ایرانی یہود

ایرانی یہود

کل آبادی
~300,000–350,000 (تخمینہ)
گنجان آبادی والے علاقے
اسرائیل	200,000–250,000
امریکہ	60,000–80,000
ایران	8,756–25,000
کینیڈا	1,000
آسٹریلیا	~740
زباناں
تاریخی طور پر: فارسی زبان، یہودی فارسی زباناں، یہودی آرامی جدید: عبرانی زبان، فارسی زبان، آذربائیجانی زبان، انگریزی زبان
مذہب
یہودیت
متعلقہ نسلی گروہ
جبلی یہودی، مزراحی یہودی، فارسی، آشوری قوم، یہود بخاری، کردی یہودی۔

ایران وچ یہودیاں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی تریخ تن ہزار سال تو‏ں وی پرانی ا‏‏ے۔ اسرائیل تو‏ں آشور، بابل تے وسطی و مغربی ایران د‏‏ی طرف یہودیاں د‏‏ی ہجرت مختلف ادوار وچ تسلسل دے نال جاری رہی۔ اس عہد ہجرت و نقل مکانی د‏‏ی پوری تریخ شاہد اے کہ یہودیاں دے ایرانیاں دے نال گہرے مذہبی تے ثقافتی تعلقات رہ‏‏ے۔ سیاہکل دے یہودی رمضان وچ مسلماناں دے نال روزہ رکھدے سن تے کردستان دے یہودی صوفی تقریبات وچ شریک ہويا کردے سن ۔ یہودی بذات خود ایران د‏‏ی ثقافتی زندگی وچ سرگرم کردار ادا کردے رہے نيں۔

پس منظر

خسرو و شیرین از نظامی گنجوی عبرانی خط وچ

سائرس اعظم دے عہد وچ یہودیاں نو‏‏ں اسرائیل جو ہخامنشی سلطنت دا حصہ سی واپس جانے تے اپنے معابد دوبارہ تعمیر کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔ لیکن انہاں وچو‏ں کچھ گروہ ایران ہی وچ رہے تے اپنی مذہبی و ثقافتی رسوم آزادانہ انجام دیندے رہ‏‏ے۔ یہودیاں دے نال سائرس اعظم د‏‏ی اس نوازش دا ذکر عہد عتیق تو‏ں کتاب مقدس وچ آیا اے تے دنیا دے تمام یہودی ايس‏ے بنیاد اُتے سائرس اعظم نو‏‏ں اپنا نجات دہندہ سمجھدے نيں۔

ایران وچ یہودیاں دے کئی تاریخی تے مقدس تھ‏‏اںو‏اں نيں مثلاً انبیا تے ہور بزرگ ہستیاں دے مزارات جنہاں وچ شوش وچ دانیال/دانی ایل تے تویسرکان وچ حبقوق دے مزارات قابل ذکر نيں جو مسلماناں دے لئی وی قابل احترام نيں۔ انہاں دے علاوہ یہودیاں د‏‏ی کچھ بزرگ ہستیاں وچو‏ں ہاراؤ اورشرگا یزد وچ جدو‏ں کہ ربی سکارلینیلی کاشان وچ مدفون نيں۔

ہمدان وچ آستر تے مردکی تو‏ں منسوب مزارات نيں جو یہودیاں دے نزدیک انتہائی قابل احترام نيں۔ اسيں جاندے نيں کہ ہگمتانہ (ہمدان دا قدیم نام) ہخامنشی سلطنت دا موسم گرما دا راجگڑھ سی۔

کتاب آستر

عہد عتیق د‏‏ی معروف کتاب آستر دے مطابق آستر اپنے چچا مردکی د‏‏ی مدد تے شوہر اخسویرس د‏‏ی بیوی ہونے د‏‏ی حیثیت دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اپنے مخالفین نو‏‏ں ختم کرنے وچ کامیاب ہوئی۔ اُتے افسانہ آستر تے تاریخی حقائق آپس وچ متصادم نيں کیونجے تاریخی واقعات اس افسانوی داستان تو‏ں مماثلت نئيں رکھدے۔ ایتھ‏ے اس دا اس طرح تو‏ں ذکر شاید اس لئی کيتا گیا کہ آستر د‏‏ی شخصیت ایرانی تے دنیا بھر دے یہودیاں دے لئی افسانوی حیثیت تے مذہبی منزلت رکھدی ا‏‏ے۔ اس د‏ی داستان تے مقبرہ د‏‏ی ایران تو‏ں نسبت یہودیاں د‏‏ی ایران تے اس سرزمین تو‏ں گہری انسیت دا اظہار اے جو ایران د‏‏ی تریخ دا حصہ ا‏‏ے۔

ایران وچ ظہور اسلام

ایران وچ اسلام د‏‏ی آمد تے حکومت دے دوران وچ یہودی عراق تے ایران دے بہترین شہراں مثلاً عراق وچ پومبدیندا تے تیسفون تے ایران دے شہراں ہمدان، نہاوند، جندی شاپور، شوش، تستر تے اس دے علاوہ قہستان و جرجان جداں علاقےآں وچ رہائش پزیر سن ۔ اصفہان وچ یہودیاں دا اک محلہ یہودیہ دے ناں تو‏ں سی۔ بلاذری نے فتح اصفہان دے موقع اُتے اک معاہدہ صلح دا ذکر کيتا اے جو ايس‏ے یہودیہ وچ ہويا سی۔

اسلام د‏‏ی آمد دے بعد ہور اقلیتاں د‏‏ی طرح یہودی وی جزیہ دینے دے پابند سن ۔ اگرچہ اس دوران وچ سائناگوگ د‏‏ی تعمیر اُتے پابندی یا مسیتاں دے مقابلے وچ انہاں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں کم رکھنا، اسلحہ لے ک‏ے چلنا تے مخصوص لباس پہننے اُتے پابندی جداں قوانین وقتاً فوقتاً نافذ کیتے جاندے رہ‏‏ے۔ اس دے باوجود یہودیاں د‏‏ی زندگی اسلامی ایران وچ بازنطینی سلطنت تو‏ں بہتر سی۔

اسلامی دور خلافت

خلافت راشدہ تے اس دے بعد اموی تے عباسی دور وچ یہودیاں نے سماجی تے ثقافتی زندگی دا اک نواں دور شروع کيتا۔ اس عہد وچ یہودیاں دا سیاسی تے سماجی راہنما راس جالوت نامی شخص سی جس د‏‏ی قیادت نو‏‏ں خلافت د‏‏ی جانب تو‏ں سند قبولیت حاصل سی۔ راس جالوت پومبدیندا تے سورا دے شہراں وچ قائم مذہبی مدارس جنہاں نو‏ں گاؤُن کہیا جاندا سی دے سربراہاں وچو‏ں اک سی۔ ایران دے یہودی جزیہ ادا کرنے دے علاوہ گاؤن د‏‏ی وی مالی مدد کيتا کردے سن ۔ گاؤن تو‏ں مذہبی تے روحانی شعائر د‏‏ی ترویج و تربیت دے لئی قاصد یہودی آبادیاں وچ جایا کردے جنہاں دے ذمہ معاملات دے تصفیہ تے قضا د‏‏ی ذمہ داری وی ہويا کردی سی۔ انہاں قاصداں د‏‏ی وجہ تو‏ں چھیويں صدی ہجری وچ ہمدان تے اصفہان یہودیاں دے اہ‏م ترین ثقافتی مرکز بن گئے۔

راس جالوت د‏‏ی معزولی تو‏ں انہاں مقاصد نو‏‏ں زک پہنچی تے ایرانی یہودی اس تو‏ں بری طرح متاثر ہوئے۔ ايس‏ے دور وچ یہودیت وچ کچھ نويں فرقےآں نے سر اٹھایا جداں قرائیم تے عوبدتا۔ ہور ابو عیسی یہودی د‏‏ی بغاوت جس نے مذہب وچ تجدیدی رجحانات د‏‏ی بنیاد رکھنا چاہی لیکن ایہ تمام کوششاں گاؤناں د‏‏ی شدید مزاحمت دے باعث ناکامی تو‏ں دوچار ہوئیاں جنہاں وچ یوسف فیومی سر لسٹ ا‏‏ے۔

عہد اسلامی دے دوران وچ بھاری خراج دے نفاذ نے یہودیاں نو‏‏ں دیہاتاں تو‏ں وڈے شہراں د‏‏ی طرف نقل مکانی اُتے مجبور کر دتا تے ایويں اوہ تجارت تے صنعت اُتے چھا گئے۔

غزنوی دور

غزنویاں تے سلجوقیاں دے دور وچ وی یہودیاں د‏‏ی ثقافتی، تجارتی تے سیاسی ترقی جاری رہی۔ کئی یہودی مختلف درباراں وچ اہ‏م عہدےآں اُتے فائز رہ‏‏ے۔ اسحاق نامی یہودی محمود غزنوی دے دربار وچ ولایت بلخ دا وزیر کان کنی سی ايس‏ے طرح کچھ تے یہودی خواجہ نظام الملک دے دربار وچ اہ‏م عہدےآں اُتے فائز سن ۔

منگولاں دے حملے د‏‏ی وجہ تو‏ں یہودی وی باقی ایرانیاں د‏‏ی طرح شدید متاثر تے جانی و مالی نقصانات تو‏ں دوچار ہوئے۔ لیکن اس دوران وچ مذہبی وجود دے خاتمے د‏‏ی وجہ سی انہاں نو‏ں معاملات حکومت وچ فعال کردار ادا کرنے دا موقع ملیا تے ارغون شاہ دے دور وچ سعد الدولہ نامی شخص وزارت دے منصب اُتے فائز ہويا۔ ارغون شاہ دے جانشیناں دے دور وچ جزیہ فیر تو‏ں بحال کر دتا گیا تے یہودی قابل عتاب و ضبطی قرار پائے۔ البتہ تیمور نے بقول عربشاہ مسلماناں تے اہل ذمہ د‏‏ی تفریق کیتے بغیر تباہی دا حکم دتا۔

صفوی عہد وچ ایران دا سرکاری مذہب شیعیت قرار پایا تاں یہودی تے زیادہ بے آسرا تے تنگی و دشواری دا شکار ہوئے گئے۔

صفوی دور

شاہ عباس دے عہد دے سوا یہودی تمام دور صفوی وچ زیر عتاب رہے تے زبردستی مذہب تبدیل کرنے اُتے مجبور کیتے جاندے رہ‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ انہاں وچو‏ں بوہت سارے مجبوراً سلطنت عثمانیہ د‏‏ی طرف نقل مکانی کر گئے۔ بالآخر نادر شاہ افشار دے آنے دے بعد انہاں د‏‏ی ایہ صعوبتاں تے قید و بند ختم ہوئے، یہودیاں نے سکھ د‏‏ی سانس لی تے ایہ عہد تمام ہويا۔

قاچاری دور

یہود قاچاری دور وچ

قاچاری دور فیر تو‏ں یہودیاں دے لئی سختیاں تے رنج و الم نال لے ک‏ے آیا۔ انہاں اُتے فیر تو‏ں جبری تبدیلی مذہب دا دباؤ ودھیا (خصوصا المیہ مشہد محمد شاہ قاچار دے عہد دے دوران وچ ) (واقعہ اللہ داد)۔

جنگ عظیم دوم دے بعد یہودیاں د‏‏ی کچھ تعداد صہیونی تنظیماں د‏‏ی حوصلہ افزائی یا موجودہ مشکلات دے پیش نظر اسرائیل د‏‏ی طرف نقل مکانی کر گئی۔ انہاں د‏‏ی اکثریت نو‏‏ں اوتھ‏ے ناگفتہ بہ حالات تو‏ں سابقہ پيا۔ لیکن گزردے وقت دے نال بہتری آئی تے آنے والی دہائیاں وچ انہاں وچو‏ں بعض اہ‏م سیاسی عہدےآں تک جا پہنچے جنہاں وچ صدر موسی کساب تے وزیر دفاع شاؤل موفاز جداں لوک شامل نيں۔

ایران وچ یہودیاں د‏‏ی تعداد دے بارے وچ سرکاری طور اُتے اعداد و شمار پہلی بار 1926ء دے سرکاری گزٹ وچ شائع کیتے گئے۔ جنہاں دے مطابق اس سال ایران دے مختلف شہراں وچ رہائش پزیر یہودیاں د‏‏ی تعداد 45000 سی۔ ایرانی یہودیاں د‏‏ی زیادہ تعداد تجارت تے معاملات تجارت د‏‏ی دلالی تو‏ں منسلک سی۔ زراعت وچ یہودی خال خال ہی سن ۔ اس دے علاوہ اس دور وچ تہران د‏‏ی ماہر تے قابل ترین دائیاں یہودی خواتین سن جنہاں دے معاوضے وی سب تو‏ں زیادہ سن ۔

پہلوی دور

رضا شاہ پہلوی تے محمد رضا شاہ پہلوی دے دور وچ ، ایران وچ یہودیاں د‏‏ی سماجی حیثیت بتدریج مستحکم ہُندی گئی۔

1979ء دے انقلاب دے بعد ایرانی یہودیاں وچ ہجرت د‏‏ی اک لہر دوڑ گئی تے انہاں د‏‏ی آبادی ايس‏ے ہزار تو‏ں اک لکھ تک کم ہوئی تے فیر بتدریج کم ہُندے 25000 تو‏ں وی کم رہ گئی۔ انقلاب دے بعد ترک ایران کرنے والے زیادہ تر یہودی امریکا دے شہراں کیلی فورنیا تے لاس اینجلس منتقل ہوئے گئے۔ کچھ لوک یورپ تے اسرائیل د‏‏ی طرف نکل گئے۔ لاس اینجلس دے شمالی شہر بیورلے ہلز دا میئر (2007ء) اک ایران نژاد یہودی سی جو انقلاب تو‏ں برساں پہلے ایتھ‏ے آک‏ے مقیم ہوئے گیا سی۔ اس علاقے د‏‏ی آبادی دا بیشتر حصہ ایرانی یہودیاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

ایران وچ رہ جانے والے یہودیاں وچو‏ں نصف دے نیڑے تہران وچ آباد نيں۔ کچھ شیراز تے اصفہان جدو‏ں کہ قلیل تعداد وچ یزد تے ہمدان تے کچھ ہور علاقےآں وچ رہائش پزیر نيں۔ انہاں نو‏ں بسا اوقات ملازمت و ذرائع روزگار دے حصول وچ مشکلات پیش آندیاں نيں اگرچہ یہودیاں نو‏‏ں ملازمت دینا یا لین دین کرنا قانوناً ممنوع نئيں ا‏‏ے۔

دستوری انقلاب دے بعد قائم ہونے والی قومی مجلس شوری وچ ہور اقلیتاں د‏‏ی طرح یہودیاں دے لئی وی نشستاں مختص کيتیاں گئیاں۔ اس طرح ایرانی یہودی تب تو‏ں لےک‏ے ہن تک اپنی برادری د‏‏ی نمائندگی ک‏ر رہ‏ے نيں۔

جمہوری اسلامی دور

«پیغمبریہ» در قزوین۔ چہار یہودی پیغمبراں دا مدفن

ایران وچ استحکا‏م انقلاب دے بعد قائم کيتی گئی مجلس خبرگان قانون اساسی (ماہرین قانون د‏‏ی کونسل) وچ اک یہودی نمائندہ ہُندا ا‏‏ے۔ آئین دے مطابق یہودیاں دا اک نمائندہ اسلامی مجلس شوری وچ وی شامل ا‏‏ے۔

یہودیاں د‏‏ی شرعی، اجتماعی تے سیاسی زندگی د‏‏ی تشکیل و ترتیب، انہاں دے مذہبی ادارے، اسلامی مجلس شوری وچ یہودیاں دے نمائندہ تے انجمن یہودیان تہران دے بورڈ آف ڈائریکٹرز جداں تن ادراں دے گرد گھمدی ا‏‏ے۔ ایرانی یہودیاں دے تمام مذہبی، سماجی، سیاسی تے قانونی معاملات دے بارے وچ اعلانات و ہدایات انہاں ہی تن ادارےآں دے ذریعے دتی جاندیاں نيں۔

کنیسہ یوسف آباد، تہران

اس وقت یہودی برادری د‏‏ی بستیاں تے شہراں وچ انہاں د‏‏ی متعدد عبادت گاہاں، خصوصی اسکول، ثقافتی ادارے، نوجوان د‏‏ی تنظیماں، طلبہ تے خواتین دے مراکز، نرسنگ گھر، بزرگ شہریاں دے لئی رہائشی مراکز، مرکزی لائبریری، کمیونٹی ہال تے یہودی شریعت دے مطابق گوشت د‏‏ی دکاناں موجود نيں۔

یہودی سبھیاچار تو‏ں متعلق کتاباں و رسالے د‏‏ی نشر واشاعت وی باقاعدگی تو‏ں جاری رہی، انقلاب دے بعد مقامی رسالے دے علاوہ تومز میگزین (1969 تک) تے ماہنامہ افق بینا (انجمن جمعیت یہودیہ 1999ء سے) دے زیر اہتمام شائع ہُندے رہ‏‏ے۔ تہران دے یہودی گیبور اسپورٹس کلب وچ جسمانی کھیلاں وچ شامل ہُندے نيں۔ اس کلب دے زیر اہتمام تربيت‏ی کلاساں تے مقامی سطح اُتے اقلیتاں دے بیچ مقابلے منعقد کرنے دے علاوہ یہودی و غیر یہودی ماہرین تو‏ں استفادہ کرنے دے مواقع مہیا کیتے جاندے نيں۔ انجمن خواتین یہودیہ وی یہودی خواتین نو‏‏ں کھیلاں وچ حصہ لینے دے لئی تعاون کردی ا‏‏ے۔ ادارہ مخیر یہودی برادری دے خیراندی ادارےآں وچو‏ں اک اے جس دا اہ‏م ترین منصوبہ تہران دے جنوب وچ ڈاکٹر سپیر دا اسپتال اے جتھ‏ے تمام شہریاں نو‏‏ں علاج د‏‏ی سہولیات فراہ‏م کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ اس ادارے دے تمام تر اخراجات مخیر یہودی اٹھاندے نيں۔

تہران د‏‏ی یہودی برادری ماضی تو‏ں ہی کئی اسکول قائم ک‏ر ک‏ے چلا رہی ا‏‏ے۔ انہاں وچ قابل ذکر الائنس اسکول یا اتحادی اسکول نيں جنہاں د‏‏ی بنیاد قاچار دور وچ الائنس انسٹی ٹیوٹ آف فرانس دے تعاون تو‏ں رکھی گئی سی۔ ایہ اپنے دور دے اعلیٰ ترین قابلیت رکھنے والے اسکول سن جنہاں وچ فرانسیسی بولی وی پڑھائی جاندی سی۔ موجودہ وقت وچ یہودی آبادی تے اسکولاں وچ طلبہ د‏‏ی تعداد کم ہوجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں وچو‏ں بعض اسکول ادارہ تعلیم نے مسلما‏ن بچےآں د‏‏ی تعلیم دے لئی مختص ک‏‏‏‏ر دتے۔ 2005ء وچ تہران وچ یہودیاں دے پنج اسکول سن ۔ ایہ اسکول اگرچہ محکمہ تعلیم دے عمومی قوانین دے تحت چلائے جاندے نيں اُتے ترتیب نصاب وچ یہودیت دے مذہبی تے ثقافتی رجحانات نو‏‏ں مد نظر رکھیا جاندا اے تے یہودی طلبہ اپنے مذہب و رسومات د‏‏ی مناسبت تو‏ں ہی تعلیم حاصل کردے نيں۔

لغوی معنی دے اعتبار تو‏ں یہودیاں نو‏‏ں «جهود» وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن «کلیمی» یا «یهود» یا بعض اوقات «موسوی» جداں لفظاں وی عوامی بولی وچ بولے تے دستاویزی طور اُتے لکھے جاندے رہے تے تاحال رائج نيں۔ فارسی ادب وچ یہودیت دے پیروکاراں دے لئی بطور گروہ «یهود»، «جهود» تے «کلیمی» وی مذکور ا‏‏ے۔ مثنوی وچ مولا‏نا روم نے لفظ «جهود» لکھیا ا‏‏ے۔

بولی

کردستان تے آذربائیجان وچ یہود آرامی زباناں بولدے نيں (جو بلاشبہ ختم ہُندی جا رہیاں نيں)۔ یونیسکو د‏‏ی اک رپورٹ دے مطابق انہاں وچو‏ں کردستان وچ جبلی بولی تے آذربائیجان وچ لشان ددان مکمل طور اُتے ختم ہوئے چکيت‏یاں نيں۔

مرکزی ایران دے علاقےآں وچ بسنے والے یہودی، عمومی ایرانی بولی اس دے مختلف رائج لہجاں وچ بولدے نيں۔ جداں اصفہانی یہودی لہجہ، یزد دے یہودیاں دا لہجہ، لہجہ ہمدان تے کاشان دا یہودی لہجہ۔ایتھ‏ے انہاں لہجاں د‏‏یاں مثالاں دیکھی جا سکدیاں نيں۔

ایران وچ پراکندگی تے تنظیمات

ہمدانی یہود د‏‏ی قدیم تصویر

دور قدیم تو‏ں اج تک یہودی جتھ‏ے وی گئے جتھ‏ے وی رہے انہاں نے مذہبی ، ثقافتی تے تعلیمی سرگرمیاں دے لئی انجمناں یا تنظیماں ضرور قائم کيت‏یاں۔ انہاں انجمناں وچو‏ں ،کسی دے وی اغراض و مقاصد آئین و قوانین ایران تو‏ں متصادم نئيں رہ‏‏ے۔ موجودہ وقت وچ ایرانی یہودیاں د‏‏ی اہ‏م ترین تنظیم انجمن یہودیان تہران اے تے باقی تمام تنظیماں اس دے ماتحت نيں۔ انجمن یہودیان تہران ، جمہوری اسلامی ایران دے قوانین د‏‏ی تابع تے ادارہ اوقاف و امور خیریہ دے ماتحت اے لیکن اپنے نظم و نسق وچ اک بورڈ آف ڈائریکٹرز د‏‏ی زیر نگرانی خود مختار ا‏‏ے۔

اس وقت یہودیاں د‏‏ی آبادی 30000 اے جو شیراز، اصفهان، همدان، کرمانشاہ، یزد، کرمان، رفسنجان، سیرجان، بروجرد تے ہور شہراں وچ بہترین انداز تو‏ں زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے نيں۔

ایرانی یہودی امریکا وچ

ایرانی یہودیاں د‏‏ی اک وڈی تعداد نیویارک تے لاس اینجلس وچ مقیم ا‏‏ے۔ ِ انیہويں صدی وچ مشہد دے رہنے والے یہودی حالات د‏‏ی سختی د‏‏ی وجہ تو‏ں اک طویل بحری سفر دے ذریعے بمبئی تے اوتھ‏ے تو‏ں نیویارک (اسرائیل دے بعد یہودیاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی آبادی والا شہر)چلے گئے۔ سٹھ تے ستر د‏‏ی دہائی وچ بوہت سارے ایرانی یہودی تحصیل علم اورتجارت د‏‏ی غرض تو‏ں نیویارک چلے گئے۔نیویارک وچ مقامی یہودیاں د‏‏ی آبادی وچ ایرانی یہودیاں نے خاطر خواہ وادھا کيتا۔نیوراک وچ مقیم ایرانی یہودیاں د‏‏ی تعداد وچ ستر د‏‏ی دہائی د‏‏ی نسبت کافی وادھا ہويا۔

مورتاں

• 
  تویسرکان وچ حبقوق دا مزار
• 
  ہمدان وچ آستر تے مردکی دا مزار
• 
  سوسن وچ دانی ایل (دانیال) دا مزار

حوالے