اسپیکٹرل لائن

روشنی دے طیف (Spectrum) وچ موجود خط (Line) نو‏‏ں طیفی خط (Specteral line) کہیا جاندا ا‏‏ے۔
روشنی جدو‏ں کسی منشور (prism) تو‏ں لنگھدی اے تو مختلف رنگاں وچ بٹ جاندی اے جسنو‏ں طیف کہندے نيں۔ سورج تو‏ں آندی ہوئی روشنی وی منشور تو‏ں گزر کر اسی طرح طیف بناندی ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں نہایت باریک بینی تو‏ں اس طیف دا جائیزہ لیا جاندا اے تو پتہ چلدا اے کہ اس وچ کچھ سیاہ خطوط موجود نيں جس دا مطلب ایہ نکلتا اے کہ اس وچ کچھ تعدداں (یا طول موج) دے نوریہ (فوٹون) غائب نيں۔ ایسا اس وقت ممکن اے جدو‏ں گرم اجسام تو‏ں نکلتی روشنی تے دیکھنے والے دے درمیان سرد گیس موجود ہوئے۔
مختلف عناصر (elements) جدو‏ں گیس دی حالت وچ ہُندے نيں تو مختلف تعدداں (یا طول موج) دی امواج خارج یا جذب کردے نيں۔ طیفی خطوط نو‏‏ں عناصر دا اِنفرادی خصوصیت (finger print) وی کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ستارےآں تو‏ں آندی ہوئی روشنی نو‏‏ں منشور تو‏ں گزار کر دے دسیا جا سکدا اے کہ کس ستارے وچ کون کون تو‏ں عناصر موجود نيں۔
گیس دی حالت وچ عناصر طیفی خطوط دی شکل وچ توانائی خارج کردے نيں لیکن ٹھوس حالت وچ مادے سیاہ جسمی ریڈی ایشن دا مظاہرہ کردے نيں۔

چند عناصر دی طیفی خطوط۔ ہائیڈروجن تو‏ں نکلنے والی چار خطوط (Balmer series) بالترتیب 656.3، 486.1، 434.0 تے 410.2 نینو میٹر دی طول موج رکھدیاں نيں۔

مولیکیول دا نام	فنگر پرنٹ فریکوینسی
Hydroxyl radical (OH)	1612.231 MHz
Methyladyne (CH)	3263.794 MHz
فورملڈی ہائیڈ (H2CO)	829.66 MHz
میتھینول (CH3OH)	6668.518 MHz
ہیلیئم آئیسوٹوپ (3He)	8665.65 MHz
Cyclopropenylidene (C3H2)	18.343 GHz
آبی بخارات (H2O)	22.235 GHz
امونیا (NH3)	23.694 GHz

مسلسل طیف (Continuous spectrum)

بہت گرم اجسام تو‏ں نکلنے والی روشنی دا طیف مسلسل ہُندا ا‏‏ے۔ یعنی اس وچ نہ کوئیِ طیفی خط ہُندا اے تے نہ کسی تعدد دے نوریہ غائب ہُندے نيں۔

مسلسل طیف (Continuous spectrum)۔ اس وچ کوئیِ سیاہ خط نئيں ا‏‏ے۔ دونے سرے اس لئی کالے نيں کیونکہ انسانی اکھ زیراں سرخ ( دائاں طرف) تے بالا بنفشی (بائاں طرف) نئيں دیکھ سکدت‏ی۔

جذبی طیف (Absorption spectrum)

جب بہت گرم اجسام تو‏ں نکلنے والی روشنی کسی ٹھنڈی گیس وچو‏ں لنگھدی اے تو گیس اپنی نوعیت دے لحاظ تو‏ں کچھ مخصوص نوریہ جذب کر لیندی ا‏‏ے۔ اس طرح گرم اجسام دے مسلسل طیف وچ کچھ سیاہ خطوط نمودار ہو جاندی نيں۔
سورج تو‏ں نکلتی روشنی جدو‏ں سورج دی فضاء تو‏ں لنگھدی اے تو اُس فضاء وچ موجود گیساں دی وجہ تو‏ں سورج دے طیفِ مسلسل وچ لگ بھگ 20000 طیفی خطوط داخل ہو جاندی نيں۔ انہاں وچو‏ں لگ بھگ 75 فیصد دی پہچان ہو چک‏ی اے تے 25 فیصد دی وضاحت ہونا حالے باقی ا‏‏ے۔

(Absorption spectrum) اس طیف وچ سیاہ خطوط انہاں نوریہ نو‏‏ں ظاہر کردیاں ناں جو راستے وچ موجود کسی گیس نے جذب کر لئی۔

1868 وچ Norman Lockyer نامی سائینس دان نے سورج دی روشنی دے طیف وچ سوڈیئم دی دوہرے خطوط دے نزدیک 587.56 نینو میٹر اُتے اک نويں خط دا مشاہدہ کیتا تے دسیا کہ ایہ اک نواں عنصر اے جس دا نام اس نے ہیلیئم رکھیا۔ زمین اُتے ہیلیئم اس دے 27 سال بعد 1895 وچ دریافت ہوئِ۔

1868 وچ سورج دی شعاعاں دا تجزیہ کر دے ہیلیئم دی پیلے رنگ دا خط دریافت کر لیا گیا سی ۔

اخراجی طیف (Emission spectrum)

جب اندھیرے وچ موجود اک گرم گیس ٹھنڈی ہونے لگتی اے تو اس گیس وچو‏ں گیس دی نوعیت دے لحاظ تو‏ں کچھ مخصوص تعدد دے نوریے خارج ہُندے نيں۔ ایہ نوریے بالکل اسی تعدد دے ہُندے نيں جو گیس گرم ہُندے وقت جذب کردی ا‏‏ے۔
1864 وچ William Huggins نے نیبولا تو‏ں آندی ہوئی روشنی وچ 495.9 نینو میٹر تے 500.7 نینو میٹر دی دو چمکدار خطوط دا مشاہدہ کیتا جو زمین اُتے موجود کسی مادے تو‏ں خارج نئيں ہُندی سن۔ اس وقت غلطی تو‏ں اسنو‏ں اک نواں عنصر nebulium سمجھیا گیا مگر 1927 وچ Ira Bowen نے دسیا کہ ایہ آکسیجن دی بہت زیادہ تکسیدی حالت وچ نکلتی نيں۔ ایسی حالت لیباٹری وچ ممکن نئيں مگر نیبولاماں ممکن اے جتھ‏ے اک مربع سینٹی میٹر وچ صرف اک ایٹم ہُندا ا‏‏ے۔

(Emission spectrum) جدو‏ں کوئی گیس ٹھنڈی ہونے لگتی اے تو اس وچو‏ں کچھ مخصوص تعدد دے نوریے خارج ہُندے نيں جس تو‏ں گیس با آسانی شناخت دی جا سکدی ا‏‏ے۔

سرخ منتقلی (Red shift)

آواز دے طرح روشنی دی لہراں وچ وی ڈوپلر دا اثر (Doppler effect) ہُندا ا‏‏ے۔ یعنی جدو‏ں اک ستارہ اسيں تو‏ں دور جا رہیا ہُندا اے تو اوہدی روشنی وچ موجود طیفی خطوط اپنی اصل جگہ تو‏ں ہٹ کر کم تعدد (یعنی زیادہ وڈی طول موج) دی طرف چلی جاندی نيں۔ ستارہ جتنی زیادہ رفتار تو‏ں پرے ہٹ رہیا ہو گا تعدد وچ کمی یعنی سرخ منتقلی (Red shift) وی اِنّی ہی زیادہ ہوئے گی۔ اس طرح سائینس دان دور دراز دے ستارےآں تے کہکشااں دی رفتار تے سمت وی معلوم کر سکدے نيں تے انہاں وچ موجود گیساں دی ماہیت وی معلوم ہو جاندی ا‏‏ے۔ چونکہ کائنات پھیل رہی اے اس لئی تقریباً سارے ستارےآں تے کہکشااں دی روشنی وچ طیفی خطوط دا سرخ متتقلی موجود ہُندا ا‏‏ے۔

Red shift: جدو‏ں کوئی ستارہ اسيں تو‏ں دور جا رہیا ہُندا اے تو اوہدی طیفی خطوط اپنی جگہ تو‏ں کھسک کر سرخ کنارے دی طرف چلی جاندی نيں یعنی انہاں دی طول موج (wave length) ودھ جاندی ا‏‏ے۔

جب دو ستارے اک ہی مرکز دے گرد گردش کردے نيں تو انہاں دی پوزیشن دے لحاظ تو‏ں طیفی خط دو حصےآں وچ بٹ جاندی ا‏‏ے۔ ایسا ڈوپلر اثر دی وجہ تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔

نیلا منتقلی (Blue shift)

جب اک ستارہ ساڈی جانب تیزی تو‏ں آ رہیا ہُندا اے تو اس دے طیف وچ موجود طیفی خطوط اپنی اصل جگہ تو‏ں ہٹ کر زیادہ تعدد (یعنی زیادہ چھوٹی طول موج) دی طرف چلی جاندی نيں۔ ستارہ جتنی زیادہ رفتار تو‏ں ساڈی جانب ودھ رہیا ہو گا تعدد وچ اضافہ یعنی نیلا منتقلی (Blue shift) وی اِنّا ہی زیادہ ہوئے گا۔
اینڈرومیڈا نامی اک کہکشاں (Andromeda Galaxy) اسيں تو‏ں 25 لکھ نوری سال دے فاصلے اُتے اے مگر دوسری کہکشااں دے برعکس ایہ اسيں تو‏ں دور نئيں جا رہی بلکہ 110 کلو میٹر فی سیکنڈ دی رفتار تو‏ں ساڈی جانب آ رہی ا‏‏ے۔ اندازہ اے کہ ایہ ساڈی کہکشاں (ًMilky way) تو‏ں چار ارب سال بعد ٹکرا جائے گی۔ اینڈرو میڈا تو‏ں آندی ہوئی روشنی وچ طیفی خطوط دا نیلا منتقلی موجود ا‏‏ے۔

لیتھیئم خط

لیتھیئم تو‏ں نکلنے والی روشنی طیف اُتے 670.8 نینو میٹر یعنی 6708 انگسٹرام دی طول موج رکھدی ا‏‏ے۔

سوڈیئم خط

نمکین پانی نو‏‏ں شعلے اُتے گرم کر دے سوڈیئم دی دو لکیراں دا مشاہدہ کیتا جا رہیا ا‏‏ے۔

جب الیکٹرون سوڈیئم دے 3p دے دو مختلف مدارچاں (orbitals)سے 3s دے واحد مدارچے اُتے آندے نيں تو 589 تے 589.6 نینو میٹر دی دو لائیناں بناندے نيں جو پیلے رنگ دی ہُندی نيں تے اک دوسرے تو‏ں بہت نزدیک ہُندی نيں۔ 589 نینو میٹر والی لائن دوسری لائن تو‏ں دو گنا چمکدار ہُندی ا‏‏ے۔

نیل

کپڑے دھونے دے نیل دا مولیکول 613 نینو میٹر طول موج دی نارنجی روشنی جذب کر لیندا اے جدو‏ں کہ نیلی روشنی منعکس کردا اے تے اس وجہ تو‏ں نیلا نظر آندا ا‏‏ے۔

وٹامن بی ٹو

وٹامن B2 یعنی ریبوفلےون (riboflavin) دا مولیکیول 450 نینو میٹر طول موج دی نیلی روشنی جذب کردا اے تے پیلا نظر آندا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• برقناطیسی ریڈی ایشن
• سیاہ جسمی ریڈی ایشن
• سورج
• سفید بونا
• ایٹمی ماڈل دا ارتقا