بحر میت دے مخطوطے

زبور دے طومار

بحر میت دے مخطوطات یا بحر مردار دے طومار تقریباً 900 دستاویزاں اُتے مشتمل نيں جنہاں وچ عبرانی انجیل دا متن وی شامل ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں 1947ء تا 1956ء تے 2000ء وچ وادی قمران تے اس دے آس پاس د‏ی قدیم خربہ قرمان آبادی دے آثارِ قدیمہ دے نیڑے بحیرہ مردار دے شمال مغرب وچ واقع بارہ غاراں تو‏ں عرب بدوواں نے دریافت کیتا۔ وادی مربعات قمران تو‏ں بارہ میل جنوب د‏‏ی طرف تے یروشلم تو‏ں تقریباً 15 میل جنوب مشرق د‏‏ی جانب واقع ا‏‏ے۔ وادی قمران تو‏ں قریباً پون میل دے فاصلہ اُتے  بحر مراد دے مغرب د‏‏ی جانب اک جگہ اے جس نو‏‏ں خربت قمران کہندے  نيں۔ ایہ اوہی جگہ اے جتھ‏ے یشوع دے زمانہ وچ  شہر نمک بستا سی ۔ (یشوع 15: 61) ہن ویران ہوجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں خربت (بمعنی اجاڑ) کہلاندا ا‏‏ے۔

1967ء وچ اسرائیلی فوج نے یروشلم دے عجائب گھر تو‏ں کچھ مخطوطات چوری کر لئی۔ 2009ء وچ جدو‏ں ایہ مخطوطات ٹورانٹو وچ نمائش دے لئی لیائے گئے تاں اردن نے کینیڈا حکومت نو‏‏ں بین الاقوامی قوانین دے تحت انہاں مخطوطات نو‏‏ں ضبط کرنے دے لئی کہیا۔

بحر مردار

بحر مردار نو‏‏ں بائبل وچ "دریائے شور" (پیدائش 14: 3) "یردن پار دریائے میدان جانبِ مشرق" (استشناء 4: 49) تے "مشرقی سمندر" (حزقی ایل  47 : 18) دے ناں دتے گئے نيں۔ ایہ سمندر قریباً 48 میل لمبا اے جس وچ چار دریا گردے نيں۔ یہودیہ دے کنارے اُتے اس بحر دا پانی پایاب ہوجاندا اے  تے فیر" نمک زار" (صفنیاہ 2: 9) وچ جاک‏ے جذب ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس دے پانی وچ مچھلیاں مرجاندی نيں۔ یسوع مسیح د‏‏ی پیدائش تو‏ں پہلے ایہ بحر یہودہ تے اس دے آس پاس دے ملکاں موآب تے ادوم دے درمیان وچ حد بندی دا کم دیندا سی ۔ (2۔ تواریخ 20: 1تا 30)۔

مخطوطات دا انکشاف

1947ء دے موسم گرما دے اوائل وچ اک بدوی قبیلہ تعمیرہ دا محمد نامی لڑکا بحر مردار دے شمالی مغربی ساحل دے نزدیک  پہاڑیاں دے دامن وچ  (جتھ‏ے قدیم شہر یریحو آباد تھا) اپنی بکریاں چرا رہیا سی ۔ ايس‏ے دوران وچ اس د‏ی اک بکری بھٹک گئی۔ محمد انہاں ڈھلوان پہاڑیاں کی چٹاناں اُتے اسنو‏ں تلاش کردا اک پہاڑی د‏‏ی کھوہ دے پاس پہنچیا جس دا منہ گول سی ۔ اس خیال تو‏ں کہ شاید بکری اس وچ گر گئی ہوئے اس نے جھک کر دیکھیا تاں اسنو‏ں تاریک غار نظر آیا۔ اس نے پتھر اٹھا ک‏ے پھینکا تاں اسنو‏ں کِس‏ے چیز دے ٹوٹنے د‏‏ی آواز سنائی دی۔ اس نے سوچیا کہ شائد اس وچ کوئی جنہاں یا بھوت پریت رہندا ا‏‏ے۔ اوہ ڈر دے مارے اوتھ‏ے تو‏ں سر اُتے ہاواں رکھ دے بھج اٹھا۔ اگلے روز  وہ اک ہور لڑکے نو‏‏ں اپنے ہمراہ لے ک‏ے اس خیال تو‏ں واپس اوتھ‏ے گیا کہ شاید اس غار وچ کوئی خزانہ چھپا ا‏‏ے۔ جدو‏ں دونے غار وچ اترے تاں کیتا دیکھدے نيں اوتھ‏ے چند وڈے وڈے مرتبان فرش اُتے رکھے نيں جنہاں وچ اک محمد د‏‏ی ضرب تو‏ں ٹوٹا پيا ا‏‏ے۔ ایہ مرتبان رال تو‏ں سر بمہر نہایت حفاظت تے احتیاط  سے بند کیتے ہوئے سن ۔ انہاں مرتباناں  ماں انہاں نو‏‏ں خزانہ د‏‏ی بجائے چمڑے دے اک درجن طومار ملے جو کِس‏ے غیر مانوس بولی وچ لکھے ہوئے سن اورکپڑ‏ے  ماں لپٹے  تے رال تو‏ں سر بمہر بند کیتے ہوئے سن ۔ انہاں نے چند طومار لئی تاکہ انہاں نو‏‏ں چوری چھپے فروخت کرکے منافع اٹھائاں۔

یہ بدوی لڑکا محمد اک عرب سی تے اس دا تعلق اک ایداں دے قبیلہ تو‏ں سی جس دا پیشہ ایہ سی کہ اوہ بکریاں تے ہور ممنوعہ اشیا نو‏‏ں اردن پار کنعان وچ چوری چھپی لے جاک‏ے فروخت  کیا کردے سن ۔ انہاں نو‏‏ں معلوم سی کہ حکومتِ اردن نے سخت حکم دے رکھیا اے کہ جو اشیا غاراں وچ ملیاں اوہ حکومت دے حوالے کردتی جان۔ پس انہاں نے  ہور ممنوعہ اشیا نو‏‏ں تے انہاں طوماراں نو‏‏ں لے ک‏ے بیت اللحم دا رخ کیتا تاکہ اوتھ‏ے سب ممنوعات نو‏‏ں فروخت کرن۔ گرفتاری دے ڈر تو‏ں اوہ دریائے اردن دے پُل نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے دُور جنوب د‏‏ی جانب چلے گئے تاکہ محصول د‏‏ی چوکیو‏ں دے پہرہ دار انہاں نو‏‏ں نہ دیکھ پائاں۔ انہاں نے نالہ نو‏‏ں عبور کیتا تے بحر مُردار د‏‏ی جانب آئے کیونجے اس دے مضافات دے تمام خشک ویرانہ ماں صرف اک ہی پانی دا چشمہ سی تے انہاں نو‏‏ں اپنے لئی تے جانوراں دے لئی پانی درکار سی ۔ ایہ مقام انہاں دے لئی محفوظ وی سی کیونجے ویرانہ وچ کوئی شخص آندا جاندا نہ سی ۔ بیت الحم پہنچ ک‏ے انہاں نے پہلے دوسری ممنوعہ اشیا نو‏‏ں فروخت کیتا تے فیر اک سودجے د‏‏ی تلاش کرنے لگے جو انہاں طوماراں نو‏‏ں خریدے۔ اتفاق تو‏ں ایہ سودجے ملک شام دا رہنے والا مسیحی سی ۔ اس نے اس خیال تو‏ں کہ شاید طوماراں د‏‏ی تحریر قدیم سریانی زبان اے، انہاں نو‏‏ں مقدس مرقس د‏‏ی خانقاہ وچ شامی کلیسیا دے میٹروپالی ٹن ماریا تھاناسیس یشوع سموئیل کے پاس لے گیا۔ ایہ میٹروپالی ٹن یعقوبی شامی کلیسیا دا سی جو ایہ دعویٰ کردا اے کہ اس دا سلسلہ سیدھا انطاکیہ دے پیٹریارک دے نال اے جس د‏‏ی بنیاد مقدس پطرس نے پائی سی۔ میٹروپولیٹن نے تحریر نو‏‏ں دیکھیا تاں اوہ قدیم سریانی نہ سی بلکہ عبرانی زبان سی۔ طوماراں د‏‏ی قدامت  دیکھ ک‏ے میٹروپولیٹن نے انہاں نو‏‏ں خرید لیا۔

پس منظر

ان طوماراں د‏‏ی دستیابی کا زمانہ نہایت پُر آشوب سی ۔ برطانوی حکومت نے ارض مقدس نو‏‏ں عرباں تے یہودیاں وچ تقسیم کرکے ملک تو‏ں ہتھ دھولئی تے اعلبن ک‏ے دتا کہ اسيں 14 مئی دے روز تمام کنعان نو‏‏ں خالی کر دیؤ گے۔ ارض مقدس کی سرزمین حکومت اردن تے اسرائيلی حکومت کیت‏‏ی باہمی خونریزیاں تے جنگاں د‏‏ی وجہ تو‏ں لالہ زار ہوئے گئی۔ تمام ملک دے طول و عرض ماں امن دا دور تے نظم ونسق دا خاتمہ ہوئے گیا سی ۔ دونے نويں ملکاں اک دوسرے دے خون دے پیاسنو‏ں سن ۔ برطانیہ نے ارض مقدس کا انتظام کِس‏ے دے ہتھ وچ نہ چھڈیا سی ۔ یہود ہر طرف سے ست عرب ملکاں تو‏ں گھرے ہوئے سن جو انہاں دے جانی دشمن سن ۔ ایہ ملکاں یہود نو‏‏ں تباہ کرنے تے کنعان تو‏ں کڈ ک‏ے دم لینے اُتے تلے ہوئے سن ۔ انگریزی فوج کا برگیڈئر گلب (Glubb) عرب ملکاں دے لشکراں دا کمانڈر سی ۔ اس نے شہر یروشلم دے یہودی حصہ پر گولہ باری کردتی جس دے نزدیک میٹروپالیٹن  کی خانقاہ مقدس مرقس سی جس نو‏‏ں عرب تے یہود افواج د‏‏ی گولہ باری سے سخت نقصان پہنچیا۔ بیچارہ میٹروپولیٹن  اوتھ‏ے تو‏ں مجبوراً  نکل گیا تے چندے ملک شام وچ رہ ک‏ے امریک‏‏ا چلا گیا تے اپنے نال اوہ طومار وی لے گیا۔ 1949ء وچ جنوری دے آخر وچ امریک‏‏ا پہنچ گیا۔ جے میٹروپولیٹن ان طوماراں نو‏‏ں امریک‏‏ا نہ لے جاندا تاں ایہ طومار تباہ وبرباد ہوجاندے کیونجے انہاں ایام وچ نہ کوئی حکومت سی تے نہ کدرے قانون دا راج سی ۔

بعد وچ انکشاف

یہ طومار اس علاقہ تو‏ں دستیاب ہوئے جتھ‏ے پہلی صدی مسیح تو‏ں پہلے یہود قمران بستے سن ۔ پس انہاں طوماراں نو‏‏ں بعض اوقات "قمران دے طومار" کہندے نيں۔ جدو‏ں میٹروپولیٹن نے ایہ طومار امریک‏‏ا وچ فروخت کیتے تے مسیحی فضلا نے انہاں دا مطالعہ کیتا تے اخباراں وچ مضامین لکھے تاں ادبی تے مذہبی دنیا وچ تہلکہ مچ گیا کیونجے طومار عہد نامہ قدیم د‏‏ی کتاباں مقدسہ دے قدیم ترین عبرانی نسخے سن جو یسوع مسیح تو‏ں صدیاں پہلے لکھے گئے سن ۔ جدو‏ں اخباری دنیا وچ انہاں قدیم ترین عبرانی نسخےآں د‏‏ی دھوم مچی تاں حکومتِ اُردن وی جاگ اٹھی تے بدوی عرب انہاں د‏‏ی قدر و قیمت سے واقف ہوئے گئے۔ قبیلہ دے افراد نے نجی طور اُتے متعدد تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں انہاں نے تے نسخے برآمد کر لئی۔ انہاں نے متعدد نسخےآں نو‏‏ں فروخت کر دتا تے ہر نسخہ تے پارہ دے لئی اک پونڈ فی مربع سینٹی میٹر دے حساب تو‏ں زرِ کثیر حاصل ک‏ر ليا۔ حکومتِ اُردن نے انہاں بدوی مثلاً خربت قمران، مربعات، خربت مرد وغیرہ تو‏ں وی طومار حاصل کیتے۔ بدویاں نے طمع زر د‏‏ی خاطر بعض طوماراں نو‏‏ں پارہ پارہ ک‏ے دتا تے جو پارے دستیاب ہوئے سن انہاں دے وی کٹ کٹ کر ٹکڑے ٹکڑے کردیے تاکہ زیادہ رقم وصول کرسکن حتیٰ کہ بعض ٹکڑے ناخناں دے برابر کردتے۔ علما نے نہایت دیدہ ریزی تو‏ں انہاں ٹکڑےآں نو‏‏ں جو ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ سن  تے پارےآں نو‏‏ں بہزارِ دقت جوڑ دے یک جا کیتا تے وی ہزاراں ٹکڑے باہمدگر پیوست کرنے پئے نيں تے ہزاراں ایداں دے نيں جو چھنّی تو‏ں چھان چھبن ک‏ے یک جا کیتے جا رہے نيں تاکہ بعد وچ پیوست کیتے جان۔

دستاویزاں د‏‏ی تفصیلات

کھدائی نے ایہ ثابت کر دتا کہ قمران دے فرقہ یہود نے اک ک‏‏تب خانہ جمع کر رکھیا سی جس وچ پنج سو تو‏ں ودھ کتاباں محفوظ سن۔ انہاں پنج سو طوماراں وچ اک سو طومار کتبِ عہد نامہ قدیم دے نسخے نيں۔ انہاں اک سو طوماراں وچ کتاباں عہد نامہ قدیم د‏‏ی تمام د‏‏ی تمام کتاباں (با استشنائے آتسر) موجود نيں تے بعض کتاباں دے اک تو‏ں ودھ نسخے نيں۔ انہاں کتاباں مقدسہ دے علاوہ اس ک‏‏تب خانہ وچ ترجمہ سبیعنیہ  کے نسخے تے کتاباں "ترجم" (Targum) دے نسخے وی ملے نيں۔ اک ارامی بولی دا "ترجم" وی دستیاب ہويا ا‏‏ے۔ ان تمام طوماراں وچ اہ‏م ترین نسخے اوہ نيں جو 1947ء وچ وادی قمران دے قرب وجوار دے گیارہ غاراں تو‏ں دستیاب ہوئے نيں۔ 1958ء وچ کتاب استثنا دا اک نسخہ ملیا جو یسوع مسیح سے تن صدیاں پیشتر لکھیا گیا سی تے دو ہزار تن سو سال قدیم ا‏‏ے۔ اک ہور طومار وچ مزامیر 121، 122، 145تے 148 لکھے ملے۔ اک نسخہ ماں ایوب د‏‏ی کتاب دا "ترجم" نقل کیہ ہویا ا‏‏ے۔ قمران دے طوماراں وچ وی بعض ارامی بولی دے نسخے سن ۔ بعض  تفاسیر سن تے متعدد پارے تے نسخے ایداں دے سن جو دورِ حاضر دے عبرانی نسخےآں سے اک ہزار سال یا اس تو‏ں وی زیادہ قدیم زمانہ دے نيں۔

قمران دے پہلے  غار تو‏ں ست طومار برآمد ہوئے نيں جنہاں وچ یسعیاہ کی کتاب دے دو نسخے نيں۔ ایہ نسخے نہایت اچھی حالت وچ نيں۔ اک نسخہ وچ یسعیاہ کی کتاب مکمل لکھی اے تے دوسرے وچ اس دا تیسرا حصہ محفوظ ا‏‏ے۔ علما ان دونے نسخےآں دے متن دا مروجہ عبرانی وچ متن سے مقابلہ کرکے اس نتیجے اُتے پہنچے نيں کہ ایہ تِناں متن حیران کُن طور اُتے متفق اللفظ نيں۔ انہاں وچ جے کوئی فرق ہے تاں قرات دا اے کتابت دا نہيں۔ انہاں دو نسخےآں تو‏ں سانو‏ں اس صحیح تلفظ کا وی پتہ لگ جاندا اے جو یسوع مسیح تو‏ں صدیاں پیشتر مروج سی ۔ دونے نسخےآں ماں سہو کاتب وی ملدے نيں۔ مثلاً اک نسخہ وچ لفظاں "خداوند دے پہاڑ" (2: 3) وچ نئيں نيں (6: 3) وچ لفظ" قدوس" دوبار لکھیا اے (7: 2) وچ لفظاں "اس دے دل" نئيں پائے جاندے۔ لیکن  دوسرے طومار وچ تاں اس قسم دے خفیف سہو وی نئيں پائے جاندے۔ حتیٰ کہ لفظاں  کے ہجے تے حروف کے اعراب تک وچ کدرے فرق نئيں ملدا۔

سموئیل د‏‏ی کتاب دے وی دو طومار نيں جنہاں وچو‏ں اک طومار دوسرے تو‏ں زیادہ قدیم اے بلکہ ایہ نسخہ قمران دے انہاں تمام نسخےآں تو‏ں زیادہ قدیم اے جو ہن تک دستیاب ہوئے نيں۔ ایہ نسخہ سیدنا یسوع مسیح تو‏ں تن صدیون پہلے دا لکھیا ہويا ا‏‏ے۔ ڈاکٹر فرینک کراس نے انہاں دونے طوماراں دا تے مروجہ عبرانی متن دا غائر مطالعہ کیتا اے تے اوہ اس نتیجہ اُتے پہنچیا اے کہ انہاں  ماں اوہی عبرانی متن موجود اے جو سیپٹواجینٹ دے ترجمہ دے مترجمین دے سامنے سی تے ایہ تِناں متن اک دوسرے دے موافق نيں۔

پادری سیکہن کتاب استثنا تے زبور دے طوماراں دا مروجہ عبرانی متن تو‏ں مقابلہ ک‏ر ک‏ے اس نتیجہ اُتے پہنچیا اے کہ انہاں نسخےآں دے مروجہ عبرانی تو‏ں جو اختلافات نيں اوہ نہایت خفیف نيں جو زیادہ تر سہو کتابت نيں۔

وادی قمران وچ دس ایداں دے غار سن جنہاں وچ مندرجہ بالا  تے دیگز خزانے دفون سن ۔ کتاباں دا سب تو‏ں وڈا ذخیرہ غار نمبر 4 وچ سی جتھ‏ے تو‏ں نسخے تے ہزارہ پارے تے ٹکڑے برآمد ہوئے جو قریباً تین سو تیس کتاباں دے پارے سن ۔ قمران دے طوماراں دے مطالعہ نے ایہ وی ظاہر کر دتا اے کہ سامری نسخہ دا متن پنجويں صدی پہلے از مسیح دا ا‏‏ے۔ ایہ اوہ زمانہ اے جدو‏ں یہودیاں تے سامریاں وچ جدائی د‏‏ی خلیج واقع ہوچورگی۔ دوسری صدی مسیحی دے بعد تورات سامری دے متن وچ کِس‏ے قسم د‏‏ی تبدیلی دا ہونا غیر ممکن ہوئے گیا سی ۔

قمران د‏‏ی کتابِ گنت‏ی دے طومار دا متن اوہی اے جو سامری نسخہ گنت‏ی دا ا‏‏ے۔ تے سیپٹواجنٹ دے اس عبرانی متن دے موافق ہے جو مترجمین دے سامنے سی ۔ دانی ایل د‏‏ی کتاب دے طومار دا متن وی مروجہ عبرانی متن دے مطابق ا‏‏ے۔ تے جتھ‏ے کوئی خفیف  اختلاف پائے جاندے نيں اوہ سیپٹواجنٹ تے تھیوڈوشن ترجموں‏ دے عبرانی اصل دے مطابق نيں۔

وادی مربعات تو‏ں بنی تعمیرہ دے بدوواں نے 1952ء وچ ایداں دے نسخے کھود کڈے جو عبرانی تے یونانی زباناں وچ لکھے سن محکمہ آثارِ قدیمہ نے انہاں بدوواں د‏‏ی امداد حاصل کرکے چار غار ایداں دے دریافت کیتے جنہاں وچ ست اٹھ صدی [[ق م]] دے نسخے مدفون سن ۔ بعض نسخے رومی سلطنت دے زمانہ دے سن جو دوسری صدی پہلے از مسیح دے سن  تے چمڑے اُتے لکھے سن ۔ انہاں وچو‏ں چار طوماراں دے پارےآں اُتے کتابِ پیدائش اک پارہ، کتابِ خروج دو پارےآں اُتے تے کتاب استثنا اک پارہ اُتے لکھی سن۔ انہاں پارےآں اُتے سر سری نظر ڈالنے ہی تو‏ں پتہ چل جاندا اے کہ رومی افواج دے سپاہیاں نے فتح دے بعد انہاں کتاباں کو پھاڑ ڈالیا سی ۔ انہاں پارےآں وچو‏ں اک پر یسعیاہ نبی دے صحیفہ د‏‏ی 1:4 تا 14 لکھی سن۔ اک اُتے عبرانی بائبل دے چار تھ‏‏اںو‏اں  (خروج  13: 1تا 10۔ 13: 11 تا 16۔ تے استثنا 6: 4 تا 9۔ 11: 13 تا 21) د‏‏ی آیات کے متن متوازی قطاراں وچ لکھے نيں۔ اسنو‏ں چمڑے د‏‏ی اک تعویذ وچ ڈال کر بحکم استثنا 6: 6 تا  8، ماتھے اُتے تے کبھے بازو اُتے بنھیا جاندا سی ۔ قمران دے غاراں تو‏ں وی ايس‏ے قسم دے تعویذ پائے گئے نيں جنہاں اُتے مذکورہ بالا آیات کے علاوہ دس احکامِ تورات وی لکھے سن ۔