ترقی اردو بورڈ دی سفارشات
ترقی اردو بورڈ دی املا کمیٹی دی سفارشات
مقدّمہ طبعِ اوّل[سودھو]
اُردو اک ہند آریائی زبان اے، لیکن اس دا رسم الخط سامی خاندان دی بولی عربی توں ماخوذ اے۔ عربی توں اس رسم الخط نوں فارسی نے لیا تے فارسی توں ایہ اُردو وچ آیا۔ صدیاں دے اس تہذیبی تے تاریخی سفر وچ اس رسم الخط وچ بہت ساریاں تبدیلیاں ہوئے گئياں۔ اُردو دنیا دی انہاں چند انتہائی متمول زباناں وچوں اے جنہاں دا دامن اخذ و استفادے دے اعتبار توں اک توں زیادہ لسانی خانداناں توں بندھا ہويا اے اس دے ذخیرہ لفظاں دا تقریباً تن چوتھائی حصہ ہند آریائی مآخذ یعنی سنسکرت، پراکرتاں تے اپ بھرنشاں توں آیا اے، تاں اک چوتھائی حصہ جو دراصل ہند آریائی گروہ دی زباناں وچ اس دے امتیاز و افتخار دا ضامن اے ' سامی تے ایرانی مآخذ یعنی عربی، فارسی زباناں توں لیا گیا اے اُردو دے ذخیرہ لفظاں وچ جو بے مثل تنوع تے رنگا رنگی ملدی اے، اوہ اُردو صوتیات وچ وی دیکھی جا سکدی اے۔ اُردو صوتیات وچ اک پرت تاں ہند آریائی آوازاں دی تے اس دے نال نال دراوڑی آوازاں دی اے۔ تے دوسری اِنّی ہی اہم پرت مشرق وسطی دی زباناں توں ماخوذ آوازاں دی اے اُردو دنیا دی انہاں چند "تہ دار" زباناں وچوں اے جس وچ متعدد منفرد تے ممتاز صوتیاتی نظام اک وسیع تر لسانی پیکر وچ ڈھل کر بہ یک وقت کم کردے نيں۔ ایہ " کثیر لسانیت" جتھے اُردو وچ ایسی وسعت، لوچ تے لطافت پیدا کر دیندی اے جو دوسری ہند آریائی زباناں دے لئی لائق رشک اے اوتھے رسم الخط توں ایداں دے تقاضے وی کردی اے جنہاں نوں پورا کرنا آسان ننيں۔ اُردو ورگی مخلوط و ممزوج بولی دے لئی کسی وی اک خاندان دا رسم الخط اپنایا جاندا، دوسرے خاندان دی آوازاں نوں ظاہر کرنے دے لئی اس وچ نويں گنجائشاں نکالنی ہی پڑتاں۔ چنانچہ زمانہ قدیم وچ جدوں اُردو عربی فارسی رسم الخط وچ لکھی جانے لگی تاں کئی علامتاں ایسی سن جنہاں دے لئی آوازاں نئيں سن تے کئی آوازاں ایسی سن، جنہاں دے لئی علامتاں نئيں سن۔ وقتاً فوقتا نويں علامتاں دا اضافہ ہُندا رہیا تے تبدیلیاں دا سلسلہ صدیاں تک جاری رہیا۔ بولی دے ارتقا دے نال نال ایہ تبدیلیاں ازخود ہُندی رہیاں تے لکھنے والے اپنے اپنے طور اُتے لکھاوٹ دی صحت دا التزام کردے اے۔ اس وقت کسی معیاری بندی یا ضابطے دا سوال ہی پیدا نئيں ہُندا سی، کیونجے رسم الخط اک نويں وضع اُتے آ رہیا سی تے اُردو دے "کثیر صوتیاتی" مزاج توں ہم آہنگ ہونے دا عمل جاری سی۔
برطانوی اقتدار دے قائم ہوئے جانے دے بعد مستشرقین اُردو دی طرف متوجہ ہونے شروع ہوئے تے خصوصاً فورٹ ولیم کالج دے قیام توں کچھ پہلے تے بعد وچ وی جدوں اُردو لغات تے قواعد دیاں کتاباں لکھی جانت لگاں تاں اُردو رسم الخط دے مطابق صحت توں لکھنے دے مسائل یعنی املا اُتے وی توجہ دتی جانے لگی۔ جان جوشوا کٹلر، مُل، جان گل کرسٹ، جوزف ٹیلر، ٹامس روبک، جان شکسپئر، ڈنکن فاربس، ایس ڈبلیو فیلن تے جان پلیٹس انہاں چند مستشرقین وچ نيں جنہاں دے لغات تے صرف و نحو دیاں کتاباں وچ اُردو املا توں باخبری دا گہرا احساس پایا جاندا اے مستشرقین دیاں لکھتاں وچ اکثر اُردو لفظاں یا جملےآں نوں رومن حروف وچ لکھنا پڑدا سی جس دے لئی اُردو تہجّی تے رومن حروف تہجّی وچ مطابقت دا کوئی نہ کوئی نظام قائم کرنا ضروری سی اس دے علاوہ غیر اہلِ بولی نوں اُردو پڑ جانے ک لئی انہاں قاعداں تے ضابطاں نوں وی سمجھنے سمجھانے دی ضرورت سی جنہاں دے مطابق حروف دے جوڑنے توں لفظاں تے عبارت لکھی جاندی اے مستشرقین دی ایہ کوشش تقریباً اک صدی جاری رہیاں لیکن خود اُردو والےآں نے انہاں امور دی طرف زیادہ توجہ نئيں کيتی ایويں تاں انّیسواں صدی وچ جدوں لکھنؤ نوں ادبی مرکزیت حاصل ہوئے گئی تاں دہلی تے لکھنؤ دی ادبی و لسانی چشمک وچ جی کھول کر ہندی دی چندی کيتی گئی، لیکن بولی دے جنہاں پہلوآں اُتے زیادہ توجہ صرف ہوئی، اوہ شعر دی بولی توں متعلق سن ؛ بول چال دی بولی تے نثر دی بولی برابر بے توجہی تے غفلت دا شکار رہی۔ متروکات، تذکیر و تانیث تے صحتِ استعمال ہی نوں بولی دی کل کائنات سمجھیا جاندا سی۔
ویہويں صدی دی دوسری دہائی توں جدوں اُردو ادب دے قدیم سرمائے دی تلاش و تحقیق دا کم شروع ہويا تے جنہاں مولوی عبد الحق دے زیرِ نگرانی انجمن ترقی اُردو توں قدیم تذکرے، دواوین تے کلیات مرتب ہوئے کے شائع ہونے لگے، تاں ترتیب و تدوین دے مسائل دے نال نال صحتِ املا دا خیال وی ذہناں وچ آیا۔ مولوی عبد الحق نے قواعدِ اُردو لکھی تے اسٹنڈرڈ انگریزی اُردو لغت دا کم وی مکمل کرایا۔ اس دوران وچ اُردو دی بے قاعدگیاں دا احساس تے وی شدید ہويا ہوئے گا۔ ویہويں صدی وچ تن خاص لغات وی منظرِ عام اُتے آئے: فرہنگ آصفیہ، سیّد احمد دہلوی؛ نور اللغات، نور الحسن نیّر کاکوروی؛ تے جامع اللغات، فیروز الدّین لیکن سائنسی نظر دے فقدان دی وجہ توں انہاں وچ املا کے مسائل اُتے اوہ توجہ نہ ہوسکی جو ہونی چاہیے سی۔
اس صدی دی تیسرے تے چوتھی دہائیاں وچ تحریک آزادی دی رفتار دے ودھنے دے نال نال ہندوستان دی قومی زبان دا مسئلہ سامنے آیا تے "ہندوستانی" دی تحریک خاصی اہمیت اختیار کر گئی۔ مہاتما گاندھی چونکہ اعلان کر چکے سن کہ "ہندوستانی" دے لئی دیو ناگری تے اُردو دونے "لپیاں" نوں اپنایا جائے گا، اس لئی دوناں نوں اپنا اپنا گھر سنبھالنے دی فکر ہوئی۔ اُردو وچ اس دا اظہار دو طرح توں ہويا۔ اوّل تاں ایہ کہ اُردو رسم الخط نوں خالص صوتی بنیاداں اُتے سادہ تے سہل بنایا جائے (ڈاکٹر جافرہسن، آسان رسمِ خط، حیدرآباد، 1940) دوسرے ایہ کہ اُردو رسم الخط دی جداں اوہ اے، مدافعت کيتی جائے۔ (سیّد مسعود حسن رضوی ادیب، اُردو بولی تے اس دا رسم الخط، لکھنؤ، 1948ء عبد القدوس ہاشمی، ہماریا رسم الخط، انجمن، دلّی (پہلے 1947ء) : محمد الیاس برنی، اُردو ہندی رسم الخط، حیدرآباد، 1948ء (؟))
اُردو رسم الخط دی انہاں بحثاں وچ شریک ہونے والی اک شخصیت ایسی وی سی جس نے اپنی صلاحیتاں دا وڈا حصّہ اُردو املا کے لئی وقف کر دتا۔ اُردو والےآں نوں ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی دا ممنون ہونا چاہیے کہ انھاں نے اُردو املا کے مسائل اُتے نہ صرف خود لکھیا بلکہ دوسرےآں نوں وی اس دی طرف توجہ دلائی۔ انھاں نے اپنی متعدد تحریراں، خطےآں، تبصرےآں تے مضامین دے ذریعے اُردو املا کے بارے وچ برتی جانے والی عام بے توجہی تے بے حسی نوں بے نقاب کيتا۔ تے املا کے مسائل اُتے عالمانہ نظر ڈال کر وقتاً فوقتاً اصلاحی تجویزاں پیش کيتیاں ۔ 1943 وچ جدوں انجمن ترقی اُردو نے کمیٹی اصلاحِ رسمِ خط مقرر دی تاں مولوی عبد الحق دی دعوت اُتے اس دا اجلاس 22 مارچ 1943 نوں سید ہاشمی فرید آبادی دی ابتدائی تجاویز اُتے غور کرنے دے لئی انجمن دے دفتر واقع دریا گنج دہلی وچ منعقد ہويا جس وچ مولوی عبد الحق تے سیّد ہاشمی فرید آبادی دے علاوہ ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی نے مرتب کيتا سی، 16 ستمبر 1943 نوں اخبار ساڈی بولی وچ شائع کيتیاں گئیاں تے 21 جنوری 1944ء نوں کل ہند اُردو کانفرنس دے ناگ پور اجلاس وچ رسمِ خط دی ذیلی مجلس وچ پیش ہوئیاں ایہ تجاویز خاصے غور و مباحثے دے بعد ترمیم و اضافے دے نال منظور کيتیاں گئیاں تے جنوری 1944ء دے رسالہ اُردو وچ شائع کيتیاں گئیاں۔ (ص 103 – 120)
کمیٹی اصلاح رسمِ خط دی انہاں سفارشات اُتے انجمن ترقی اُردو توں شائع ہونے والی کتاباں تے رسالےآں وچ عمل ہونا شروع ہی ہويا سی کہ برِ صغیر دی تقسیم توں اُردو نوں ہندوستان وچ اپنی زندگی دی نويں کشمکش توں دوچار ہونا پيا تے املا دی معیار بندی دی کوششاں اُتے اوس پڑ گئی۔ تا اسيں سرکردہ محقّقین تے مصنّفین دے ہاں جنہاں وچ ڈاکٹر سیّد عابد حسین، سیّد مسعود حسن رضوی، امتیاز علی عرشی، قاضی عبد الودود، مالک رام، ڈاکٹر نذیر احمد تے ڈاکٹر گیان چند جین دے ناں خاص طور اُتے لئی جا سکدے نيں، صحتِ املا لا التزام رہیا، لیکن بہ حیثیت مجموعی اُردو املا طرح طرح دی بے قاعدگیاں تے بے اعتدالیاں دا شکار رہیا۔#
اُردو وچ املا کے مسائل کئی طرح دے نيں۔ انہاں وچوں بعض بنیادی مسائل اوہ نيں جو مستعار لفظاں دی وجہ توں پیدا ہُندے نيں، اُردو لفظیات دا امتیازی حصّہ عربی، فارسی توں ماخوذ اے۔ انہاں زباناں توں آنے والے ہزاراں لفظ اُردو وچ رچ بس گئے نيں تے اُردو دے اپنے ہوئے چکے نيں۔ اُردو اک آزاد تے خود مختار بولی اے۔ مسئلہ ایہ اے کہ جتھے مستعار لفظاں دا طریقِ املا توں مختلف اے، اوتھے اصل دی پیروی کرنی چاہیے یا انھاں اُردو دے قاعدے توں لکھنا چاہیے؟ ایسی اک مثال انہاں عربی لفظاں دی اے جنہاں دے آخر وچ ی دے اُتے الف لکھیا جاندا اے۔ جداں ادنیٰ، اعلیٰ، عیسیٰ، موسیٰ، دعوٰی، اس قبیل دے کئی لفظاں اُردو وچ پورے الف توں رائج ہوئے چکے نيں۔ مولا، تقاضا، تماشا، تمنا۔ انہاں دے بارے وچ قاعدہ کيتا ہونا چاہیے؟
ایداں دے کئی لفظاں جنہاں وچ الف مقصورہ آندا اے، پہلے ہی عام الف توں لکھے جاندے نيں، جداں رحمٰن تے رحمان۔ اسمٰعیل تے اسماعیل، سلیمٰن تے سلیمان، ابرٰہیم تے ابراہیم، مولیٰنا تے مولانا۔ اس املائی دو عملی توں کس طرح بچا جائے تے اس سلسلے وچ کیہ اصول اپنایا جائے؟
عربی، فارسی دے کئی لفظاں وچ لکھنے وچ نون آندا اے لیکن پڑھیا میم جاندا اے، جداں گنبد، انبساط، انبوہ۔ انہاں دی تقلید وچ کئی دیسی لفظاں وی جو میم توں بولے جاندے نيں، خواہ مخواہ نون توں لکھے جاندے نيں : اچنبھا، تمبولی، چمپا، چنبیلی۔
اُردو وچ سینکڑاں دیسی لفظ مستعار لفظاں دی نقل وچ خفی ہ توں لکھے جاندے نيں۔ غنچہ، کشتہ، زردہ، پردہ وچ تاں اصلاً ہ اے، لیکن بھروسا، ٹھیکا، بھُوسا، دھبہ، اکھاڑہ، انڈہ، اڈّہ، راجا، باجا، گینڈہ، سہرا، دسہرہ وچ اس دا کیہ جواز اے ؟ اکھ نوں آنکھہ، ہتھ نوں ہاتھہ، بیٹھ نوں بیٹھہ، مینوں مجہہ تے کچھ نوں کچہہ عام طور اُتے لکھیا جاندا اے جو غلط اے۔ ایہ گل وی عام طور اُتے معلوم نئيں کہ خفی ہ دی آواز ہ دی نئيں، خفیف مُصوّتہ (مثلاً زبر) دی اے۔
ذ تے ز دے بارے وچ وی اُردو وچ خاصا خلط مبحث اے۔ قاضی عبد الودود نے اس بارے وچ تفصیل توں لکھیا اے کہ مرشا غالب فارسی وچ ذال دے وجود دے قائل نئيں سن ۔ اس لئی گزشتن تے پزیرفتن نوں صحیح سمجھدے سن ۔ حالانکہ صحیح صورتِ حال اس دے برعکس اے۔ ایہ غلط روش ایتھے تک عام ہوئی کہ کئی لوک گزارش نوں گزارش، شکر گزار نوں شکر گزار تے گذشتہ نوں گزشتہ لکھنے لگے۔
ہمزہ اُردو وچ عربی توں آیا۔ عربی وچ ہمزہ جس آواز دے لئی استعمال ہُندا اے، اُردو وچ اس دا وجود نئيں دے برابر اے۔ عربی وچ ہمزہ دی حیثیت مُضمتے دی اے، اُردو وچ ہمزہ مصوّتاں دے نال آندا اے۔ باوجود اس قلب ماہیت دے ہمزہ اُردو املا وچ ایسا ناگزیر جزو اے جس دے بغیر اُردو املا دا تصور ہی نئيں کيتا جا سکدا۔ اُردو وچ ہمزہ دتی کیہ ضرورت اے تے اسيں ہمزہ نوں استعمال کرنے اُتے کیوں مجبور نيں، اس دا کوئی واضح شعور ذہناں وچ ننيں۔ ہمزہ دے استعمال دے سلسلے وچ اُردو وچ وڈی بے اعتدالیاں برتی جاندیاں نيں، مثلاً عربی دے کئی لفظاں دے آخر وچ اصلاً ہمزہ اے، جداں ابتدا، انتہا، علما، فضلاء، قدماء، ادبا، حکماء۔ اُردو وچ ایہ لفظاں چونکہ ہمزہ دے خاص تلفّظ دے نال رائج نئيں، انہاں ہمزہ دا استعمال کوئی معنی نئيں رکھدا۔ ايسے طرح چاہیے، لئی، کیتے، پیے، جیے، نوں چاہیے، لئی، کیتے، دئے، پئے، جئے وی لکھیا جاندا اے۔ ہور دیجئے، کیجئے، لیجئے وغیرہ افعال دی تصریفی صورتاں وچ وی ہمزہ دے معاملے وچ خاصا انتشار اے۔ بعض لوک انھاں ی توں لکھدے نيں، بعض ہمزہ توں تے بعض دونے تاں۔ اضافت دے لئی وی ہمزہ دی غلط نگاری عام اے۔ اس گل دا شعور عام نئيں کہ نغمہ شب، جلوہ مجاز تے کشتہ ناز وچ ہمزہ کیوں لکھنا چاہیے تے ماہِ نو، تہِ دریا تے نگاہ دل نواز وچ اضافت کِداں ظاہر کيتی جائے گی۔
املا دے کئی مسائل ایداں دے نيں جنہاں دا تعلق اُردو دی صوتیات توں اے۔ اک ہمہ گیر بولی وچ جو ملک بھر دے دور دراز خطّاں، علاقےآں تے شہراں وچ بولی جاندی ہو، مقامی اثرات دا لہجے تے تلفّظ دے اختلاف وچ ظاہر ہونا قدرتی گل اے۔ املا دا کم معیاری تلفّظ دا اظہار اے۔ لیکن بعض مثالاں ایسی وی مل جاندیاں نيں، جتھے اک توں زیادہ معیاری شکلاں موجود نيں۔ تے دونے طرح دے تلفّظ دی سند مل جاندی اے۔ ایسی صورتاں وچ فیصلہ کيتا ہونا چاہیے؟
اُردو صوتیات وچ ہکار آوازاں دی خاص اہمیت اے۔ اُردو وچ انہاں دے لئی وکھ توں حروف نئيں، لیکن انہاں دے اظہار دا اطمینان بخش طریقہ موجود اے۔ (پھ بھ، تھ د ھ، ٹھ ڈ ھ، چھ جھ، کھ گھ، ڑ ھ)۔ فیر وی ایہ صوتی تصوّر حالے تک پوری طرح ذہن نشین نئيں ہوئے سکیا کہ ہائے مخلوط نوں ہکار آوازاں دے لئی مخصوص کر دينا چاہیے اے نوں اے، چاہیے نوں چاھیے، ہی نوں ہی یا مینوں مجہہ۔ بیٹھ نوں بیٹہہ تے اٹھ نوں آٹہہ لکھنے دی روش قدیم زمانے توں چلی آندی اے۔ تے تاں اور، گھر تے گہر، بھر تے بہر، فیر تے پہر، پھاڑ تے پہاڑ، بھاری تے بہاری، بھن تے بہن یا دھلی تے دہلی وچ امتیاز روا نئيں رکھیا جاندا۔
نون غُنہ خالص اُردو دی چیز اے۔ عربی وچ نون غُنہ نئيں، قدیم و جدید فارسی وچ اس دا وجود کدرے نيں، کدرے نئيں اے۔ اُردو وچ اسيں نون دا نقطہ اُڑا کر اسنوں غُنیت دے لئی کم وچ لاندے نيں، جدوں کہ لفظ دے وچکار نقطہ ضروری اے۔ حرف و صوت دی اس عدم مطابقت توں کدرے کدرے دقّت پیدا ہُندی اے، اُردو وچ کئی لفظ ایداں دے نيں جنہاں دے بارے وچ عام طور اُتے ایہ معلوم نئيں کہ انہاں وچ نون غُنہ دا صحیح مقام کیہ اے۔ لفظ گا نو بہ معنی بستی تن چار طرح لکھیا جاندا اے، گانو، پنڈ، گاناں تے گانئاں۔ ایہی حال پانْو، چھانْو تے اس قبیل دے دوسرے لفظاں دا اے۔ اس انتشار نوں ختم کرنے دے لئی معیار بندی بیحد ضروری اے۔
حروفِ علت دی کمی دے فائدے اپنی جگہ نيں، لیکن اس توں بعض املائی دقّتاں وی پیدا ہُندی نيں۔ مثلاً تیر، تَیر ؛ پیر، پیَر؛ بین، بَین ؛ میرا، میرا ؛ تے میل، مَیل وچ جو فرق اے ؛ یا دور، دَور ؛ طور، طور، چور، چور ؛ مَول، مول ل وچ فرق اے، اسنوں اسيں اعراب دی عدم موجودگی وچ سیاق و سباق دی مدد توں سمجھ لیندے نيں، لیکن واؤ دی تن آوازاں (واؤ معروف واؤ مجہول تے واؤ ماپہلے مفتوح) تے ی دی تن آوازاں (یائے معروف، یائے مجہول، یائے ماپہلے مفتوح) دے صوتی تے املائی امتیازات عام طور توں نہ پڑھانے والےآں دے ذہن وچ واضح ہُندے نيں، نہ پڑھنے والےآں کے۔ زیر، زبر، پیش تے الف مد ملیا کے اُردو دے کل دس مصوّتے ہوئے۔ انہاں دس مصوّتاں دا اعرابی نظام حالے تک مُسلّم نئيں تے قاعداں تے ابتدائی کتاباں وچ عجیب و گریب انتشار ملدا اے۔
املا نامہ وچ تمام مسائل اُتے توجہ کيتی گئی اے تے پورے غور و خوض تے بحث و تمحیص دے بعد، سادہ تے صاف بولی وچ سفارشاں پیش کيتی گئیاں نيں، ہور پہلی بار اُردو دے دس مصوّتاں دے لئی اِعرابی نظام پیش کيتا گیا اے جو سہل وی اے تے سائنٹِفک بھی۔#
آزادی دے بعد املا دی اصلاح و تنظیم دی طرف فیر توں توجہ ہوئی۔ کئی ذہناں نے انہاں مسائل نوں اوتھے توں لیا جتھے ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی نے انھاں چھڈیا سی۔ ہور ایہ احساس وی عام ہويا کہ املا کے بارے وچ سوچدے ہوئے محض صوتیات ہی توں نئيں، سماجی لسانیات توں وی مدد لینی چاہیے، بولی دی صوتیات اس دی سماجیات توں ہٹ کر کوئی معنی نئيں رکھدی۔ بعض حضرات نے اُردو رسم الخط نوں خالص صوتی بنیاداں اُتے ڈھالنے وچ ایہی غلطی دی سی۔ ڈاکٹر جافرسن دا صوتی املا (جس دی سیّد ہاشمی فرید آبادی تے سیّد اختر حسین رائے پوری نے وی کسی حد تک تائید کيتی سی) چونکہ اُردو دے تاریخی ارتقا تے سماجی ضرورتاں دا اِنّا احساس نئيں رکھدا سی جِنّا ضروری اے۔ ہور اس وچ رواج تے چلن توں وی صرفِ نظر کيتا گیا سی، اس لئی جزوی طور اُتے وی قبول نہ ہوئے سکیا بولی دے معاملے وچ صدیاں دے چلن تے سماجی ضرورتاں تے عام استعمال توں منہ نئيں موڑا جا سکدا۔ سجّاد مرزا تے ہارون خان شروانی نے اُردو ٹائپ تے طباعت دے لئی جو کوششاں کيتیاں (اُردو رسمِ خط تے طباعت، حیدرآباد، 1957ء) انہاں وچ بالواسطہ طور ہی اُتے سہی، املا کے نکات وی زیرِ بحث آئے۔ اُردو دے ناں توں غلام رسول نے اک کتابچہ 1960ء وچ حیدرآباد توں شائع کيتا۔ عبد الغفار مدہولی نے اپنے تدریسی تجرباں دی بنا اُتے اُردو املا دا آسان طریقہ رائج کرنے لئی متعدد تحریراں لکھياں تے ايسے ناں توں 1963ء وچ دہلی توں انہاں دا اک کتابچہ وی شائع ہويا۔ اس زمانے وچ سیّد احتشام حسین تے آل احمد سرور نے وی بعض اصلاحات دے لئی ذہنی فضا تیار کرنے وچ مدد دی۔ ڈاکٹر گیان چند جین تے راقم الحروف نے اپنے مضاوچ ميں صحتِ املا کے لئی جامع سائنسی اصولاں نوں اپنانے دی اہمیت اُتے زور دتا۔ رشید حسین خاں وی املا کے مسائل اُتے برابر غور و فکر کردے رہے تے لکھدے رہے۔ 1973ء وچ ترقی اُردو بورڈ نے ڈاکٹر سیّد عابد حسین دی صدارت وچ املا کمیٹی مقرر کيتی۔ راقم الحروف تے رشید حسن خان اس دے رکن مقرر کیتے گئے۔ رشید حسن خاں اُردو املا اُتے اپنی کتاب لکھنے وچ مصروف سن ۔ کمیٹی دی متعدد نشستاں وچ ڈاکٹر عبد السّتّار صدیقی تے انجمن دی کمیٹی اصلاحِ رسمِ خط دی مجوزہ اصلاحات تے دوسرے مسائل اُتے غور و خوض ہويا، بنیادی اصول طے کیتے گئے تے سفارشات مرتب کرنے دا کم راقم الحروف نوں سونپیا گیا۔ رشید حسن خاں نے اُردو املا اُتے عالمانہ تے مبسوط کتاب لکھی جس وچ بنیادی اُصولاں دی وضاحت کيتی گئی، مختلف عنوانات دے تحت ضروری لفظاں دی فہرستاں شامل کيتیاں گئیاں۔ تے لغات وچ پائے جانے والے انتشار تے غلط نگاری دا تفصیلی جائزہ لے کے ترجیحی صورتاں دا تعیّن دی گیا۔ لیکن واضح رہے کہ کتاب اک فردِ واحد دا کم اے۔ کمیٹی نے اُنہاں دے کم تے اُنہاں دے مشوراں توں استفادہ کيتا، لیکن جس طرح کمیٹی نے ڈاکٹر عبد السّتّار صدیقی تے انجمن دی کمیٹی اصلاحِ رسمِ خط دی کئی اصلاحات نوں رد کر دتا، رشید حسن خاں دی بعض گلاں توں وی کمیٹی باوجود کوشش دے متفق نہ ہوسکی تے املا نامہ وچ متعدد سفارشاں اُنہاں توں ہٹا دتیاں گئیاں۔
املا نامہ طبعِ اول (1974ء) وچ زیادہ تر انہاں اصلاحات نوں اپنایا گیا جو انجمن ترقی اُردو دی کمیٹی اصلاحِ رسمِ خط (1943 -44ء) نے پیش کيتی سن یا جنہاں دی وضاحت ڈاکٹر عبد الستّار صدیقی نے اپنے مضامین تے تحریراں وچ کردے رہے سن ۔ ترقی اُردو بورڈ دی املا کمیٹی نوں بعض تھاںواں اُتے بنیادی نوعیت دا اختلاف سی۔ جس دی نشان دہی کر دتی گئی سی مثلاً اوہ اصلاحات جو انقلابی تبدیلیاں اُتے مبنی سن۔ جداں مصدر یا کسی صیغے دے آخر وچ جو نا، تا وغیرہ آندے نيں، اوہ مادّے توں جدا کر کے لکھے جاواں، جداں لکھ نا، لکھ تی، لکھ تے، لے نا، اٹھیا تاں، بھج وانا، توں تا یا بالکل نوں بالکل یا خوش نوں خُش لکھیا جائے یا نون غُنہ نوں منفصل لکھیا جائے، جداں پھان س، بان س، سن گھاڑے۔ یا ی نوں وی مثل الف تے واؤ وکھ لکھیا جائے، جداں بی ن، بی ر، پی ر، پھ ر۔ یا ایہ کہ عربی دے اسيں آواز حروف جنہاں دی تن یا چار شکلاں آندیاں نيں، انہاں نوں گھٹا کر صرف دو شکلاں اُتے اکتفا کيتا جائے یعنی ث، ص، س وچوں ص نوں تے ز، ذ ض تے ظ وچوں ذ تے ض نوں حذف کر دتا جائے۔ یا ہمزہ جدوں منفصل حرف دے بعد آئے تاں بالکل جدا لکھیا جائے۔ جداں لا، ی، جا، ی، داءِ رہ، کو، ی، سو، یاں، زاءِ ل، قاءِ ل۔ طائرِ، زائدِ، سناءِ ی، آء ی یا مصیبت نوں مصی بت، گھر کنا نوں گُھر ک نا تے قرینہ نوں قری نہ لکھیا جائے ؛ یا ڑھ نوں ڑھ، ڈھ نوں ڈھ یعنی ملیا کے دھ رتی بجائے دھرتی، ادھ ورا بجائے ادھورا لکھیا جائے، ایسی تبدیلیاں چونکہ رواج تے چلن وچ نئيں آ سکدیاں سن تے ناقابلِ عمل سن، اس لئی انہاں نوں نظر انداز کر دتا گیا۔
سفارشات پیش کردے ہوئے مندرجہ ذیل رہنما اصول سامنے رہے:
1۔ صحتِ املا کے جو اصول ہن تک سامنے آ چکے نيں تے محتاط اہلِ قلم دے ہاں جنہاں اُتے عمل وی ہوئے رہیا اے، انہاں نوں علمی، صوتی تے لسانیاتی نظر توں پرکھیا جائے تے سائنٹفک طور اُتے منضبط و منظّم کر کے پیش کيتا جائے۔
2۔ اُردو دے صدیاں دے چلن تے رواج نوں پوری اہمیت دتی جائے تے استعمالِ عام دی روشنی وچ ترجیحی صورتاں دا تعیّن کيتا جائے۔
3۔ املا وچ کوئی تبدیلی ایسی تجویز نہ کيتی جائے جو اُردو دی علمی میراث، اس دی تریخ، مزاج تے سماجی ضرورتاں دے نقطہ نظر توں نا قابلِ عمل ہوئے۔
4۔ عربی فارسی توں ماخوذ اُردو ساڈی لسانی میراث دا جزو بن چکے نيں۔ انھاں دی بدولت ہزاراں لفظاں دی بیش بہا دولت سانوں ودیعت ہوئی جو بولی دا جزوِ لاینفک اے۔ اس سرمائے دا تحفّظ ہماریا فرض اے۔
5۔ عربی دے جو مرکبات، عبارتاں یا مکمل اجزا، اُردو وچ مستعمل نيں، انھاں اصل دی طرح لکھنا چاہیے۔
6۔ املا کے اصولاں دا تعیّن کردے ہوئے وسیع تر عام بولی اُتے نظر رکھی گئی اے۔ محض شعری بولی اُتے نئيں (شاعری وچ ضرورتِ شعری دے تحت لفظاں نوں کدی اشباع تے کدی تخفیف دے نال وی استعمال کيتا جا سکدا اے، عام بولی وچ لفظ دی متعیّنہ شکل ہی استعمال ہُندی اے۔
7۔ جتھے مروّجہ قاعداں توں کوئی مدد نئيں ملی یا املائی انتشار حد توں ودھیا ہويا اے، اوتھے معیاری تلفّظ دی پیروی اُتے اصرار کيتا گیا معیاری تلفّظ نوں بنیاد بنانے توں ایداں دے بوہت سارے مسائل آسانی توں حل ہوئے سکدے نيں۔
8۔ سفارشات نوں پیش کرنے وچ قدیم علمِ ہجا توں وی مدد لی گئی تے جدید صوتیات و سماجی لسانیات توں بھی۔ اُردو ایسی پیچیدہ تے متنوع بولی اے۔ کہ کسی اک نقطہ نظر نوں اپنا کر اس دے املا توں پورا پورا انصاف کرنا ناممکن اے۔ چنانچہ وسیع تر طریقہ کار نوں اپناتے ہوئے جتھے توں وی جو روشنی مل سکدی سی، لی گئی۔
زیرِ نظر صفحات وچ قدیم روایت دا تسلسل وی ملے گا تے جدید فکر دی سائِنٹِفک توجیہ بھی۔ صوتیات دے کئی تصورات ایداں دے کہ انھاں قدیم اصطلاحاں وچ پیش کيتا ہی نئيں جا سکدا۔ ایہ دقّت بعض امور توں بحث کردے ہوئے بار گل محسوس ہوئی، جس دی وجہ توں اک طرح دا مفاہمتی رویّہ اختیار کرنا پيا۔ ایسا اس لئی وی ضروری سی کہ زیرِ نظر سفارشات صرف ماہرین تے محقّقین دے لئی نئيں، بلکہ اُردو دے عام لکھنے پڑھنے والےآں دے لئی وی نيں۔ جنہاں وچ طالب علم، ادیب، شاعر، صحافی، خوش نویس، ٹائپسٹ، نقل نویس، پروف پڑھنے والے، سبھی شامل نيں۔ انہاں مباحث دے لئی بولی جِنّی زیادہ توں زیادہ آسان تے عام فہم اختیار کيتی جا سکدی سی، کيتی گئی اے۔ مثالاں ہر جگہ دتی گئی نيں۔
دنیا دی شاید ہی کوئی ترقی یافتہ بولی ہوئے جس دا املا پوری طرح صوتی ہوئے۔ حروف دی صوتی اقدار توں عدم مطابقت کئی زباناں وچ ملدی اے۔ اُردو وچ حروفِ صحیح آوازاں توں زیادہ نيں تے حروفِ علّت آوازاں توں کم۔ اس توں کچھ پیچیدگیاں تاں پیدا ہُندیاں نيں، لیکن انہاں توں مفر وی ننيں۔ اس کمیٹی دا کم اُردو املا وچ تبدیلیاں کرنا نئيں سی۔ اصل مقصد ایہ سی کہ املا وچ جو بے اعتدالیاں تے بے قاعدگیاں راہ پا گئیاں نيں، انہاں نوں دور کيتا جائے تے صحت تے اصول دی راہ دکھادی جائے۔ راقم الحروف اُنہاں سب حضرات دا ممنون اے جنھاں نے اپنے قیمتی مشوراں توں مستفید ہونے دا موقع دتا۔
نويں دہلی
مارچ 1974ء
گوپی چند نارنگ
مقدّمہ طبعِ ثانی[سودھو]
املا نامہ دا پہلا ایڈیشن دو ہزار دی تعداد وچ 1974ء وچ شائع ہويا سی تے ہتھوں ہتھ نکل گیا۔ املا نامہ دا جو پُر جوش خیر مقدم کيتا گیا، اس توں اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ اس مسئلے اُتے توجہ دی کِنّی شدید ضرورت سی۔ دیکھدے ہی دیکھدے ہندوستان تے پاکستان وچ ایہ مسئلہ سب دی نگاہاں دا مرکز بن گیا تے رسالے و جریدے وچ بحثاں تے تبصرےآں دا تاندا بندھ گیا۔ املا نامہ دے سلسلے وچ بالعموم املا کمیٹی نوں مبارک باد دتی گئی تے ترقّی اردو بورڈ دے اس اقدام دی ستائش کيتی گئی، لیکن جتھے املا نامہ دے سائنسی انداز، اختصار تے جامعیت دی داد دتی گئی تے کہیا گیا کہ "یہ اک وقیع کمیٹی دی سفارشات نيں جنہاں دی حیثیت سنگِ میل دی اے۔ تے قدم قدم اُتے رہنمائی دا حق ادا کيتا گیا اے " اوتھے سخت توں سخت تنقید وی کيتی گئی تے بعض سفارشات توں اختلاف کردے ہوئے انہاں اُتے نظرِ ثانی دا مطالبہ کيتا گیا، بالخصوص مولانا عبد الماجد دریا بادی، ڈاکٹر صفدر آہ، پروفیسر ہارون خان شیروانی، مولانا شہاب مالیر کوٹلوی، سیّد بدر الحسن، حیات اللہ انصاری، پروفیسر گیان چند جین، علی جواد زیدی، سید شہاب الدین دسنوی، ڈاکٹر خلیق انجم، حسن الدین احمد، ڈاکٹر شکیل الرّحمان، ڈاکٹر عبد السّتار دلوی، راج نرائن راز، کرشن موہن، ڈاکٹر عابد پشاوری، ڈاکٹر مرزا خلیل احمد بیگ، ڈاکٹر علیم اللہ حالی، ڈاکٹر سیفی پریمی، رشید نعمانی تے وقار خلیل نے کئی کئی قسطاں وچ نہایت بے لاگ تحقیقی تبصرے لکھے تے علمی تجزیے دا حق ادا کيتا۔ انہاں وچوں بعض تبصرے پاکستان دے رسالے نے وی نقل کیتے۔ املا نامہ دے آخر وچ چونتیس اہم تبصرےآں دا گوشوارہ درج اے تے عمومی آرا دی تلخیص وی دے دتی گئی اے تا کہ اس ردِّ عمل دا اندازہ کيتا جاسکے جو املا نامہ دی اشاعت توں ہويا۔ تمام مبصرین دا شکریہ واجب اے کہ انھاں نے انتہائی محنت تے دلسوزی توں اس مسئلے اُتے توجہ صرف کيتی۔ ایہ حقیقت اے کہ اِنّے کسی چھوٹی کتاب اُتے تبصرے نئيں لکھے گئے جِنّے املا نامہ اُتے لکھے گئے۔
ڈاکٹر عبد العلیم مرحوم جنھاں نے اپنے شوقِ خاص توں تے شہباز حسین سابق پرنسپل پبلیکیشنز آفیسر دے توجہ دلانے توں اس کم دا آغاز کيتا سی۔ املا نامہ اُتے تبصرےآں دی فائل مینوں بھجوا کر فرمائش دی کہ انہاں تبصرےآں دی مدد توں ہر سفارش دے بارے وچ ناں بنام اختلافی نکات دی رپورٹ تیار کر دواں تا کہ املا نامہ اُتے نظرِ ثانی دا کم شروع کرایا جا سکے۔ ایہ اختلافی رپورٹ املا نامہ دے کُل صفحات توں کسی طرح کم نئيں سی۔ ہن دے علیم صاحب نے کمیٹی دی توسیع دی تے پہلی کمیٹی دے تن اراکنج دے علاوہ پروفیسر مسعود حسین خاں، حیات اللہ انصاری، مالک رام، پروفیسر گیان چند جین، پروفیسر خواجہ احمد فاروقی، پروفیسر محمّد حسن، ڈاکٹر خلیق انجم تے سیّد بدر الحسن نوں وی دعوت دتی۔ ڈاکٹر سیّد عابد حسین مرحوم بوجہ علالت شرکت نہ فرما سکے تے پروفیسر گیان چند جین صرف اک جلتوں ميں شریک ہوئے سکے، لیکن جین صاحب دا مفصّل تبصرہ کمیٹی دے پیشِ نظر رہیا۔ اگرچہ اُس زمانے وچ ڈاکٹر عبد العلیم دی صحّت خراب رہنے لگی سی، اس دے باوجود انھاں نے ہر اجلاس دی صدارت دی ذمہ داری نوں پوری دلجمعی توں انجام دتا تے گھنٹےآں بحثاں وچ حصّہ لیا۔ اس توسیع شدہ کمیٹی دے تن پُر جوش اجلاس رام کرشنا پور وچ علیم صاحب دے دفتر وچ منعقد ہوئے، تھوڑا سا کم باقی سی کہ اچانک بلاوا آ گیا تے علیم صاحب نے داعی اجل نوں لبّیک کہیا۔ چنانچہ ایہ کم جاں دا تاں دھریا رہیا۔ کئی برس دی خاموشی دے بعد جدوں ترقی اردو بیورو دے ڈائریکٹر دی حیثیت توں شمس الرّحمان فاروقی دا تقرّر ہويا تاں علاوہ دوسرے کماں کے، املا دی معیار بندی اُتے وی توجہ ہوئی تے اس بارے وچ انھاں نے ورکشاپ دے انعقاد دا فیصلہ کيتا۔ چونکہ عربی توں متعلق کچھ امور تصفیہ طلب سن، اس لئی ڈاکٹر نثار احمد فاروقی توں وی مشورہ کيتا گیا۔ اس ورکشاپ دے تن بھرپور تے طویل اجلاس ترقی اردو بیورو دے دفتر وچ منعقد ہوئے جو صبح توں شام تک جاری رہے۔ ہر ہر سفارش نوں بار بار دیکھیا تے پرکھیا گیا۔ املا نامہ طبع اوّل دی سفارشات، انجمن ترقی اردو دی کمیٹی اصلاحِ رسمِ خط دی اصل تجاویز، ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی دے بنیادی کم، رشید حسن خان دی تصنیف، حفیظ الرّحمان واصف دی تنقیدی کتاب تے املا توں متعلق ڈاکٹر ابو محمد سحر تے ہور حضرات دے مضامین، تبصرےآں تے بحثاں نوں سامنے رکھیا گیا۔ چلن، استعمالِ عام تے مروّجہ طریقےآں نوں پوری اہمیت دتی گئی تے خاصے غور و خوض تے بحث و تمحیص دے بعد انتہائی معروضی طور اُتے فیصلے کیتے گئے تے جتھے ضروری سی لسانی و صوتی توجیہ نوں انتہائی مختصر طور اُتے لیکن واضح لفظاں وچ درج کر دتا گیا۔ کئی جگہ اصولاں تے قاعداں وچ ترمیم و تنسیخ کيتی گئی۔ بعض توجیہات بدلی گئياں۔ بعض تھاںواں اُتے از روئے اصل حک و اصلاح کيتی گئی تاں بعض تے رواج نوں بنیادی حیثیت دینے دی وجہ توں تبدیلی کرنی پئی، کئی شقاں حذف کر دتی گئياں، چند اک دا اضافہ وی ہويا تے کچھ گوشوارےآں نوں یکسر بدل دینا پيا۔ غرض املا نامہ دے نظرِ ثانی شدہ ایڈیشن وچ ترمیم و تنسیخ تے اصلاح و اضافے دا عمل جگہ جگہ دکھادی دے گا تے ایہ ضروری وی سی۔
ورکشاپ دے جلساں دی صدارت شمس الرّحمان فاروقی نے کيتی۔ جے اوہ دلچسپی نہ لیندے تاں ایہ کم خدا جانے کدوں تک سرد خانے دی زینت بنا رہندا۔ انھاں نے تے ڈاکٹر نثار احمد فاروقی نے اہم مشورے دیے۔ رشید حسن خان تمام بحثاں وچ شریک ہوئے۔ اُنئيں بعض نکات اُتے اصرار سی لیکن کمیٹی نے اُنہاں توں اختلاف کيتا۔
اس وضاحت کيتی بہرحال ضرورت اے کہ املا نامہ طبع اوّل ہوئے یا زیرِ نظر ترمیم شدہ ایڈیشن، سفارشات دی اصل اوہی ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی تے مولوی عبد الحق دا کم تے انجمن ترقی اردو دی 'اصلاحِ رسمِ خط کمیٹی' دی رپورٹ اے۔ (مقدمہ طبع اوّل وچ اس طرف اشارہ کيتا گیا سی کہ "زیادہ تر انہاں اصلاحات نوں اپنایا گیا جو انجمن ترقی اردو دی کمیٹی 'اصلاحِ رسمِ خط' (1943 تا 1944) نے پیش کيتی سن۔")
اعلیٰ، ادنیٰ، اولیٰ، معلیٰ، مصلیٰ، معریٰ، مقویٰ، تقویٰ، مصطفیٰ، مطلیٰ، منقیٰ، مدعیٰ علیہ وغیرہ نوں الف مقصورہ دی بجائے معمولی الف توں لکھنا چاہیے۔ (عبد السّتار صدّیقی، ص 60) (انجمن ص 115، 119)
وہ عربی لفظ (یا نام) جو خود عربی وچ دو طرح لکھے جاندے نيں، انہاں نوں اردو وچ الف توں لکھنا چاہیے: رحمان، سلیمان، ابراہیم، اسماعیل، لقمان، (ص 114، 119) عیسا، موسا، مصطفا، مرتضا، صغرا، کبرا (انجمن ص 115)
شوربا، ناشتا (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 58 ) تمغا، حلوا، سقّا، (عبد السّتار صدّیقی، ص 59) نوں الف توں لکھنا چاہیے، ايسے طرح تماشا، تقاضا، ماجرا، مدّعا، معماّ، تبرّا، تولّا، مربّا، بقایا (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 60) (انجمن ص 115)
علحدہ / علاحدہ دی بحث (انجمن 115)
وصل دا الف لام باقی رہنا چاہیے (انجمن ص 113)
عربی دی ۃ (تائے مُدوّرہ) نوں اردو وچ ہمیشہ ت توں لکھنا چاہیے (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 55، 56)
ت / ط دی بحث: تپش، طپیدن، طشت، طشتری، طوطا، طوطیا، طمانچہ، تلاطم، طیّاری نوں ط توں نئيں، ت توں لکھنا چاہیے (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 68 )
ذ یا ز دی بحث (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 65)
گذشتن (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 65)
پذیرفتن (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 65)
پذیرا (ایضاً ص 65)
آذر (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 66) آزر (ایضاً ص 66)
زخار (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 66)
آزوقہ (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 66)
ذات (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 66) زات دی سفارش نئيں منی گئی (ایضاً 66)
ذرہ، زرہ (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 67)
ازدحام، ازدحام دی بحث (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 68 )
ہائے مختفی: تمام دیسی لفظاں نوں جو عربی فارسی دی نقل وچ خواہ مخواہ مختفی ہ توں لکھے جاندے نيں، الف توں لکھنا چاہیے: آنولا، بھروسا، باجا، بٹوا، بلبلا، دھوکھا، باڑا، پٹاخا، پٹارا، چبوترا، راجا (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 57)
یورپی لفظاں وی الف دے نال: ڈراما، فرما، کمرا، مارکا، (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 57)
عربی فارسی لفظاں دی تصریفی شکلاں: انہاں سب لفظاں دے آخر وچ الف لکھنا چاہیے جو اک اردو تے اک فارسی یا عربی جز توں بنے نيں: بدلا، بے فکرا، نو دولتیا، کبابیا، مسالا، ملیدا، دسپنا، (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 57) تماہا، چھماہا، پچرنگا، سترنگا (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 58 ) دو ماہا (ایضاً 61)
پٹنہ، آگرہ، کلکتہ شہراں دے ناواں نوں جاں دا تاں لکھنا چاہیے (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 56)
مسالا دی بحث (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 57)
گنبد، زنبور، شنبہ، تنبورہ جداں عربی فارسی لفظاں وچ ن ساکن دے بعد ب آئے تاں اصل دی پیروی کرنی چاہیے، نئيں تاں میم لکھیا جائے (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 64)
نون غنّہ دے لئی اُلٹے قوس دا استعمال مولوی عبد الحق نے انجمن ترقی اردو دی مطبوعات دے ذریعے رائج کيتا سی۔
گانو، پانو، چھانو، دانو وچ نون غنّہ دی بحث (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 62)
پردے، جلوے: محروف شکلاں وچ ے لکھنی چاہیے، اوہ چھیويں درجے وچ پڑھدا اے، وچ مدرسے جاندا ہاں (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 61)
ہمزہ: ابتدا، انتہا، ارتقا، استدعا، استغنا وچ ہمزہ نئيں لکھنا چاہیے (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 59)
بنا و سنگار، دیو، بھاو، تاو، نبھاو، گھماو وچ ہمزہ دا کچھ کم نئيں (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 63)
گاے، چاے، رہے، ہاے وچ وی ہمزہ نہ چاہیے (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 63)
ہمزہ ايسے وقت آئے گا جدوں اس توں پہلے زبر ہو، جے زیر ہوئے تاں یائے لکھی جائے گی۔ دیے، لئی، کیتے، چاہیے، دیجیے، لیجیے وچ ہمزہ نئيں لکھنا چاہیے (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 63، 64)
گنتیاں: دونے غلط دونے صحیح (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 63)
چھ دی بحث (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 61)
گیارہ توں اٹھارہ تک آخر دا حرف ہ اے۔ انہاں نوں ہ توں لکھنا چاہیے (ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی، ص 62، 63)
لفظاں وچ فاصلے تے لفظاں نوں ملیا کے یا وکھ وکھ لکھنے دی بحث۔ مرکّب لفظ جو دو یا زیادہ لفظاں توں بنے ہون، آپس وچ ملیا کے نہ لکھے جاواں (انجمن 111، 118 )
مفرد لفظاں دے تکراری اجزا نوں وکھ وکھ لکھنا چاہیے۔ بی بی، دُل دُل، جھُن جھُنا، کن کنا، گل گلا، کھٹ کھٹاہٹ (انجمن 111، 118 )
فارسی لاحقے اردو عبارت وچ وکھ لکھنے چاہئاں: بہ خوبی، بہ ہر حال، بہ دولت، نہ گفت، بہ قول، تا وقتے کہ (انجمن 112)
انگریزی دے صوتی ٹکڑےآں نوں وکھ وکھ کر کے لکھنا چاہیے، اِنہاں فارمل، انہاں سٹی ٹیوٹ، کان فرنس، یو نی ورسٹی (انجمن 115، 119)
اعراب (حرکات و سکنات) دی بحث (قواعدِ اردو، مولوی عبد الحق، ص 43، 50)
رموزِ اوقاف دی بحث (مولوی عبد الحق، ص 338، 354)
اعراب وچ واؤ معروف دے لئی اُلٹا پیش تے یائے معروف دے لئی کھڑا زیر مولوی عبد الحق نے رائج کيتا سی۔
واضح رہے کہ ایہ اوہ اصول نيں، جو املا نامہ دی زیادہ تر سفارشات دی بنیاد نيں، ڈاکٹر عبد السّتار صدّیقی نے تے وی بوہت سارے اصول پیش کیتے جنہاں نوں مندرجہ بالا لسٹ وچ عمداً شامل نئيں کيتا گیا، اس لئی کہ اوہ اصول و تجاویز انہاں دی زندگی وچ ہی رد ہوئے گئياں، مثلاً بالکل نوں بالکل یا خوش خُش لکھنا یا نون غنّہ نوں منفصل لکھنا جداں پھان س، بان س یا ی نوں وی مثل الف تے واؤ وکھ لکھنا، جداں بی ن، بی ر، پی ر یا ہمزہ جدوں منفصل حرف دے بعد آئے تاں اسنوں جدا لکھنا، جداں لا ء ی، جا ءی یا 'ڑھ' نوں 'ڑ ھ'، 'ڈھ' نوں 'ڈ ھ' لکھنا وغیرہ۔ ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی فاضلِ اجل سن ۔ ہور مولوی عبد الحق جو انجمن دی کمیٹی اصلاحِ رسمِ خط دے روحِ رواں سن تے برج موہن و تاریہ کیفی جو اس کمیٹی دے رکن سن، دونے عالمِ بے بدل سن ۔ انہاں تے دوسرے حضرات نے جو اصول بنائے ہون گے تے تجویزاں پیش کيتی ہاں گی، پوری ذمہ داری تے پورے غور و فکر کے بعد دی ہاں گی۔ فیر کيتا وجہ اے کہ انہاں وچوں متعدد اصول زمانے نے رد کر دتے۔ ہر بولی دا اک لسانی مزاج ہُندا اے۔ ظاہر اے کہ اردو دے لسانی مزاج نے انہاں اصولاں نوں رد کر دتا جو اس توں لگّا نئيں کھاندے سن تے صرف انہاں اصولاں نوں قبول کيتا جو اس توں ہم آہنگ سن ۔ انہاں اصلاحات نوں پیش ہوئے تقریباً نصف صدی گزرنے نوں آئی اے۔ علم دا افق روز بروز وسیع ہوئے رہیا اے۔ چنانچہ ترقی اردو بورڈ نے ڈاکٹر سیّد عابد حسین دی صدارت وچ جدوں املا کمیٹی تشکیل دی تے راقم الحروف نوں اس دا رکن نامزد کيتا، تاں خاکسار نے اس کم نوں اک چیلنج سمجھ کر قبول کيتا، کیونجے مینوں احساس سی کہ اوہ بولی جس دی صوتیات، صرفیات تے نحویات یعنی ہر ہر سطح اُتے تن تین لسانی خانداناں دے اثرات یعنی ہند آریائی، ایرانی تے سامی اثرات بیک وقت کار فرما ہاں تے اختلاط و امتزاج دی قوس قزح پیش کردے ہون، اس دے رسمِ خط دے انہاں گنت اجزا وچ مطابقتاں تلاش کرنا تے انھاں کُلّیاں دے تحت لیا کے سِدھے سادے اصولاں وچ بیان کرنا خاصا دقت طلب کم اے۔ اس راہ دے مسافر نوں ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی دے کم توں تقویت ضرور پہنچکی اے لیکن ایہ وی معلوم سی کہ انتہائی نیک نیّتی تے گہرے لسانی شعور اُتے مبنی اُنہاں دی کئی اصلاحات نوں اردو نے گوشۂ چشم توں دیکھنا تک گوارا نہ کيتا۔ بہرحال انہاں پیچیدگیاں تے مشکلات دے گہرے احساس دے نال راقم الحروف نے اس کم نوں ہتھ وچ لیا۔ ڈاکٹر عبد العلیم تے ڈاکٹر سیّد عابد حسین دی کرم گستری سی کہ اُنھاں نے ایہ ذمہ داری خاکسار نوں سونپی۔ جداں کہ پہلے وضاحت کيتی جا چکی اے، کمیٹی نے نہ صرف ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی تے انجمن دے کم نوں سامنے رکھیا، بلکہ اس وقت تک مختلف حضرات نے متعلقہ مسائل اُتے جو کچھ وی لکھیا سی، اس دا بغور مطالعہ کيتا گیا، ہور رشید حسن خان جو کمیٹی دے رکن وی سن، انہاں دے کم تے مشوراں توں وی استفادہ کيتا گیا، تا اسيں جس طرح ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی تے انجمن دی اصلاحات نوں مِن و عَن قبول نئيں کيتا گیا، رشید حسن خان دی کئی گلاں توں وی اتفاق نئيں کيتا جا سکیا۔ ہر ہر سفارش اُتے کھُل کر گفتگو ہوئی تے پوری بحث و تمحیص دے بعد تجاویز نوں یا تاں رد کيتا گیا یا از سرِ نو لکھیا گیا یا قبول کيتا گیا۔ خاکسار دی کوشش رہی اے کہ سفارشات پیش کردے ہوئے اختصار ملحوظ رہے، بولی زیادہ توں زیادہ سادہ ہوئے تے جتھے ضرورت ہوئے لسانی سائنٹفک توجیہ نوں آسان توں آسان لفظاں وچ پیش کر دتا جائے۔ اردو وچ غُنیت، ہکاریت تے ہمزہ دے مسائل نہایت پیچیدہ نيں۔ انہاں دے بارے وچ مختصر لسانی وضاحتاں ضروری خیال کيتیاں گئیاں۔ مصوتی اعراب دے تحت اردو دے دس مصوتاں دے لئی جو مکمل اعرابی نظام پیش کيتا گیا اے، اوہ ہن تک دے پیش کردہ طریقےآں وچ سب توں زیادہ سہل تے سائنٹفک اے۔ ڈاکٹر سیّد عابد حسین (مرحوم) تے ڈاکٹر عبد العلیم (مرحوم) نے انہاں لسانی وضاحتاں نوں نہ صرف پسند کيتا بلکہ انہاں اُتے صاد کيتا۔
املا نامہ دا دوسرا ایڈیشن پہلے ایڈیشن توں کئی گلاں وچ مختلف اے۔ صاحب الرّائے تے صاحبِ علم مبصرین دی اکثریت نے جنہاں تجاویز توں اختلاف کيتا سی، انہاں وچوں زیادہ تر دا تعلق الف مقصورہ، نون تے نون غنّہ، ہائے خفی، ت، ط تے ہمزہ تے اضافت دے مسائل توں سی، اس لئی انہاں شقاں وچ تبدیلیاں ضروری سن۔ ایويں تاں ہر ہر سفارش اُتے نظرِ ثانی کيتی گئی اے، کدرے وضاحتاں وچ ترمیم و اضافہ ہويا اے تاں کدرے مثالاں وچ لفظاں نوں بدلا گیا اے۔ لیکن جنہاں بنیادی تبدیلیاں دی وجہ توں املا نامہ دا ایہ ایڈیشن پہلے توں مختلف ہوئے گیا اے، انہاں وچ خاص خاص ایہ نيں:
الف مقصورہ نوں زیادہ تر برقرار رکھیا گیا اے۔
طشت، طشتری، طمانچہ، طوطی، غلطاں وغیرہ جداں لفظاں نوں ط توں لکھنا صحیح تسلیم کيتا گیا اے۔
گانو، پانو، چھانو دی بجائے پنڈ، پیر، چھاواں دی تائید کيتی گئی اے۔
اسی طرح حاصل مصدر بچاؤ، بناؤ، بہاؤ تے امر بچاؤ، بناؤ، بہاؤ سب وچ ہمزہ دے استعمال نوں مناسب قرار دتا گیا اے۔
ہور اسما گائے، پائے، چائے، رائے، جائے وچ وی ہمزہ لکھنا مناسب خیال کيتا گیا اے۔
اک اہم مسئلہ اضافت دے لئی ہمزہ دا سی، یعنی بوئے گُل، صدائے دل، اردوئے معلیٰ وچ یائے اُتے ہمزہ لکھیا جائے یا ننيں۔
مبصرین وچ تقریباً سب نے ہمزہ دے استعمال کیتی تائید کيتی، ہور چونکہ انہاں وچ دوہرے مصوندے دی آواز ثابت اے، اس لئی ہمزہ دے استعمال نوں صحیح قرار دتا گیا اے۔
آزمائش، نمائش اگرچہ از روئے اصل یائے توں نيں، لیکن اردو وچ چونکہ ہمزہ توں بولے جاندے نيں، ایداں دے تمام لفظاں نوں ہمزہ ہی توں لکھنا ٹھیک سمجھیا گیا۔
سابقاں، لاحقاں وچ بل کہ، کیوں کہ، چاں کہ، حالاں کہ، چناں چہ، بہ خوبی، بہ ہر حال، بہ خدا نوں وکھ وکھ لکھنے نوں کہیا گیا سی، لیکن چونکہ انہاں دی ملی ہوئی شکلاں پوری طرح چلن وچ آ چکيتیاں نيں، ایداں دے تمام لفظاں نوں ملیا کے لکھنے ہی نوں مناسب قرار دتا گیا۔
اس طرح املا نامہ طبع دوم وچ عملی دقّتاں دا پہلے توں زیادہ خیال رکھیا گیا اے۔ ایويں ہن ایہ اردو بولی دے مزاج تے چلن دی پہلے توں کدرے بہتر نمائندگی کردا اے۔
اُدھر پاکستان وچ وی اردو املا دی معیار بندی دے سلسلے وچ پیش رفت ہوئی اے، ڈاکٹر وحید قریشی دے زیرِ سرکردگی مقتدرہ قومی زبان، اسلام آباد دے زیرِ اہتمام اک سہ روزہ سیمینار "املا تے رموزِ اوقاف دے مسائل" 23 تا 25 جون 1985 منعقد ہويا۔ اس سیمینار دی روداد مقتدرہ دے "اخبارِ اردو" دے جنوری 1986 دے شمارے وچ شائع ہوئی۔ ہور انہاں تمام مقالات تے مباحث نوں متدیرہ نے کتابی طور اُتے وی شائع کر دتا اے (املا و رموزِ اوقاف دے مسائل، مرتبہ اعجاز راہی، اسلام آباد، 1985) اس سیمینار وچ املا توں متعلق چودہ سفارشات پیش کيتی گئياں، ایہ چونکہ مفصّل نئيں سن، انہاں دی تفصیلات مرتب کرنے دے لئی اک کمیٹی تشکیل دتی گئی، جس وچ ذیل دے اراکین سن :
ڈاکٹر فرمان فتح پوری
پروفیسر شریف کنجاہی
مظفر علی سیّد
ڈاکٹر خواجہ محمّد ذکریّا
ڈاکٹر ممتاز منگلوری
ڈاکٹر محمّد صدیق شبلی (سیکریٹری)
اس کمیٹی دے اجلاس 22، 23 تے 24 اکتوبر 1985 نوں راولپنڈی وچ منعقد ہوئے۔ سیمینار دی سفارشات اُتے غور کيتا گیا تے ہر سفارش دے بعد مثالاں درج کيتیاں گئیاں۔ تے بعض مسائل جو پہلے سفارشات وچ شامل نئيں سن، انھاں وی زیرِ بحث لیا کے کُل 24 سفارشات منظور کيتیاں گئیاں۔ ایہ سفارشات "اخبارِ اردو" جنوری 1986 وچ صفحہ 15 توں 22 اُتے شائع ہوئی نيں۔ پاکستانی سفارشاتِ املا وچ زیادہ تر املا نامہ طبعِ اوّل کیسفارشات پیشِ نظر رہیاں نيں۔ البتہ بعض جگہ وکھ ترجیحات وی قائم کيتی گئی نيں۔ لطف دی گل اے کہ املا نامہ دی نظرِ ثانی کمیٹی نے جنہاں تبدیلیاں اُتے اصرار کيتا سی، مثلاً پنڈ، پیر (اسما)، مہندی، مہنگی وچ نون غنّہ نوں چلن دے مطابق لکھنا یا بچاؤ، پتھراؤ، ہور گائے، چائے، رائے، جائے (اسما) نوں ہمزہ دے نال لکھنا یا اردوئے معلیٰ، بوئے گُل وچ اضافت دی یائے اُتے ہمزہ نوں برقرار رکھنا یا آزمائش، نمائش نوں ہمزہ دے نال لکھنا یا بلکہ، چونکہ، چنانچہ نوں توڑ کر نہ لکھنا، پاکستانی سفارشاں وچ وی چلن دے انہاں تمام تھاںواں دی تائید کيتی گئی اے، البتہ کچھ سفارشات وچ چلن نوں نظر انداز وی کيتا گیا اے، مثلاً الف مقصورہ نوں زیادہ توں زیادہ برقرار رکھیا اے یا کلیۃً، ارادۃً وچ تنوین نوں تائے مدوّرہ اُتے لکھنے دی سفارش کيتی اے یا گزارش، گزرنا، گزارنا، باج گزار، خدمت گزار، جداں لفظاں نوں وی ذال توں لکھنے اُتے اصرار کيتا اے۔ اردو مصوتاں دے اعراب دی نشان دہی ضروری سی، اس اُتے توجہ نئيں کيتی گئی۔ سوائے انہاں امور دے باقی سفارشات تقریباً اوہی نيں تے اُسی ڈھانچے نوں برقرار رکھیا گیا اے۔
املا نامہ دے نظرِ ثانی شدہ ایڈیشن دے لئی ڈاکٹر فہمیدہ بیگم، ترقی اردو بیورو دی موجودہ ڈائریکٹر دا شکریہ وی واجب اے کہ جدوں توں اُنھاں نے چارج سنبھالیا اے، املا نامہ دے نويں ایڈیشن دے لئی تقاضا کردی رہیاں نيں۔ میری دوسری مصروفیات نے ادھر توجہ دا موقع ہی نہ دتا۔ ادھر سٹینڈنگ کمیٹی تے ترقی اردو بورڈ نے ریزولیوشن کر دتا تاں اُنہاں دی طرف توں تقاضا شدید ہوئے گیا۔ اُنہاں دا ميں ممنون ہاں کہ اس طرح ایہ کم جو کئی برس توں ادھورا رکھیا ہويا سی، پورا کرنا پيا۔ ادھر ستمبر وچ کشمیر یونی ورسٹی جانے دا اتفاق ہويا۔ ایتھے دی پُر سکون فضا وچ کچھ وقت کڈ کے وچ مسوّدے نوں آخری شکل دے سکیا۔
پروفیسر حامدی کاشمیری دی دوست داری تے کرم فرمائی دا اک مدت توں قائل ہون۔ انہاں دا تے شعبۂ اردو کشمیر یونی ورسٹی دے رفقا دا ممنون ہاں کہ انہاں دی عنایت تے تعاون توں ایہ ادھورا کم سری نگر وچ تکمیل نوں پہنچیا۔
آخر وچ ایہ اعادہ ضروری اے کہ املا نامہ دی سفارشات اس احساس دے نال مرتب کيتی گئیاں نيں کہ بولی تے اس دے تمام طواہر کسی فرد واحد، ادارے یا انجمن دے تابع ننيں۔ بولی اک وسیع تر عمرانیاندی نظام دا حصہ اے جو عوامی ضرورتاں تے رواج چلن توں وجود وچ آندا اے تے جس دی پُشت اُتے صدیاں دے تاریخی تے لسانیاتی ارتقا دا ہتھ ہُندا اے۔ بولی تے رسم الخط وچ کِسے طرح دی کوئی تبدیلی کوئی فردِ واحد، کمیٹی یا انجمن یا ادارہ جبراً مسلط نئيں کر سکدا۔ تبدیلیاں تاں ہُندیاں نيں لیکن ایہ بولی دے خاموش عمرانیاندی عمل دے تحت از خود رونما ہُندی نيں۔ کمیٹیاں تے ادارے صرف اِنّا کر سکدے نيں کہ کسی مسئلے دے بارے وچ احساس و شعور نوں بیدار کر دیؤ تے آگہی دی فضا پیدا کر دیؤ تا کہ انتشار دور ہوئے۔ چنانچہ ایہ سفارشات وی تجاویز نيں، سرکاری حکم نامہ نئيں تے اس توقع دے نال پیش کيتی جا رہیاں نيں کہ انہاں توں املا دی معیار بندی دے لئی احساس و شعور دی بیداری دا عمل تیز تر ہوئے گا تے آگہی دی فضا پیدا کرنے وچ مدد ملے گی۔ بولی اک زندہ حقیقت اے جس وچ تبدیلیاں دا عمل جاری رہندا اے، چنانچہ اصولاں وچ اِنّی لچک بہرحال ہونی چاہیے کہ بولی دے وسیع تر چلن تے آئندہ ضرورتاں دا نال دے سکن۔ ہماریا جو فرض سی، اوہ اساں ادا کيتا، فیصلہ بہرحال زمانہ تے وقت کريں گا۔ وما توفیقی الّا باللہ
گوپی چند نارنگ
16 ستمبر، 1988
نسیم باغ، سری نگر
سفارشات[سودھو]
الف[سودھو]
- اعلیٰ، ادنیٰ، عیسیٰ، موسیٰ
عربی دے کچھ لفظاں دے آخر وچ جتھے الف دی آواز اے، اوتھے بجائے الف دے ی لکھی جاندی اے تے اس اُتے چھوٹا الف (الف مقصورہ) نشان دے طور اُتے بنا دتا جاندا اے۔ جداں ادنیٰ، اعلیٰ، عیسیٰ، دعویٰ، فتویٰ۔ اس قبیل دے کئی لفظاں اردو وچ پہلے ہی پورے الف توں لکھے جاندے نيں، مثلاً تماشا، تمنا، تقاضا، مدعا، مولا، لیکن کئی لفظ دونے طرح توں لکھے جاندے نيں تے انہاں دے بارے وچ ٹھیک توں معلوم نئيں کہ انھاں پورے الف توں لکھنا چاہیے یا چھوٹے الف تاں۔ ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی نے املا کے اس انتشار نوں دور کرنے دے لئی تجویز کيتا سی کہ اردو وچ ایداں دے تمام لفظاں نوں پورے الف توں لکھیا جائے، لیکن ایہ چلن وچ نئيں آ سکیا۔ چنانچہ سرِ دست ایہ اصول ہونا چاہیے کہ اس قبیل دے جو لفظاں اردو وچ پورے الف توں لکھے جاندے نيں تے انہاں دا ایہ املا رائج ہوئے چکيا اے، ایداں دے لفظاں نوں پورے الف توں لکھیا جائے۔ باقی تمام لفظاں دے قدیم املا وچ کِسے تبدیلی دی ضرورت نئيں تے ایہ بدستور چھوٹے الف توں لکھے جا سکدے نيں۔ پورے الف توں لکھے جانے والے لفظاں: مولا مُصفّا تَوَلّا مُدّعا تقاضا مُتفا تماشا مُدّعا علیہ تمنّا ہیولا نصارا مقتدا مقتضا ماوا
باقی تمام لفظاں چھوٹے الف توں لکھے جا سکدے نيں: ادنیٰ اعلیٰ عیسیٰ موسیٰ یحییٰ مجتبیٰ مصطفیٰ مرتضیٰ دعویٰ فتویٰ لیلیٰ تعالیٰ معلیٰ صغریٰ کبریٰ کسریٰ اولیٰ منادیٰ مثنیٰ مقفیٰ طوبیٰ ہدیٰ معریٰ عقبیٰ تقویٰ متبنّیٰ حسنیٰ قویٰ مستثنیٰ حتیٰ کہ عہدِ وسطیٰ مجلسِ شوریٰ یدِ طولیٰ اردوئے معلّیٰ من و سلویٰ عید الضّحیٰ مسجد اقصیٰ سدرۃ المنتہیٰ شمس الہدیٰ
ذیل دے لفظاں دے رائج املا وچ وی کسی تبدیلی دی ضرورت نئيں: اللہ الہ الٰہی
- دعوائے پارسائی، لیلائے شب
اضافت دی صورت وچ ایداں دے تمام لفظاں الف توں لکھے جاندے نيں تے ایہی صحیح اے، جداں: لیلائے شب دعوائے پارسائی فتوائے جتھے داری
- عربی مرکبات
یہ گل اصول دے طور اُتے تسلیم کر لینی چاہیے کہ عربی دے مرکّبات، جملے، عبارتاں یا اجزا جدوں اردو وچ منقول ہاں تاں انہاں نوں عربی طریقے دے مطابق لکھیا جائے، مثلاً عَلَی الصّباح عَلَی الرَّغم عَلَی العُموم عَلَی الحساب عَلَی الخُصوص حتّی الاِمکان حتّی الوَسع حتّی المقدور بالخُصوص عَلیٰ ہٰذا القَیاس
- رحمٰن، اسمٰعیل
بعض عربی لفظاں وچ چھوٹا الف درمیانی حالت وچ لکھیا جاندا اے، جداں رحمٰن، اسمٰعیل، انہاں وچوں کئی لفظ اردو وچ پہلے ہی پورے الف توں لکھے جاندے نيں۔ ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی دی ایہ تجویز مناسب اے کہ اردو وچ ایداں دے سب لفظاں نوں الف دے نال لکھیا جائے۔ رحمان ابراہیم سلیمان مولانا یاسین اسحاق لقمان اسماعیل البتہ جدوں ایسا کوئی لفظ قرآن پاک دی سورتاں دے ناں یا اللہ دے اسمائے صفات دے طور اُتے استعمال ہوئے گا تاں اس دا اصلی املا برقرار رہے گا۔ عربی ترکیب وچ وی اصلی املا برقرار رہنا چاہیے۔
- علٰحدہ
علٰحدہ یا علاحدہ نوں علاحدہ لکھنا چاہیے، ايسے طرح علاحدگی (ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی)
- لہٰذا
لفظ لہٰذا دی وی رائج صورت وچ تبدیلی دی ضرورت نئيں، کیونجے ایہ لفظ ايسے املا کے نال پوری چلن وچ آ چکيا اے۔
- معمّہ، تمغا، معمّا، تمغا
عربی تے ترکی دے کچھ لفظاں دے آخر وچ الف اے، لیکن انہاں وچوں بعض لفظ ہ توں لکھے جاندے نيں۔ اس بارے وچ اصول ایہ ہونا چاہیے کہ جو لفظ ہ توں رائج ہوئے چکے نيں، انہاں دا املا ہ توں مان لینا چاہیے، باقی لفظاں نوں الف توں لکھنا چاہیے۔ ذیل دے لفظاں ہ توں صحیح نيں: شوربہ چغہ سقا عاشورہ قورمہ ناشتا ملغوبہ الغوزہ
ذیل دے لفظاں الف توں لکھنے چاہئاں: معمّا تماشا تقاضا حلوا مربّا مچلکا بقایا تمغا ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی نے وی انہاں وچوں بیشتر لفظاں نوں الف توں لکھنے دی سفارش کيتی اے۔
- بالکل، بالتّرتیب
ایداں دے مرکب لفظ اردو وچ اچھی خاصی تعداد وچ نيں جو عربی قاعدے دے مطابق الف لام دے نال لکھے جاندے نيں۔ ایداں دے مرکّگل کيتی دو صورتاں نيں، اک اوہ جتھے الف لام حروفِ شمسی (ت، ث، د، ذ، ر، ز، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ل، ن) توں پہلے آیا اے تے بعد دا حرف مشدّد بولا جاندا اے تاں الف لام آواز نئيں دیندا، جداں عبد السّتاریا بالتّرتیب وچ ۔ دوسرے اوہ جنہاں وچ الف لام حروفِ قمری (باقی تمام حروف) توں پہلے آیا اے تاں لام تلفظ وچ شامل رہندا اے، جداں بالکل یا ملک الموت وچ ۔ سانوں سیّد ہاشمی فرید آبادی دی اس تجویز توں اتفاق نئيں کہ حروفِ شمسی و قمری دا فرق اردو وچ اٹھا دینا چاہیے، ہماریا خیال اے کہ ایہ طریقہ اردو املا دا جز ہوئے چکيا اے، اِس نوں بدلنا ممکن ننيں۔ چنانچہ ایداں دے تمام لفظاں دا اوہی قدیم املا برقرار رکھنا چاہیے: فی الحال بالکل انا الحق بالفعل ملک الموت
البتہ ایہ ضروری اے کہ جتھے الف لام آواز نہ دے اوتھے لام دے بعد والے حرف اُتے تشدید لگائی جائے تے انہاں لفظاں وچ الف لام نوں اردو دے خاموش حروف تسلیم کر ليا جائے۔ پڑھنے والےآں نوں تشدید توں معلوم ہوئے جائے گا کہ الف لام تلفظ وچ نہ آئے گا: عبد ُ السّتّار شجاعُ الدّولہ عبد ُ الرّزّاق لغاتُ النّساء بالتّرتیب فخرُ الدّین
الف ممدودہ[سودھو]
الف ممدودہ دا مسئلہ صرف مرکّبات وچ پیدا ہُندا اے۔ یعنی دل آرام لکھیا جائے یا دلارام۔ ایسی صورت وچ اصول ایہ ہونا چاہیے کہ معیاری تلفّظ نوں رہنما بنایا جائے تے مرکّب جداں بولا جاندا ہو، اوداں ہی لکھیا جائے۔
بغیر مد دے :
برفاب تیزاب سیلاب غرقاب سیماب زہراب گلافتاب تلخاب
سردابہ گرمابہ مرغابی خوشامد دستاویز
مع مد دے :
گرد آلود دل آویز عالم آرا جہان آباد دل آرا دل آرام دو آبہ ابر آلود
خمار آلود قہر آلود زہر آلود زنگ آلود خون آلود رنگ آمیز درد آمیز جتھے آرا
حسن آرا خانہ آباد عشق آباد عدم آباد
تنوین[سودھو]
اردو وچ عربی دے ایداں دے کئی لفظ استعمال ہُندے نيں جنہاں اُتے دو زبر آندے نيں، جداں فوراً، عموماً، وقتاً، فوقتاً، اتفاقاً۔ تنوین اردو املا دا حصّہ بن چکی اے۔ اس لئی اسنوں بدلنا مناسب ننيں۔ چنانچہ فوراً نوں فورن لکھنے دی سفارش نئيں کيتی جا سکدی۔ اسنوں فوراً لکھنا ہی صحیح اے۔ البتہ اوہ لفظ تصفیہ طلب نيں جنہاں دے آخر وچ ت آندی اے۔ ایداں دے لفظاں دے بارے عربی املا دا اصول ایہ اے کہ جے ت کسی لفظ دے مادے وچ شامل اے تاں تنوین دی صورت وچ اُس اُتے الف دا اضافہ کر کے تنوین لگائی جاندی اے، جداں وقتاً فوقتاً۔ لیکن جے ت مادے وچ شامل نئيں تاں اوہ تائے مُدَوَّرہ ۃ دی صورت وچ لکھی جاندی اے تے اس اُتے دو زبر لگیا دتے جاندے نيں، جداں عادۃً۔ اس صورت وچ الف دا اضافہ نئيں کيتا جاندا تے تنوین تائے مُدَوَّرہ اُتے لگائی جاندی اے۔ اردو املا وچ عام طور توں اس فرق نوں ملحوظ نئيں رکھیا جاندا تے تنوین ایداں دے تمام لفظاں وچ الف دا اضافہ کر کے لگائی جاندی اے۔ اس ضمن وچ سانوں ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی دے اس اصول نوں تسلیم کر لینا چاہیے کہ "عربی دی ۃ نوں اردو وچ ہمیشہ ت لکھنا چاہیے"۔ چنانچہ اردو وچ تنوین دے لئی ت والے لفظاں دے بارے وچ قاعدہ ایہ ہويا کہ سب لفظاں دے آخر وچ الف دا اضافہ کر کے تنوین لکھی جائے، مثلاً
نسبتاً مروَّتاً کنایتاً ضرورتاً ارادتاً فطرتاً شکایتاً کلیتاً
قدرتاً حقیقتاً حکایتاً طبیعتاً وقتاً فوقتاً شریعتاً طاقتاً
اشارتاً مصلحتاً حقارتاً وراثتاً صراحتاً عقیدتاً وضاحتاً شرارتاً
ت، ۃ[سودھو]
اُتے اسيں تنوین دے سلسلے وچ ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی دے اصول نوں اپنا چکے نيں کہ اردو دے حروفِ تہجی وچ تائے مُدَوَّرہ ناں دی کوئی چیز ننيں۔ لیکن اردو وچ گنتی دے چند عربی لفظاں ۃ توں لکھے جاندے نيں۔ جدوں تک ایہ ايسے طرح چلن وچ نيں، انہاں نوں عربی طریقے توں لکھنا مناسب اے:
صلوٰۃ زکوٰۃ مشکوٰۃ
البتہ اس قبیل دے ہور عربی لفظاں دے بارے وچ ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی دی رائے صحیح اے کہ ایہ اردو وچ ت توں لکھے جاندے نيں تے ايسے طرح چلن وچ آ چکے نيں۔ چنانچہ انہاں نوں ت توں ہی لکھنا چاہیے: حیات نجات بابت منات مسمات توریت
ت، ط[سودھو]
اردو وچ کچھ لفظاں ایداں دے نيں جو ت تے ط دونے توں لکھے جاندے نيں، انہاں دے املا وچ احتیاط دی ضرورت اے۔ ذیل دے لفظاں ت توں صحیح نيں:
تپش تہران تپاں تیار تیاری توندا ناندا (رشتہ)
ذیل دے لفظاں نوں ط توں لکھنا صحیح اے:
غلطاں طشت طشتری طمانچہ طہماسپ طوطی
ذ، ز، ژ[سودھو]
- (1) گذشتہ، گزارش
فارسی مصادر گذشتن، گذاشتن تے پذیرفتن دے جملہ مشتقات بقول ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی ذال توں لکھنے صحیح نيں۔ جداں:
گذشتہ گذشتگان گزر گاہ در گزر رہ گزر راہ گزار پذیرفتہ پزیرائی
سر گذشت وا گذاشت اثر پزیر دل پزیر
گزاردن (بہ معنی ادا کرنا، پیش کرنا) دے مشتّقات نوں زے توں لکھنا صحیح اے، جداں:
گزارش باج گزار خدمت گزار شکر گزار نماز گزار عرضی گزار مال گزاری
گزرنا تے گزارنا اگرچہ گذشتن توں نيں لیکن تہنید تے تارید دے عمل توں گزر کر اردو دے مصدر بن چکے نيں، اس لئی انہاں دی تمام تصریفی شکلاں ز توں لکھی جانی چاہئاں، ايسے طرح گزاریا تے گزرانا وی ز توں لکھنے مناسب نيں۔
اس سلسلے دے بعض مُتنازع فیہ لفظاں جنہاں توں ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی نے تے دوسرےآں نے بحث کيتی اے، ایہ نيں:
آزر: حضرت ابراہیم دے والد یا چچا دا ناں ز توں اے، جداں آزرِ بت تراش
آذر: اگ دے معنی وچ ایہ لفظ ذال توں اے، جداں آذر کدہ بہ معنی آتش کدہ تے آذر فشاں بہ معنی آتش فشاں۔ ہور ذال توں ہی اک رومی مہینے دا ناں وی اے۔
زرّہ: (کسی چیز دا بہت چھوٹا ٹکڑا)
ذرا: (تھوڑا، قلیل) اگرچہ ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی نے ز توں لکھنے اُتے زور دتا اے لیکن کمیٹی اس دی تائید نئيں کردی۔
ذات: (نفس، شخص، قوم، نژاد، ہندی جات)
زخّار: (بحرِ زخّار)
آزوقہ: (غذائے قلیل)
ازدحام: (ازدحام، ازدحام، ازدحام غلط نيں۔)
- (2) ژ
ذیل دے لفظاں دا صحیح املا ژ توں اے:
مژدہ مژہ ارژنگ واژاں مژگاں پژ مردہ پژمردگی
اژدر ژالہ ژاژ نژاد ژولیدہ اژدہا ٹیلی ویژن
ث، س، ص[سودھو]
- قصائی: اس دا رائج املا ص توں اے تے ایہی صحیح اے۔
- مسالا: دہلی وچ مصالح سی۔ لکھنؤ وچ مسالا ہوئے گیا۔ ايسے صورت نوں اختیار کرنا چاہیے۔
- مسل: رودادِ مقدمہ دے معنی وچ اس دا املا س توں رائج اے، ايسے نوں اپنانا چاہیے۔
نون تے نون غُنّہ[سودھو]
- (1) گنبد، انبار، کھمبا، چمپا
کسی لفظ وچ نون دے بعد ب ہوئے تاں نون دی آواز م وچ بدل جاندی اے۔ لکھنے وچ تاں نون ہی آندا اے، لیکن پڑھیا م جاندا اے، جداں گنبد انبار جنبش دنبہ شنبہ تنبورہ سنبل عنبر
اس ضمن وچ دقت دیسی لفظاں وچ پیدا ہُندی اے جنہاں وچ کچھ تاں نون توں لکھے جاندے نيں تے کچھ نوں م توں لکھنے دا رواج اے۔ سفارش کيتی جاندی اے کہ ایداں دے دیسی لفظاں (علاوہ ناواں کے۔ انبار، کنبوہ) میم توں مرجح نيں:
تمباکو تمبولی کھمبا اچمبھا چمپا امبر (بمعنی آسمان)
(لیکن جتھے نون ساکن غیر وصلی ہو، اوہ نون دی آواز دے گا تے نون ہی لکھیا جائے گا، مثلاً کنبہ)
- (2) گِننا، سُننا
اردو وچ کئی مصدر نيں جنہاں وچ دو نون نيں، جداں بُننا، گِننا، سُننا۔ انہاں وچ اک نون تاں مادہ فعل دا اے، دوسرا علامتِ مصدر دا (بُن + نا، سُن + نا)۔ اکثر غلطی توں ایداں دے مصدراں نوں مشدّد نون توں لکھیا جاندا اے (بُنّا، گِنّا، سُنّا)۔ اصول ایہ اے کہ ایداں دے تمام مصدراں وچ دو نون لکھنے چاہئاں۔ اس توں ذیل دے جوڑاں وچ املا دا امتیاز وی ملحوظ رہے گا:
بَننے (فعل) بنّے (لقب)
چُننی (فعل) چُنّی (دوپٹہ)
سُننی (فعل) سُنّی (فرقہ)
- (3) نون غُنّہ
ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی دی اس تجویز توں اتفاق نئيں کيتا جا سکدا کہ "نون غنّہ ہمیشہ منفصل لکھیا جائے" (بان س، پھان س، ہن توں گا)۔ عام قاعدہ اے کہ لفظ دے آخر وچ نون غُنّہ بغیر نقطے دے لکھیا جاندا اے۔ البتہ (ابتدائی کتاباں وچ یا جدوں ضرورت ہو) لفظ دے وچکار نون غنہ نوں اُلٹے قوس دی علامت توں ظاہر کرنا چاہیے: وچکار:
ہون٘ٹ پھان٘د این٘ٹ چون٘چ چان٘د
آخر وچ :
ماں جاواں بولاں نظراں کتاباں
- (4) سنِچائی، بٹائی
لفظ دے مادّے یا مصدر وچ جتھے نون غنّہ اے، ماخوذ شکلاں وچ کہِاں تاں نون غنّہ لکھیا جاندا اے تے کہِاں نئيں، زیادہ تر ایہ صورت متعدی (casuative) شکلاں وچ پیدا ہُندی اے، جداں باندھنا، بندھوانا تے ڈھونڈوانا یا سُٹنا توں پھنکوانا تے پھنسنیا توں پھنسوانا، اس بارے وچ صوتی حقیقت ایہ اے کہ جے نون غنّہ دے بعد مسموع (voiced) آواز اے تاں نون غنّہ پورا ادا ہوئے گا جداں بندھوانا، ڈھونڈوانا تے جے نون غنہ دے بعد غیر مسموع (unvoiced) آواز اے تاں غُنّیت کمزور پڑ جائے گی جداں پھنکوانا، پھنسوانا وچ ، تا اسيں چونکہ انہاں لفظاں وچ غنّیت اے، خواہ ضعیف کیوں نہ ہو، ایداں دے تمام لفظاں وچ نون غنّہ لکھنا چاہیے:
سینچنا توں : سنچوانا، سِنچائی
ہنسنیا توں : ہنسوانا، ہنسائی
کھینچنا توں : کھنچوانا، کھِنچائی
البتہ ذیل دے ماخوذ لفظاں وچ غیر مسموع آواز توں پہلے دی ضعیف غنّیت وی اردو دے ارتقائی سفر وچ زائل ہوئے چکی اے، نتیجتاً ایہ لفظ نون غنّہ دے بغیر رائج ہوئے گئے تے ایہی صحیح اے:
بانٹنا توں : بٹنا، بٹوانا، بٹانا، بٹوائی، بٹوارا
پونچھنا توں : پچھوانا، پچھنا
جانچنا توں : جچنا
چھانٹنا توں : چھٹوانا، چھٹنا، چھٹنی، چھٹائی
- (5) گانو، پانو، پنڈ، پیر
اردو وچ ایہ لفظاں کئی طرح توں لکھے جاندے نيں، جداں گانو، پنڈ، گاناں، گانئاں، اس انتشار نوں دور کرنے دے لئی انہاں دا اک املا اختیار کرنا ضروری اے، دیکھیا جائے تاں اردو وچ پنڈ (اسم) تے پنڈ (مضارع گانا توں ) دونے نون غنّہ توں بولے جاندے نيں، گانو، پانو، انہاں لفظاں دا قدیم املا اے جس نوں اردو ترک کرچکی اے، اس اُتے اصرار کرنا اک طرح توں رجعتِ قہقری اے، چنانچہ جو حضرات اس اُتے اصرار کردے نيں، انہاں دی رائے نوں مننے وچ سانوں تامّل اے، ایداں دے تمام لفظاں نوں آخری نون غنّہ توں ہی لکھنا مناسب اے:
پنڈ پیر چھاؤں
- (6) مہندی، مہنگی
ان لفظاں دے رائج املا وچ کِسے تبدیلی دی ضرورت ننيں۔ انہاں دا املا اوہی صحیح اے جو رواج عام وچ اے: مہندی مہنگی مہنگائی لہنگا بہنگی
- (7) چاول، گھاہ
ذیل دے لفظاں نون غنّہ دے نال متروک نيں، انہاں نوں نون غنّہ دے بغیر لکھنا چاہیے:
چاول گھاہ پھونس سوچنا کونچہ
چاول گھاہ پھوس سوچنا کوچہ
ذیل دے لفظاں نون غنّہ دے نال صحیح نيں:
کینچلی جھونپيا کنواں
واؤ[سودھو]
- (1) اوس، اودھر
قدیم اردو وچ اعراب بالحروف دا عام رواج سی، خاص طور توں پیش نوں ظااہر کرنے دے لئی واؤ لکھدے سن، مثلاً:
اوس اودھر اوٹھانا مونہہ
ایداں دے تمام لفظاں نوں ہن بغیر واؤ لکھنا چاہیے، دکان نئيں، بلکہ دُکان یعنی بغیر واؤ مرجح صورت اے۔
- (2) لوہار، لُہار
اردو وچ کچھ لفظ ایداں دے نيں جنہاں دی اصل وچ تاں واؤ موجود اے، جداں لوہا، مونچھ، سونا، لیکن انہاں توں نکلنے والے لفظاں دا تلفظ چونکہ ہمیشہ پیش توں ہُندا اے، اس لئی انہاں نوں بغیر واؤ دے لکھنا چاہیے، جداں :
لُہار سُنار
بعض دوسرے لفظاں جنہاں وچ واؤ لکھنے دی ضرورت نئيں، تھلے درج نيں:
پُہنچنا پُہنچانا پُہنچ بُڑھاپا اُدھار دُلارا دُلاری دُلار
دُلہن / دولہن، دُہرا / دوہرا، مُٹاپا / موٹاپا، نُکیلا / نوکیلا دونے طرح رائج نيں، البتہ دوہا دے معنی وچ صرف دوہرا رائج اے تے دوگانہ بمعنی نماز تے دُگانہ (دُگانا) بمعنی سہیلی اے۔
- (3) ہندوستان، ہندُستان
دونے صحیح نيں، البتہ لفظ ہندُستانی بغیر واؤ مرجح اے۔
- (4) جز، جزو
جز، جزو بمعنی ٹکڑا، دونے صحیح نيں تے اردو وچ مستعمل نيں، جداں:
جُز رس جُز دان جُزوِ بدن
جز بمعنی "سوا" وکھ لفظ وی اے، انھاں خلط ملط نئيں کرنا چاہیے:
- قطرے وچ دجلہ دکھادی نہ دے تے جزو وچ کُل
- جُز قیس کوئی تے نہ آیا بروئے کار
- (5) روپیے، روپیہ
ان لفظاں نوں کئی طرح لکھیا جاندا اے۔ سب توں زیادہ رائج املا روپیہ، روپے اے تے ايسے دی سفارش کيتی جاندی اے۔
- (6) دُگنا، دو گنا
یہ دو وکھ وکھ لفظ نيں، انہاں نوں ايسے طرح لکھنا چاہیے۔ اس بارے وچ اصول ایہ اے کہ اوہ مرکب لفظاں جنہاں دا پہلا جز 'دو' اے، مع واؤ لکھے جاندے نيں، جداں:
دگنا دوآبہ دوآتشہ دوراہا دوچار دوپہر دورنگا دوسخنا
البتّہ کچھ لفظاں ایداں دے وی نيں جنہاں وچ واؤ نئيں بولا جاندا، انہاں دا املا بغیر واؤ دے رائج اے تے انہاں نوں پیش ہی توں لکھنا صحیح اے، مثلاً:
دُگنا دُلائی
- (7) واؤ معدولہ
اردو وچ واؤ معدولہ دو طرح توں آندا اے، اوّل ایداں دے لفظاں وچ جتھے واؤ دے بعد الف اے، انہاں لفظاں وچ ایہ دُہرا مصوّتہ (diphthong) اے تے واؤ دا تلفظ پیش دا سا ہُندا اے، جو بعد وچ آنے والے الف دے نال ملیا کے بولا جاندا اے، جداں:
- خواب خواجہ خواہش خوار خواہ
- خدا نخواستہ استخواں افسانہ خواں درخواست
الف والے لفظاں وچ واؤ معدولہ دا صوتی ماحول طے اے تے تلفّظ وچ کِسے مغالطے دا امکان نئيں، البتّہ خود، خوش جداں لفظاں وچ (جو تعداد وچ بوہت گھٹ نيں) ابتدائی کتاباں دے لئی چھوٹی لکیر دی علامت نوں اپنایا جا سکدا اے، جداں:
خود خوش خودی خورشید خورد
===ہائے خفی===* (1) بھروسا، بھروسا
ہائے خفی کئی مستعار لفظاں دے آخر وچ آندی اے (غنچہ، کشتہ، درجہ، پردہ، زردہ، دیوانہ، شگفتہ، جلسہ)، دیسی لفظاں دے آخر وچ الف ہُندا اے (بھروسا، گملا، اکھاڑا، اڈّا، دھبّا، انڈا)۔ ہائے خفی حرف نئيں، اک طرح دی علامت اے جس دا کم لفظ دے آخر وچ حرفِ ما پہلے دی حرکت نوں ظاہر کرنا اے۔ سانوں ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی دے اس خیال توں اتفاق نئيں کہ "اردو وچ مختفی ہ دا وجود نئيں تے ایہ دیسی لفظاں دے آخر وچ نئيں آ سکدی"۔ واقعہ ایہ اے کہ چند دیسی لفظاں وچ آخری مُصوّتے (حرفِ صحیح) دی حرکت نوں ظاہر کرنے دے لئی اردو املا وچ سوائے خفی ہ دے کسی تے علامت توں مدد لی ہی نئيں جا سکدی۔ جداں روپیہ، پیسہ، نہ، پہ، البتّہ ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی دا ایہ قول صحیح اے کہ اردو والےآں نے مختفی ہ دی اصلیت نوں بھُلا دتا تے ٹھیٹھ اردو لفظاں وچ مختفی ہ لکھنے لگے۔ چنانچہ اصول ایہ ہونا چاہیے کہ ایداں دے تمام دیسی لفظاں نوں جو دوسرے لفظاں دی نقل وچ خواہ مخواہ خفی ہ توں لکھے جاندے نيں، الف توں لکھنا چاہیے:
بھروسا اڈّا سندیسا ٹھیکا بھُوسا آرا راجا آنولا
دھوکھا ڈاکیا بتاشا بٹوا بیڑا باجا بلبلا بنجارا
پانسا پٹاخا پٹارا پٹرا پھاوڑا پھیپھڑا نگوڑا تووڈا
جالا ٹھپّا ٹڈّا پھندا ہنڈولا کٹورا چبوترا چٹخارا
دھندا رجواڑا چٹکلا موگرا دسہرا ڈبیا خراٹا سانچا
سہرا کھاجا کیوڑا گھونسلا
تکیہ عربی تے دربیہ فارسی لفظ اے تے ایہ ہائے مختفی توں صحیح نيں۔ آریہ تے چاولہ دیسی لفظاں نيں، لیکن انہاں دا املا ہائے خفی توں اس حد تک رائج ہوئے چکيا اے کہ انھاں مستثنیٰ سمجھنا چاہیے۔
- (2) تصریفی لفظاں
وہ تمام تصریفی شکلاں جنہاں وچ عربی، فارسی دا کوئی جز ہوئے لیکن اس دی تہنید ہوئے چکی ہو، الف توں لکھنی چاہئاں:
چوراہا بال خورا چھماہا بے فکرا نو دولدا کبابیا بسترا دسپنا
سترنگا نصیبا دو رُخا خون خرابا تھکا ماندا شیخی خورا خوجا
البتہ ذیل دے لفظاں ہ توں مرجح نيں:
نقشہ خاکہ بدلہ مالیدہ امام باڑہ ہرجہ خرچہ غنڈہ غبّارہ
آب خورہ یک منزلہ تولہ ماشہ زردہ سموسہ زنانہ
- (3) یورپی لفظاں
یورپی زباناں توں آیا ہويا جو لفظ جس طرح مستعمل ہو، اس دے رائج املا نوں صحیح مننا چاہیے، البتّہ جو لفظ رواج وچ نئيں، انھاں الف توں لکھنا مناسب ہوئے گا:
کمرہ ڈراما فرما سوڈا
- (4) پٹنہ، آگرہ
ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی دے اس قول نوں تسلیم کر لینا چاہیے کہ "شہراں (ملکاں، جگہاں) دے ناواں نوں اس طرح لکھیا جانا چاہیے جس طرح اوہ رائج نيں":
آگرہ کلکتہ پٹنہ باندہ ٹانڈہ امروہہ انبالہ
ہمالہ، ہمالیہ، افریقہ، امریکا تے مرہٹہ نوں وی ناواں دی لسٹ وچ شامل سمجھنا چاہیے۔
- (5) دانا، دانہ
ذیل دے جوڑاں وچ سب حروف مشترک نيں، سوائے آخری حرف کے، یعنی پہلے لفظ وچ آخری حرف الف اے تے دوسرے وچ ہائے خفی۔ ایہ وکھ وکھ لفظ نيں تے انہاں دے وکھ وکھ معنی نيں۔ چنانچہ انہاں دے املا دا تعیّن انہاں دے معنی توں ہوئے گا:
دانا (جاننے والا، عقل مند) : دانہ (بیج، مال، دانۂ گندم)
چارا (مویشیاں دی خوراک) : چارہ (علاج، مدد)
خاصا (اضافے دے معنی وچ ، جداں: چنگا خاصا) : خاصّہ (طبیعت، عادت) / خاصہ (عام دی ضد، امیراں دا کھانا)
پارا (سیماب) : پارہ (ٹکڑا، حصّہ)
لالا (لقب) : لالہ (گُلِ لالہ)
نالا (وڈی نالی) : نالہ (نالہ و فریاد)
پتّا (درخت دا پتّا) : پتہ (نشان، مقام)
نا (کلمۂ نفی) : نہ (مخّفف کلمۂ نفی)
آنا (مصدر) : آنہ (پُرانے روپے دا سولھواں حصّہ)
- (6) پردے، جلوے (مُحرّف شکلاں)
جب ہائے خفی والے لفظاں (پردہ، عرصہ، جلوہ، قصّہ) محرّف ہُندے نيں تاں تلفّظ وچ آخری آواز 'ے' ادا ہُندی اے۔ املا وچ وی تلفّظ دی پیروی ضروری اے۔ چنانچہ ایداں دے تمام لفظاں دی مُحرّف شکلاں وچ 'ے' لکھنی چاہیے:
بندے (کا) پردے (پر) عرصے (سے ) لوے (کی) مے خانے (تک)
افسانے (ماں) غصّے (ماں) مدرسے (سے ) مرثیے (کے )
- (7) موقع، معہ
مندرجہ ذیل لفظاں وچ ہائے خفی دا اضافہ ہن غلط اے، انہاں دا صحیح املا ایويں اے:
موقع مع مصرع بابت آیت
- ( 8 ) سنہ، سِن
سنہ بمعنی 'سال' نوں اکثر بغیر ہ دے سن لکھیا جاندا اے جو غلط اے۔ ایہ دو وکھ وکھ لفظ نيں۔ سنہ بمعنی سال ہائے خفی توں اے، جداں سنہ 1857 یا سنہ ہجری یا سنہ عیسوی
سِن دے معنی 'عمر' دے نيں۔ ایہ لفظ بغیر ہ دے اے۔
- برس پندرہ یا کہ سولہ دا سِن
- جوانی دی راتاں، مُراداں دے دِن
- (9) جگہ، توجّہ، بہ، تہ
ایداں دے لفظاں وچ جے ہائے ملفوظ یعنی جو ہائے آواز دیندی ہوئے تے ہائے خفی یعنی جو ہائے آواز نہ دیندی ہو، اُنہاں دا فرق ظاہر کرنا مقصود ہوئے تاں اس دے تھلے شوشہ لگایا جا سکدا اے، بصورتِ ہور اس دی ضرورت نئيں، جداں:
'بہنا' مصدر توں 'بہہ'
'سہنا' مصدر توں 'سہہ'
'کہنا' مصدر توں 'کہہ'
- (10) کہ، یہ
کہ (کافِ بیانیہ) تے ایہ وچ ہ دی آواز عموماً ادا نئيں ہُندی یا بہت کمزور ادا ہُندی اے۔ ایہ کہ یہہ لکھنے اُتے اصرار کرنا خواہ مخواہ دا تکلّف اے کہ تے ایہ نوں ہ دی لٹکن دے بغیر لکھنا ہی مناسب اے۔
ہائے مخلوط[سودھو]
- (1) کچھ، کچہہ ؛ مجھ ،مجہہ
اک زمانے وچ اردو وچ ہائے مخلوط تے ہائے ملفوظ دے لئی کسی صورت دا تعیّن نئيں سی۔ عربی تے فارسی وچ تاں ہکار آوازاں نيں ہی نئيں؛ اس لئی کسی خلطِ مبحث دا سوال ہی پیدا نئيں ہُندا۔ اردو دا معاملہ دوسرا اے۔ ہند آریائی بولی ہونے دے ناتے بخلاف عربی تے فارسی دے اردو وچ ہکار آوازاں دا پورا سیٹ موجود اے۔ اردو وچ انہاں دے لئی اگرچہ وکھ توں حروف نئيں، لیکن ایہ مواقعہ اے کہ پھ، بھ، تھ، ٹھ، ڈھ، ڑھ، جھ، چھ، کھ تے گھ اردو دی بنیادی آوازاں نيں۔ ہور رھ، لھ، مھ، نھ، وھ تے یھ وچ وی ہکاریت دا شائبہ اے۔ اردو وچ انہاں دے لئی جے ہائے مخلوط نوں مخصوص نہ کر دتا جائے تاں اک طرح دی بے راہ روی پھیلدی اے مثلاً اے تے اے، چاہیے تے چاھیے دونے املا رائج نيں۔ ایتھے تک کہ گھر تے گہر، مینوں تے مجہکو، نال تے ساتہہ، کچھ تے کچہہ، بھر تے بہر، فیر تے پہر، پھاڑ تے پہاڑ، بھین تے بہن، دھلی تے دہلی، بھاری تے بہاری وچ وی ہائے مخلوط تے ہائے ملفوظ وچ امتیاز روا نئيں رکھیا جاندا۔
ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی کمیٹی نے سفارش کيتی سی کہ اگرچہ دھ، ڈھ، ڑھ، لکھنے وچ دو حروف نيں لیکن اک ہی آواز ادا کردے نيں، اس لئی انہاں نوں ملیا کے لکھنا چاہیے: دھ، ڈھ، ڑھ (لفظاں دی شکلاں ایہ ہاں گی: دھ ن، دھ ر تی، پڑھ نا) انہاں حروف دا اک آواز نوں ادا کرنا تسلیم، لیکن اردو وچ متعدّد مصوّتے ایداں دے نيں جنھاں (لفظ دے شروع وچ ) اک توں ودھ حروف توں لکھنا پڑدا اے: اک ہور، ایکھ، اون، اوج، وغیرہ۔ چنانچہ ساڈی رائے اے کہ د، ڈ، ڑ دے نال ہائے مخلوط نوں ملیا کے لکھنے دی ضرورت ننيں۔ ایہ چلن وچ وی نئيں آئی۔ البتہ ایہ اصول واضح طور اُتے اپنا لینا چاہیے کہ ہائے مخلوط نوں ہکار آوازاں دے ستاھ مخصوص کر دتا جائے تے انہاں تمام لفظاں وچ جتھے ایہ آوازاں آئیاں، تلفظ دی پیروی وچ انہاں نوں ہائے مخلوط یعنی ہائے دو چشمی توں لکھنا چاہیے:
پھُل، بھُل، بھاری، جھاڑ، پھاڑ، پتھر، بھر، فیر، دکھ، سکھ، دُدھ، گھوڑا، چھتری،
گھونٹ، جھوم، بھانڈ، پھونک، تھوڑا، پڑھ، ودھ، مجھ، تجھ، کچھ، پھلجڑی
- (2) گیارھواں، تواڈا
اردو وچ رھ، لھ، مھ، نھ، وھ، یھ وچ وی ہائے مخلوط دا اثر ملدا اے اس لئی ذیل دے لفظاں نوں ہائے مخلوط ہی توں لکھنا چاہیے:
گیارھواں، بارھواں، کولھو، کلھڑ، تواڈا، کمھار، ننھا، ننھیال
کب، جب، سب، ہور ان، جن، تسيں وغیرہ دے نال جدوں 'ہی' ملیا کے بولا جاندا اے تاں ہائے مخلوط دی آواز سنائی دیندی اے۔ ایداں دے تمام لفظاں نوں وی ہائے مخلوط توں لکھنا مناسب اے:
اوی، کوی، جوی، سوی، تواڈی، انھاں، تواناں، جنھاں
- (3) بھاوی، بھابی
اردو وچ اوہ لفظاں جنہاں وچ دو ہائے مخلوط آندیاں نيں، دو طرح دے نيں۔ اک اوہ جو کسی نہ کسی طرح دی کیفیت نوں ظاہر کردے نيں، جداں بھن بھناہٹ، چھن چھناہٹ، تھر تھراہٹ، جھل جھلاہٹ، ایہ صوتی لفظاں نيں۔ انہاں وچ اجزا دی تکراری نوعیت چونکہ کسی نہ کسی حسّی کیفیت نوں ظاہر کردی اے، اس لئی ایداں دے لفظاں وچ دونے ہائے مخلوط (ہکاریت) جزو اصلی ہی حیثیت رکھدی نيں تے انہاں نوں جاں دا تاں لکھنا چاہیے:
جھن جھناہٹ، جھن جھنانا، تھر تھراہٹ، تھر تھرانا، کھڑ کھڑاہٹ، کھڑ کھڑانا، بھن بھناہٹ، بھن بھنانا، چھن چھناہٹ، چھن چھنانا، کھٹ کھٹاہٹ، کھٹ کھٹانا
لیکن بعض مفرد لفظاں وچ دوسری ہائے مخلوط زائل ہوئے جاندی اے، جداں بھاوی، بھابی۔
ایداں دے لفظاں نوں اک ھ توں لکھنا مرجح اے:
بھابی، پھوپی، بھبوکا، ڈھیٹ، بھبکی، بھبک، بھنبوڑنا، گھاں گا، گھنگرو
- (4) اے، اے
بعض لوک فارسی دی نقل وچ یا محض اپنی پسند دے طور اُتے لفظ دے وسط یا شروع وچ آنے والی ہائے ہوّز نوں لٹکن والی ہ دی بجائے دو چشمی ھ توں لکھدے نيں۔ ایہ اصول دے خلاف تے غلط اے:
غلط: اے، ھوا، ھندوستان، دھلی، ھمیشہ
صحیح: اے، ہويا، ہندوستان، دہلی، ہمیشہ
ہمزہ[سودھو]
عربی وچ ہمزہ اک مستقل آواز اے۔ اردو وچ اس دی اوہ صوتی حیثیت نئيں تا اسيں اردو وچ ہمزہ عربی توں ماخوذ لفظاں دے علاوہ بوہت سارے دیسی لفظاں دے املا وچ وی استعمال ہُندا اے (جداں آؤں، جاؤں، کھائے، پائے، لکھنؤ، کیکئی)، چنانچہ اردو املا دا تصور ہمزہ دے بغیر کيتا ہی نئيں جا سکدا۔ انجمن ترقی اردو دی کمیٹی اصلاحِ رسمِ خط نے ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی دی تجویز اُتے سفارش کيتی سی۔ ہمزہ جدوں کسی منفصل حرف دے بعد آئے تاں بالکل جدا لکھیا جائے۔ جداں آءو، آءی، جاءو، آءاں، آءِاں، بھاءی، سوءاں، سناءاں، ماءِل، گھاءِل، داءِر، تاءید، داءِرے، جاءِزہ، رعناءی۔ لیکن ایہ رائج نئيں ہوئے سکیا۔ ہمزہ حرف یا شوشے دے اُتے ہی لکھیا جاندا اے تے اس وچ کوئی قباحت نئيں، چنانچہ ايسے طریقے نوں قبول کر لینا چاہیے۔ البتی اردو وچ ہمزہ دے استعمال وچ جو بے قاعدگیاں راہ پا گئیاں نيں، اُنہاں نوں ذیل دے اصول اپنا لینے توں دور کيتا جا سکدا اے۔
- (1) ہمزہ دا استعمال
اردو وچ ہمزہ دے استعمال دے بارے وچ ایہ آسان سا اصول نظر وچ رہنا چاہیے: جس لفظ وچ وی دو مُصوّتے (حرفِ علّت یا حرکات) نال نال آئیاں تے اپنی اپنی آوازاں (پوری یا جزوی) داں، اوتھے ہمزہ لکھیا جائے، جداں:
کو+ئی، جا+ئے، کھا+ؤ، دکھا+ئاں، نا+ئی، لکھن+ؤ، غا+ئب، فا+ئدہ، جا+ؤں، جا+ئز
اس گل نوں بقول ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی ایويں وی سمجھ سکدے نيں کہ اردو وچ ہمزہ لفظ دے درمیان الف متحرک دا قائم مقام اے۔ (مثلاً عزرا+ئیل، سا+ئیس، جا+ئز، جا+ؤں، وغیرہ)
- (2) ہمزہ تے الف
عربی دے متعدد مصادر، جمعاں تے مفرد لفظاں دے آخر وچ اصلاً ہمزہ اے، جداں:
ابتدا، انتہا، املا، انشاء، شاعر، حکماء، ادبا، علما، فقراء، وزراء
اردو وچ ایہ لفظ الف توں بولے جاندے نيں۔ اس لئی انھاں ہمزہ دے بغیر لکھنا چاہیے:
ابتدا، انتہا، املا، انشا، شاعر، حکما، ادبا، علما، فقرا، وزرا
البتہ جے ایسا لفظ کسی ترکیب دا حصہ ہوئے تاں ہمزہ دے نال جاں دا تاں لکھنا چاہیے:
انشاء اللہ، ضیاءُ الرحمٰن، ذکاءُ اللہ، ثناءُ الحق، ثناءُ اللہ، بہاءُ اللہ، ضیاءُ الدین، علاءُ الدین
- (3) جُرّات، تَاثُّر، مورِّخ، موثِّر
عربی وچ انہاں لفظاں اُتے ہمزہ لکھیا جاندا اے۔ جے عربی دی تقلید کردے ہوئے ایداں دے لفظاں اُتے ہمزہ لکھیا جائے (جداں جُرّأت، تَأثُّر، تأسُّف، مؤرِّخ، تأمُّل) تاں اسنوں اردو وچ غلط نہ سمجھیا جائے۔ لیکن ساڈی سفارش ایہ اے کہ ایہ لفظ اردو وچ چونکہ بیشتر ہمزہ دے بغیر لکھے جاندے نيں، انھاں ہمزہ دے بغیر لکھنا وی صحیح سمجھیا جائے:
جرّات، تاثّر، تاسّف، مورّخ، تامّل، متاثّر، موثّر، متاہّل، موذّن، مودّب، مونّث
- (4) ہمزہ تے واؤ
ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی نے افعال آؤ، جاؤ تے حاصل مصدر بناو (سنگھار) تے (رکھ) رکھاو دے تلفظ وچ فرق کيتا اے تے حاصل مصدر بناو، رکھاو وغیرہ نوں ہمزہ دے بغیر لکھنے دی سفارش کيتی اے، ساڈی رائے اے کہ ہندی وچ تاں بے شک ایداں دے لفظ آخری واؤ توں بولے جاندے نيں، لیکن اردو بول چال وچ افعال آؤ، جاؤ، پاؤ، کھاؤ تے حاصل مصدر بناؤ، پاؤ (سیر)، رکھاؤ، بچاؤ اک ہی طرح بولے جاندے نيں، یعنی انہاں سب وچ دوہرے مصوّتے دی آواز آندی اے۔ اس لئی انہاں دا فرق غیر ضروری اے تے ایہی چلن وی اے۔ چنانچہ ایداں دے تمام لفظاں وچ ہمزہ لکھنا چاہیے:
اسما: الاؤ، اود بلاؤ، پلاؤ، تاؤ، چاؤ، راؤ، گاؤ، باؤ گولا، گھماؤ
حاصل مصدر: بچاؤ، بہاؤ، پتھراؤ، بہاؤ، دباؤ، گھماؤ، پھراؤ، الجھاؤ، چھڑکاؤ، چناؤ، جھکاؤ، سمجھاؤ، بناؤ سنگار، بھاؤ، تاؤ، گھاؤ، جماؤ (جماؤ امر تے جماؤ حاصل مصدر دی آواز وچ کوئی فرق نئيں)
امر: (امر دی سب شکلاں ہمزہ دے نال صحیح نيں) آؤ، جاؤ، لاؤ، کھاؤ، اڑاؤ
- (5) پانو، چھانو؛ پیر، چھاؤں
ان لفظاں دی بحث دے لئی ملاحظہ ہوئے "نون تے نون غُنّہ" دی ذیلی سرخی نمبر 5
- (6) ہمزہ یا ی
ہمزہ دے سلسلے وچ اک وڈی دقّت ایہ اے کہ چاہیے وچ ہمزہ کیوں نئيں لکھنا چاہیے تے جائیے وچ کیوں لکھنا چاہیے یا کئی، گئے تے گئی نوں تاں ہمزہ توں لکھیا جاندا اے، لیکن کیتے، لئی تے دتے نوں ہمزہ توں کیوں نہ لکھیا جائے؟ واقعہ ایہ اے کہ کسرہ تے اعلان دی ی (نیم مصوّتہ ی) دا مخرج نال نال اے۔ چنانچہ چاہِ+یے، لِ+یے، دِ+یے وچ بالتّرتیب ہ، ل تے د دے زیر دے بعد دوسرے مصوّتے تک جانے توں پہلے بولی ی دے مخرج توں لنگھدی اے، جس توں ی دا شائبہ پیدا ہوئے جانا لازمی اے۔ اس دے بر عکس کَ+ئی، گَ+ئے، گَ+ئی وچ کسرہ نئيں بلکہ زبر اے۔ اس لئی ی دے شائبے دا سوال ہی پیدا نئيں ہُندا۔ انہاں وچ دو مصوّتے نال نال آئے نيں تے ایہ طے اے کہ جتھے دو مصوّتے نال نال آئیاں، اوتھے ہمزہ لکھنا چاہیے۔ ہن اس سلسلے وچ اصول ایہ ہويا:
جے حرفِ ما پہلے مکسور اے تاں ہمزہ نئيں آئے گا، ی لکھی جائے گی، جداں کِیے، دِیے، لِیے، جِیے، سنیے، چاہِیے
فعل دی تعظیمی صورتاں دیجِیے و لیجِیے ايسے اصول دے تحت ی توں لکھی جاواں گی:
دیجِیے، لیجِیے، کیجِیے، اُٹھیے، بولِیے، بیٹھِیے، کھولِیے، تولِیے
باقی تمام حالتاں وچ ہمزہ لکھیا جائے گا۔
وہ تمام فعل جنہاں دے مادّے دے آخر وچ الف یا واؤ آندا اے، اس اصول دے تحت ہمزہ توں لکھے جاواں گے۔ انہاں وچ اک حرفِ علّت تاں مادّے کا، دوسرا تعظیمی لاحقے اِیے کا، (فرما اِیے، جا اِیے) مل کے اپنی اپنی آواز دیندے نيں، اس لئی ہمزہ دے استعمال دا جواز پیدا ہوئے جاندا اے:
فرمائیے، جائیے، آؤ، کھوئیے، سوئیے
اسی طرح گئے، گئی، نويں وچ یائے توں پہلا حرف مفتوح اے۔ چنانچہ انہاں لفظاں نوں وی ہمزہ توں لکھنا صحیح اے۔
- (7) ہمزہ تے ے
ذیل دے لفظاں وچ الف تے یائے دوہرے مصوّتے دے طور اُتے بولے جاندے نيں، اس لئی انہاں وچ ہمزہ لکھنا صحیح اے:
گائے (اسم)، گائے (گانا توں )، پائے (اسم)، پائے (پانا توں )، رائے (بہادر)، رائے (صاحب)، چائے
(اردو بول چال وچ گائے (اسم) تے گائے (مضارع گانا توں ) دے تلفظ وچ کوئی فرق نئيں)
ذیل دے لفظ وی بالعموم دوہرے مصوّتے توں بولے جاندے نيں، اس لئی انہاں نوں وی ہمزہ توں لکھنا مناسب اے:
جائے، بجائے، سوائے، نائے، سرائے، رائے (عامّہ)، واؤ، یائے
- ( 8 ) آزمائش، نمائش
فارسی دے اوہ حاصل مصدر جنہاں دے آخر وچ ش ہُندا اے، اردو وچ دوہرے مصوّتے دے نال بولے جاندے نيں۔ اس لئی انہاں نوں ہمزہ توں لکھنا صحیح اے۔ فارسی وچ البتہ آزمائش، نمایش لکھنا مناسب اے، لیکن اردو وچ انہاں دے تلفظ وچ ی دی آواز دا شائبہ تک ننيں۔ اردو وچ انہاں نوں ی توں لکھنے اُتے اصرار کرنا محض فارسی دی نقّالی اے۔ اردو وچ انہاں لفظاں نوں ہمزہ توں لکھنا ہی صحیح اے تے چلن وی ایہی اے:
آزمائش، نمائش، آسائش، ستائش
اسی طرح ذیل دے لفظاں نوں ی توں لکھیا جاندا اے۔ انہاں دا صحیح املا ہمزہ ہی توں اے:
آئندہ، نمائندہ، پائندہ، نمائندگی، سائل، شائع، شائق، قائم، دائم، مائل
- (9) ہمزہ تے اضافت
ہمزہ تے اضافت دے تن نہایت آسان اصول درج کیتے جاندے نيں جو لفظاں دی تمام صورتاں نوں کافی نيں:
1۔ جے مضاف دے آخر وچ ہائے خفی اے تاں اضافت ہمزہ توں ظاہر کرنی چاہیے:
خانۂ خدا، جذبۂ دل، نغمۂ فردوس، نالۂ شب، نشۂ دولت، جلوۂ مجاز، تشنۂ کربلا، نذرانۂ عقیدت
2۔ جے مضاف دے آخر وچ الف، واؤ یا یائے اے تاں اضافت ئے توں ظاہر کرنی چاہیے:
اردوئے معلیٰ، صدائے دل، نوائے ادب، کوئے یار، بوئے گل، دعائے سحری، دنیائے فانی، گفتگوئے خاص
بعض حضرات ایسی ترکیباں وچ ہمزہ استعمال نئيں کردے لیکن در حقیقت مضاف تے مضاف الیہ یا موصوف تے صفت دی درمیانی آواز جو مختصر مصوّتہ اے، اوہ ما پہلے دے طویل مصوّتے (الف یا واؤ) توں مل کے دوہرا مصوّتہ بن جاندا اے۔ اصول اے کہ جتھے دوہرا مصوّتہ ہوئے گا اوتھے ہمزہ لکھیا جائے گا۔ چنانچہ ایسی ترکیباں وچ ہمزہ لکھیا جائے گا جو چلن اے، اسنوں جائز سمجھنا چاہیے۔ البتہ فارسی دا معاملہ وکھ اے۔
(فارسی وچ نوای ادب یا بوی گل لکھنا صحیح اے۔)
ی یا ے اُتے ختم ہونے والے لفظاں وی ايسے طرح ہمزہ ہی توں مضاف ہون گے کیونجے ایہ وی دوہرے مصوّتے توں بولے جاندے نيں:
شوخئ تحریر، زندگئ جاوید، رنگینئ مضمون، مئے رنگین، رائے عامّہ، سرائے فانی، تنگ نائے غزل، والئ ریاست، گیسوئے شب
3۔ باقی تمام حالتاں وچ اضافت کسرہ توں ظاہر کيتی جائے گی، جداں:
(الف) مصمتاں یعنی حرف صحیح اُتے ختم ہونے والے لفظاں:
دلِ درد مند، دامِ موج، گلِ نغمہ، آہِ نیم شبی، ماہِ نو، لذتِ تقریر، نقشِ فریادی، دستِ صبا، دودِ چراغِ محفل، حسنِ توبہ شکن، شمعِ روشن، طبعِ رسا، شعاعِ زريں، نفعِ بے بہا
(ب) نیم مصوّتہ واؤ اُتے ختم ہونے والے لفظاں:
ذیل دے لفظاں جدوں مضاف ہُندے نيں تاں آخری واؤ چونکہ نیم مصوّتے دے طور اُتے ادا ہُندی اے، اس لئی ایداں دے لفظاں وچ اضافت نوں کسرہ توں ظاہر کرنا چاہیے:
پرتوِ خیال، جزوِ بدن، ہجوِ ملیح، عفوِ بندہ نواز
(ج) ہمزہ جزوِ آخر
درج ذیل لفظاں جنہاں وچ ہمزہ لفظ دے آخر وچ آندا اے، انہاں وچ اضافت نوں ہمزہ دے بعد کسرہ لگیا کر ظاہر کرنا مناسب اے:
سوءِ ظن، مبدءِ اوّل، سوءِ ہضم، سوءِ ادب
لیکن سوئے ظن، سوئے ہضم، سوئے ادب وغیرہ نوں غلط نہ سمجھیا جائے۔
- (10) ہمزہ تے واؤ عطف
عطف دے واؤ اُتے کسی وی صورت ہمزہ نئيں لکھیا جاندا:
وفا و جفا، ہويا و ہوس، زندگی و موت، مے و جام، سادہ و پرکار، شمع و پروانہ
- (11) ہُوا (ہونا دا ماضی)
اس وچ دو مصوّتے نال نال نيں (و+ا)۔ قدیم املا وچ ہمزہ ملدا اے لیکن ہن رائج نئيں، اس لئی اس لفظ دا صحیح املا بغیر ہمزہ مان لینا چاہیے۔
اعداد[سودھو]
1. لفظ دونے یا دونے نون غنّہ دے نال تے اس دے بغیر دونے طرح لکھیا جاندا اے۔ اس دا صحیح املا نون غنہ دے نال اے، یعنی دونے، تِناں، چاراں وغیرہ
2. لفظ چھ دا املا کئی طرح کيتا جاندا اے، چھ، چھہ، چھ۔ ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی نے چھ دی سفارش کيتی سی لیکن چھ رائج نئيں ہوئے سکیا۔ چلن وچ اس لفظ دا املا چھ اے تے ايسے نوں صحیح مان لینا چاہیے۔
3. گیارہ توں اٹھارہ تک گنتیاں دے آخر وچ ہائے خفی اے۔ اس لئی انہاں دے آخر وچ ہمیشہ ہ لکھنی چاہیے۔ بعض لوک انہاں دا تلفظ نون غنہ توں کردے نيں (جداں گیاراں) ایہ لہجہ معیاری ننيں۔ صحیح املا گیارہ، بارہ، تیرہ۔۔۔ اے۔
4. جدوں ایہ گنتیاں اعدادِ صفی وچ تبدیل ہُندیاں نيں تاں ہائے خفی ہائے مخلوط وچ بدل جاندی اے، یعنی: گیارھواں، بارھواں، تیرھواں۔۔۔
5. ايسے طرح اعدادِ تاکیدی وی ہائے مخلوط توں لکھنے چاہئاں: گیارھواں، بارھواں، تیرھواں۔۔۔
6. انتیس تے اکتیس ی توں صحیح نيں۔
7. اکتالیس توں اڑتالیس تک دی گنتیاں وچ لام دے بعد دی ی ضرور لکھنی چاہیے: اکتالیس، بیالیس، پینتالیس۔۔۔
8. ذیل دے اعداد کدی نون غنہ دے نال تے کدی اس دے بغیر بولے جاندے نيں۔ انہاں نوں نون غنّہ دے نال لکھنا صحیح اے: تینتیس، چونتیس، پینتیس، سینتیس، پینتالیس، سینتالیس، پینسٹھ
9. ايسے طرح 51، 81، 91 نوں کدی بہ اضافہ ی تے کدی اس دے بغیر لکھدے نيں۔ انھاں ی توں لکھنا ہی صحیح اے: اکیاون، اکیاسی، اکیانوے
10. لفظ سیکڑا نون غنّہ دے نال وی مروّج اے۔ لیکن اسنوں بیشتر نون غنّہ دے بغیر لکھدے نيں تے ایہی مرجح اے۔
11. 85، 95، 99 وچ بعض لوک الف توں پہلے ی بولدے نيں، لیکن انہاں گنتیاں دا ترجیحی املا پچّاسی، پچّانوے تے ننّانوے اے۔
12. اعداد وصفی بناتے ہوئے جے عدد مصمتے اُتے ختم ہوئے رہیا اے تاں اسنوں ملفوظی طور اُتے لکھنے وچ کوئی دقّت نئيں، مثلاً چوبیسواں، اڑتیسواں، باسٹھواں، اٹھتّرواں، لیکن جو عدد مصوّتے اُتے ختم ہُندے نيں، بالخصوص 97 توں 99 تک دی گنتیاں۔ انہاں دے اعداد وصفی بنانے دا آسان طریقہ ایہ اے کہ ہندسہ لکھ کے 'واں' یا 'واں' ودھیا دتا جائے۔ گویا 97 واں یا 97 ويں، 98 واں یا 98 ويں، 99 واں یا 99 ويں۔
13. سو توں اگے (یا سو دے ہور تمام یونٹاں) دی وصفی گنتیاں نوں وی ہندسہ لکھ کے 'واں' یا 'واں' دے اضافے توں لکھنا مناسب اے۔
14. ہزاراں،لکھاں، کروڑاں، ارباں تاں ملفوظی طور اُتے ہی لکھنا مناسب نيں، لیکن وڈے اعداد مثلاً 1،720،615 نوں وصفی صورت وچ ہندسے دے بعد واں یا واں دے اضافے توں لکھنا ہی مناسب ہوئے گا۔ (یعنی "1،720،615 واں")
لفظاں وچ فاصلہ تے لفظاں نوں ملیا کے لکھنا[سودھو]
- (1) ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی کمیٹی دی تجویزات
لفظاں وچ فاصلے تے لفظاں نوں ملیا کے لکھنے دے بارے وچ ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی کمیٹی دی انہاں تجویزاں نوں مان لینا چاہیے:
(الف) لفظاں دے درمیان فاصلہ رکھیا جائے تے ایہ فاصلہ یکساں ہوئے۔ ہور ایہ فاصلہ اس فاصلے توں زیادہ ہوئے جو اک ہی لفظ دے دو ٹکڑےآں دے وچکار رکھیا جائے۔
(ب) اک لفظ دے اُتے دوسرا لفظ یا اک حر دے اُتے دوسرا حرف کسی حالت وچ نہ لکھیا جائے۔
البتہ مرکبات دے بارے وچ ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی کمیٹی دی تجویز کہ "مرکب لفظ جو دو یا زیادہ لفظاں توں بنے ہون، آپس وچ ملیا کے نہ لکھ جاواں، بل کہ ہمیشہ وکھ وکھ لکھے جاواں" قابلِ قبول نئيں، کیونجے دو یا دو لفظاں توں مل کے بننے والے لفظ کئی طرح دے نيں۔ اس بارے وچ مرکبات تے مشتقات وچ فرق کرنا ضروری اے، مرکبات وچ استعمال ہونے والے لفظاں صرفیے (free morphemes) ہُندے نيں، مثلاً خوب صورت، خوش مذاق، گل بدن، دل لگی، انہاں وچوں ہر لفظ آزادانہ استعمال ہوئے سکدا اے تے وکھ توں اپنے معنی رکھدا اے۔ چنانچہ اصولی طور اُتے مرکبات وچ لفظاں نوں وکھ وکھ لکھنا چاہیے، لیکن مشتقات دا معاملہ دوسرا اے۔
مشتقات سابقاں یا لاحقاں دے ملانے توں بندے نيں۔ بہ، بے، سار، گار، وار، زار، گر، گسار، بان، آن، رساں، ساں، گاں، پن، لا، وغیرہ آزاد صرفیے نئيں، پابند صرفیے (bound morphemes) نيں۔ ایہ تنہا استعمال نئيں ہوئے سکدے تے تنہا طور اُتے اردو وچ کوئی معنی نئيں رکھدے، جدوں وکھ توں انہاں دے کوئی معنی نئيں تاں انہاں نوں وکھ لکھنے دی سفارش کینال کیندی جا سکدی اے۔ اگرچہ اصولی گل ایہی اے کہ تمام مشتقات نوں ملیا کے لکھنا چاہیے، لیکن دشواری ایہ اے کہ اردو وچ مشتقات دی بعض شکلاں نوں ملیا کے لکھنے دا چلن ننيں۔ مثلاً شاندار، جہاندار، زمیندار، خریدار، دلدار، سینیدار تاں ملیا کے لکھے جاندے نيں، لیکن ایمان دار، مہمان دار، دکان دار، چمک دار، کانٹے دار، لچھے دار وچ دار وکھ لکھیا جاندا اے۔ ايسے طرح اگرچہ دستگیر، دلگیر، جہانگیر، عالمگیر ملیا کے لکھے جاندے نيں، لیکن آفاق گیر، ملک گیر، دامن گیر، کف گیر وچ گیر وکھ لکھیا جاندا اے۔ ایسی صورت وچ چلن نوں نظر انداز نئيں کيتا جا سکدا۔ چنانچہ اس بارے وچ اصول ایويں ہوئے سکدے نيں:
- (2) مرکبات
مرکبات وچ جتھے تک ہوئے سکے، لفظاں نوں وکھ وکھ لکھنا چاہیے:
خوب صورت، خوش رنگ، نیک بخت، گل بدن، اج کل، دل لگی، گل دستہ، اسيں رنگ، جفا شعار، توپ خانہ، بت خانہ، فن کار، گل کاری، قلم کار، دست کار، عدم آباد
لیکن کچھ مرکب لفظاں نوں ملیا کے لکھنے دا چلن راسخ ہوئے چکيا اے، مثلاً شبنم، دستخط۔ انہاں نوں ايسے طرح لکھنا مناسب اے۔
"پیچیدہ" اک لفظ اے، اسنوں اج کل بعض لوک "پے چیدہ" لکھدے نيں جو بالکل غلط اے۔
- (3) مشتقات
مشتقات نوں اصولی طور اُتے جتھے تک ممکن ہو، ملیا کے لکھنا چاہیے، البتہ جنہاں لفظاں نوں وکھ توں لکھنے دا چلن اے، انھاں وکھ ہی لکھیا جائے:
کمتر، بیشتر، ستمگر، پیشتر، پاسبان، جانور، تاجور، کرخندار، زمیندار، شاندار، دلدار، خریدار، دستگیر، جہانگیر، عالمگیر، دلگیر، خاکسار، دلکش، باغیچہ، غالیچہ، بچپن، لڑکپن، غمگین، سرمگاں
- (4) سابقہ "اَن"
سابقہ "ان" نوں اردو وچ وکھ توں لکھنے دا چلن اے:
ان پڑھ انہاں گھڑ انہاں جان * انہاں گنت
(پاکستان وچ اس لفظ دا املا "انجان" مروج اے۔)
- (5) سابقہ "بے"
سابقہ "بے" نوں زیادہ تر وکھ ہی لکھیا جاندا اے:
بے ریا، بے خوف، بے مزا، بے تحاشا، بے حساب، بے بس، بے رخی، بے ثبات، بے خواب، بے جان، بے رحم، بے ایمان، بے گناہ، بے دھڑک، بے گھر، بے آسرا، بے ڈھنگا، بے کیف
البتہ کئی لفظاں نوں ملیا کے لکھنے دا چلن اے جو صحیح اے:
بیکار، بیشک، بیگانہ، بیباک، بیتاب، بیوقوف، بیدخل، بیخود، بیدل، بیدم، بیہوش، بیکل
- (6) لاحقے "بہ"، "چہ"، "کہ"
ڈاکٹر عبد السّتار صدیقی کمیٹی دی سفارش کہ "فارسی لفظ بہ، چہ کہ وغیرہ جو کدی ملیا کے تے کدی وکھ لکھے جاندے نيں، اردو عبارت وچ وکھ لکھے جاواں" قابلِ قبول ننيں۔ اس لئی کہ اول تاں ایہ تمام پابند صرفیے نيں، دوسرے انہاں وچوں بعض لاحقے ایداں دے لفظاں وچ آندے نيں جو جملےآں نوں ملانے دے لئی کثرت توں استعمال ہُندے نيں تے جنہاں دی ملی ہوئی شکلاں اس حد تک چلن وچ آ چکيتیاں نيں کہ انہاں نوں بدلنا آسان ننيں۔ اس لئی مناسب ایہی اے کہ انھاں ملیا کے ہی لکھیا جائے۔ چنانچہ اس بارے وچ اصول ایہ ہويا: بہ، چہ کہ لاحقے نيں تے مشتقات وچ البتہ کئی لفظاں وچ بے نوں ملیا کے لکھنے دا چلن اے جو صحیح اے:
بلکہ، کیونجے، چونکہ، چنانچہ، جدوں کہ، بخوبی، بہرحال، بدستور، بخدا، بدقّت، بدولت، باندازِ خاص، غرض کہ، حالانکہ، بشرطیکہ
- (7) مجھکو، مینوں
بعض اوقات ضمائر نوں کلماتِ جار دے نال ملیا کے لکھیا جاندا اے، مثلاً مجھکو، تجھکو، اسنے، اس لئی۔ انھاں غلط تاں نئيں کہیا جا سکدا البتہ انھاں وکھ توں لکھنا مرجح اے یعنی مینوں، تینوں، اس نے، اس لئی، مجھ توں، اسيں پر، جس کا، وغیرہ۔ ايسے طرح دے لئی، دے واسطے، جدوں تک، کیوں کر، جان کے، وغیرہ نوں وی ملیا کے نئيں لکھنا چاہیے۔
- ( 8 ) گا، گے، گی
گا، گے، گی نوں افعال دے نال ملیا کے نئيں، بلکہ وکھ وکھ لکھنا چاہیے:
جائے گا، آئیاں گے، پڑھے گا، کھاواں گے، چاہن گے، لکھے گی
- (9) انگریزی تے یورپی لفظاں
انگریزی تے یورپی لفظاں جس طرح اردو وچ رائج نيں، اوداں ہی لکھنے چاہئاں، البتہ کوئی نواں لفظ ہوئے تاں اس دے لئی صوتی اجزا نوں وکھ وکھ لکھنا مناسب ہوئے گا:
یونیورسٹی، گلکرسٹ، کانفرنس، پارلیمنٹ، انسٹی ٹیوٹ، ٹیلیفون، ریڈیو، انسپکٹر، ڈاکٹر، مسٹر، مسز، اسٹیشن، میونسپلٹی، ٹیلیگراف، ٹیلیگرام
سیمینار نوں توں می نار لکھنا درست ننيں۔ ہاں مندرجہ ذیل لفظاں دے اجزا نوں وکھ وکھ کر کے لکھنا مناسب اے:
ہائی وے، ہائی جیکنگ، ٹیلی ویژن، ٹیلی کاسٹ، کاپی رائٹ، انڈی پنڈنٹ
پولیس نوں اج کل بعض لوک ہندی دی نقل وچ پولس لکھدے نيں جو غلط اے۔