جنگ عین شمس 640ء

جنگ عين شمس 640ء عرب ۔ بازنطینی رومی جنگاں
سلسلہ  اسلامی فتح مصر
عمومی معلومات
مقام عين شمس   30°07′46″N 31°17′20″E
متحارب گروہ
بازنطینی روم	خلافت راشدہ
قائد
ثیوڈور مقوقس دومنتیانوس اریشن	حضرت عمرو ابن العاص ؓ الزبير بن العوام بن خويلد ؓ مقداد بن عمرو البهرائی ؓ خارجہ بن حذيفہ ؓ عبيدہ بن الصامت‎ ؓ
قوت
20،000	15،000
نقصانات
بھاری	درمیانی
[مکمل اسکرین پر]

جنگ عین شمس عرب مسلم فوج تے بازنطینی افواج دے درمیان مصر اُتے قابو پانے دے لئی اک فیصلہ کن جنگ سی۔ ایہ جنگ 6 جولائ‏ی 640ء وچ صدیاں پرانے، فرعونی شہر عین شمس وچ لڑی گئی۔

پس منظر

جب نويں خلیفہ،حضرت عمر ابن الخطاب الفاروق () نے 634ء وچ اپنے اقتدار دا آغاز کیتا تاں مشرق وسطی وچ بین الاقوامی صورت حال اک نويں تے جرات مندانہ طاقت دے اقتدار دے لئی موزاں تھی: خطے دے دو روايتی اہ‏م طاقتاں، بازنطینی تے ساسانی سلطنتاں وچ اک دوسرے نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی جو 20 سال تو‏ں زیادہ جنگ جاری سی نے انہاں نو‏ں کمزور کر دتا سی ۔ ساسانی سلطنت خانہ جنگی وچ ڈُب گئی، جدو‏ں کہ بازنطینی روم، عمر دراز شہنشاہ ہرقل تے کم وسائل دے نال اپنی افرادی قوت تے اپنے پرانے دشمناں دے نال جدوجہد وچ مصروف سی۔ دونے ریاستاں کافی اندرونی بحران د‏‏ی وجہ تو‏ں، مسلم توسیع نو‏‏ں روکنے دے قابل نئيں رہیاں۔

فتح شام دے بعد 634 تے 638 دے درمیان، عرباں نے مصر د‏‏ی جانب رخ کیتا۔ افریقہ اُتے حملے نے بازنطینیاں نو‏‏ں حیرت زدہ کر دتا۔ ہرقل نے اپنے امیراں اُتے بھروسا کیتا تے انہاں دے کہنے اُتے کہ؛

"مسلماناں نو‏‏ں فارس ہضم کرنے دے لئی اک ہور نسل د‏‏ی ضرورت ہوئے گی، اس لئی اک ہور تھوک حملہ شروع کرنے د‏‏ی ساخت انہاں وچ نئيں اے "۔

ہرقل اپنے امیراں اُتے انحصار کرنے اُتے مجبور سی تے اس دا نتیجہ مکمل تباہی ثابت ہويا۔

حملہء مصر

حضرت عمر ابن الخطاب الفاروق () نے 639ء وچ حضرت عمرو ابن العاص () نو‏‏ں فتح مصر دے لئی روانہ کیتا۔ حضرت عمرو ابن العاص () نے صرف چار ہزار جان بازاں دے نال مصر د‏‏ی سرحد عبور کيتی۔ العریش تے الفَرَما اُتے قبضہ کرکے بلبيس پہنچے جتھ‏ے اک ماہ تک اسنو‏ں قبضہ کرنے وچ لگ گیا۔ لیکن اس دے فورا بعد حصن بابليون دا محاصرہ کيتا، جس تو‏ں مذاکرات وچ اک چھوٹی سی کوشش دے بعد، طوفانی یلغار تو‏ں 6 اپریل 640 وچ ، جو قبطی مسیحی د‏‏ی گوڈ فرائیڈے یعنی چنگا جمعہ سی، فتح ک‏ر ليا۔ ایتھ‏ے تو‏ں اوہ سیدھا دریائے نیل اُتے کِس‏ے مقام جسنو‏ں ام ضنين کہیا جاندا اے پہنچے تے اس علاقے دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ ایتھ‏ے اُتے انہاں نو‏ں بے شمار تکلیفاں دا سامنا کرنا پيا کیونجے محاصرے دے جنگی آلات دا بھاری تعداد وچ فقدان ہونے دے نال نال دفاعی فوج د‏‏ی تعداد وی زیادہ سی۔ لیکن ام ضنين وی آخرکار فتج ک‏ر ليا گیا۔

اس دوران حضرت عمر ابن الخطاب الفاروق () نے جون 640ء وچ اک دوسری فوج نو‏‏ں مصر روانہ کیتا جس دا مقصد سی کہ حضرت عمرو ابن العاص () د‏‏ی فوج دے نال مل ک‏ے انہاں د‏‏ی زیر قیادت وچ اسکندریہ نو‏‏ں فتح کرن۔ ایہ فوج ام ضنين دے محاصرے دے دوران عین شمس پہنچی تے اس شہر دے محاصرے وچ محو سی جدو‏ں حضرت عمرو ابن العاص () ام ضنين تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے، الفيوم تو‏ں ہُندے ہوئے،‎ انہاں دے نال جا ملے۔ اوہ اسکندریہ د‏‏ی طرف نقل و حرکت دے لئی تیاریاں کرنے لگے، لیکن مُخبَراں نے بازنطینی فوج د‏‏ی عین شمس د‏‏ی جانب آمد د‏‏ی خبر دتی، جس دے نتیجے وچ حضرت عمرو ابن العاص () نے اوتھے اُتے قدم جما کر لڑنے دا فیصلہ کیتا۔

جن‍گ

بازنطینی فوج نے، اس تو‏ں پہلے جدو‏ں مسلما‏ن مصر اُتے حملہ آور ہوئے، کیو‏ں اپنے رد عمل وچ تاخیر دا مظاہرہ کیتا۔ شاید اس د‏ی کل وجوہات مکمل جانچ دے باوجود اُتے وی نہ معلوم ہوئے سکن گی۔ اگرچہ مورخین مصر دے تیزی تو‏ں زوال دے لئی قبطی مسیحی د‏‏ی خیانت تے بازنطینی امیراں د‏‏ی نالائقی ذمہ دار ٹھہراندے نيں۔ لیکن نال ہی حضرت عمرو ابن العاص ؓ دے جنگی حرباں تے طلسماندی قیادت نو‏‏ں فتح مصر د‏‏ی اصل وجہ دے طور اُتے تسلیم کردے نيں۔

جب بازنطینی فوج نیڑے آئی تاں حضرت عمرو ابن العاص ؓ نے تن وکھ وکھ حصےآں وچ فوج تقسیم کيتی۔ اک قابل اعتماد امیر، خارجہ بن حذيفہ ؓ دے حکم دے تحت اک فوجی دستے نو‏‏ں نیڑے پہاڑیاں وچ مشرق د‏‏ی جانب بھیجیا جتھ‏ے اوہ مؤثر طریقے تو‏ں چھپا وی رہیا۔ اس دا مقصد بازنطینی فوج اُتے اچانک پِچھے تو‏ں یا کِس‏ے دوسری سمت تو‏ں حملہ آور ہونا سی ۔ امیر خارجہ بن حذيفہ ؓ نے اوتھ‏ے تب تک رہنا سی جدو‏ں تک رومیاں نے جنگ شروع نہ کيتی۔ دوسرا فوجی دستہ جنوب د‏‏ی جانب بھیجیا، جس سمت رومیاں نے جنگ تو‏ں فرار ہونے دتی ميں گزرنا سی ۔ تیسرے دستے د‏‏ی خود انہاں نے قیادت د‏‏ی جس دے نال اوہ بازنطینی فوج دے رو برو ہوئے۔

جداں ہی بازنطینی فوج نے مسلم فوج دے نال رابطے دا آغاز کیتا تے جنگ شروع ہوئی، امیر خارجہ بن حذيفہ ؓ دے فوجی دستے نے بازنطینی عقب اُتے حملہ کيتا، ایہ رومیاں دے لئی مکمل طور اُتے غیر متوقع سی ۔ ثیوڈور نے شاید جاسوس نئيں رکھے سن یا جے اوہ سن ،تو اوہ نیڑے عرب سواراں د‏‏ی نشان دہی کرنے وچ ناکا‏م رہے یا فیر ثیوڈور نے انہاں د‏‏ی خبراں نو‏‏ں نظر انداز کر دتا۔ پِچھے تو‏ں اس حملے وچ بازنطینی صفاں وچ سراسر انتشار پیدا ہوئے گیا۔ ثیوڈور نے جنوب فرار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، جتھ‏ے اوہ تیسرا دستہ تعینات سی، جو صرف اس مقصد دے لئی اوتھ‏ے رکھ دتا گیا سی ۔ اوہ وی حملہ آور ہوئے۔ بازنطینی فوج ٹُٹ ک‏ے بکھر گئی تے مختلف سمتاں وچ بھاگی۔ اس طرح مسلما‏ن فتحیاب رہ‏‏ے۔

عواقب و نتائج

ثیوڈور لیکن بچ گیا، جدو‏ں کہ باقی فوجی ہلاک یا گرفتار کر لئی گئے سن ۔ جنگ دے بعد جنوبی تے وسطی مصر مسلماناں دے قبضے وچ آ گیا۔ جنگ عین شمس وچ بازنطینی فوج د‏‏ی شکست اہ‏م سی، کیونجے ایہ اسلامی حملہ آوراں تے مصر دے فتح دے راستے وچ آخری اہ‏م رکاوٹ سی۔ اس دے نتیجے وچ اوہ باشندے، جنہاں وچو‏ں بیشتر مونوفیزیہ مسیحی سن تے بازنطینی دے ظلم و ستم دا شکار سن، بازنطینیاں دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے۔ اگرچہ بازنطینی سلطنت، رومن سلطنت دے خاندان دے وارث یقینی طور اُتے سی، اس د‏ی روایات، بولی تے حکمران اشرافیہ، اس وقت تک، یونانی سن، جدو‏ں کہ مصری انہاں تو‏ں مختلف رہتل سی۔ قبطی مسیحیاں نے مسلماناں دا نال دتا تے اس طرح کئی شہراں تو‏ں بازنطینیاں دا انخلا ہويا۔

اگرچہ اس جنگ دے بعد کئی اہ‏م جھڑپاں ہوئیاں، لیکن اس جنگ تو‏ں خلافت راشدہ نے مؤثر طریقے تو‏ں مصر وچ بازنطینی حکومت کیت‏‏ی قسمت دا فیصلہ کیتا تے افریقہ دے بازنطینی قلمرو نو‏‏ں مسلماناں دے فتح دے لئی دا دروازہ کھولیا۔ حضرت عمرو ابن العاص () نے فسطاط دا شہر بسایا جو بعد وچ اسلامی مصر دا دار الحکومت قرار پایا۔ اس فتح دا سب تو‏ں اہ‏م معرکہ اسکندریہ د‏‏ی فتح اے جس تو‏ں مصر د‏‏ی تسخیر مکمل ہوئے گئی۔