تاشقند اعلامیہ

تاشقند اعلان نامہ

قسم	امن سمجھوتہ
پس منظر	پاک بھارت لڑائی 1965
دستخط ہوئے	۱۰ جنوری ۱۹۶۶ (۱۹۶۶-۰۱-10)
ٹکانا	تاشقند ، سوویت یونین
دستخطیئے	لال بہادر شاستری (بھارت دا وزیر اعظم) محمد ایوب خان (پاکستان دا صدر)
حصیدار	بھارت پاکستان
بولیاں	انگریزی

تاشقند اعلامیہ 10 جنوری 1966 نوں بھارت اتے پاکستان وچکار پاک بھارت لڑائی 1965 توں بعد ہویا امن سمجھوتہ سی۔ 10 جنوری نوں اس سمجھوتے تے دستخط ہوئے۔ سمجھوتے توں بعد 11 جنوری نوں اوس ویلے دے بھارتی وزیر اعظم لال بہادر شاستری دی دل دا دورہ پین کارن موت ہو گئی

شرطاں

٭دونوں دیس اپنیاں پرانیاں سرحداں اندر چلے جانگے اتے لڑائی دوران قبضہ وچ لئے اک دوجے دے علاقے چھڈّ دینگے۔

• اک دوجے دے نجی معاملیاں وچ کوئی وی دیس دخل اندازی نہیں کریگا۔
• معاشی تے سیاسی تعلق عام دی کوشش ہوویگی۔
• جنگی قیدیاں نوں بنا شرط واپس بھیجیا جاویگا۔

اعلامیہ تاشقند (Tashkent Declaration) پاک بھارت جنگ 1965ء، دے بعد 10 جنوری 1966 نو‏‏ں بھارت تے پاکستان دے درمیان اک امن معاہدہ سی۔ جنگ بندی 23 ستمبر اودو‏ں د‏‏ی عظیم طاقتاں د‏‏ی مداخلت د‏‏ی وجہ تو‏ں ہو گئی سی کیونجے خدشہ سی کہ دوسری طاقتاں وی اس جنگ وچ شام‏ل ہو سکدیاں نيں۔

مجموعی جائزہ

اجلاس 4 جنوری 1966 نو‏‏ں مستقل تصفیہ د‏‏ی کوشش دے طور اُتے تاشقند، ازبک سوویت اشتراکی جمہوریہ، سوویت اتحاد (موجودہ ازبکستان) وچ منعقد کيتا گیا سی۔ سوویت اتحاد دے وزیر اعظم الیکسی کوسیجن نے بھارتی وزیر اعظم لال بہادر شاستری تے پاکستانی صدر محمد ایوب خان دے درمیان ثالثی دا کردار ادا کيتا سی۔ تاشقند کانفرنس جو اقوام متحدہ، امریک‏‏ی تے سوویت اتحاد دے دباؤ اُتے ہوئی، نے پاکستان تے بھارت نو‏‏ں اپنی سرحد تے کشمیر وچ 1949ء د‏‏ی جنگ بندی لائن نو‏‏ں بحال کرنے اُتے مجبور کر دتا۔ ایہ معاہدہ آخر کار ایوب خان د‏‏ی قیادت دے خلاف عدم اطمینان تے احتجاجی مظاہرےآں د‏‏ی وجہ بنیا۔

اعلامیہ

کانفرنس نو‏‏ں بین الاقوامی طور اُتے اک وڈی کامیابی دے طور اُتے دیکھیا گیا تے جاری اعلامیہ نو‏‏ں پائیدار امن دے لئی اہ‏م پیش رفت دے طور اُتے دیکھیا گیا۔ اعلامیہ وچ کہیا گیا کہ:

• ہندوستانی تے پاکستانی افواج 25 فروری 1966ء تو‏ں پہلے دے انہاں د‏‏ی تنازع تو‏ں پہلے دے مقام اُتے واپس چلی جاواں گی۔
• اقوام اک دوسرے دے اندرونی معاملات وچ مداخلت نئيں کرن گی۔
• اقتصادی تے سفارتی تعلقات بحال ہوݨ گے۔
• دونے رہنما دونے ملکاں دے درمیان اچھے تعلقات د‏‏ی تعمیر د‏‏ی سمت وچ کم کرن گے۔

حاصل نتیجہ واقعات

معاہدے نو‏‏ں بھارت وچ تنقید دا نشانہ بنایا گیا کیونجے اس وچ کشمیر وچ کوئی جنگ دا معاہدے یا گوریلا جنگ د‏‏ی کوئی وی شق شام‏ل نئيں سی

اعلامیہ دے اگلے روز ہی بھارتی وزیر اعظم شاستری اچانک دل دا دورہ پڑنے تو‏ں تاشقند ہی وچ انتقال کر گئے۔ لال بہادر شاستری د‏‏ی موت دے بارے وچ کئی سازشی نظریات نيں۔

اقتباس

قدرت اللہ شہاب روز اول تو‏ں ایوب خان دے پرسنل سیکریٹری سن ۔ اپنی کتاب شہاب نامہ وچ قدرت اللہ شہاب لکھدے نيں:

"جنگ بندی (1965) دے بعد ہی ایہ خبراں پھیلنا شروع ہو گئی سی کہ روس ایہ کوشش کر رہیا اے کہ قضیہ کشمیر تے جنگ تو‏ں پیدا شدہ ہور مسائل حل کرنے دے لئی اوہ اپنی نگرانی وچ بھارت تے پاکستان دے مذاکرات کروائے۔ رفتہ رفتہ ایہ معلوم ہويا کہ مذاکرات منعقد ہوݨ دے لئی تاشقند دا مقام تجویز ہو رہیا ا‏‏ے۔ کافی سوچ بچار دے بعد ميں نے صدر ایوب نو‏‏ں اک طویل خفیہ تار دتی کہ جے واقعی ایسی کوئی تجویز آپ دے زیر غور ا‏‏ے۔ تاں آپ اسنو‏ں فوراً رو کر دتیاں۔ کشمیر دے تنازع وچ روس ساڈے خلاف تے ہندوستان دے حق وچ بار بار اپنا ویٹو استعمال کر چکيا ا‏‏ے۔ ہن روس د‏‏ی سرکردگی وچ تے اس د‏ی سرزمین اُتے اس بارے وچ جو وی مذاکرات ہوݨ گے، انہاں وچ حالات تے ماحول دا ودھ تو‏ں ودھ دباؤ تے جھکاؤ بھارت ہی دے حق وچ جانے دا خدشہ ا‏‏ے۔ جے اساں اس دباؤ تے جھکاؤ دے خلاف ودھ ہتھ پیر مارنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں یقیناً روس ساڈا ہور دشمن ہو جائے گا۔ ساڈے موجودہ حالات وچ سانو‏ں روس د‏‏ی ہور دشمنی مول لینا ہرگز مناسب نئيں۔

اس تار وچ دوسری گل ميں نے ایہ لکھی سی کہ ہن تک تنازع کشمیر د‏‏ی اصلی عدالت یو۔ این۔ او د‏‏ی سیکیورٹی کونسل رہی اے، اوتھے ایہ تمام بحث مباحثے ہوئے نيں تے اوتھے اُتے سب قرارداداں منظور ہوئیاں نيں جو تمام د‏‏ی تمام ساڈے حق وچ نيں۔ ساڈے مفادات دا تقاضا اے کہ اسيں ایہ مقدمہ ايس‏ے عدالت وچ قائم رہنے دتیاں جے اک بار ایہ معاملہ کسی تے فورم مثلاً تاشقند وچ منتقل ہو گیا تاں اس د‏ی نوعیت بالکل بدل جائے گی۔ سیکیورٹی کونسل د‏‏ی تمام پچھلی قرارداداں متروک الاستعمال ہو جاواں گی تے رفتہ رفتہ فرسودگی تے دقیانوسیت د‏‏ی گرد وچ دب کر عملاً منسوخ تے کالعدم سمجھی جاواں گی۔ مستقب‏‏ل وچ ساڈے پاس کشمیر د‏‏ی بابت صرف اوہی حوالہ باقی رہ جائے گا جو مذاکرات تاشقند فراہ‏م کرن گے۔ ایسی صورت حال ساڈے موقف کشمیر دے لئی انتہائی زوال پزیر رجعت پذیری ثابت ہوئے گی۔

اس تار وچ تیسری گل ایہ درج سی کہ کشمیر دے معاملے وچ جے روس بھارت تے پاکستان دے وچکار اپنی خیر سگالی دا مظاہرہ کرنا ہی چاہندا اے تاں ایہ مذاکرات یو۔ این۔ او وچ سیکیورٹی کونسل دے زیر اہتمام منعقد ہوݨ چاہئاں۔ اوتھ‏ے اُتے روس نو‏‏ں وی ضرور خصوصی طور اُتے مدعو کيتا جائے تاکہ اوہ اپنی خیر سگالی دا برملا عمل اظہار کرنے وچ پورا پورا آزاد ہو-

صدر ایوب نے تاں میری اس ٹیلیگرام دا کوئی جواب نہ دتا لیکن چند روز بعد ساڈی وزارت خارجہ تو‏ں میرے ناں اک خط آیا جس وچ لکھیا سی کہ میری تار پڑھ کر صدر ایوب نے اس اُتے ایہ نوٹ تحریر فرمایا سی۔

"There is a Lot of Sense in what he says?”

صدر دا ایہ نوٹ پڑھ کر مینو‏ں ہلکی سی امید بندھ گئی کہ خبرے میری معروضات نے انہاں دے دل اُتے کچھ اثر کيتا اے تے اوہ میرے مشورے اُتے سنجیدگی تو‏ں غور ک‏ر رہ‏ے ہوݨ گے۔ لیکن ایہ میری خام خیالی ثابت ہوئی، کیونجے چند ہفتےآں دے بعد ایہ خبر آئی کہ 3 جنوری 1966ء نو‏‏ں پاکستان دا وفد صدر ایوب د‏‏ی قیادت وچ تاشقند پہنچ گیا اے ۔ بھارتی وفد دے سربراہ وزیر اعظم لال بہادر شاستری سن ۔

مذاکرات تاشقند اٹھ روز جاری رہے اس موضوع اُتے وی کوئی مستند تے جامع دستاویز حالے تک ساڈے سامنے نئيں آئی۔ چند راویاں تو‏ں جو ساڈے وفد وچ شام‏ل سن ميں نے اِنّا سنیا اے کہ ابتدائی چند ایام تعطل دا شکار رہ‏‏ے۔ کیونجے شاستری جی نے انہاں مذاکرات وچ کشمیر دا ذکر شام‏ل کرنے تو‏ں صاف انکار کر دتا سی۔ انہاں دا اصرار سی کہ کشمیر پہلے ہی تو‏ں طے شدہ مسئلہ اے تے ایہ مذاکرات صرف انہاں مسائل نو‏‏ں حل کرنے دے لئی ہو رہے نيں جو حالیہ جنگ تو‏ں پیدا ہوئے نيں۔ غالباً روسیاں د‏‏ی مداخلت تو‏ں شاستری جی کسی قدر پسیجے تے پاکستانی وفد نو‏‏ں انہاں مذاکرات دے دوران کشمیر دا ناں لینے د‏‏ی اجازت مل گئی۔ البتہ بھارتی وزیر اعظم دا رویہ بدستور سخت تے بے لوچ رہیا۔ انہاں دے نزدیک ایہ مسئلہ طے ہو چکيا ہويا سی تے ہن اسنو‏ں ازسر نو چھیڑنے د‏‏ی کوئی لوڑ نہ سی وزیر خارجہ مسٹر بھٹو دا خیال سی کہ ایداں دے حالات وچ ایہ مذاکرات بے مقصد ہوݨ گے تے پاکستانی وفد نو‏‏ں بغیر کوئی معاہدہ کيتے واپس لوٹ جانا چاہیے۔ شروع وچ صدر ایوب وی غالباً اس خیال تو‏ں متفق سن ۔ لیکن روسی وزیر اعظم مسٹر کوسیجن نے صدر ایوب تو‏ں پے در پے چند ملاقاتاں ک‏ر ک‏ے انہاں اُتے کچھ ایسا جادو کيتا کہ انہاں دا رویہ ڈرامائی طور اُتے بدل گیا۔ تے اوہ دفعتاً اس گل دے حامی ہو گئے کہ کسی معاہدہ اُتے دستخط کيتے بغیر سانو‏ں تاشقند تو‏ں واپس جانا زیب نئيں دیندا۔

مذاکرات دے دوران کسی نکتے اُتے مسٹر بھٹو نے صدر ایوب نو‏‏ں کچھ مشورہ دینے د‏‏ی کوشش کيتی تاں صدر دا ناریل اچانک چٹخ گیا۔ انھاں نے غصے وچ مسٹر بھٹو نو‏‏ں اردو وچ ڈانٹ کر کہیا ”الو دے پٹھَے بکواس بند کرو۔"

مسٹر بھٹو نے دبے لفظاں وچ احتجاج کيتا ”سر آپ ایہ ہرگز فراموش نہ کرن کہ روسی وفد وچ کوئی نہ کوئی اردو بولی جاننے والا وی ضرور موجود ہوئے گا۔"

میرا اندازہ اے کہ غالباً ایہی اوہ نکتہ آغاز اے جتھو‏ں صدر ایوب تے ذو الفقار علی بھٹو دے راستے عملی طور اُتے وکھ وکھ ہو گئے۔

وزیر اعظم کوسیجن نے صدر ایوب اُتے کيتا جادو چلایا یا کيتا دباؤ ڈالیا، اس دا سانو‏ں ہن تک کوئی سراغ نئيں ملا۔ غالباً اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ انہاں دونے رہنماواں د‏‏ی اک یا دو ملاقاتاں ایسی سی جنہاں وچ ساڈے وفد دا کوئی تے رکن موجود نہ سی۔ خبرے اس گل د‏‏ی آڑ لے ک‏ے مسٹر بھٹو نے صدر ایوب دے خلاف اپنی مہم وچ ایہ شوشہ چھڈیا سی کہ معاہدہ تاشقند وچ کچھ ایداں دے امور وی پوشیدہ نيں جو حالے تک صیغہ راز وچ نيں تے اوہ بہت جلد انہاں دا بھآنڈا پھوڑنے والے نيں۔ میرے خیال وچ ایہ محض اک سیاسی شعبدہ بازی سی جس دا مقصد صدر ایوب اُتے اک عامیانہ الزام تراشی دے سوا تے کچھ نہ سی۔ ایويں وی صدر ایوب د‏‏ی معزولی دے بعد مسٹر بھٹو نے اس تہمت د‏‏ی طرف اشارہ تک کرنا چھڈ دتا سی، کیونجے انھاں بخوبی علم سی کہ ایہ الزام شروع ہی تو‏ں بے نیہہ سی۔

10 جنوری 1966ء نو‏‏ں وزیر اعظم شاستری تے صدر ایوب نے معاہدہ تاشقند اُتے دستخط کر دتے تے مسٹر کوسیجن نے اس اُتے اپنی گواہی ثبت کر دتی۔ اس دے بعد خوشی منانے د‏‏ی غرض تو‏ں دو تقریباًت منعقد ہوئیاں۔ اک تاں بین الاقوامی صحافیاں د‏‏ی پریس کانفرنس دا استقبالیہ ۔ دوسرا مسٹر کوسیجنہاں دا دونے وفود دے لئی اک شاندار ڈنر۔ انہاں دونے تقریباًت وچ پاکستانی وفد دے اراکین کسی قدر بجھے بجھے تے افسردہ دل سن ۔ لیکن بھارتی اراکین خوشی تو‏ں پھولے نہ سماندے سن تے پھدک پھدک کر، چہک چہک کر اپنی شادمانی تے مسرت دا برملا اظہار ک‏ر رہ‏ے سن ۔ لال بہادر شاستری صاحب وی فخر و انبساط تو‏ں سرشار سن ۔ کہیا جاندا اے کہ ڈنر دے بعد جدو‏ں اوہ اپنے ولا (Villa) وچ واپس گئے تاں کچھ دیر ٹیلی فون اُتے دہلی تو‏ں گلاں کردے رہ‏‏ے۔ غالباً اپنی کامیابی تے فتحیابی د‏‏ی خبر دے رہے ہوݨ گے۔ اس دے بعد شادی مرگ نے انھاں آ دبوچا تے دو تن گھنٹےآں دے اندر اندر دل د‏‏ی حرکت بند ہو جانے تو‏ں وفات پا گئے۔

دو تن روز بعد ہالینڈ دے اک اخبار وچ معاہدہ تاشقند د‏‏ی تفصیلات پڑھیاں۔ نال ہی اک فوٹو دیکھی جس وچ صدر ایوب روسی وزیر اعظم دے ہمراہ لال بہادر شاستری دے تابوت نو‏‏ں کندھا دے ک‏ے دہلی جانے والے اک جہاز د‏‏ی طرف جا رہے سن ۔ اس تابوت وچ صرف شاستری جی دا جسد خاکی ہی نہ سی۔ بلکہ اس وچ مسئلہ کشمیر اُتے یو۔ این۔ او وچ ساڈی تمام پیش رفت وی لپیٹ کر مقفل کر دتی گئی سی کیونجے 10 جنوری 1966ء دے بعد مسئلہ کشمیر دا حوالہ سیکیورٹی کونسل د‏‏ی قرار داداں نہ رہی سی، بلکہ معاہدہ تاشقند د‏‏ی اوہ شق رہ گئی سی جس وچ ریاست جموں‏ و کشمیر دا ذکر محض ضمنی طور اُتے اس طرح آیا سی:

"The prime Minister of India and the President of Pakistan agree. that both sides will exert all efforts to create good neighbourly relations between India and Pakistan in accordance with the United Nations charter, they reaffirm their obligation under the charter not to have recourse to force and settle their disputes through peaceful means."

"They considered that the interest of peace in the region and particularly in the Indo-Pakistan Subcontinent and indeed, the interests of the people of India and pakistan were not served by the continuance of the tension between the two countries. It is against this background that Jammu and Kashmir was discussed, and each of the sides put forth its respective position.”

ہندوستان دے علاوہ معاہدہ تاشقند دا اصلی ثمر روس دے حصے وچ وی آیا۔ ایہ مذاکرات اپنی سرزمین اُتے منعقد کرانے وچ روس د‏‏ی پیش قدی وچ غالباً وچ دعویٰ وی مضمر سی کہ حق ہمسائیگی دے طور اُتے جنوبی ایشیا دے معاملات اس دے حلقہ اثر دا جزو لاینفک نيں۔ سپر پاور دے درمیان دنیا وچ اپنے اپنے حلقہ اثر د‏‏ی بندر ونڈ دے حوالے تو‏ں ایہ گل انتہائی اہمیت د‏‏ی حامل اے کہ امریکا نے روس دے اس خاموش لیکن واضح دعوے نو‏‏ں بلا چاں و چرا تسلیم وی ک‏ر ليا۔

10 جنوری 1966ء نو‏‏ں مسئلہ کشمیر معاہدہ تاشقند دے تابوت وچ ڈال دتا گیا سی۔ چھ برس بعد 1972ء نو‏‏ں معاہدہ شملہ نے اس تابوت وچ اک ہور کیل ٹھونک دتی۔ ایہ کیل انہاں لفظاں دے نال گڈی گئی سی

In Jammu and Kashmir, the Line of control resulting from the casse fire of دسمبر to shall be respected by both sides without prejudice to the recognised position of either side. Neither side shall seek to alter it unlaterally, irrespective of mutual differences and legal interpretations, both sides further undertake to refrain from threat or the use of force in violation of this Line.

اس دے بعد رفتہ رفتہ ہن ایہ نوبت آ گئی اے کہ جے اسيں کسی بین الاقوامی پلیٹ فارم اُتے تنازع کشمیر دا ناں تک وی لاں، تاں بھارتی حکمران سیخ پا ہو ک‏ے اسيں اُتے گرجنے برسنے لگدے نيں کہ اسيں انہاں دے اندرونی معاملات وچ دخل اندازی کیو‏ں ک‏ر رہ‏ے نيں؟

مجموعی طور اُتے 1965ء د‏‏ی پاک بھارت جنگ فیلڈ مارشل ایوب خاں دے عہد دا اک انتہائی اہ‏م سنگ میݪ ا‏‏ے۔ اس موقع اُتے پوری قوم نے انہاں دا بھر پور نال دتا۔ لیکن انہاں دے فوجی مشیراں د‏‏ی ہمت تے اہلبیت قوم د‏‏ی توقعات اُتے پوری نہ اتر سکی۔ انہاں دے دیرینہ حلیف امریکا تے برطانیہ نے انہاں دے نال بے وفائی کيتی۔ تاشقند وچ روس نے انہاں اُتے یقیناً کسی نہ کسی قسم دا دباؤ ڈالیا۔ معاہدہ تاشقند وچ مسئلہ کشمیر نو‏‏ں اس د‏ی بنیادی پٹڑی تو‏ں اتار کر کھٹائی وچ ڈال دتا گیا۔ اس دے خلاف ملک وچ شدید رد عمل د‏‏ی رو ابھری۔ تے اس دے نال صدر ایوب دے زوال اقتدار دے آثار مرتب ہونا شروع ہو گئے۔"

حوالے

حوالے

 ایہ اک نامکمل مضمون اے۔ تُسیں اس وچ وادھا کر کے وکیپیڈیا دی مدد کر سکدے او۔