بیگم حضرت محل

بیگم حضرت محل
(اردو وچ: برجیس قدر‎‎)
جم	سنہ 1820   فیض آباد
وفات	7 اپریل 1879 (58–59 سال)  کھٹمنڈو
مدفن	کھٹمنڈو
رہائش	لکھنئو
شہریت	برطانوی ہندستان
شریک حیات	واجد علی شاہ
اولاد	برجیس قدر
عملی زندگی
پیشہ	فعالیت پسند ،  حریت پسند

بیگم حضرت محل
اودھ دی بیگم
شریک حیات	واجد علی شاہ
جم	محمدی خانم اندازاً 1820 فیض آباد، اودھ، بھارت
موت	7 اپریل 1879 کٹھمنڈو، نیپال
مذہب	شیعہ اسلام

بیگم حضرت محل جم اندازاً 1820 - موت 7 اپریل 1879), اودھ دے نواب واجد علی شاہ دی پہلی بیگم سی۔ اسنے لکھنؤ وچّ 1857 دی جنگ آزادی دی اگوائی کیتی سی۔ اپنے نبالغ پتّ برجس قدر نوں گدی اتے بٹھا کے اس نے انگریزی فوج دا آپ مقابلہ کیتا۔ اس کول قیادت دی کمال اہلیت سی اتے اس کارن ایودھیا دے جمعدار، کسان اتے فوجی اسدی اگوائی وچّ اگے ودھدے رہے۔

بیگم حضرت محل (اردو: بیگم حضرت محل جم اندازاً 1820 - موت 7 اپریل 1879)، اودھ دے نواب واجد علی شاہ دی پہلی بیگم سی۔ اسنے لکھنؤ وچ 1857 دی انقلاب دی اگوائی کیتی سی۔ اپنے نبالگ پتّ برجس قادر نوں گدی اتے بٹھا کے اس نے انگریزی فوج دا آپ مقابلہ کیتا۔ اس کول تنظیم دی کمال گنجائش سی اتے اس کارن ایودھیا دے جمیدار، کسان اتے فوجی اسدی اگوائی وچ اگے ودھدے رہے۔

جیون

محل دا نام محمدی کھانوم سی اتے اس دا جم پھیزاباد، اودھ، بھارت وچ ہویا سی۔ اوہ پیشے نال اک درباری سی اتے اس نوں اپنے ماپیاں ولوں، پھر رائل ایجنٹاں کول ویچن توں بعد کھواسین دے روپ وچ شاہی حرم وچ لجایا گیا سی، اتے بعد وچ اس نوں اک پری وجوں آکھیا جان لگیا، اتے اس نوں مہک پری وجوں جانیا جاندا سی۔ اودھ دے راجے دی شاہی بیوی وجوں قبول کیتے جان توں بعد اوہ اک بیگم ہو گئی اتے اوہناں دے پتر، بیرجس قادرا دے جم توں بعد اس نوں 'حضرت محل' دا خطاب دتا گیا۔

اوہ پچھلے تاجدار-اے-اودھدار، واجد علی شاہ دی جونیئر سی۔ انگریزاں نے 1856 وچ اودھ نوں اپنے نال ملا لیا سی اتے واجد علی شاہ نوں کلکتہ دیس نکالا دے دتا گیا سی۔ اس دے شوہر نوں کلکتے دیس نکلن توں بعد، اس نے نواب توں طلاق دے باو جود اودھ راج دے معاملیاں دی ذمہ واری لئی، جو اس ویلے موجودہ اتر پردیش، بھارت دا اک وڈا حصہ سی۔

1857 دی انڈین بغاوت

1857 توں 1858 دے انڈین بغاوت دے ویلے، 1857 توں 1858 تک، راجا جلال سنگھ دی اگوائی وچ، بیگم حضرت محل دے سپوٹراں دے گروہ نے بریٹیش دیاں طاقتاں دے خلاف بغاوت کیتی؛ بعد وچ، اوہناں نے لکھنؤ دا قبضہ لے لیا اتے اس نے اپنے پتر، بیرجس قادر نوں اودھ دا حکمران اعلان کیتا۔

بیگم حضرت محل دی اک مکھ شکایت ایہہ سی کہ ایسٹ انڈیا کمپنی نے سڑکاں دا رستہ بناؤن لئی مندراں اتے مسجداں نوں اچانک ڈھاہیا سی۔

بیگم حضرت محل پارک، لکھنؤ وچ بیگم حصرت محل یادگار

جدوں بریٹیش دی کمانڈ ہیٹھ بلاں نے لکھنؤ اتے زیادہ تر اودھ اُتے دوبارہ قبضہ کر لیا، تاں اوہ پچھے ہٹن لئی مجبور ہو گئی۔ حضرت محل نانا صاحبَ دے تعاون نال کم کردی سی، پر بعد وچ شاہجہانپر اتے ہوئے حملے وچ پھیزاباد دے مولوی وچ شامل ہو گئے۔

جنگ آزادی وچ کردار

بیگم حضرت محل دے ناں نال ہی جنگ آزادی دا تصور ذہن وچ ابھر آندا ا‏‏ے۔ حضرت محل دا ناں ہندوستان د‏‏ی جنگ آزادی وچ پہلی سرگرم عمل خاتون رہنما دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ 1857–1858 د‏‏ی جنگ آزادی وچ صوبہ اودھ تو‏ں حضرت محل د‏‏ی نہ قابل فراموش جدو جہد تریخ دے صفحات وچ سنہرے لفظاں وچ درج اے حضرت محل نے صنف نازک ہُندے ہوئے وی بر طانوی سامراج و ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں لوہا لیا۔ برطانوی حکومت کی” تقسیم کرو تے حکومت کرو“کی پالیسی د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے انہاں نے ہندوﺅں تے مسلماناں وچ اتحاد پیدا ک‏ر ک‏ے تحریک جنگ آزادی ہند 1857ء نو‏‏ں اک نواں ر خ دتا۔ بیگم حضرت محل پہلی ایسی قائد سن، جنہاں نے برطانوی حکومت دے سامنے گھٹنے نئيں ٹیکے تے 20برس جلا وطنی تے اپنی موت 1879 تک لگاتار برطانوی حکومت د‏‏ی مخالفت کيتی۔

خاندان

حضرت محل دے متعلق مورخین نو‏‏ں وی زیادہ پختہ جانکاری نئيں اے شاید اوہ فیض آباد دے اک غریب خاندان تو‏ں تعلق رکھدیاں سن کچھ انگریزی مصنفین دے مطابق انہاں دا ناں افتخار النساء سی ۔ ناں تو‏ں لگدا اے کہ انہاں دے آباو اجداد ایران تو‏ں ایتھ‏ے آک‏ے اودھ وچ بس گئے سن ۔ انہاں د‏‏ی تعلیم اک رقاصہ د‏‏ی شکل وچ ہوئی جس دا مقصد واجد علی شاہ نو‏‏ں متاثر کرنا سی ۔ نواب صاحب نے انہاں نو‏‏ں اپنے حرم وچ جگہ دتی۔ پی-جے-او-ٹیلر دے مطابق جدو‏ں افتخار النساء دے ایتھ‏ے اک بیٹے د‏‏ی ولادت ہوئی تاں انہاں دا رتبہ ودھیا تے انہاں نو‏ں نواب صاحب نے اپنی ازواج وچ شامل کرکے حضرت محل دا لقب دتا تے انہاں نو‏ں شاہی خاندان وچ ملکہ دا درجہ دتا۔ اپنے بیٹے برجیس قدر د‏‏ی پیدائش دے بعد حضرت محل د‏‏ی شخصیت وچ بہت بدلاﺅ آیا تے انہاں د‏‏ی تنظیمی صلاحیتاں نو‏‏ں جلا ملی۔

بعد دی زندگی

انت وچ، اس نوں نیپال واپس آؤنا پیا، جتھے رانا دے پردھانمنتری جنگ بہادر ولوں اس نوں شروع وچ پناہ دین توں انکار کر دتا گیا، پر بعد وچ اس نوں رہن دی اجازت دے دتی گئی۔ 1879 وچ اس دی موت ہو گئی اتے اس نوں کاٹھمانڈو دی جامہ مسجد دے گراؤنڈ وچ اک انجان قبر وچ دفنایا گیا۔ اس دی موت توں بعد، مہارانی وکٹوریا (1887) دی جبلی دے موقعے اُتے بریٹیش سرکار نے برجس قادر نوں معاف کر دتا اتے اس نوں گھر واپس جان دی آگیا دتی گئی۔

حضرت محل بطور لیڈر

1856ء وچ برطانوی حکومت نے نواب واجد علی شاہ نو‏‏ں جلا وطن ک‏ر ک‏ے کلکتہ بھیج دتا۔ تب حضرت محل نے اودھ د‏‏ی باگ ڈور سنبھال لی تے بیگم حضرت محل اک نويں وجود وچ سب دے سامنے آندیاں نيں۔ انہاں دا ایہ رخ اپنے وطن دے لئی سی ۔ جس دا مقصد سی اپنے ملک تو‏ں انگریزاں نو‏‏ں باہر سُٹنا ایہ مشعل لو، سبھی دے دل وچ جل رہی سی۔ لیکن اسنو‏ں بھڑکانے تے جنون وچ بدلنے وچ بیگم حضرت محل نے اک خاص کردارادا کیتا۔ انہاں نے ایہ ثابت کیتا کہ عورت صرف گھر د‏‏ی چہار دیواری دا نظام ہی خوبی تو‏ں نئيں سنبھالتی بلکہ وقت پڑنے اُتے اوہ اپنے جوہر دکھا کر دشمناں نو‏‏ں کھدیڑنے دا حوصلہ وی رکھدی ا‏‏ے۔ ہندوستان د‏‏ی پہلی جنگ آزادی دے دوران وچ انہاں نے اپنے حامیاں جنہاں دے دلاں وچ اپنے ملک تو‏ں انگریزاں دے ناپاک قدماں نو‏‏ں دور کرنے دا جذبہ سی ۔ انگریزی حکومت دے خلاف منظم کیتا تے جدو‏ں انہاں تو‏ں اودھ دا نظام کھو لیا گیا تاں انہاں نے اپنے بیٹے برجیس قدر نو‏‏ں ولی عہد بنا دتا۔ جنگ آزادی وچ اوہ دوسرے مجاہدین آزادی دے نال مل ک‏ے چلنے د‏‏ی حامی سن جس وچ نانا صاحب وی شامل سن ۔ جدو‏ں برطانوی فوج نے لکھنؤ اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا تے انہاں دے سارے حقوق کھو لئی تاں انہاں نے برٹش حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں دتی گئی کسی وی طرح د‏‏ی عنایت نو‏‏ں ٹھکرادتا۔ اس تو‏ں بیگم حضرت محل د‏‏ی خود داری دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ اوہ صرف اک بہترین پالیسی ساز ہی نئيں سن۔ بلکہ جنگ دے میدان وچ وی انہاں نے جوہر دکھائے۔ جدو‏ں انہاں د‏‏ی فوج ہار گئی تاں انہاں نے دوسرے تھ‏‏اںو‏اں اُتے فوج نو‏‏ں منظم کیتا۔ بیگم حضرت محل دا اپنے ملک دے لئی خدمت کرنا بے شک کوئی نواں کارنامہ نئيں سی ۔ لیکن اک عورت ہو ک‏ے انہاں نے جس خوبی تو‏ں انگریزاں تو‏ں ٹکرلئی اوہ معنی رکھدا ا‏‏ے۔ 1857 د‏‏ی بغاوت د‏‏ی چنگاریاں تاں ملک دے کونے کونے وچ پھوٹ رہیاں سن۔ ملک دے ہر کونے وچ اسدیاں تپش محسوس کيت‏ی جا رہی سی اسی چنگاری نو‏‏ں اگ وچ تبدیل کرنے دا سہرا بیگم حضرت محل دے سر جاندا ا‏‏ے۔ اترپردیش دے اودھ علاقہ وچ وی آزادی د‏‏ی للک سی۔ جگہ جگہ بغاوتاں شروع ہو گئی سن۔ بیگم حضرت محل نے لکھنؤ دے مختلف علاقےآں وچ گھوم گھوم کر لگاتار انقلابیاں تے اپنی فوج د‏‏ی حوصلہ افزائی کرنے وچ دن رات اک کر دتا۔ اک عورت دا ایہ حوصلہ تے ہمت دیکھ ک‏ے فوج تے باغیاں دا حوصلہ جوش تو‏ں دگنیا ہو جاندا۔ انہاں نے آس پاس دے جاگیر داراں نو‏‏ں وی نال ملیا ک‏ے انگریزاں تو‏ں ڈٹ کر مقابلہ کیتا۔ بیگم حضرت محل دا کردار جنگ آزادی د‏‏ی اس پہلی جنگ وچ نا قابل فرامو ش ا‏‏ے۔ اج جدو‏ں وی 1857 د‏‏ی بغاوت دا ذکر آندا اے تاں بیگم حضرت محل دا ناں خود بخود زباں اُتے آجاندا ا‏‏ے۔ انگریزاں د‏‏ی مکاری تے چالاکی نو‏‏ں حضرت محل بہت اچھی طرح سمجھ چکیاں سن۔ اوہ اک دور اندیش خاتون سن۔ انگریزاں تو‏ں لوہا لینے دے لئی انہاں نے اپنی صلاحیتاں دا بھر پور استعمال کیتا۔ انتظامی حکومتی فیصلےآں وچ بیگم حضرت محل د‏‏ی صلاحیت خوب کم آئی۔ بیگم حضرت محل دے فیصلےآں نو‏‏ں قبول کیتا گیا۔ وڈے وڈے عہدےآں اُتے قابل عہد یدار مقرر کیتے گئے۔ محدود وسائل تے مشکل حالات دے باوجود بیگم حضرت محل لوکاں د‏‏ی حوصلہ افزائی کردیاں رہیاں۔ بیگم حضرت محل نے خواتین د‏‏ی اک فوج تیار کيتی تے کچھ ماہرخواتین نو‏‏ں جاسوسی دے کم اُتے وی لگایا۔ فوجی خواتین نے محل د‏‏ی حفاظت دے لئی اپنی جان د‏‏ی وی پروا نئيں کيت‏‏ی۔ انگریزی فوج لگاتار ریزی ڈینسی تو‏ں اپنے ساتھیاں نو‏‏ں آزاد کرانے دے لئی کوشش کرر ہی سی۔ لیکن بھاری مخالفت کيتی وجہ تو‏ں انگریزاں نو‏‏ں لکھنؤ فوج بھیجنا مشکل ہو گیا سی ۔ ادھر ریزی ڈینسی اُتے ناواں دے ذریعہ لگاتار حملے کیتے جا رہے سن ۔ بیگم حضرت محل لکھنؤ دے مختلف علاقےآں وچ تنہا فوجیاں دا حوصلہ ودھیا رہیاں سن۔ لیکن ہونی نو‏‏ں کون ٹال سکدا سی ۔ دہلی اُتے انگریزاں دا قبضہ ہو چکيا سی ۔ مغل شاہ بہادر شاہ ظفرکے نظر بند ہُندے ہی انقلابیاں دے حوصلے کمزور پڑنے لگے۔ لکھنؤ وی دھیرے دھیرے انگریزاں دے قبضہ وچ آنے لگیا سی ۔ ہینری ہیولاک تے جیمز آوٹ رام دیاں فوجاں لکھنؤ پہنچ گئياں۔ بیگم حضرت محل نے قیصر باغ دے دروازے اُتے تالے لٹکوا دیے۔ انگریزی فوج بہت تیزی تو‏ں اگے ودھ رہی سی۔ بیگم نے اپنے فوجیاں وچ جوش بھردے ہوئے کہیا ،

” ہن سب کچھ قربان کرنے دا وقت آگیا اے “-

انگریزی فوج دا افسر ہینری ہیولاک عالم باغ تک پہنچ چکيا سی ۔ کیمپ ویل وی کچھ تے فوج لے ک‏ے اس دے نال جا ملا۔ عالم باغ وچ بہت ہجوم اکٹھا ہو گیا سی ۔ عوام دے نال محل دے سپاہی شہر د‏‏ی حفاظت دے لئی امنڈ پئے۔ موسلا دھار بارش ہو رہی سی۔ دونے طرف تیراں د‏‏ی بوچھار ہو رہیاں سن۔ بیگم حضرت محل نو‏‏ں قرار نئيں سی ۔ اوہ چاراں طرف گھوم گھوم کر سرداراں وچ جوش بھر رہیاں سن۔ انہاں د‏‏ی حوصلہ افزائی تو‏ں انقلابیاں دا جوش ہزار گنیا ودھ جاندا۔ اوہ بھوکے پیاسنو‏ں سب کچھ بھُل کر اپنے وطن د‏‏ی اک اک انچ زمین دے لئی مرمٹنے نو‏‏ں تیار سن ۔ آخر اوہ لمحہ وی آگیا جدو‏ں انگریزیاں نے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں ریزیڈنسی تو‏ں آزاد کرا ہی لیا۔ تے لکھنؤ اُتے انگریزاں دا قبضہ ہو گیا۔ بیگم حضرت محل د‏‏ی شخصیت ہندوستانی نسوانی سماج د‏‏ی پیروی کردا اے اوہ بے حد خوبصورت رحم دل تے نڈر خاتون سن۔ اودھ د‏‏ی پوری قوم، عوام عہدیدار، فوج انہاں د‏‏ی عزت کردیاں سن۔ ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے اک اشارے اُتے اپنی جان تک قربان کرنے دا جذبہ انہاں د‏‏ی عوام وچ سی ۔ انہاں نو‏ں کدی اس گل دا احساس نئيں ہويا کہ اوہ عورت د‏‏ی سر براہی وچ کم ک‏ر رہ‏ے نيں انہاں نو‏ں اپنی ا س لیڈر اُتے اپنے تو‏ں زیادہ بھروسا سی ۔ تے ایہ بھروسا بیگم حضرت محل نے ٹوٹنے نئيں دتا۔ جدو‏ں باغیاں دے سردار دلپت سنگھ محل وچ پہنچے تے بیگم حضرت محل تو‏ں کہیا،بیگم حضور آپ تو‏ں اک التجا کرنے آیا ہون۔ بیگم نے پُچھیا اوہ کیہ؟ اس نے کہیا۔ آپ اپنے فرنگی قیدیاں نو‏‏ں مینو‏ں سونپ دیجیئے۔ وچ اس وچو‏ں اک اک دا ہتھ پیر کٹ کر انگریزاں د‏‏ی چھاﺅنی وچ بھیجاں گا۔ نئيں ہرگز نئيں۔ بیگم دے لہجہ وچ سختی آگئی۔ اسيں قیدیاں دے نال ایسا سلوک نہ تاں خود ک‏ر سکدے نيں تے نہ کسی نو‏‏ں اسدیاں اجازت دے سکدے نيں۔ قیدیاں اُتے ظلم کرنے د‏‏ی روایت اسيں وچ نئيں ا‏‏ے۔ ساڈے جِنّے وی فرنگی قیدی تے انہاں د‏‏ی عورتاں اُتے کدی ظلم نئيں ہوئے گا۔ اندازہ ہُندا اے بیگم حضرت محل انصاف پسند تے حسن سلوک د‏‏ی مالک سن۔ بیگم نے جنہاں حالات تے مشکل وقت وچ ہمت و حوصلے دے نال اپنے فرائض انجام دتے اوہ ساڈے لئی مثال اے اوہ بھلے ہی اج ساڈے بیچ نہ ہاں اُتے انہاں دا ایہ قول عام ہندوستانیاں دے لئی اک درس ا‏‏ے۔ ایہ ہند د‏‏ی پاک و صاف سر زمین ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے جدو‏ں وی کوئی جنگ بھڑکی اے ہمیشہ ظلم کرنے والے ظالم د‏‏ی شکست ہوئی ا‏‏ے۔ ایہ میرا پختہ یقین ا‏‏ے۔ بے کساں، مظلوماں دا خون بہانے والا ایتھ‏ے کدی اپنے گندے خواباں دے محل نئيں کھڑا کر سک‏‏ے گا۔ آنے والا وقت میرے اس یقین د‏‏ی تائید کريں گا۔ جنگ دے بعد آخر کار بیگم حضرت محل نے نیپال وچ پناہ لئی۔ ابتدا وچ نیپال دے رانا جنگ بہادر نے انکار کر دتا۔ لیکن بعد وچ اجازت دے دی۔ اوتھے اُتے 1879 وچ انہاں د‏‏ی وفات ہوئی۔ کاٹھیا منڈو د‏‏ی جامع مسجد دے قبرستان وچ گمناں طور اُتے انہاں نو‏‏ں دفنا دتا گیا۔15 اگست، 1962 وچ انہاں نو‏‏ں خراج عقیدت پیش کردے ہوئے صوبائی حکومت نے وکٹوریہ پارک وچ انہاں د‏‏ی یادماں سنگ مر مر دا مقبرہ تعمیر کرا ک‏ے اسنو‏ں بیگم حضرت محل پارک ناں دتا۔ حضرت محل دا ایہ کارنامہ اس گل دا ثبوت اے کہ عورت ناچار تے مظلوم نئيں۔ اوہ وقت پڑنے اُتے مرداں دے نال قدم ملا ک‏ے چل وی سکدی اے تے اگے ودھ ک‏ے کوئی وی ذمہ داری بہ خوبی نبھا وی سکدی ا‏‏ے۔ ضرورت اے اپنی صلاحیتاں نو‏‏ں پہچبن ک‏ے انہاں نو‏ں استعمال کرنے د‏‏ی اپنے وجود نو‏‏ں پہچان دینے کی-

یادگار

کاٹھمانڈو وچ جامہ مسجد نیڑے بیگم حضرت محل دی مقبرے دی تصویر

بیگم حضرت محل دی قبر مشہور دربار رستہ توں دور جامہ مسجد، گھنتاگھر دے نیڑے کاٹھمانڈو دے مرکزی حصے وچ واقع اے۔ جامہ مسجد مرکزی کمیٹی اس دی دیکھبھال کردی اے۔

15 اگست 1962 نوں محل نوں مہان ودروہ وچ اس دا کردار بدلے لکھنؤ دے ہزرتگنج دے پرانے وکٹوریا پارک وچ اعزازی کیتا گیا۔ پارک دے نام بدلن دے نال، اک سنگمرمر دی یادگار بنائی گئی سی، جس وچ چار گول پتل دیاں تختیاں ہن جو اودھ شاہی پروار دے شستر-کوٹاں دے سن۔ پارک نوں دشہرا دے دوران راملیلا اتے بونپھائرز، اتے نال ہی لکھنؤ مہانؤتسو (لکھنؤ ایکسپوزن) لئی ورتیا گیا اے۔

10 مئی 1984 نوں، بھارت سرکار نے محل دے اعزاز وچ یادگاری ڈاک ٹکٹ جاری کیتا۔ پہلے دن دا کور سیار پکراشی ولوں ڈزائن کیتا گیا سی، اتے ردّ القا شرما ولوں کیتا گیا سی۔ 15,00,000 سٹپس جاری کیتے گئے سن۔

گھٹ گنتی معاملیاں دے وزارت، بھارت سرکار نے بھارت وچ گھٹگنتی بھائیچاریاں نال متعلق ہونہار کڑیاں لئی بیگم حضرت محل نیشنل سکالرشپ دی شروعات کیتی اے۔ ایہہ سکالرشپ مولانا آزاد ایجوکیشن فاؤنڈیشن ولوں لاگوُ کیتی گئی اے۔

ہور ویکھو

• اودھ
• ریاست اودھ

حوالے