے زور دیندے ہوئے کہاکہ:”روسی تے عالمی انقلاب دی کامیابی دو یا تن دن دی جدوجہد اُتے منحصر اے ۔“
عالمی انقلاب دی ناکامی تے سوویت یونین دی تنہائی، اس دی پسماندگی، سالاں تک جنگ، خانہ جنگی، بدحالی تے بربادی توں سوویت عوام وچ جنم لینے والی تھکن تے یورپی محنت کشاں دی مدد نہ ملنے اُتے انہاں وچ پھیلنے والی مایوسی: انہاں سب عوامل نے سوویت یونین وچ رجعت کوجنم دتا۔
رجعتی تے تنگ نظر سوویت افسر شاہی، جو خود نوں عوام توں بالا کرنے دا آغاز کرچکی سی، دے مفادات دی (غالباً) لا شعوری غمازی کردے ہوئے 1924ء وچ سٹالن نے پہلی دفعہ ’اک ملک وچ سوشلزم‘ دی یوٹوپیائی تے غیر لیننی پالیسی پیش کيتی۔ ایہ ’نظریہ‘ جرمن انقلاب دی ناکامی دا براہ راست نتیجہ سی۔ ایہ انقلابِ روس تے کیمونسٹ انٹر نیشنل دی بنیاد بننے والی پرولتاری بین الاقوامیت توں مونہہ موڑنے دی غمازی سی۔
جنوری 1924ء وچ سٹالن نے لینن دے جنازے پر، انقلابِ روس دی روایات دے مطابق پئی عادت دے تحت، تقریر کردے ہوئے کہیا سی کہ:
”اساں توں بچھڑ کر کامریڈ لینن نے اسيں اُتے کمیونسٹ انٹرنیشنل دے نال وفا داری نوں فرض کر دتا اے۔ کامریڈ لینن، اسيں قسم کھاندے نيں کہ اسيں اپنی زندگیاں دنیا بھر دے محنت کشاں دے اس اتحاد، یعنی کمیونسٹ انٹرنیشنل ، دی بڑھوتری تے مضبوطی دے لئی صرف کر دیؤ گے۔“
اس وقت اس دے وہم وگمان وچ وی نہ سی کہ اک ملک وچ سوشلزم دا نظریہ سوویت یونین تے کامنٹرن نوں کدھر لے جائے گا۔
ان دناں توں لے کے اج تک کامنٹرن دی تریخ سوویت افسر شاہی دی عملیت پسندانہ پالیسیاں دے نال بنھی ہوئی اے۔ لینن نے ہمیشہ سوویت یونین دے مقدر کاعالمی محنت کش طبقے، تے خصوصاً اس دے ہراول دستے یعنی کمیونسٹ انٹرنیشنل ، دے نال جڑے ہونے اُتے زور دتا سی۔ ایتھے تک کہ سرخ فوج دے سپاہیاں دا حلف وی انہاں نوں دنیا بھر دے محنت کشاں دے نال وفاداری دا پابند کردا سی۔ بلاشبہ سرخ فوج اک آزاد ’قومی‘ قوت دی بجائے عالمی انقلاب دے اک اوزار دے طور اُتے تخلیق کيتی گئی سی۔
مگر اک طویل عرصہ ہويا، ایہ سب کچھ سٹالن دے ہتھوں بدل چکيا اے۔ ٹراٹسکی ، لینن دے نال مل کے، جو اپنے آخری سالاں وچ ابھرتی ہوئی صورتحال نوں تشویش دے نال دیکھ رہیا سی، 1923ء وچ ہی بالشویک پارٹی تے سوویت ریاست دی افسر شاہانہ زوال پذیری دے خلاف جدوجہد دا آغاز کر چکيا سی۔
قومی تے عالمی سطح اُتے ودھدی ہوئی رجعت دے پس منظر وچ بین الاقوامیت پسنداں اورتھرمیڈورینز (تھرمیڈور: سماجی ردِ انقلاب دے بغیر سیاسی رجعت۔مترجم) دے درمیان جدوجہد وی شدت اختیار کر گئی۔ لینن دے نال اتحاد وچ ٹراٹسکی نے بالشویک پارٹی تے سوویتاں وچ مکمل جمہوریت دی بحالی دا مطالبہ کيتا سی۔ لینن نے ايسے مقصد دے تحت سٹالن نوں پارٹی جنرل سیکرٹری دے عہدے توں ہٹانے دا مطالبہ کيتا سی کیونجے اوہ افسر شاہی دا شخصی اظہار بن رہیا سی۔
لینن دی وفات دے بعدزینوویف، کامینیف تے سٹالن دے ’اتحادثلاثہ‘ نے لینن دی تجاویز دے خلاف سینٹرل کمیٹی توں فیصلہ لے لیا تے لینن دے نظریات، جنہاں دا دفاع ٹراٹسکی کر رہیا سی، دے خلاف اک مہم دا آغاز کر دتا۔ اس مقصد دے لئی ’ٹراٹسکی ازم‘ نوں ایجاد کيتا گیا۔ کامنٹرن دا مقدر بالشویک پارٹی دے مقدر دے نال جڑا ہوئے اسی، جو اپنے تجربے تے سیاسی اتھارٹی دی بدولت قدرتی طور پرانٹرنیشنل وچ حاوی قوت سی۔
عالمی انقلاب دی پالیسی دا اک ملک وچ سوشلزم دی پالیسی دے نال تبدیل کيتا جاناکامنٹرن دے سجے طرف شدید جھکاؤ دی غمازی کردا سی۔ روس وچ زینوویف تے کامینیف، سٹالن دی غیر مارکسی پالیسیاں دے باعث اپوزیشن دا رخ کرنے اُتے مجبور ہوئے گئے۔ انہاں نے ٹراٹسکی تے اس دے حامیاں دے نال اتحاد بنا لیا۔ سٹالن نے بخارن دے نال مل کے ٹراٹسکی تے لیفٹ اپوزیشن دی طرف توں پیش کردہ روس وچ پنج سالہ منصوبےآں دے تحت صنعت کاری دی تجویز دی شدید مخالفت کردے ہوئے اپریل1927ء وچ سینٹرل کمیٹی دی پلانری میٹنگ وچ ایہ لفظاں کہے:
”ساڈے لئے نیپر سٹرائے ہائیڈرو الیکٹرک سٹیشن تعمیر کرنے دی کوشش کرنا بالکل ایداں دے ہی ہوئے گاجداں کوئی غریب کسان گائے دی بجائے گرامو فون خرید لے۔“
1927ء دے اختتام پر، پندرہويں پارٹی کانگریس دی تیاریاں دے دوران، جس دا مقصد لیفٹ اپوزیشن نوں کڈ باہر کرنا سی، مولوٹوف نے کئی مرتبہ کہیا:
”سانوں کسی صورت وی اجتماعی کاشت کاری دے متعلق غریب کساناں دی خوش فہمیاں دا شکار نئيں ہونا چاہیدا۔ موجودہ حالات وچ ایہ ممکن نئيں اے ۔“
روس وچ پالیسی ایہ سی کہ کولاکاں (امیر کساناں) تے نیپ مین(1921ء دی نیو اکنامک پالیسی توں جنم لینے والے چھوٹے سرمایہ دار)کو معاشی ترقی دے بھر پور مواقع فراہم کيتے جاواں۔ سٹالن دی بھر پور حمایت دے نال بخارن دی طرف توں تخلیق کردہ نعرے ”اپنے آپ نوں امیر بناؤ!“ وچ اس پالیسی دا زبردست اظہار ہُندا اے۔
سٹالن دی تمام تر توجہ ’سوویت یونین دے فوجی دفاع‘ دی خاطر اتحادی لبھن اُتے مرکوز سی تے اس امر نے کامنٹرن دی پالیسی نوں شدید سجے طرف دھکیل دتا۔ کامنٹرن دا کردار محض اک سرحدی محافظ دا رہ گیا سی۔ بالشویک پارٹی تے انٹرنیشنل وچ موجود تضادات چینی انقلاب تے بر طانیہ دی صورتحال دے گرد کھل دے سامنے آ گئے۔ چین وچ 1925-27ء دا انقلاب ایشیا دے لکھاں عوام نوں تحرک وچ لا رہیا سی۔ کامنٹرن نے انقلاب دی کامیابی دے لئی محنت کشاں تے کساناں اُتے بھروسہ کرنے دی بجائے، جداں کہ روس وچ لینن دی پالیسی سی، چینی سرمایہ داراں تے جر نیلاں پرانحصار کيتا۔
لیفٹ اپوزیشن نے اس پالیسی دے نتائج دے متعلق پہلے ہی وارننگ دے دتی سی۔ چینی کمیونسٹ پارٹی چین دی واحد مزدور پارٹی سی تے محنت کش طبقے اُتے زبر دست اثر ورسوخ رکھدی سی، ہور برآں کسان وی روسی انقلاب دے نقش قدم اُتے چلدے ہوئے جاگیراں اُتے قبضے دے ذریعے جاگیر داراں دے ہتھوں اپنے صدیاں پرانے استحصال دا خاتمہ چاہندے سن ۔ لیکن کامنٹرن نے انتہائی ہٹ دھرمی دے نال مشرق وچ بورژوا جمہوری تے سامراج مخالف انقلابات دے لئی محنت کش طبقے دی آزادانہ پالیسیاں اختیار کرنے توں انکار کردتا، جسنوں لینن کمیونسٹ پالیسی دی شرطِ اول قرار دیندا سی۔
برطانیہ وچ وی، جتھے عوام وچ انقلابی تحرک بیدار ہوئے رہیا سی، ایسی ہی پالیسیاں اپنائی گئياں۔ برطانوی عوام دی انقلابی بیداری دا اندازہ ایتھے توں لگایا جا سکدا اے کہ اقليتی تحریک (برطانوی ٹریڈ یونینز دے کھبے بازو دی متحد تنظیم جو کمیونسٹ پارٹی دے زیر اثر سی) دے ممبران دی تعداد دس لکھ سی جو برطانیہ وچ کل ٹریڈ یونین ممبر شپ دا اک چوتھائی سن ۔ لیکن سوویت یونین دے فوجی دفاع دی غرض توں روسی ٹریڈ یونینز نے برطانیہ دی ٹریڈ یونین کانگریس دے نال اک معاہدہ کر ليا۔ ٹراٹسکی نے بر طانیہ دی صورتحال دا تجزیہ کردے ہوئے اک عام ہڑتال دا تناظر دتا۔
کمیونسٹ انٹرنیشنل تے (برطانوی) کمیونسٹ پارٹی کافریضہ سی کہ اوہ ٹریڈ یونین قیادت دی ناگزیر غداری دے متعلق محنت کشاں نوں خبر دار کردے تے انہاں نوں اس دے لئی تیار کردے، لیکن انہاں نے ٹریڈ یونین قیادت دے متعلق محنت کشاں دے ذہن وچ خوش فہمیاں پیدا کرنے وچ کوئی کسر نہ چھڈی، تے اوہ وی اک ایداں دے ماحول وچ جدوں پہلے ہی برطانوی ٹریڈ یونین افسر شاہی نے روسی ٹریڈ یونینز دے نال ہونے والے معاہدے دی آڑ (روسی ٹریڈ یونینز دی سیاسی اتھارٹی دی وجہ سے) لے رکھی سی۔ جدوں برطانوی ٹریڈ یونین افسر شاہی نے 1926ء دی عام ہڑتال توں غداری دی تاں ٹراٹسکی نے مطالبہ کيتا کہ روسی ٹریڈ یونینز فوراً ٹریڈ یونین کانگریس دے نال قطع تعلق کر لین لیکن سٹالن تے کامنٹرن نے ایسا کرنے توں صاف انکار کر دتا۔
عام ہڑتال دے تقریباً اک سال بعد،اینگلو-رشین کمیٹی نوں اپنے مفادات دے لئی جی بھر کر استعمال کرنے دے بعد، برطانوی ٹریڈ یونین قیادت نے خود ہی روسی ٹریڈ یونینز دے نال معاہدہ توڑ دتا۔ اس ’دھوکے‘ اُتے کامنٹرن دی چیخاں نکل گئياں۔ لیکن اس چیخ وپکار توں قطع نظربرطانیہ دی نوخیز کمیونسٹ پارٹی، جو کہ انہاں غیر معمولی واقعات دے دوران اپنی ممبر شپ وچ بے تحاشا وادھا کر سکدی سی، انٹرنیشنل دی غلط پالیسیاں دے باعث بالکل مفلوج تے بے سمت ہوئے کے رہ گئی۔ اوہ برطانوی محنت کشاں دی نظراں وچ اپنی اتھارٹی کھو بیٹھی تے اس دا اثر ورسوخ تیزی توں تبا ہ وبرباد ہوئے گیا۔ دلچسپ امر ایہ اے کہ سٹالن تے افسر شاہی دی پالیسیاں دی بدولت انٹر نیشنل نوں ہونے والی پے در پے شکستاں نے وقتی طور اُتے سوویت یونین وچ افسر شاہی دی طاقت نوں بڑھاوا دتا۔
اس دی وجہ ایہ سی کہ عالمی مزدور تحریک دی انہاں شکستاں نے سوویت عوام دا حوصلہ توڑ دتا تے انہاں وچ مایوسی پھیلا دی۔لہٰذا اوہ شکستاں تے ناکامیاں، جو سٹالن تے افسر شاہی دی پالیسی دا براہ راست نتیجہ سن، سوویت اقتدار اُتے انہاں دی گرفت ہور مضبوط کرنے دا سبب بنیاں۔ ٹراٹسکی دی سربراہی وچ لیفٹ اپوزیشن، جس نے اس تمام صورتحال دا بالکل درست تجزیہ تے تناظر پیش کيتا سی، نوں بالشویک پارٹی تے انٹر نیشنل توں کڈ دتا گیا۔
سٹالن دی پالیسیاں دے داخلی نتائج ہن کولاکاں تے نیپ مین دی تعداد، طاقت تے اثر ورسوخ وچ تیز ی دے نال ہونے والے اضافے دی صورت وچ سامنے آ رہے سن ۔ سوویت یونین تباہی دے دہانے اُتے کھڑا سی۔ گھبراہٹ تے خوفزدگی دے عالم وچ سٹالن تے افسر شاہی ٹراٹسکی تے اس دے ساتھیاں دی پالیسی اپنانے اُتے مجبور ہوئے گئے، لیکن اک انتہائی مسخ شدہ افسر شاہانہ شکل وچ ۔ روس وچ پنج سالہ منصوبےآں، جنہاں دی سٹالن نے کدی اِنّی سخت مخالفت کيتی سی، دا آغاز کيتا گیا۔
ایہ منصوبہ بند معیشت ہی اے جس دے ذریعے سوویت یونین نے اپنی سب توں شاندار کامیابیاں حاصل کيتیاں نيں تے جس اُتے اج ایہ اپنی جنگی کاوشاں دے لئی انحصار کر رہیا اے۔ لیکن داخلی سطح اُتے گھبراہٹ تے پریشانی دے عالم وچ کيتے گئے کھبے جانب دے اقدامات دا اثر خارجہ پالیسی اُتے وی ہويا تے عالمی سطح اُتے وی ایداں دے ہی پریشانی تے جلد بازی دی کیفیت وچ کھبے طرف جھکاؤ اختیار کيتا گیا۔ سٹالن سوشل ڈیمو کریسی دے نال سمجھوتہ کرنے تے چین وچ بورژوا عناصر اُتے انحصار کرنے دی اپنی پالیسیاں دی وجہ توں بری طرح انگلیاں جلا بیٹھیا سی۔ ہن اس نے گھبرا کر انٹرنیشنل نوں تیزی توں دوسری جانب موڑ دتا۔ انٹرنیشنل دے قواعد وضوابط دی خلاف ورزی کردے ہوئے چار سال تک اس دی کانگریس دا اجلاس طلب نئيں کيتا گیا۔ بالآخر جدوں کانگریس ہوئی تاں اس وچ کچھ نويں پالیسیاں اختیار کيتیاں گئیاں۔ ایہ کہیا گیا کہ سرمایہ دارانہ نظام دے استحکام دا دور ختم ہوئے چکيا اے تے ہن ’تیسرے دور‘ دا آغاز ہوئے رہیا اے۔ ایہ دعویٰ کيتا گیا کہ اس دور دا انت عالمی سرمایہ داری دے حتمی انہدام دی صورت وچ ہوئے گا۔ اس دے نال نال سوشل ڈیموکریسی کو، سٹالن دی مشہور زمانہ (لیکن ہن دفن شدہ) سیوری دے تحت ’سوشل فاشزم‘قرار دے دتا گیا۔ ’سوشل فاشسٹوں‘ دے نال ہن کسی قسم دے کوئی معاہدے نئيں ہوئے سکدے سن کیونجے ہن اوہ محنت کش طبقے نوں درپیش سب توں وڈا خطرہ سن تے انہاں دا تباہ کيتا جانا لازم سی۔
ایہ بالکل اوہی عرصہ سی جس وچ 33-1929ء دا غیر معمولی معاشی بحران پوری سرمایہ دارانہ دنیا نوں اپنی لپیٹ وچ لئے ہوئے سی۔ خاص طور اُتے اس نے جرمنی نوں بہت متاثر کيتا سی۔ جرمن محنت کش ذلت تے تباہی دی اتھاہ گہرائیاں وچ دھکیلے گئے۔ درمیانہ طبقہ وی بالکل برباد ہوئے کے رہ گیا۔ بیروزگاراں دی تعداد وچ مسلسل وادھا ہُندا گیا، ایتھے تک کہ ایہ تعداد 80لکھ تک جا پہنچی۔ تباہ حال درمیانہ طبقہ، جو 1918ء تے 1923ء دے انقلاگل کيتی ناکامی تے کمیونسٹ قیادت دی غلطیاں دے باعث مزدور تحریک توں شدید مایوسی دا شکار سی، ہن اپنے مسائل دے حل دی خاطر اک مختلف سمت وچ دیکھنے لگیا سی۔
سرمایہ داراں دی بھرپور مالی امداد دے نال فاشسٹاں نے درمیانے طبقے تے محنت کشاں دی پچھڑی ہوئی پرتاں وچ جڑاں بنانا شروع کر دتیاں۔ ستمبر1930ء دے انتخابات وچ انہاں نے تقریباً 65 لکھ ووٹ حاصل کيتے۔ کمیونسٹ انٹرنیشنل توں کڈے جانے دے باوجود ٹراٹسکی تے اس دے ساتھی حالے وی اپنے آپ نوں انٹرنیشنل دا حصہ سمجھدے سن تے انہاں نے کئی بار مطالبہ کيتا کہ انہاں نوں واپس انٹر نیشنل وچ لیا جائے۔ اس دے نال نال انہاں نے کامنٹرن دی طرف توں اختیار کيتی گئی خود کش پالیسی اُتے زبر دست تنقید جاری رکھی۔ انہاں دا مطالبہ سی کہ انہاں تباہ کن پالیسیاں دی بجائے لینن دی یونائیٹڈ فرنٹ(متحدہ محاذ) دی درست پالیسی نوں واپس اختیار کيتا جائے، توں کہ محنت کش عوام نوں عمل دے اندر انہاں دے اپنے تجربات دے ذریعے کمیونزم دی طرف جِتیا جا سکے۔
ہٹلر دی انتخابی جیت اُتے ٹراٹسکی نے فوراً خطرے دی گھنٹی بجا دی۔ اپنے پمفلٹ بعنوان ”کمیونسٹ انٹرنیشنل دا بدلاؤ۔۔جرمنی دی صورتحال“سے ٹراٹسکی نے اک مہم دا آغاز کيتاجسنوں کامنٹرن دی عالمی لیفٹ اپوزیشن، جداں کہ ٹراٹسکائیٹ خود نوں سمجھدے سن، نے تن سال تک جاری رکھیا۔ جرمنی ، فرانس ، امریکا، برطانیہ ، دور دراز جنوبی افریقہ سمیت جنہاں ملکاں وچ وی ٹراٹسکائیٹس دے گروپس سن، اوتھے انہاں نے مہم چلائی کہ جرمن کمیونسٹ پارٹی کوہٹلر نوں اقتدار وچ آنے توں روکنے دے لئی سوشل ڈیموکریٹاں دے نال اک یونائیٹڈ فرنٹ بنانا چاہیدا۔
کامنٹرن تے سٹالن دی براہ راست ہدایات اُتے جرمن کمیونسٹ پارٹی نے اس درست پالیسی نوں ردِ انقلابی تے ’سوشل فاشسٹ‘ قرار دتا۔ اوہ بضد سن کہ سوشل ڈیموکریسی محنت کش طبقے دی ’مرکزی دشمن‘ہے تے جمہوریت تے فاشزم وچ کوئی فرق نئيں اے۔ ستمبر1930ء وچ جرمن کمیونسٹ پارٹی دے رسالے ”روندے فاہن“ وچ اعلان کيتا گیا:
”گزشتہ رات ہٹلر دے لئی بہت عظیم سی، مگر نازیاں دی ناں نہاد انتخابی فتح اختتام دا آغاز اے ۔“
ان تمام سالاں وچ کامنٹرن اپنے تباہ کن راستے اُتے گامزن رہی۔ جدوں ہٹلر نے پروشیا وچ سوشل ڈیموکریٹ حکومت نوں اقتدار توں اتارنے دی خاطر 1931ء وچ اک ریفرنڈم کرایا، تاں کامنٹرن تے سٹالن دی براہ راست ہدایات اُتے جرمن کمیونسٹاں نے نازیاں دے نال مل کرسوشل ڈیموکریٹس دے خلاف ووٹ ڈالیا۔ ایتھے تک کہ مئی 1932ء وچ وی برطانوی کمیونسٹ پارٹی دا اخبار ”ڈیلی ورکر“وڈے غرور دے نال ٹراٹسکائیٹس اُتے الزام تراشی کردے ہوئے لکھدا اے:
”یہ بہت اہم اے کہ ٹراٹسکی فاشزم دے خلاف کمیونسٹ تے سوشل ڈیموکریٹک پارٹی دے درمیان اک یونائیٹڈ فرنٹ دے قیام دا دفاع کر رہیا اے۔ موجودہ وقت وچ اس توں زیادہ غلط تے ردِ انقلابی پالیسی نئيں دتی جا سکدی سی۔“
اسی عرصے وچ ٹراٹسکی نے اس معاملے اُتے چار پمفلٹ تے درجناں آرٹیکلز تے مینی فیسٹو لکھے۔ ہر جگہ جہا ں وی ٹراٹسکائیٹس موجود سن، انہاں نے کامنٹرن اُتے اپنی تباہ کن پالیسی تبدیل کرنے دے لئی ہر ممکن دباؤ ڈالیا۔ مگر ایہ سب بے سود گیا۔ جنوری1933ء وچ ہٹلر اک ایداں دے ملک وچ کِسے منظم مزاحمت دا سامنا کيتے بغیر بر سر اقتدار آ گیاجو دنیا دا سب توں منظم محنت کش طبقہ تے روس توں باہر دنیا دی سب توں طاقتور کمیونسٹ پارٹی رکھدا سی۔
یاں تریخ وچ پہلی مرتبہ رجعت محنت کش طبقے دی کسی مزاحمت دا سامنا کيتے بغیر ہی اقتدار اُتے قابض ہوئے گئی۔جرمن کمیونسٹ پارٹی دے حامیاں دی تعداد 60لکھ سی جدوں کہ سوشل ڈیموکریسی دے نیڑے کوئی 80لکھ حمایتی سن ۔ متحد ہوئے کے اوہ جرمنی دی سب توں وڈی طاقت بن سکدے سن ۔ مگر اس غداری نے جرمن کمیونسٹ پارٹی نوں ہمیشہ دے لئی دفن کر دتا۔
مگر کامنٹرن اپنی پھیلائی ہوئی تباہی نوں پہچاننے تک توں انکاری سی۔ اس دے برعکس اس نے بھر پور ہٹ دھرمی دا مظاہرہ کردے ہوئے اپنی پالیسیاں نوں بالکل درست قرار دتا۔ اوہ تنظیم جو تریخ دے اسباق توں نہ سیکھ سکے، فنا ہوئے جاندی اے۔ عالمی انقلاب دے اوزار دے طور اُتے کمیونسٹ انٹرنیشنل دی موت ہوئے چکی سی۔ عالمی لیفٹ اپوزیشن نے اس توں ہر ناطہ توڑ دتا تے اک نويں انٹرنیشنل دی ضرورت دا اعلان کيتا۔ مگر اوہ امر جو ہر اول پرتاں اُتے واضح ہوئے چکيا تھا،اور نتیجتاً اوہ کامنٹرن دی اصلاح دیاں کوششاں ترک کر چکے سن ،حالے عوام دی وسیع ترین اکثریت اُتے واضح نئيں سی۔صرف غیر معمولی واقعات ہی انہاں نوں سکھا سکدے سن ۔
کمیونسٹ انٹرنیشنل اپنی اس غلط پالیسی اُتے 1934ء تک کاربند رہی۔ جدوں فرانس وچ فاشسٹاں نے آسٹریا تے جرمنی وچ فاشزم دی کامیابی توں حوصلہ پاندے ہوئے لبرل حکومت تے پارلیمنٹ دا تختہ الٹنے دی خاطر مسلح مظاہرے کيتے تاں فرانس یسی کمیونسٹ پارٹی نے انہاں مظاہرےآں وچ شرکت کيتی۔ مگر ہن ہٹلر توں سوویت یونین نوں لاحق خطرہ سب اُتے واضح ہوئے چکيا سی۔ سٹالن تے افسر شاہی شدید گھبراہٹ دا شکار ہوئے چکے سن ۔ عالمی انقلاب دے اوزار دے طور اُتے کمیونسٹ انٹرنیشنل دی صلاحیت اُتے اعتماد نہ کرنے دی وجہ توں سٹالن نے اسنوں کھل دے روسی خارجہ پالیسی دے اک اوزار وچ تبدیل کر دتا۔
کسی طبقاتی سماج وچ کوئی تنظیم جے محنت کش طبقے دے حقیقی مفادات دی نمائندگی کرنا چھڈ دے تاں اوہ ناگزیر طور پربورژوازی دے دباؤ تے اثر ورسوخ دا شکار ہوئے جاندی اے۔ اتحادیاں دی تلاش وچ سٹالن نے ہن برطانیہ تے فرانس دی بورژوازی دا رخ کيتا۔ اس مقصد دے لئی ’پاپولر فرنٹ‘ دی پالیسی دا آغاز کيتا گیا اور1935ء وچ منعقد ہونے والی کمیونسٹ انٹرنیشنل دی آخری کانگریس وچ اسنوں کامنٹرن دی آفیشل پالیسی دے طور اُتے اپنا لیا گیا۔ لبرل سرمایہ داراں دے نال اتحاد تے اشتراک دی اس پالیسی دے خلاف لینن نے ساری عمر جدوجہد دی سی۔ ایہ کامنٹرن تے دنیا دی پہلی مزدور ریاست دی زوال پذیری دے اک نويں مر حلے دی عکاسی کردی سی۔
سٹالن دی پالیسیاں دے باعث ہٹلر دے بر سر اقتدار آنے اورعالمی مزدور تحریک نوں ہونے والی ہور شکستاں دے سبب سوویت یونین اُتے افسر شاہی دا شکنجہ ہور سخت ہوئے گیا۔ افسر شاہانہ پرت نے اپنے آپ نوں سوویت عوام توں نہایت بالا کردے ہوئے اپنے اختیارات وچ بے تحاشا وادھا کر ليا سی۔ مگر زوال پذیری دے اس مسلسل سفر وچ معیاری جستاں وی لگیاں سن۔ عالمی محنت کش طبقے نوں ہونے والے شکستاں دا موجب بننے توں اگے ودھ کے ہن سٹالن ازم اوداں ہی دوسرے ملکاں وچ مزدور انقلابات دا مخالف بن چکيا سی۔ ماسکو مقدمات، پرانے بالشویکاں دا قتل، پارٹی توں بیدخلیاں، ہزاراں محنت کشاں، جو کہ روسی محنت کش طبقے دا ہر اول دستہ سن، دا قتل عام تے جلا وطنی، انہاں سب اقدامات نے سوویت یونین وچ سٹالن سٹ (سیاسی) ردِ انقلاب نوں مکمل کے دتا۔
فرانس تے سپین وچ ہونے والے واقعات ہر انقلابی دے ذہن وچ تازہ نيں۔ کامنٹرن نے ایداں دے انقلابات نوں تباہ کرنے وچ مرکزی کردار ادا کيتا سی جنہاں نوں بآسانی پایہئ تکمیل تک پہنچایا جا سکدا سی۔ بلاشبہ اوہ ردِ انقلاب دا ہر اول دستہ بن چکی سی۔ عالمی محنت کش طبقے دی شکستاں دا ناگزیر نتیجہ اک نويں عالمی جنگ کيتی صورت وچ نکلیا۔ ستم ظریفی تاں ایہ اے کہ ہٹلر تے سٹالن دے بیچ ہونے والا معاہدہ اس جنگ دے آغاز دا فوری سبب بنیا۔ اس طرح سٹالن عالمی مزدور تحریک تے کامنٹرن دی ہور تباہی دا سبب بنیا۔ اس نے ہن الٹی قلابازی کھاندے ہوئے ہٹلر دے مفاد وچ اک امن مہم دا آغاز کيتا تے اسنوں وڈی چالاکی توں ’انقلابی پالیسی‘ دا لبادہ پہنا دتا۔
ٹراٹسکی نے مارچ 1933 ء وچ ہی سٹالن تے ہٹلر دے بیچ ہونے والے معاہدے دی پیش گوئی کردے ہوئے لکھیا سی کہ:
”حالیہ سالاں وچ سٹالن دی عالمی پالیسی دا بنیادی خاصہ ایہ اے کہ اوہ تیل،مینگنيز تے ہور اشیا دی طرح مزدور تحریکاں دی وی تجارت کردا اے۔ اس جملے وچ رتی برابر وی مبالغہ آرائی نئيں اے۔ سٹالن دی نظر وچ مختلف ملکاں وچ کامنٹرن دے سیکشنز تے مظلوم اقوام دی جدوجہدِ آزادی دی حیثیت محض سامراجی طاقتاں دے نال سودے بازی وچ استعمال ہونے والی ریز گاری دی اے۔ جدوں اسنوں فرانس دی مدد چاہیے ہُندی اے تاں اوہ فرانس یسی پرولتاریہ نوں ریڈیکل بورژوازی دے تابع کر دیندا اے۔ جدوں اسنوں جاپان دے خلاف چین دی حمایت کرنی ہُندی اے تاں اوہ چینی پرولتاریہ نوں کومنتانگ دے تابع کر دیندا اے۔ ہٹلر دے نال اک معاہدہ ہونے دی صورت وچ اوہ کیہ کريں گا؟ یقینی طور اُتے ہٹلر نوں جرمن کمیونسٹ پارٹی دا گلا گھونٹنے دے لئی سٹالن دی کوئی خاص مدد درکار نئيں اے۔ پارٹی دی تمام تر سابقہ پالیسی نے اوداں ہی اس دا حشر کر کے رکھ دتا اے۔ مگر اس امر دا غالب امکان اے کہ سٹالن جرمنی وچ تمام غیر قانونی(پارٹی)کم دی امداد بند کرنے اُتے رضامند ہوئے جائے گا۔ اسنوں جنہاں معاملات اُتے سمجھوتہ کرنا پئے گا، ایہ انہاں وچوں سب توں زیادہ معمولی اے، لہٰذا اوہ ایسا کرنے اُتے فوراً مان جائے گا۔ کوئی وی ایہ سمجھ سکدا اے کہ تب فاشزم دے خلاف اس ہسٹریائی تے کھوکھلی مسانوں، جو کامنٹرن پچھلے چند سالاں توں چلا رہی اے، انتہائی عیاری دے نال دفن کر دتا جائے گا۔“
سٹالن دی اس پالیسی تے کامنٹرن دی ’سڑدی ہوئی لاش‘ نوں سوویت یونین اُتے نازی حملے توں ناقابل تلافی زک پہنچی۔ لہٰذا کامنٹرن نے اک ہور الٹی قلابازی کھادی تے دوبارہ توں امریکی تے برطانوی سامراج دے تلوے چاٹنے لگی۔ مگر انہاں سامراجی طاقتاں اُتے سٹالن دے بڑھدے ہوئے انحصار دے نال ہی اس اُتے انہاں بورژوا ’اتحادیوں‘ دا دباؤ وی بڑھدا گیا۔ خاص طور اُتے امریکی سامراج ہٹلر دی شکست دے بعد یورپ وچ سماجی انقلاب برپا ہونے دے خطرے دے خلاف اک فیصلہ کن گارنٹی دے طور پرکامنٹرن دا خاتمہ چاہندا سی۔
لمبے عرصے توں چلا آنے والا ایہ دھوکھا ہن ختم ہوئے چکيا اے۔ سٹالن نے زوال شدہ کامنٹرن نوں تحلیل کر دتا اے۔ ایسا کردے ہوئے اس نے دنیا دے تمام ہور ملکاں دے معاملے وچ کھل دے سرمایہ دارنہ ردِ انقلاب دی حمایت دا اعلان کر دتا اے۔ اگرچہ سامراجیاں نے سٹالن دے نال سودے بازی کردے ہوئے اس توں ایہ اقدام تاں کروا لیا اے، مگر انہاں نوں اس دے نتائج دا اندازہ نئيں اے۔ ایہ اقدام دنیا بھر وچ نويں انقلابات نوں برپا ہونے توں نئيں روک سکدا۔ اپنی زوال پذیری دے آغاز توں دو دہائیاں توں وی کم عرصے وچ کامنٹرن نے بے شمار ملکاں وچ انقلابات نوں برباد کر ڈالیا۔