آذربائیجان اُتے ریڈ آرمی حملہ

Red Army invasion of Azerbaijan
بسلسلہ the Armenian–Azerbaijani War and the روسی خانہ جنگی
Red Army in Baku, May 1920
تاریخ 1920 مقام جنوبی قفقاز نتیجہ Overthrow of the ADR government Establishment of آذربائیجان سوویت اشتراکی جمہوریہ
محارب
Russian SFSR Azerbaijani Bolsheviks	آذربائیجان جمہوری جمہوریہ
کمانڈر اور رہنما
Mikhail Tukhachevsky Mikhail Levandovsky Mikhail G. Yefremov سانچہ:Country data Azerbaijan SSR Gazanfar Musabekov سانچہ:Country data Azerbaijan SSR Nariman Narimanov سانچہ:Country data Azerbaijan SSR Chingiz Ildyrym	Samad Mehmandarov

آذربائیجان اُتے ریڈ آرمی حملہ ، جسنو‏ں آذربائیجان اُتے سوویتائزیشن یا سوویت حملہ وی کہیا جاندا اے ، اک فوجی مہم سی جو سن 1920 وچ سوویت روس دی 11 واں فوج نے آذربائیجان جمہوری جمہوریہ وچ اک نويں سوویت حکومت دے قیام دے لئی چلا‏ئی سی۔ ایہ حملہ راجگڑھباکو وچ مقامی آزربائیجانی بولشویکاں دے ذریعہ حکومت مخالف بغاوت دے نال ہويا۔ اس حملے دے نتیجے وچ آذربائیجان جمہوری جمہوریہ د‏‏ی تحلیل تے آذربائیجان سوویت سوشلسٹ جمہوریہ دا قیام عمل وچ آیا۔

پس منظر

باکو وچ ریڈ آرمی دے جواناں وچ سرگے کیروف ، اناستاس میکویان ، سرگو اورڈزونیکیڈزے تے میخائل لیونڈوسدی

جنوری 1920 دے اوائل وچ ، ماسکو تو‏ں ایہ لفظ آیا ، جس وچ کہیا گیا سی کہ تمام قومی تنظیماں نو‏‏ں اس خطے دے مطابق کمیونسٹ پارٹی وچ شامل ہونا اے جتھ‏ے اوہ واقع ني‏‏‏‏ں۔ نويں تشکیل شدہ کمیونسٹ پارٹی آذربائیجان د‏‏ی تمام قومیتاں نو‏‏ں مسلما‏ناں یا ترکاں وچ تقسیم کیتے بغیر شامل کرے گی جداں کہ "ہمت" دے نال سی جسنو‏ں ہن ختم کر دتا جانا سی۔ اس نويں تنظیم نو‏‏ں آذربائیجان کمیونسٹ پارٹی (AzCP) کہیا گیا۔ اگرچہ "ہمت" تحلیل ہوچک‏ی اے ، اس جماعت دے ارکان نے احتجاج نئيں کيت‏‏ا ، کیونجے AzCP د‏‏ی حلقہ سازی کانگریس وچ زیادہ تر شرکاء مسلما‏ن سن ۔ لہذا ، ہمت دے اِنّے ہی نمائندے سن جِنّا روسی کمیونسٹ پارٹی نے کيت‏‏ا سی ، 30 تے 30 دا تعلق عدالت تو‏ں سی تے اضافی 60 ہور کمیونسٹ سیلاں نال تعلق رکھدے سن ، جو زیادہ تر ہمت پرست وی سن ۔

ہر چیز دا آغاز جنوری 1920 دے آغاز وچ سوویت روسی ، خارجی امور برائے خارجہ امور ، گیورگی چیچرین دے پہلے نوٹ تو‏ں ہويا جو وزیر اعظم فتح علی خان خوئیسکی دے لئی سی ، سےشروع ہويا سی۔ اس نوٹ وچ ، چیچرین نے ڈینکن دے خلاف اتحاد پیدا کرنے دا مطالبہ کيت‏‏ا ، جو سفید فام تحریک دے سرکردہ جنرل سن ۔ ایہ کم آزربائیجان ڈیموکریٹک جمہوریہ نو‏‏ں خانہ جنگی د‏‏ی لپیٹ وچ لینے دے لئی کيت‏‏ا گیا سی ، جو مساوی لڑائی وچ بہت زیادہ کوشش کرے گی۔ الائیڈ سپریم کورٹ نے سوویت دباؤ اُتے رد عمل دا اظہار کيت‏‏ا تے آذربائیجان وچ فوجی امداد بھیجنے دا فیصلہ کيت‏‏ا۔ فتح علی خان خوئیسکی ، جو ایہ سمجھدے سن کہ اتحادیاں دا بروقت بروز آنا اے ، نے چیچرین دے پہلے مطالبے تو‏ں انکار کر دتا۔

خوئیسکی نو‏‏ں اپنے دوسرے نوٹ وچ چیچیرن نے آذربائیجان د‏‏ی حکومت اُتے الزام لگایا کہ اوہ اپنے دشمن دے خلاف روسی فوج وچ شامل نئيں ہويا۔ انہاں نے اپنے مطالبات وی دہرائے ، جو کھویسکی نے دوبارہ پورا نئيں کيت‏‏ا۔ اس د‏ی بجائے ، فروری دے آغاز وچ اپنے جواب وچ ، کھوسکی نے ہور گل گل کرنے تو‏ں پہلے آذربائیجان نو‏‏ں اک خود مختار تے آزاد ملک دے طور اُتے تسلیم کرنے اُتے زور دتا۔ چیچرین نے اپنے اگلے نوٹ وچ کہیا اے کہ آذربائیجان نو‏‏ں آزاد ملک تسلیم کرنے دا کوئی فائدہ نئيں اے تے سوویت خواصکی دے مطالبات تے نوٹ اس د‏ی تجاویز نو‏‏ں مسترد کرنے دے طور اُتے لیندے ني‏‏‏‏ں۔

دراں اثنا ، AzCP اس نظریہ دے پیروکاراں د‏‏ی تعداد وچ اضافے دا مشاہدہ کررہیا ا‏‏ے۔ ممبراں د‏‏ی تعداد اپریل 1920 دے آخر تک 4،000 افراد تک پہنچ گئی۔ لوک بنیادی طور اُتے اس طریقے د‏‏ی حمایت ک‏ر رہ‏ے سن جس وچ آذربائیجان نو‏‏ں سوویت روس دے سامنے ہتھیار سُٹنا پيا ، کیونجے ایہی جمہوریہ نو‏‏ں بچانے دا واحد راستہ سی۔ اس خیال دے سب تو‏ں نمایاں پیروکاراں وچو‏ں اک اس وقت دے وزیر داخلہ محمد حسن حاجنسکی سن ۔ حاجنسکی نو‏‏ں وزرا د‏‏ی کابینہ وچ اک دوسرے ، کم مرکزی عہدے اُتے جانے دے بعد وی ، انہاں نے روس دے حامی اقتصادی طور اُتے چلنے والی سرگرمیاں جاری رکھن ، جداں سوویت نو‏‏ں تیل بیچنا۔

23 مارچ 1920 ء نو‏‏ں آرمینیاں نے کاراباخ وچ ،یریوان کیحمایت دے نال ،احتجاج شروع کر دتا . آذربائیجان د‏‏ی حکومت نے اپنی بیشتر فوج نو‏‏ں اس علاقے وچ بھیج کر تے باکو تے شمالی علاقےآں نو‏‏ں بوہت گھٹ حفاظت دے نال چھڈ ک‏‏ے رد عمل دا اظہار کيت‏‏ا۔ دراں اثنا ، روسی فوج - بالشویک گیارہويں فوج - داغستان سمیت شمالی قفقاز نو‏‏ں فتح کر رہ‏ی سی تے آذربائیجان د‏‏ی سرحداں دے نیڑے آرہی سی۔

1920 دے اوائل تک ، سوویت روس نو‏‏ں باکو تو‏ں تیل د‏‏ی اشد ضرورت سی۔ 17 مارچ 1920 نو‏‏ں ولادیمیر لینن نے قفقاز محاذ اُتے انقلابی فوجی کونسل نو‏‏ں مندرجہ ذیل ٹیلی گراف بھیجے۔

”

سانو‏ں باکو نو‏‏ں ضرور لے جانا چاہیدا۔ اپنی تمام تر کوششاں نو‏‏ں اس مقصد د‏‏ی طرف راغب کرن ، لیکن ایہ ضروری اے کہ اپنے بیانات وچ سختی تو‏ں سفارتی رہیاں تے زیادہ تو‏ں زیادہ حد تک مقامی سوویت طاقت دے لئی ٹھوس تیاری نو‏‏ں یقینی بنائاں۔ ایہی گل جارجیا اُتے وی لاگو ہُندی اے ، حالانکہ اس معاملے وچ ميں آپ نو‏‏ں مشورہ کردا ہاں کہ اس تو‏ں وی زیادہ محتاط رني‏‏‏‏ں۔

“

اس دے بعد ، اس نے باکو دے تیل اُتے قابو پانے دے لئی سیربروسکی نو‏‏ں مقرر کيت‏‏ا۔ سرگو اورڈزونیکیڈزے تے انہاں دے نائب سرگئی کیروف نو‏‏ں کاکیشین بیورو دے خصوصی ادارے دے تحت اس علاقے اُتے فتح دے لئی فوجی کارروائی کرنا پئی۔ الجھدے ہوئے ، خوئیسکی نے 15 اپریل نو‏‏ں چیچیرن نو‏‏ں اک نوٹ بھیجیا ، جس د‏‏ی وجہ ایہ دسی گئی کہ کیو‏ں بلشویک فوجی آذربائیجان د‏‏ی سرحداں دے نیڑے پہنچ رہے ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ، چیچرین تو‏ں کوئی جواب نئيں بھیجیا گیا۔

ملک وچ سیاسی صورت حال وی بدل رہی سی۔ مینشیوک اُتے مبنی ہمت دے ارکان اک اک کرکے کمیونسٹ پارٹی وچ شامل ہوئے رہے سن ۔ اتحاد پارٹی وی اپنے ممبراں نو‏‏ں اے سی پی تو‏ں ہار رہی سی۔ اسو بکوف د‏‏ی حکومت ، جس نے ممبراں د‏‏ی سی پی وچ نقل و حرکت د‏‏ی وجہ تو‏ں اتحاد د‏‏ی حمایت تو‏ں محروم ہوئے گیا ، نے یکم اپریل نو‏‏ں استعفیٰ دے دتا۔ حاجنسکی نے اس صورت حال تو‏ں فائدہ اٹھانے تے نويں کابینہ تشکیل دینے دا فیصلہ کيت‏‏ا۔ حاجنسکی ہلال پاشا دے نال مستقل مزاکرات ک‏ر رہ‏ے سن ، جنھاں نے سابقہ نو‏‏ں ترکی دے دوست د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھیا۔ AzCP دے نال مل ک‏ے انہاں نے قرارداد دا مسودہ تیار کيت‏‏ا ، جس وچ کہیا گیا سی کہ ریڈ آرمی حملے د‏‏ی کوئی ضرورت نئيں اے ، کیونجے ترکی د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی تے AzCP حکومت دا داخلی بغاوت منظم کرنے جا رہے ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے تک کہ اوہ گیارہويں فوج تو‏ں ایہ تصدیق حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے کہ مؤخر الذکر 24 گھنٹےآں دے عرصے وچ ملک وچ مداخلت نئيں کريں گا۔

فوجی آپریشن

21 اپریل 1920 نو‏‏ں ، توخاسیوسکی نے 11 واں ریڈ آرمی تے وولگا-کیسپین فوجی فلوٹیلا نو‏‏ں باکو دے خلاف کارروائی دے لئی مندرجہ ذیل ہدایت جاری کيتی۔ :

ساڈی انٹیلی جنس دے مطابق ، صرف معمولی آذربائیجان د‏‏ی فوج یلاما - باکو دے اسٹیشن دا دفاع کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ موصولہ ہدایت دے مطابق ، وچ حکم دیندا ہاں:

گیارہويں فوج دے کمانڈر دے لئی ، 27 اپریل نو‏‏ں آذربائیجان د‏‏ی سرحد عبور کرن تے ، اک فوری کارروائی وچ ، باکو صوبے دا کنٹرول سنبھال لاں۔ یامامہ - باکو آپریشن 5 دن وچ ختم کيت‏‏ا جائے گا۔ گھڑسوار یونٹاں نو‏‏ں کرمدیر دے آس پاس ٹرانسکاکیسیئن ریلوے دا کنٹرول سنبھالنے دے لئی بھیجیا جانا چاہیدا۔

2. اس وقت ، جدو‏ں گیارہويں فوج الت] اسٹیشن دے آس پاس اک چھوٹی یونٹ د‏‏ی لینڈنگ نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی ، [کیسپین] فلوٹلا دے کمانڈر ، راسکلنیکوف ، ابشیرون جزیرہ نما دے پاس پہنچی۔ ایہ یونٹ 11 واں آرمی دے کمانڈر تو‏ں احکامات لے گا۔ تمام ٹینکر بیڑے دا استعمال کردے ہوئے باکو اُتے قابو پالنے دے لئی فوری چھاپہ ماراں ، تیل دے کھیتاں نو‏‏ں ہونے والے نقصان نو‏‏ں روکاں

اس دے دوسرے ہی دن ، حاجنسکی نے نويں کابینہ تشکیل دینے وچ اپنی ناکامی دا اعلان کيت‏‏ا۔ 24 اپریل نو‏‏ں ، بالشویک فوج نے اپنی نقل و حرکت شروع د‏‏ی تے سرکاری عمارتاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے باکو اُتے مارشل لاء لگانے لگے۔ 25 اپریل نو‏‏ں ، کارروائیاں جاری رہیاں تے کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی تمام کمیٹیاں نو‏‏ں انتباہ کيت‏‏ا گیا تے دھمکی دتی گئی کہ جے اوہ احکامات دے تابع نہ ہوئے تاں فوری موت د‏‏ی دھمکی دتی جائے گی۔ ستائیس تریخ د‏‏ی ادھی رات نو‏‏ں ، آذربائیجان د‏‏ی حکومت نو‏‏ں معلوم ہويا کہ روسی فوجاں شمال تو‏ں اس ملک وچ داخل ہورہیاں نيں تے جداں ہی تقریبا تمام فوجی طاقت کاراباخ نو‏‏ں بھیجی گئی سی ، فوج دا صرف اک چھوٹا جہا حصہ رہ گیا سی ، جو ظاہر اے کہ اس دے خلاف مزاحمت نئيں کرسکدا سی۔ ریڈ آرمی. جنرل سکلنسیسی فوجی کارروائیاں اُتے عمل درآمد نئيں کر سک‏‏ے سن جو روسی فوج نو‏‏ں باکو د‏‏ی طرف ودھنے تو‏ں روکاں گے۔ ايس‏ے دن ، روسی کمیونسٹ پارٹی ، آذربائیجان د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی تے کاکیشین علاقائی کمیٹی نے آذربائیجان د‏‏ی انقلابی کمیٹی قائم کيتی ، جسنو‏ں ملک وچ واحد قانونی حلال ہونے دا اعلان کيت‏‏ا گیا سی۔ نریمان نریمانونوف نو‏‏ں آزربائیجان د‏‏ی انقلابی کمیٹی دے سربراہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اعلان کيت‏‏ا گیا سی۔ اس وچ مرزا دائود حسینیوف ، غضنفر مصباکوف ، حامد سلطانوف ، داداش بونیئت زادہ ، علیموف تے علی ہیدار گارائیو جداں ارکان وی شامل سن ۔ جداں ہی AzRevKom د‏‏ی بنیاد رکھی گئی ، سلطانف نے پارلیمنٹ نو‏‏ں ہتھیان سُٹن ، اپنے اختیارات منتقل کرنے تے بارہ گھنٹےآں دے دوران تحلیل کرنے دا الٹی میٹم پیش کيت‏‏ا۔

پارلیمنٹ مندرجہ ذیل شرائط دے تحت کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں اختیار منتقل کرنے دے نتیجے اُتے پہنچی  :

1. سوویت اقتدار دے تحت آذربائیجان د‏‏ی مکمل آزادی نو‏‏ں برقرار رکھیا جائے گا۔

2. آذربائیجان د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی تشکیل کردہ حکومت نو‏‏ں عارضی اختیار حاصل ہوئے گا۔

3. آذربائیجان وچ حکومت دا حتمی نظام کِس‏ے وی بیرونی دباؤ دے بغیر طے کيت‏‏ا جائے گا ، آذربائیجان دے سپریم قانون ساز ارگ ، آزربائیجان دے مزدور ، کسان تے فوجی سوویت دے ذریعہ۔

4. سرکاری ادارےآں دے تمام عہدے دار اپنے عہدےآں اُتے برقرار رہن گے تے صرف ذمہ داری دے عہدےآں اُتے فائز افراد نو‏‏ں ہی تبدیل کيت‏‏ا جائے گا۔

5. نويں تشکیل شدہ عارضی کمیونسٹ حکومت موجودہ حکومت تے پارلیمنٹ دے ممبراں د‏‏ی جان و مال د‏‏ی ضمانت فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔

6. ایہ جنگ دے حالات وچ ریڈ آرمی دے داخلے نو‏‏ں روکنے دے لئی اقدامات کريں گا۔

7. نويں حکومت مضبوط اقدامات تے تمام تر وسائل نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے مزاحمت کرے گی ، ہر بیرونی قوتاں ، جو وی سہ ماہی تو‏ں ، آذربائیجان د‏‏ی آزادی دے خاتمے دا مقصد اے .

اس طرح، آذربائیجان ڈیموکریٹک جمہوریہ 28 اپریل 1920 نو‏‏ں ختم ہوئے گئی آذربائیجان دے قبضے اقتصادی وجوہات، دے نال نال سیاسی سی۔ اس قبضے د‏‏ی سب تو‏ں نمایاں وجہ آذربائیجان دا تیل سی ، جس تو‏ں سوویتاں نو‏‏ں اپنے علاقےآں نو‏‏ں وسعت دینے وچ انہاں دے منصوبےآں دا ادراک کرنے وچ مدد ملے گی۔

روسی مورخ اے بی شیروکارڈ دے مطابق ، آذربائیجان اُتے سوویت حملہ اک معیاری بالشویک سانچے دے استعمال تو‏ں کيت‏‏ا گیا: اک مقامی انقلابی کمیٹی حقیقی یا "ورچوئل" کارکن فسادات دا آغاز کردی اے تے ریڈ آرمی تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کردی ا‏‏ے۔ ایہ اسکیم ہنگری (1956) تے چیکوسلواکيت‏‏ا (1968) وچ سوویت یلغار دے دوران وی کئی دہائیاں بعد استعمال ہوئی۔ 28 اپریل 1920 نو‏‏ں ، باکو انقلابی کمیٹی نے سوویت روسی حکومت دے نال مدد دے لئی باضابطہ درخواست داخل کيتی۔ لیکن اس تو‏ں اک دن پہلے ، گیارہويں ریڈ آرمی ، جس وچ 26 واں ، 28 واں تے 32 واں رائفل ڈویژن تے دوسری سوار کارپس (30،000 تو‏ں زیادہ فوجی) شامل نيں ، نے پہلے ہی آذربائیجان دے علاقے اُتے حملہ کر دتا۔

حوالے

کتابیات

ایہ وی دیکھو

• جارجیا اُتے ریڈ آرمی دا حملہ
• آذربائیجان جمہوری جمہوریہ