بلوچ قبیلے
بعض محقیقن مثلاً پیکولین دا خیال اے کہ شاعری تے عوامی نظمیاں وچ جنہاں قبیلےآں دا ذکر اے اوہ تقریباً گیارویں تے باروسویں وعیسواں دے متعلق نيں ۔ یعنی سیستان توں مکران تک بلوچاں دی ہجرت دا زمانہ ۔ انہاں نظماں تے عوامی گیتاں وچ بلوچاں دے چوالیس بنیادی بولک ( قبیلےآں ) ذکر آیا اے ۔ انہاں قبیلے دے ناں ہن وی ملدے نيں ۔ مثلاً گورگیچ ، کلمتی ، نوتکانی ، گچشکوری ، کروانی ، رخشانی ، ڈمبکی کولاچی ، رند ، دریشک ، لاشاری ، تالپور ، جتوئی ، مزاری ، ہوت ، میکانی ، میرالی کھوسہ تے چانڈیا وغیرہ ۔ اس طرح اوہ قبیلے جو بعد وچ بلوچاں وچ شامل ہوئے ۔ مثال دے طور اُتے دشتی ، گبول ، گوپانگ ،کرد تے مستوئی بعد وچ بلوچاں وچ ضم ہوئے گئے دے ناں ملدے نيں ۔ انہاں وچ ہوت چاندتا مقامی قبیلے نيں انہاں دا ایرانی بلوچستاں وچ ناں و نشان وی نئيں ملدا اے ۔ ایہ ایتھے تشکیل دتے گئے نيں ۔
اگرچہ ایہ نظ وچ پندویں صدی دے بعد بلکہ ایہ کہنا زیادہ درست ہوئے گا سترواں وچ لکھياں گئياں ۔ انہاں نظماں وچ بلوچاں دی ہجرت دا تذکرہ مگر دوسری تفصیلات تریخ توں ماخذ نئيں نيں ۔ انہاں نظماں وچ صرف انہاں قبیلےآں دا ذکر اے جو ہن وی موجود نيں ۔ انہاں قبیلےآں دا ذکر نئيں اے جنہاں دا قدیم مورخین نے ذکر کیتا اے یا ایرانی بلوچستان وچ نيں ۔ انہاں دی غیر موجودگی انہاں دی حقیقت مشکوک بنادیندی اے ۔ اس لئی ایہ کہنا زیادہ درست ہوئے گا کہ انہاں نظماں وچ جنہاں قبیلے دا ذکر آیا اے انہاں وچوں بشتر قبیلےآں دا تعلق ايسے سرزمین توں اے یا انہاں دی تشکیل ايسے سرزمین اُتے ہوئی اے اوربلوچ وفاق وچ شامل ہونے دے بعد بلوچ اکھوائے ۔
بلوچ قبیلے دے بشتر ناں افسانوی یا جغرافیائی خطہ ناواں سےلئی گئے سن ۔ جغرافیائی خطہ دے ناواں توں اندازہ ہُندا اے کہ جدوں انہاں قبیلے دی تشکیل اس سرزمین اُتے ہوئی تاں اس دی قیادت انہاں لوکاں دے ہتھ وچ سی جو اس علاقہ توں آئے سن ۔ مثلاً وادی مگ توں مگسی ، دشت توں دشتاری ، وادی بلیدہ توں بلیدی ، ، دامنی ایران دے سروان دے علاقہ دامن توں ، ڈومبکی ایران دی وادی ڈومبک دی وادی توں ، گشکوری گشکور دے دریا توں وغیرہ وغیرہ ۔
بلوچ قبیلے تے انہاں دے فرقےآں دے ناں یا تاں جگہاں دے جغرافیائی ناواں سےلئی گئے سن ۔ جس مقام اُتے اک قبیلہ نے موجودہ علاقہ تک نقل مکانی دی سی یا قبیلے دے (یہ افسانوی ناں نئيں نيں بلکہ حقیقی ناں نيں جنہاں دی حقیقت نوں بلوچاں نے بھلا دتا اے ) دے ناں رکھے گئے سن یا فیر انہاں دے القاب تے ناواں توں موسوم ہوئے ، جو اک دوسرے قبیلے دے پڑوسیاں دی طرف توں رکھ گئے سن ۔ مثلاً مگسی دا ناں مگ وادی توں لیا گیا سی ، دشتاری مغربی بلوچستان وچ دشت ناں توں ، بلیدی مشرقی بلوچستان دی وادی بلیدہ دے ناں توں ، دامنی ایران دے سروان دے علاقہ دامن توں ، ڈومبکی ایران دی وادی ڈومبک دی وادی توں ، گشکوری گشکور دے دریا توں ( مکران وچ اے ) وغیرہ وغیرہ ۔
دودائی ، دریشک ، جتوئی ، زینو تدین ، مرالی ، احمدانی ، حسینی ، راہیجہ ، عمرانی وغیرہ مشابہ ناں نيں ۔ مزاری شیر لغاری ( میلا کچلا ) کھوسہ ( جنگی ) ہوت ( مظبوط ) وغیرہ قدیم القاب سن ۔
بلوچاں دے بوہت سارے وڈے قبیلے تے نسبتاً چھوٹے قبیلے ( بگٹی ، بلیدی ، لنڈ ، لغاری ، مری ، قمرانی ، عمرانی ، شبہانی ) جو موجودہ مشرقی بلوچستان وچ تشکیل پائے سن ۔ ایرانی بلوچستان وچ آباد قبیلے مثلاً برانزئی ، عبدللحئی ، سیبی سورانی ، وغیرہ بہت بعد وچ وجود وچ آئے اے ں ۔ بلوچاں دے قبیلے مثلاً کلمتی ، گورمقانی ، دودائی ، ناموری ، نوہانی ، حسنی جنہاں نے بلوچ تریخ وچ اہم کردار ادا کیتے بکھر گئے تے بلوچاں دے دوسرے قبیلےآں وچ ضم ہوئے گئے ۔
ایرانی بلوچستان دے برعکس جو اک ورگی ٹولی وچ اکھٹہ رہندے سن ۔ مشرقی بلوچستان دے بلوچ متفرق انداز وچ دوسری قوماں تے قبیلےآں ( پشتوناں ، جٹاں ) دے درمیان آباد ہوئے تے انہاں قبیلےآں تے قوماں نے وقت گرنے دے نال نال پڑوسیاں دے رسم و رواج اپنالئی تے اک دوسرے وچ ضم ہوئے گئے ۔
نتیجاً ضعیف مظبوط دے زیر اثر آگئے تے انہاں جداں ہوئے گئے ۔ نسل دے نال علحیدہ علحیدہ گروپاں وچ مل جانے دا عمل بلوچستان وچ قدیم زمانے توں شروع ہويا ۔ دور دارز علاقےآں تک کوچیاں دی دائمی نقل ، چراگاہاں تے رہائشی علاقےآں اُتے لڑائیاں ، دیہاتاں تے تجارتی قافلاں اُتے مسلح حملے ، ایہ سب اک طرف بلوچاں دی اصل تعداد وچ کمی تے دوسری طرف بلوچ قبیلےآں دے اندر اضافہ دا سبب بنیاں ۔ انہاں وچ دوسرے کمزور قبیلے حتیٰ کہ غیر بلوچ فرقہ تے قبیلہ شامل ہوئے گئے ۔ مثال دے طور اُتے مری دی ترکیب وچ بڈانی یقینا براہوئیاں نيں ، شیرانی فرقہ دی اکثریت ژوپ دے پٹھان نيں ۔ مزاری فرقہ کھیتران توں آیا اے ، وغیرہ وغیرہ ۔
اس طرح دا عمل مغربی بلوچستاں وچ دءکھا جاسکدا اے ۔ پ ا رتخ ( جس نے گزشتہ صدی دے آخر وچ بلوچستان دا سفر کیتا سی ) نے سرحد وچ کچھ آریائی قبیلے شامدان ، لاویزی ، تامینی ، خاشی وغیرہ دیکھے سن ۔ ( م کہان تے ارزم آرا بعد دی معلومات قبیلےآں دی تعداد ( جو رتخ نے دسے سن ) ہن دو رہ گئی اے ۔ یعنی تامینی تے خاشی تے ہن اوہ وی فارسی نئيں بلکہ بلوچی بولدے نيں تے خود نوں بلوچ کہندے نيں ۔
اس دوران وڈے قبیلے دے نال چھوٹے قبیلےآں دے مل جانے دا عمل جاری رہیا ۔ جمشید زئی تے رحمان زئی ہن احمد زئی دے نال مل گئے نيں تے اک ہوئے گئے نيں ۔ ریگی قبیلہ وچ بالو زئی ، ہاشم زئی اوور برد گوئی قبیلے دے وکھ وکھ فرقہ شامل ہوئے گئے نيں ۔ بعد وچ میر تے ملیا زئی قبیلے دے یکجا ہونے دے نتیجہ وچ بزرگری دے ناں توں نواں قبیلہ وجود وچ آیا اے ۔ جس دا ذکر رتخ دی ریسرچ نے علحیدہ قبیلہ دی حثیت توں نئيں ہويا سی ۔ قبیلے دے یکجا ہونے دے عمل دے دوران باکو زئی ، ہوواری تے میر زئی قبیلے وچوں اک نواں قبیلہ میر ہزار زئی تشکیل پایا ۔
پاکستانی بلوچستان دے بلوچاں دی خصوصیات دا ذکر کرنا وی ضروری اے بلوچاں دے کچھ قبیلےآں دے مکمل تے وڈے فرقہ دوسرے بلوچ تے غیر بلوچ قبیلےآں وچ اس طرح شامل ہوئے کہ انہاں نے پرانے ناں برقرار رکھے ۔ اس طرح اسيں بزدار ، لغاری مری تے مگسی قبیلے دی ترکیب وچ بجارانی فرقہ دیکھ سکدے نيں تے قدیم جنگجو لاشاری قبیلہ دے فرقہ گرچانی ، کھوسہ ، رند ، مگسی ، ڈومبکی تے دوسرے قبیلے دی ترکیب وچ دیکھ سکدے نيں ۔
مشرقی بلوچستان دے بیشتر بلوچ براہوئی دے قبیلےآں دی ترکیب وچ بنکل زئی ، لانگو ، لہری تے شاہوانی خوا جِنّا براہوئی کدرے مگر بولدے بلوچی نيں ۔ ایہ اس گل کيتی دلیل ہوسکدی اے کہ ایہ بلوچ مہاجر کدرے جان ۔ بلوچ تے براہوئی قبیلےآں دے یکجا ہونے دے بعد بعض قبیلے اس طرح مل گئے کہ انہاں نوں پرانے قبیلہ ( وکھ فرقہ ) دے نال منسوب کرنا بہت مشکل اے ۔
ایسی یکجائی پختون قبیلے وچ وی ( بلوچستان دے شمالی علاقہ وچ آباد نيں ) دیکھی جاسکدی اے ۔ مثال دے طور اُتے شرانی قبیلہ دے وکھ وکھ فرقہ بلوچاں دے مری قبیلہ دی تشکیل وچ شامل ہوئے ۔ سپین ترین دا رئسانی فرقہ بلوچاں کیتے کچھ قبیلےآں دی ترکیب وچ شامل ہوئے گیا سی ۔ حتیٰ سروان دے قبائلی اتحاد دے سربراہ وی رئیسانی فرقہ توں نيں ۔
آخر وچ ایہ کہنا چاہیے کہ مغربی مشرقی بلوچستان دے علاقےآں وچ صرف بلوچ دوسرے قبیلے تے قومیتاں توں ممثل نئيں ہوئے ، بلکہ پڑوسی قبیلے تے قومیتاں انہاں دے نال ملدی رہیاں نيں ۔ بلوچ سندھی ، ہندی قوماں تے سیستان وچ ایرانیاں دے نال مل گئے تے مل رہے نيں ۔ ایسی اک مثال ہندوآں دا فرقہ رام زئی وی کھتران وچ شامل ہوئے گیا سی ۔
ایرانی بلوچستان دے منطقہ وچ ہن تک بلوچاں دا کوئی چھوٹا حصہ زندگی بسر کردا اے ۔ وڈا حصہ جو ماضی دے وڈے قبیلےآں ( رند ، لاشاری ، چانڈیا ، ہوت ) اُتے مشتمل اے سیستان تے مغربی بلوچستان توں چاغی ، خاران تے مشرقی مکران کوچ کرگیا تے انہاں علاقےآں وچ آباد ہويا ۔ بعد وچ نسبتاً دور زراز دے قلات ، سبی ، کیچ گنداواہ تے بالا آخر دریائے سندھ دے داہنے کنارے تک تے سندھ تے پنجاب وچ آباد ہوئے گیا ۔
مگر ایہ نظ وچ پندواں صدی تے اس دے بعد لکھياں گئياں ۔ اس وچ اگرچہ ہجرت دے متعلق ضرور دسیا گیا اے ۔ مگر دوسری تفصیلات تریخ توں ماخذ نئيں نيں اس ایہ ناں انہاں نظماں آئے نيں انہاں دی حقیقت مشکوک اے کہ ایہ قبیلے نے نے ہجرت دی سی یا نئيں نيں ۔ انہاں وچ بشتر قبیلے ايسے سرزمین دی پیداوار تے نيں یا ایتھے انہاں دی تشکیل ہوئی اے ۔ جو بعد وچ بلوچاں وچ شامل ہوئے گئے سن ۔ انہاں وچ ہوت چاندتا مقامی قبیلے نيں انہاں دا ایرانی بلوچستاں وچ ناں و نشان وی نئيں ملدا اے ۔ انہاں وچ ہوت چاندتا مقامی قبیلے نيں انہاں دا ایرانی بلوچستاں وچ ناں و نشان وی نئيں ملدا اے ۔
بلوچاں دیاں آبادیاں[سودھو]
بلوچستان دے علاوہ بلوچ ایران وچ کرامان ، افغانستان وچ سیستان وچ دریائے ہلمند دے کنارے انہاں دی آبادیاں نيں ۔ لیکن بلوچستان وچ بختون علاقہ وچ انہاں دی آبادی نہ ہونے دے برابر اے ۔ اگرچہ سندھ وچ ہر جگہ ہی انہاں دی آبادیاں نيں لیکن کراچی وچ انہاں دی وڈی تعداد دے علاوہ سندھ دے شمالی علاقہ وچ انہاں دی کثیر تعداد آباد اے ۔
پنجاب مین انہاں دی کثیر تعداد سرائیکی علاقہ توں دریائے سندھ دے کنارے انہاں دی آبادیاں نيں ۔ انہاں دی آبادیاں سرائیکی علاقہ توں تک تے لاہور توں دریائے جہلم دے کنارے تک انہاں دی آبادیاں ملدی نيں ۔
بولی و لہجے[سودھو]
بلوچ دریائے سندھ دے کنارے حیدرآباد تک تے سرائیکی علاقہ وچ سرائیکی بولدے نيں ۔ جدوں کہ پنجاب شمال مشرقی علاقہ وچ انہاں دی بولی سرائیکی اے ۔
سندھ وچ ٹھٹھہ تے سندھ دے ساحلی علاقہ تے کراچی وچ ایہ بلوچی وچ ایہ عموماً لاسی ، جگدالی تے سندھی بولدے نيں ۔ مگر جدوں شمالی جانب جداں جداں بلوچستان دے نیڑے جان گے اوتھے عموماً بلوچی بولدے نيں ۔
مشرقی بلوچستان وچ بلوچی دا مشرقی لہجہ استعمال ہُندا اے تے مغربی بلوچستان تے ایرانی بلوچستان وچ مغربی بلوچی یا مکرانی بولی جاندی اے ۔ اس دے علاوہ وی اس بولی دے کئی لہجے نيں ۔ مثلاً رخشانی وغیرہ ۔
بلوچستان دے علاوہ سندھ تے پنجاب جتھے انہاں دے سیکڑاں قبیلے آباد نيں انہاں وچ تے مقامی باشندےآں وچ کوئی خاص فرق نئيں اے ۔ انہاں تے دوسرے لوکاں وچ کوئی فرق نئيں اے ۔ انہاں دا رہن سہن لبادہ مقامی لوکاں دی طرح اے ۔ اس طرح مشرقی بلوچستان ، سندھ تے پنجاب وچ آباد بشتر قبیلے ایداں دے نيں جنہاں دا مغربی بلوچستان وچ کوئی آثار نئيں نيں اگرچہ چوالیس پاڑاں وچ انہاں دا ناں اے ۔ اہم گل ایہ کئی قبیلے ایرانی بلوچستان وچ وی آباد نيں ، مثلاً لاشاری ۔ اس طرح مزاری ، لغاری وغیرہ جنہاں دا شمار بلوچاں دے وڈے قبیلےآں وچ ہُندا اے مغربی بلوچستان وچ نئيں پائے جاندے نيں ۔
بلیدی[سودھو]
بلیدی جو بردی وی کہلاندے نيں نے اپنا ناں وادی بلیدہ توں اخذ کیتا اے ۔ جو مکران وچ واقع اے ۔ مگر ڈیمز بلوچاں دے قدیم افسانوی حوالے توں اس قبیلے نوں میر جلال خان دے اک بیٹے بولو توں اخذ شدہ تصور کردا اے ، جو بلیدہ دا بانی سی ۔ اس قبیلہ دا ناں وادی بلیدہ توں منسوب اے تے ابوسعید دی اولاد ہونے دا دعویٰ کردے نيں جو ایتھے آکے بسا گیا سی ۔ بلیدکی اکثریت سبی دے علاقہ تے کیچ گنداوہ تے ڈومبکی تے کھیڑی دے علاقہ وچ آباد اے ۔
اکثر بلیدی گولہ نيں ، سندھی وچ گولہ دا مطلب غلام دے نيں ۔ بلیدی میر علی وی کہلاندے نيں تے کئی منظوم قصےآں وچ اوہ ايسے ناں توں پہچانے جاندے نيں ۔
بلیدی دا اک حصہ مکران وچ رہندا اے ، جو اٹھارواں صدی عیسواں دے آخر تک اس جگہ دا حاکم قبیلہ سی ۔ بلیدی گچگیاں توں مغلوب ہونے دے بعد ہجرت اُتے مجبور ہوئے گئے تے بلوچستان دے شمال مشرقی علاقےآں ( سبی تے کیچ گنداوہ ) دی طرف کوچ کرگئے تے اوتھے توں شکار پور وچ آباد ہوئے گئے ۔ ایہ وادی بلیدہ دے قدیم باشندے نيں تے بعد وچ بلوچ اکھوائے تے اس وچ دوسرے مقامی قبیلے شامل نيں ۔
بگٹی[سودھو]
یہ قبیلہ بلوچستان وچ سندھ تے پنجاب دے سنگم اُتے آباد اے ۔ اُتے پنجاب خاص کر سندھ وچ انہاں دی کثیر تعداد آباد اے ۔ لیکن ایہ مغربی بلوچستان وچ بالکل نئيں پایا جاندا اے ، مگر ایرانی بلوچستان دی وادی بگٹ وچ ایہ مختصر تعداد وچ ملدے نيں ۔ اس توں انہاں دے اس دعویٰ نوں تقویت ملدی اے کہ اس قبیلہ دا ناں اس وادی دے ناں توں بگٹی پيا تے ایہ اپنے آپ نوں رند کہندے نيں ۔
ہتو رام دا کہنا اے کہ بگٹی اپنے آپ نوں خاندان رند عالی دی اولاد پہلوان زائی عالیانی لغاری توں ملحق سمجھ کر کہندے نيں کہ بیاعث اپنے بگ بوقت حلب توں آنے دے اس پارہ دا ناں بگٹی سی ، میر جلال خان دے چوالیس پارےآں وچ اک پارہ بگٹی سی ۔ لیکن میر گل خان نصیر دا کہنا اے کہ ایہ درست اے تاں بلوچی لہجہ وچ ایہ کلمہ بگٹانی ہونا چاہیے سی ۔ اس لئی کہیا جاسکدا اے اس دی تنظیم و تشکیل مشرقی بلوچستان ہوئی تے ایتھے توں ایہ بلوچ اتحاد وچ شامل ہويا ۔
یہ قبیلہ اپنی شورش پسندی دی بدولت پڑوسیاں وچ بہت بدناں رہیا اے ۔ اس طرح انہاں نے انگریزاں نوں وی بہت تنگ کیتا ۔ بقول ہتو رام دے اس قبیلہ نے کِسے دی سیادت تسیلم نئيں کيتی ، خان قلات دی وی محدود سیادت تسلیم دی ۔ غالباً اس دی وجہ ایہ اے کہ بگٹی جس علاقہ وچ رہندے نيں اوہ علاقہ عام شایراہ توں ہٹ کر اے تے بنجر تے پتھریلا علاقہ اے ۔ جتھے پانی دی کمی توں زراعت وی نئيں ہُندی اے ۔ ایہی وجہ اے ایہ قبیلہ پرت مار اُتے مجبور سی ۔ غالباً اس دا ناں بگٹ یعنی پرت مار دے کے بھاگنے والے دی نسبت توں بگٹی پيا ۔
پیرک زئی[سودھو]
پیرک زئی خاران دے قدیم ترین باشندے دسے جاندے نيں تے عرب قبضہ دے وقت اس علاقہ وچ وارد ہوئے سن ۔ جداں جداں نوشیروانی اقتدار بڑھدا گیا ، پیرک زئیاں دا اقتدار گھٹتا گیا ، حتیٰ ایہ محض اک قبائلی گروہ بن گیا ۔
جتوئی[سودھو]
جتوئی اک طاقت ور طاءفہ اے انہاں صدر مقام سنی اے ۔ اوہ بلوچستان دی نسبت سندھ تے پنجاب وچ کثیر تعداد وچ آباد نيں ۔ رنداں توں انہاں دا رابطہ پوری طرح منطقع ہوچکيا اے تے حاجی مراد دے برائے راست جانشین نيں جو میرجلال خان دا بھتیجا سی تے اس دی لڑکی مائی جتو توں بیاہاگیا سی ۔ جتوئی دراصل جت دا معرب اے تے اس دی اصل جاٹ اے ۔
جمالی[سودھو]
جمالی کچھی دے رنداں دا سب توں وڈا طاءفہ ، جنہاں نوں رنداں دا برائے راست جانشین کہیا جاندا اے ۔
ماں شاہ کریم بلڑی دے نیڑے اک دیہات وچ گیا ۔ اوتھے دے باشندے جماری نيں تے ایہ جمالیاں دا اک طاءفہ نيں ۔ اس کلمہ نوں سن کر گمان ہويا کہ کلمہ جماری نوں ہی معرب کرکے جمالی بنالیا گیا اے ، یعنی کلمہ جمالی ابتد وچ جماری سی تے امتداد زمانے توں ایہ کلمہ جمالی وچ بدل گیا ۔ ’ ل ‘ جو ’ ر ‘ دی نرم آواز اے رگ وید دے ابتدائی بھجناں وچ اس دا استعمال کم ہويا اے ، لیکن قدیم ایرانی زباناں یعنی اوستا ، قدیم فارسی تے پہلوی وچ ’ ل ‘ استعمال نئيں ہُندا سی ۔ عرباں دے نفوذ دے بعد فارسی وچ ’ ل ‘ استعمال ہونا شروع ہويا ۔
جے میرا گمان صحیح اے تاں اس کلمہ ابتدائی حصہ ’ جم ‘ اے تے قدیم فارسی وچ تے اوستا وچ ایہ کلمہ ’ یم ‘ آیا اے تے اس دے معنی چاند دے نيں ۔ ایہی کلمہ جمشید وچ وی استعمال ہويا اے ، جم جس دے معنی چاند دے تے شید بمعنی شعائاں ۔ اس توں بخوبی واضع ہُندا اے کہ ایہ قدیم آریاواں دے باقیات نيں تے انہاں دی اصل اندو سیتھک اے جو برصغیر وچ چندر بنسی کہلاندے سن ۔ گمان قالب اے جماری ہی قبیلہ دا مرکزہ سی تے بلوچ اتحاد وچ شامل ہونے دے بعد ایہ ذیلی قبیلہ بن گیا ۔
دامنی[سودھو]
کیپٹن وہپ ویر نے دامنیاں دا حال ایويں بیان کیتا اے کہ ایہ ایرانی سرحد اُتے آباد قبیلہ اے تے تجارتی شاہرہ دے ابتدائی دناں وچ بدناں سن ۔ تعداد دے لحاظ توں سرحد دا مظبوط ترین قبیلہ اے ، شبانی بلوچ قبیلہ قزاقانہ عادات دے مالک تے شکل و شباہت ، عادت و اطوار تے رسم و رواج وچ بلوچستان دے مریاں توں بہت مشابہ تے انہاں توں خونی رشتہ دار ہونے دا دعویدار ۔ قبائلی روایت دے مطابق مریاں دی اک شاخ بہت قرن پہلے سواد اعظم توں علحیدہ ہوئے کے سرحد دی سطح مرتفع وچ آبسی ۔ کیوں کہ ایہ علاقہ انہاں دی جنم بھومی توں ملدا جلدا سی ۔ رفتہ رفتہ ایہ شاخ جڑ پکڑگئی تے اپنا اقتدار سرحد دے چھوٹے قبیلےآں اُتے مسلط کر دتا ۔ جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ ایہ سب مل کے اک قبیلہ بن گئے تے اپنے ہمسایاں وچ دامنی دے ناں توں مشہور ہوئے گئے ۔ یعنی پہاڑی ڈھلاناں اُتے رہنے والے ۔
بلوچستان دے مریاں دی طرح دامانی بنیادی طور اُتے سخت جان کہستانیاں دا گروہ نيں ، اوہ اپنی سطح مرتفع اُتے نثار نيں جسنوں سال وچ اک دفعہ چھوردے نيں ، تاکہ ماشکیل وچ اپنی فصل سنبھالاں یا فیر دھاوا بولاں ، جس دے اوہ بُری طرح عادی نيں ، ماشکیل دی کل پیداوار دا اک تہائی ھصہ اس قبیلہ دا اے تے نہ ایرانی حکومت تے خاران نوں کوئی مالیہ دیندے نيں ، ہمسایئے انہاں نوں بھراں دا چھتہ سمجھدے نيں ، جنہاں توں سروکار نئيں رکھنے وچ ہی خیر اے ۔ مختصر ترین لفظاں وچ دامانی اک وحشی بربریت پسند ، نیم آزاد پہاڑیے نيں ، جنہاں اُتے ایرانی گرفت دھیلی دھالی اے ۔
دریشک[سودھو]
پکولین دا کہنا اے کہ بلوچاں دے اصلی قبیلےآں وچوں اک اے جس دا ذکر قدیم نظماں وچ ملدا اے ۔ ایہ قبیلہ دریشک نوں اپنا بانی کہندا اے جو رنداں نوں اولاد وچوں اے ۔ ڈیمز دا خیال اے کہ انہاں دا قبائلی ناں دیزک دے ناں نال تعلق رکھدا اے جو مکران وچ اک جگہ دا ناں اے ۔ دریشک ڈیرہ غازی خان دے علاقہ وچ آباد نيں ، اس دے علاوہ سبی وچ وی آباد نيں ۔
ڈومبکی[سودھو]
یہ مغربی بلوچستان وچ بالکل نئيں پائے جاندے نيں ۔ ایہ مشرقی بلوچستان دے علاوہ سندھ تے پنجاب وچ وی آباد نيں ۔ اُتے ایرانی بلوچستان وچ دریائے ڈومبک دے کنارے انہاں دی کچھ آبادی ملدی اے تے ایہ اپنی نسبت وی دریائے ڈومبک توں کردے نيں ۔
ڈومبکی جو رند نسل دے مدعی نيں تے اپنا شجرہ نسب میر چاکر تک لے جاندے نيں ۔ اک پیشہ ور ذات جو افغانستان توں لے کے بڑصغیر وچ پائی جاندی اے ۔ اس لئی ایہ کہندے نيں اسيں ڈومکی نئيں نيں بلکہ ڈومبکيتیاں ناں ۔
ریکی[سودھو]
ریکی جداں کہ ناں توں ظاہر اے ریگستاناں یا نشیبی زمیناں دے باسی نيں ۔ انہاں دے تن حصہ نيں ۔ میر جاوا دے ریکی ، ماشخیل دے ریکی تے چالک دے ریکی ۔ انہاں سب دا مورث مشترکہ سی ۔
رہکی رخشانیاں وچ شامل نيں تے رخشانی ہی سمجھے جاندے نيں ، انہاں دی پہچان انہاں دے اپنے مخصوص ناں توں اے ۔ روایت دے مطابق اوہ رخشانی رند نيں ، جو سواد اعظم توں علحیدہ ہوکے دریائے ماشکیل دے اطراف دے ریگ زاراں وچ رہ گئے ۔ لہذا انہاں دا ناں ریکی یا مرد ریگ اُتے گیا ۔ اوہ عرب النسل دا دعویٰ کردے نيں تے آنحضرت دے چچا نوں اپنا مورث دسدے نيں ۔
رخشانی[سودھو]
رخشانیاں نوں اک براہوئی طاءفہ دسیا جاندا اے ، لیکن انہاں نوں بلوچ کہنا زیادہ صحیح ہوئے گا ۔ انہاں دی بولی بلوچی اے تے ڈیمز نے بلوچ نسل دے بیان وچ انہاں نوں بلوچاں دا اک طاءفہ دسیا اے ۔ انہاں دا مورث اعلیٰ حمل بنح حسن بن شاہک دسیا اے جو رند دی نويں پیڑھی وچ سی ۔
روایت دے مطابق قبیلے دا بانی رخش نامی بلوچ سی ، جو کوئی تیس قرن پہلے زندہ سی تے اس دے دو بیٹے ہارون تے جمال الدین باپ دی موت دے بعد جھگڑ پئے تے جمال الدین نے حلب دے نیڑے گھر نوں ترک کیتا تے ساتھیاں دے ہمراہ گواش ( خاران ) دی طرف ہجرت دی ۔ اس دا بیٹا ہوت اس جانشین ہويا تے طاءفہ جماینی مشہور ہويا ۔ نیڑے اس وقت نوشکی دا بلوچ قبیلہ ماندوئی ، جو دس قرن پہلے عرب توں آیا سی ۔ مغل حکمراناں دے استحصال توں تنگ آکے جمال دینیاں توں مدد دا ملتجی ہويا ۔ التجا منظور ہوئی تے تے قبیلہ نوشکی منتقل ہوئے گیا تے علاقہ دی زمیناں دونے طاءفاں وچ برابر تقسیم ہوگئياں ۔ اس طرح ماندائی جمال دینی رخشانیاں وچ مدغم ہوئے گئے ۔ دراں اثنا رخشانیاں دی دوسری شاخ ہارون بن بالدین دے زیر قیادت سی تے بادینی دے ناں توں موسوم سی ۔ اپنے ہمسایہ قبیلے دے نال پیکار و کارزار وچ شکست کھا کر جلدور ( خاران ) دی طرف ہجرت اُتے مجبور ہوئے گئے ۔ جمالدینیاں تے ماندئی نے مغل ظلم و ستم توں تنگ آکے بادینیاں نوں مدد کےلئی بلايا ۔ جنہاں نے اک چال دے ذریعہ افغاناں نوں ٹھکانے لگادتا ۔ انہاں نے والی تے اس دے جلوادارےآں نوں اک ضیافت وچ بلايا گیا ۔ تے مغل مہماناں نوں مختلف بادینی خانداناں وچ ٹہرایا گیا ۔ پہلے توں طہ شدہ اشارے اُتے جو نقارے دی چوٹ سی بمعنی ’ نوش خانی ‘ ( کھانا شروع کرو ) بادینیاں نے مہاناں اُتے حملہ کیتا تے انہاں نوں ماڑ ڈالیا ۔ مقامی روایت دے مطابق نوشکی دے موجودہ ناں دی ناں وجہ ایہی لفظاں ’ نوش خانی ‘ نيں ۔ بادین نوں کابل بلايا گیا ، لیکن اس نے اپنے اقدام دی تسلی بخش وضاحت کيتی تے اک مقررہ رقم سالانہ خراج دی ادائیگی اُتے واپس آنے دی اجازت دے دتی گئی ۔ واپسی اُتے بادینیاں نوں قبائلی زمیناں وچ حصہ دے دتا گیا تے اس دے بعد ضلع دا مستقل قبیلہ بن گیا ۔ رخشانی دی کبھار ترنگ تے ہلمند وچ ملدے نيں ۔
پوٹنگر دا کہنا اے کہ رخشانی کاہل الوجود جاہل ، بے سلیقہ تے لٹیرے ، پرت مار تاں پوری نسل دا خاصہ اے تے قمہار بازی وی مہمان نوازی تے قول دی پابندی جو انہاں دی ذاتی بہادر توں متعلق ہوئے انہاں دی شیخیاں بالکل صحیح نيں ۔ ہن ایہ قبیلے لٹیرے نئيں نيں ، لیکن ہور امور وچ انہاں وچ کوئی خاص تبدیلی نئيں ہوئی اے تے چند منشیات دے سوا اوہ غریب تے کاہل کاشت کار نيں ۔
گو رخشانی ناں یا مقامی تلفظ دے تحت رشخانی خاران وچ اِنّا مقبول ناں اے کہ ایہ کِسے خاص قبیلہ اوَتک محدود نئيں ۔ اس دا اصلی مطلب اے صرف وادی رخشان دا باشندہ اے ۔ لیکن بتدریح اسنوں مختلف گروہاں کےلئی استعمال کر ليا گیا اے ۔ بلاشبہ ایہ معنوعی توسیع رخشانیاں تے رند بلوچاں دے مبینہ تعلق دا نتیجہ اے ۔ کیوں دے بلوچی منظومات دے مطابق رنداں دے چوبیس بولکاں ;8; یا خانداناں وچوں اک سی ، جو کولواہ وچ ٹہر گئے ۔ اس منحوس سرزمین اُتے صرف باجرہ ہُندا اے ، رخشانی پِچھے رہے گیا ۔ اوتھے اس نے کھلے میدان وچ اپنا گھر بنایا ۔ بعض روایات دے مطابق ریکی تے دامنی رخشانیاں دے طاءفہ وچ سن ۔ لیکن دامنی یچھے رہ گئے تے ریکی ریگہائے ماشکیل وچ ٹہر گئے تے رخشانیاں دا سواد اعظم وادی رخشانی وچ آگیا ۔ جتھے توں اوہ شمال دی طرف خاران تے نوشدی ميں پھیل گئے ۔
سیاہ پاوَ ( کاوہی )[سودھو]
سیاہ پاوَ دی ناں وجہ کالے بوٹ نيں ، جو انہاں نے علاقہ وچ آمد اُتے پہنے ہوئے سن ۔ اوہ رند ماخذ دے دعویدار نيں تے نوشکی دے جمال الدیناں دے اسيں نسل نيں تے اک مشترکہ مورث مندو دی اولاد نيں ۔
سیاہ پاوَ ( کوچائی )[سودھو]
کوچائی سیاہ پاوَ کاوہی سیاہ پاوَ دے مقابلے وچ میدانی نيں ۔ ایہ اپنے نوں سُنگر کہندے نيں ، جو کئی پشتاں پہلے کہوڑی ( قلات ) توں کیچ آئے سن ۔
سُنگر[سودھو]
سُنگر اک وڈا قبیلہ اے جو ساحل اُتے واقع میانی توں مکران تک مغرب وچ ایرانی سرحد تک پھیلا ہويا اے ۔ مکرانی سُنگراں دے برعکس اوہ رخشانیاں توں یگانیت دسدے نيں ۔ لیکن زرعی مشاغل دی طرف انہاں دا قدرتی رجحان جدگالی ماخذ دا غماز معلوم ہُندا اے ۔ سندھ وچ اوہ اپنے اصلی گھر توں قلات دی طرف ہجرت کرگئے تے بہت عرصہ تک اوتھے رہے ۔ لیکن بعد وچ قحط نے انہاں نوں مغرب دی طرف دکھیل دتا ۔ شکل و شباہت تے لباس توں بلوچاں توں ملدے جلدے نيں تے بلوچی بولدے نيں ۔ ُسنگر اک راجپوت قبیلہ وی جو چھتیس راج کلی وچ شامل اے ۔
سنجرانی[سودھو]
سنجرانی رند ہونے دا دعویٰ کردے نيں ۔ دیمز دا کہنا اے کہ سنجرانی یا طوقی متفقہ طور اُتے اک اہم قبیلہ سمجھے جاندے نيں ۔ مقامی روایات دے مطابق قبیلے دا بانی سنجر خاندانی جھگڑےآں دی وجہ توں رنداں دے سواد اعظم توں علحیدہ ہوئے گیا تے ستاراں قرن پہلے چاغی آگیا ۔ قبیلہ دا اولاں مصدقہ شجرنسب جان بیگ اول توں شروع ہُندا اے جو چھ قرن پہلے زندہ سی ۔ سنجرانیاں دے تحت طوقیاں دے بے شمار چھوٹے چھوٹے قبیلے نيں جو سنجرانی سردار دے زیر چاغی دے مغرب وچ ایران تک پھیلے ہوئے نيں ۔
سنجرانیاں نے کدی خان قلات نوں خراج دتا تے نہ ہی نواب خاران دی اطاعت دی ۔ انگریزی قبضہ توں پہلے انہاں دے تعلقات افغانستان توں سن ۔ جتھے انہاں دی زیادہ تعداد تے اہم شاخاں سکونت پزیر نيں ۔
ٍاگرچہ سنجرانی تعداد وچ کم نيں اُتے انہاں نوں نوشکی دے نیڑے قائن دے مغرب وچ کوہ ولیل تک دے علاقہ دے جائز مالک تسلیم کیتے جاندے نيں ۔ اس توں ماورا علاقہ وی سرحد ایران تک سنجرانیاں توں آباد نيں ۔ شمال وچ انہاں دا علاقہ نويں افغانستان ایران دے سرحدی خط تک پھیلا ہويا اے جنوب وچ سلسلہ ہائے گھاٹ تک جو والبدین دے جنوب وچ اے شکی جاہ ، عیسی طاہر ، ہنی بان ، گلی چاہ تے سوراپ سجرانی حدود دے اندر نيں ۔ سابقہ ایام وچ اوہ کچھ فاصلہ تک والبدین دے جنوبی سلسلہ دے علاقہ اُتے وی انہاں دا قبضہ سی ۔ جس وچ ہرماگئی تے ہور تھاںواں شامل سن ۔ لیکن خان خاران نے انہاں اُتے قبضہ کر ليا تے ہن مذکورہ ہن گھاٹ انہاں دے درمیان خط فاصل اے ۔ ایہ ناں توں بخوبی اندازہ اے ایہ ترکی نسل نيں تے بعد وچ ایہ بلوچ اکھوائے نيں ۔
سر پرہ[سودھو]
یہ قبیلہ جزواً بلوچ تے جزواً افغان ماخذ دا اے ۔ قدیم تر حصہ شہاوانی دا اے ، جو شہدا نامی ابن داوَد رند دی اولاد نيں ، جو تیرہ قرن پہلے رہندا سی ۔ باقی سب بے گانے لوک نيں ۔
عمرانی[سودھو]
بطور مگسی اک طاءفہ شمار ہوئے نيں ۔ عمرانی عمر برادر غزن ابن علی دی اولاد ہونے دا دعویٰ کردے نيں ، جو میر جلال خان دا اک بیٹا دسیا جاندا اے ۔ ایم ایل ڈیمز دا خیال اے اوہ بلیدیاں دی طرح بلوچ وفاق وچ پنج حصےآں دی تشکیل دے بعد شامل ہوئے نيں ۔
طوقی[سودھو]
طوقیاں دا ناں غالباً قلعہ طوق توں پيا اے ، جداں تیمور نے سیستان توں بست دی طرف کوچ کردے ہوئے 3831ء;247; وچ فتح کیتا سی ۔
کھوسہ[سودھو]
میر جلال خان دے لڑکے ہوت دی اولاد ہونے دا دعویٰ کردے نيں تے مقامی روایات دے مطابق قبیلہ دا بانی کوسیر سی ۔ جو کھوسہ وچ بدل گیا ۔ انہاں نوں کدی کدی مہانا یعنی کشتی گل وی کہیا جاندا اے ۔ کیوں کہ انہاں وچوں چند نے کِسے وقت وچ میر چاکر نوں دریائے سندھ پار کرایا سی ۔ لیکن کھوسہ دا ماخذ کچھ تے معلوم ہُندا اے تے بقول ڈیمز دے بلوچاں نوں ہمیشہ لٹیراں تے ڈاکاں دی شہرت نصیب رہی اے ۔ اس لئی انہاں نوں غیر مہذب القابات ملے ۔ جداں کھوسہ دا مطلب سندھی وچ ڈاکو اے ۔
کھوسہ بلوچاں دا قدیم ٹم اے جس دا ذکر بلوچاں دی شاعری وچ ملدا اے ۔ اوہ نصیر آباد تے سبی دے علاقےآں وچ آباد نيں تے انہاں دی اکثریت سندھ تے تھر پاکر وچ رہندی اے ۔ انہاں دا اک حصہ ڈیرہ غازی خان وچ وی آباد اے ۔ ایہ اک مخلوط قبیلہ اے جس دی ترکیب وچ کھتران ، رند ، حتیٰ جاٹ وی شامل نيں ۔
کہیری[سودھو]
کہیریاں دے بارے وچ بیان کیتا جاندا اے کہ اوہ سیّد نيں تے بلوچاں دے نال آئے سن ۔ مبینہ سیّد ماخذ دی وجہ توں بلوچ انہاں دی بہت عزت کردے نيں ۔ میر معصوم بکھری انہاں نوں سیّد دسدا اے ، جس دا ناں کہیر جنگلی درخت توں ماخوذ اے ۔ جس اُتے انہاں دا اک بزرگ ایداں دے چڑھا جداں گھوڑے اُتے ۔ اوہ آنحضور ﷺ دے اک ہمعصر شاہ قتال توں اپنا شجرہ نسب اخذ کردے نيں تے انہاں دا دعویٰ اے کہ اوہ اپنے رہنما نیامت شاہ دے تحت بلوچاں دے نال مکران آئے سن ۔ ہیوگزبلر دا کہنا اے ، کہیری اک چھوٹا جہا قبیلہ اے ، لیکن انہاں نوں سید یا بلوچ سمجھنا مشکوک اے ۔
گچگی[سودھو]
گچگی جو تھوڑی تعداد وچ ہونے دے باوجود مکران دا طاقت ور ترین گروہ نيں ۔ مکران دے اعلیٰ تے حکمران قبیلے وچ انہاں دا شمار ہُندا اے ۔ یعنیٰ بلوچاں توں وی اعلیٰ ۔ ایہ مکران وچ حکمران وی رہے ۔ انہاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اک بلوچ سردار نے اولاد نئيں کيتی وجہ توں اک راجپوت مار سنگھ نوں اپنا بیٹا بنایا سی جس دی نسل توں ایہ نيں ،
گشکوری[سودھو]
گشکوری بلوچستان وچ ڈومبکی قبیلہ دی اک شاخ اے لیکن پنجاب وچ ایہ اک وڈا تے آزاد قبیلہ منیا جاندا اے ۔ ایہ قبیلہ رند نسل دا مدعی اے تے اپنا انتساب مکران دی گش یا گیش ندی توں کردا اے ۔ مگر ایہ قبیلہ ایرانی تے مغربی بلوچستان وچ نئيں پایا جاندا اے ۔ اس دا مطلب ایہی اے کہ ایہ قبیلہ مشرقی بلوچستان وچ منظم ہويا اے ۔ گشکوری بلوچستان وچ ڈومبکی قبیلہ دی اک شاخ اے لیکن پنجاب وچ ایہ اک وڈا تے آزاد قبیلہ منیا جاندا اے ۔
لغاری[سودھو]
یہ قبیلہ بلوچستان وچ نئيں پایا جاندا اے ، انہاں دی کثیر تعداد پنجاب وچ راجن پور ، ڈیرہ اسمعیل خان توں لے کے مظفر گڑھ تک آباد اے ۔ اس دے علاوہ سندھ وچ وی انہاں دی وڈی تعداد آباد اے ، جتھے ایہ ٹالپوراں دے نال آئے سن ۔ ٹالپور وی لغاریاں دی شاخ نيں ۔ لغاری خود نوں بلوچ کہندے نيں ، مگر حیرت دی گل ایہ اے ایہ رند نئيں بلکہ ہوت دے اخلاف ہونے دے مدعی نيں ، جو بلوچ روایات وچ چرواہا سی ۔
مگسی[سودھو]
ہتو رام دا کہنا اے جس زمانے وچ رنداں تے لاشاریاں دی جنگ ہوئے رہی سی ، ايسے زمانے وچ سردار لاشاری خود جنگ اُتے جایا کردا سی ۔ اس دی غیر حاضری وچ جام نندو اس دا اک مصاحب دے سی اوہ ملک اُتے قابض ہوئے گیا تاں میر گوہرام نوں ملک نوں چھڈ کے چلا گیا ، مگر مگسی ایتھے رہے ۔ انہاں دے طرز لباس تے چال چلن کلہوڑاں توں بہت مشابت رکھدے سن ۔ مگسی لاشاری وی کہلاندے نيں تے ڈیمز
کے مطابق ایہ اپنا ناں مگ توں اخذ کردے نيں ، جو لاشار توں چھیويں پیڑھی وچ سی ۔ پورا قبیلہ جھل وچ رہندا اے لیکن اچھے خاصہ لوک کٹ کر دوسرےآں توں جاملے ۔ انہاں دی کثیر تعداد سندھ تے پنجاب وچ رہائش پزیر اے ۔ قبیلہ دا مرکزہ مگس (ایران) توں آنے دا دعویٰ کردا اے ، جو گوہرام لاشاریاں دی حامیاں اُتے مشتمل اے ۔ مگسی پشت در پشت رنداں دے دشمن رہے نيں تے دونے دے درمیان وقتاً وقتاً شدید لڑائیاں ہُندی رہیاں نيں ۔
محمد حسنی[سودھو]
محمد حسنی جو عرف عام وچ ( ماما سانی ) کہلاندے نيں ۔ ایہ اہم قبیلہ اے تے سیستان ، لورستان دی پہاڑیاں تے بلوچستان دی وادی مشدے ميں رہندے نيں ۔ اوہ شورہ رود توں جنوب وچ ملار تے مغرب وچ پنجگور تک پورے مغربی بلوچستان وچ پائے جاندے نيں تے نوشکی ، چاغی تے سنجرانی علاقہ وچ راس کوہ کامران سلسلہ توں سیستان تک پھیلے ہوئے نيں ۔ انہاں دا ناں کلاسیکی اے تے طاقت ور قبیلہ دا ، جس دا سکندر اعظم نوں بلائی باختر وچ مقابلہ کرنا پيا ۔ اوہ خارانی نوشیروانیاں دے رشتہ دار دسے جاندے نيں تے دونے لُور دے ماما سانیاں دی اولاد دے دعویدار نيں ۔ ماما سانی بلوچستان کابہادر ترین تے وحشی قبیلہ اے تے اپنے ہمسایاں وچ بُرے دوستاں تے سخت دشمناں دی حثیت توں مشہور نيں ۔ محمد حسنی یا ماما سیانی اک خانہ بدوش قبیلہ اے ۔ ایہ راس کوہ کامران دی پہاڑیاں توں سیستان تک ۔ ایہ خاران ، سیستان ، لورستان تے وادی ہلمند دے نال وی ملدے نيں ۔
مقامی محمد حسنی یا ماما سنی لوراں نال تعلق دے دعویدار نيں نوں لارڈ کرزن دی کتاب ’ فارس ‘ وچ ایويں بیان ہوئے نيں کہ اس علاقہ وچ آباد نيں جو ہن وی شولستان کہلاندا اے ، جو مشرق تے جنوب مشرق وچ فارس میدان قزرون تک پھیلا ہويا اے ۔ ایہ قبیلہ اپنے ماخذ اُتے بہت نازان اے تے سیستان توں آنے دا دعویٰ کردا اے تے رستم دی باقیات ہونے دا وی ۔ ایہ لوک اپنی قزقانہ تے غیر قانونی عادات دی بنا اُتے زیادہ بدناں نيں تے ہمیشہ اپنے پہاڑی قلع ( سفید قلعہ جو چٹٓان دی سفیدی دی وجہ توں ایسا کہلاندا اے ) نوں اپنا مقام اجتماع سمجھدے وی نيں تے پناہ گاہ وی ۔ ایہ مشہور قلعہ شیراز دے شمال مشرق وچ پنجاہ میل دور واقع اے ۔
مری[سودھو]
مری قبیلہ مشرقی بلوچستان وچ سندھ تے پنجاب دے سنگم اُتے آباد اے ۔ ایہ سندھ تے پنجاب وچ وی ملدے نيں مگر مغربی تے ایرانی بلوچستان وچ نئيں ملدے نيں ۔
بلوچ روایات دے مطابق میر چاکر ہندوستان جا رہیا سی تاں مریاں دے سردار میر بجار نے ہندوستان جانے توں انکار کر دتا ۔ جس اُتے میر چاکر نے بجار مری اے ۔ مری دے معنی بلوچی وچ ’ جنہاں ‘ دے نيں تے عام رواج دے برخلاف جو کوئی کِسے دا کہنا نئيں مندا اے تے اس دے برخلاف عمل کردا اے تاں اسنوں ’ مری ‘ یعنی جنہاں کہندے نيں ۔
مری انہاں قبیلےآں وچوں نيں جو بعد وچ تشکیل پائے گئے نيں ۔ بلوچاں دی قدیم شاعری وچ انہاں دا ذکر نئيں اے ۔ مری قبیلہ پندرہويں صدی عیسواں دے اوخر وچ تے سولواں صدی دے شروع ( جدوں ارغون دے ہتھوں سبی چھوٹنے اُتے مجبور ہوئے گئے سن ) وچ اس علاقہ وچ جتھے اُتے مری آباد نيں وجود وچ آیا ۔ رنداں دا بشتر حصہ اس وقت میر چاکر دی قیادت وچ مشرق دی طرف پنجاب گیا ، مگر اک چھوٹا جہا حصہ جسنوں پژ رند کہیا جاندا اے ، میر بجار دی قیادت وچ کوہ سلمان دے جنوبی دامن بجا رود تے کوٹ منڈی وچ رہے گیا ۔ ایہ رنداں دا اوہی چھوٹا حصہ سی ، جو سولواں صدی عیسواں دی پہلی دہائی وچ مری دے ناں توں وجود وچ آیا ۔ مری قبیلہ دا ناں منڈاہی دے پہاڑی سلسلے توں ایہ ناں لیا گیا ۔
بعد وچ اٹھارواں صدی عیسواں وچ مریاں نے حسنی قبیلہ نوں مشرقی جانب ہجرت اُتے مجبور کر دتا تے مریاں نے اس قبیلہ دی زمیناں اُتے قبضہ کرکے زیر تصرف علاقہ نوں موجودہ سرحد تک ودھایا ۔ مری خانہ بلوچاں دا اک لڑاکا قبیلہ اے ۔ اوہ جدوں میر نصیر خان دوم دے وقت قلات دے تابع رہے ، میر لیکن نصیر خان دے فوت ہوجانے دے بعد خود نوں قلات دے تسلط توں چھڑا لیا ۔
دائمی جنگاں تے پرت مار دی خاطر مسلسل حملے جو انساناں دی زندگیاں دی قیمت اُتے ختم ہُندے سن ۔ مری قبیلہ نوں روز بروز کمزور کردے جا رہے سن ۔ ایہی وجہ سی راہبر تے تمندار قبائلی گروپاں دے وڈیرے ہور بلوچ حتیٰ پشتوناں ، براہویاں ، جٹ وغیرہ نوں وڈی خوشی توں قبول کرلیندے سن ۔ مثال دے طور اُتے مزرانی دی ترکیب وچ کھتران تے جٹ اکثریت رکدے نيں ۔ بجارانی دی ترکیب وچ اک وڈی تعداد پشتوناں تے براہویاں دی اے ۔
مریاں دا علاقہ بگٹیاں دے نال تے انہاں دی طرح پہاڑی اے ، جتھے پانی نئيں ہونے دی وجہ توں زراعت نہ ہونے دے برابر اے ۔ انہاں دی شورش پسندی دی وجہ توں انہاں دے ہمسایئے بہت نالاں رہے ۔ تے انہاں نے انگریزاں نوں وی بہت تنگ کیتا ۔
کلمہ مری ’ مر ‘ توں متشق اے ، جس دے معنی پہاڑ دے نيں ۔ ایہ کلمہ افغانستان ایران تے برصغیر دے بوہت سارے قبیلہ شہر تے افراد دے ناواں وچ استعمال ہويا اے ۔ اس وچ ’ ی ‘ نسبتی اے تے اس دے معنی پہاڑ اُتے رہنے والے ۔
ماموجو[سودھو]
ماموجاوَ غلزئی افغان ہونے دا دعویٰ کردے نيں تے اپنے آپ نوں قدیم باشندے کہندے نيں ۔ لیکن انہاں دا سندھی جو اُتے ختم ہُندا اے ، جو حالت اضافی دا نشان اے تے انہاں دے جدگالی ماخذ دی نشان دہی کردا اے ۔ لیکن اپنے سرخ وسفید رنگاں تے نیلی اکھاں دی وجہ توں ممتاز نيں ۔
نوشیر وانی[سودھو]
نو شیرونیاں دا دعویٰ اے کہ اوہ کیانی ملوک توں متعلق نيں ، لیکن اس دی صداقت نوں دلائل و براہن توں ثابت نئيں کیتا جاسکدا اے ۔ اُتے خاران وچ ملوک دے آثار کثیر نيں ۔ ایہ گل یقنی اے کہ گروہ دے بانی نے انہاں نوں اپنا ناں دتا اے ۔ لیکن عجیب و غریب گل ایہ کہ سردار خاران نوں نادر شاہ تے درانی بادشاہاں دی طرف توں ملی ہوئی اسناد وچ صرف آخری مورقہ 6971ء;247; وچ خارانی سردار نوں بلوچ نوشیروانی دے ناں توں خطاب کیتا گیا اے ۔ سابقہ اسناد وچ بلوچ خارانی یا بلوچ رخشانی دے خطاب توں موسوم ہُندے رہے نيں ۔ اُتے آخری خطاب نوشیرونیاں دے ماخذ دے بیان نوں کچھ تقویت دیندا اے ۔ جس دے مطابق انہاں دے مورث اعلیٰ نوشیروان نے علاقہ دی تنہا حالت دے پیش نظر تے وادی رخشان توں مکران جانے والے قافلاں نوں پرتن دے نقطہ نظر توں اپنے آپ نوں دریائے سراپ دے اک معاون یا دریائے گرگ اُتے واقع اک قلعہ وچ مستحکم کر ليا ۔ ایہ دریا ہن وی نوشیروان پیشی کہلاندا اے ۔ اس دی طاقت نوں دیکھ کے خاران دے صف اول دے گروہ پیرک زئی سردار نے اپنی بیٹی دی شادی اس توں کردتی تے ايسے دی اولاد ہُندے ہُندے سرداری تک پہنچ گئی ۔ تاریخی طور اُتے نوشیروان اس پُر دور آشوب وچ منظر عام اُتے آئے جدوں سترواں صدی عیسواں دے اواخر تے اٹھارواں صدی عیسواں دے اوائل دے وسط وچ افغانستان افراتفری دی لپٹ وچ سی ۔
نچاری[سودھو]
نچاری گو عدی حثیت توں غیر اہم اے ں ۔ اُتے اوہ اک قدیم قیبلہ نيں ۔ قبیلہ نے اپنے سابقہ ایام وچ براہوئی دالحکومت نوں اپنا ناں دتا سی ۔ جو آئین اکبری وچ قلات نچارہ مزکور اے ۔ بعد وچ قلات بلوچ مشہور ہويا ۔ مقامی روایات دے مطابق نچاری الیکو زئی افغان نيں ۔ انہاں دا مورث الیکو اپنے ڑیورں سمیت افغانستان توں نچارہ آیا سی ۔ جو اس وقت اک جدگال دے قبضہ وچ سی تے و0 وادی ہمیر وچ رہندا سی ۔ رند بلوچ موسیٰ تے بنگلزئی براہوئیاں دا مورث بنگل بعد وچ نچارہ آئے تے الیکو توں مل کے ہمیر نوں مار دتا تے علاقہ آپس وچ باٹ لیا ۔
واشکی[سودھو]
واشکی دعوا کردے نيں کہ اوہ واشک دے بانی ملک دینار دے نال ایران توں آئے سن ۔
ماخذ[سودھو]
بلوچستان گزیٹیر
ہتو رام ۔ بلوچستان