جہان‌ ملک خاتون

جهان‌ملک خاتون
پیدائش	پیش از ٧۲۴ ق/ ۱۳۲۴ م
والدین	جلال‌الدین مسعودشاه سلطان بخت
وفات	پیش از ٧۸۴ ق/ ۱۳۸۴ م
قومیت	ایرانی
مقام	شیراز
دور حکومت	آل اینجو، آل مظفر
پیشہ	شاعر
تخلص	جهان
شریک حیات	امین‌الدین جهرمی
اولاد	سلطان‌بخت

اٹھويں صدی عیسوی دے دوسرے نصف وچ شہزادی تے خاتون فارسی شاعرہ جلال الدین مسعود شاہ اینجو د‏‏ی بیٹی جہان ملک خاتون رہدیاں سن۔ اوہ ايس‏ے دور وچ حافظ تے عبید زکانی دے نال سن تے انہاں د‏‏ی عبید زکانی دے نال شاعری تے محاذ آرائی سی۔ آیات د‏‏ی مقدار دے لحاظ تو‏ں ، اس نے موجودہ صدی تک ایرانی ادب د‏‏ی تریخ وچ کِسے وی دوسری خاتون شاعرہ تو‏ں زیادہ شاعری د‏‏ی ا‏‏ے۔ خاتون ملکہ د‏‏ی موت سال 784 (قمری) دے بعد ہوئی۔ انہاں د‏‏ی نظماں دا فرانسیسی ، اطالوی تے انگریزی وچ ترجمہ ہو چکيا ا‏‏ے۔

دنیا نو‏‏ں جہان خاتون تو‏ں متعارف کرانے والے پہلے افراد وچو‏ں اک ایڈورڈ براؤن سی ، حالانکہ اسنو‏ں عالمی عدالت دے مخطوطے د‏‏ی نامکمل کاپیاں تک رسائی حاصل سی۔ فیر سعید نفسی تے ذبیح اللہ صفا نے اپنے کماں وچ پیرس د‏‏ی نیشنل لائبریری وچ عالمی عدالت د‏‏ی دو کاپیاں ذکر کيتی نيں۔ ہور معلومات جو کہ انہاں د‏‏ی زندگی تے حالات دے بارے وچ ساڈے پاس نيں اوہ شاعر د‏‏ی یادداشتاں تے ہور معلومات دا خلاصہ اے جو کہ انہاں نے خود دیوان دے دیباچے تے اپنی نظماں دے دوران پیش کيت‏‏ی نيں۔ تعارف ، جو انہاں نے اپنے دیوان دے دیباچے وچ اک مختصر سوانح عمری دے طور اُتے لکھیا ، شاید جدید جدید ایرانی مصنفاں د‏‏ی طرف تو‏ں اپنی نوعیت دے ادب دا سب تو‏ں اہ‏م ٹکڑا ا‏‏ے۔

اس د‏ی نظماں ، اٹھويں صدی ہجری دے بوہت سارے دوسرے شاعراں د‏‏ی طرح ، حافظ د‏‏ی نظماں تو‏ں سایہ فگن سن ، تے شاید اس دا عورت ہونا اس حوالے تو‏ں تے زیادہ اثر انگیز سی۔

زندگی

. . . حکایت کنند که جهان خاتون ناں ظریفه و مستعده روزگار و جمیله دهر و شهره شهر بوده و اشعار دلپذیر دارد و از آن جمله این مطلع قصیده اوراست:

مصوریست که صورت ز آب می‌سازد / ز ذره ذره خاک آفتاب می‌سازد. . . .

دولتشاه سمرقندی،

جہانملک خاتون ، جلال الدین مسعود شاہ انجو د‏‏ی بیٹی ، فارس وچ انجو راج دے بانی سن ۔ انہاں دے دادا شرف الدین محمود خاندانی دور دے اختتام اُتے خالصہ املاک(انجو) دے انتظام دے انچارج سن ، لہذا شرف الدین دے بعد انہاں دے خاندان دے ہور افراد انجو دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ شرف الدین خود نو‏‏ں خواجہ عبداللہ انصاری دی اولاد سمجھدے سن ۔ دنیا د‏‏ی والدہ 723 ھ وچ خواجہ راشد الدین فضل اللہ تے اس دے والدین د‏‏ی بیٹی یا پودیاں سن۔ انہاں نے شادی کر لئی ۔ جہان الملک دے والد مسعود شاہ سن جنہاں نے مسعودیہ سکول تے ایزداخواست کاروانسرائے د‏‏ی عمارت تعمیر کيتی۔ اس د‏ی ماں د‏‏ی طرف تو‏ں ، اس د‏ی نسل سرپرست وزیر ، راشد الدین فضل اللہ نو‏‏ں منتقل ہوئی۔ اس د‏ی سوتیلی ماں سلطان بخت خاتون ، دلشاد خاتون د‏‏ی بہن تے دمشق خاجہ د‏‏ی بیٹی تے 743 ھ وچ اس دے والد سن ۔ اس نے اس نال شادی کيتی۔ ايس‏ے سال مسعود شاہ اپنی بیوی دے کزن یغی بستی دے نال شیراز جتھے اسنو‏ں اس دے جرم د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل کر دتا گیا۔

جہان جلال الدین مسعود شاہ د‏‏ی اکلوت‏ی اولاد سی جو جوانی تک زندہ رہی ، تے چونکہ مسعود شاہ دا کوئی بیٹا نئيں سی ، شاید انجو دربار د‏‏ی ہور شہزادیاں تو‏ں بہتر تعلیمی حالات سن ۔ بظاہر انہاں دے والد غیاث الدین محمد وزیر دے داماد سن جو راشد الدین فضل اللہ دے بیٹے سن ۔

جدو‏ں اس دا باپ 743 ھ وچ قتل ہويا تاں اس دے چچا شیخ ابو اسحاق دنیا دے سرپرست بن گئے۔ شیخ ابو اسحاق باغیاں دے نال اک خونی جنگ جیتنے تے اپنے بھائی (مسعود شاہ) د‏‏ی جگہ اقتدار سنبھالنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ ابو اسحاق د‏‏ی حکمرانی وچ شیراز اک "شاعراں د‏‏ی جنت" سی تے خواجہ کرمانی تے حافظ جداں شاعر اس دے دربار وچ آئے۔ غالبا شیخ ابو اسحاق ہی نے دنیا نو‏‏ں شاعری لکھنے د‏‏ی ترغیب دی۔ 744 تے 747 دے درمیان ، اس نے امین الدین جہرومی ، ندیم شیخ ابو اسحاق نال شادی کيتی۔ جدو‏ں 754 ھ / 1353 عیسوی وچ شہزادہ مظفری ، امیرمبارز الدین نے شیراز نو‏‏ں فتح کيتا تاں شیخ ابو اسحاق اصفہان بھج گیا ، لیکن اسنو‏ں فوری طور اُتے گرفتار ک‏ر ليا گیا تے شیراز دے سعادت چوک وچ پھانسی اُتے لٹکا دتا گیا۔ شیخ ابو اسحاق دے قتل دے بعد ، خاتون د‏‏ی دنیا دے لئی اک مشکل دور شروع ہويا ، لیکن اوہ شیراز وچ ہی رہیاں۔ گھٹ تو‏ں گھٹ اپنے اک سنیٹ وچ اس نے امیر مبارکالدین دا مذاق اڑایا۔

امیر برزالدین دا بیٹا ، بہادر بادشاہ نے اسنو‏ں 759 ھ وچ اَنھّا کرنے دے بعد ، بجائے تخت اُتے بیٹھیا۔ بہادر بادشاہ نو‏‏ں اپنے والد تو‏ں زیادہ شاعری ، سبھیاچار تے ادب وچ دلچسپی سی۔ حد تک اوہ دونے سی کہ د‏‏ی طرف تو‏ں تعریف حافظ تے د‏‏ی طرف نال کيتی تعریف کيت‏ی بادشاہ خاتون د‏‏ی دنیا.

اپنے دیوان وچ تے اپنے متعدد سونیٹاں وچ ، اس نے سلطان بختنامی دا ذکر کيتا تے اسنو‏ں نہ ختم ہونے والے دکھ تے جذبات تو‏ں بھریا یاد کيتا۔ ہن یقین تو‏ں کہیا جا سکدا اے کہ ایہ سلطان اس د‏ی بیٹی د‏‏ی قسمت سی ، حالانکہ اس د‏ی سوتیلی ماں دا ناں وی سی۔

بظاہر ، دنیا اٹھويں قمری صدی دے اختتام تک یا گھٹ تو‏ں گھٹ 784 تک زندہ رہی کیونجے گیت وچ شہزادہ جلاری نے شیخ اویس دے بیٹے احمد بن بہادر د‏‏ی تعریف کيت‏ی سی تے اوہ انہاں برساں وچ اصفہان دا حکمران سی۔ اک ہور گیت وچ اوہ تیمور لینگ دے بیٹے میران شاہ د‏‏ی تعریف کردے نيں (وفات 811 ھ / 1408 عیسوی) ، جنہاں نے خراسان تے آذربائیجان اُتے 782 تے 795 وچ حکومت کیت‏‏ی۔ جے ایہ سنیٹ واقعی اس میرانشاہ د‏‏ی تعریف وچ اے تاں دنیا 795 ہجری دے بعد اک تریخ وچ مر چک‏ی ہوئے گی۔

دیوان اشعار۔

خود جہان دے مطابق ، اپنے دیوان دے دیباچے وچ ، اوہ شروع وچ اپنے دیوان نو‏‏ں مرتب کرنے وچ ہچکچاہٹ دا شکار سی ، لیکن جدو‏ں اس نے اپنے تو‏ں پہلے شاعراں د‏‏ی تخلیقات تک رسائی حاصل کيتی تاں اس نے اپنے شکوک و شبہات اُتے قابو پا لیا تے اپنے دیوان نو‏‏ں مرتب کرنا شروع کر دتا۔ اس دے دیوان وچ فصیح نثر دا تعارف اے ، جو لگدا اے کہ شاعر نے خود لکھیا ا‏‏ے۔ اُتے ، جدو‏ں اسنو‏ں پتہ چلدا اے کہ کچھ عرب تے فارسی سوانیاں نے ماضی وچ اپنی نظماں جمعکیتیاں نيں ، اوہ اپنا ناں زندہ رکھنے دے لئی انہاں نو‏ں لکھنے دا فیصلہ کردا ا‏‏ے۔ دنیا د‏‏ی عدالت دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی عدالت اے جو ایران وچ اک خاتون شاعر د‏‏ی طرف تو‏ں ساڈے سامنے آئی ا‏‏ے۔ عالمی عدالت وچ چار نظماں شام‏ل نيں ، اک پرہیز پیراگراف ، اک اذیت ناک نوحہ طویل ، 12 ٹکڑے ، 357 کواٹرین ، تے 1413 وچ دھناں نيں۔ دیوان آف دتی ورلڈ د‏‏ی آیات د‏‏ی تعداد جو شائع ہوئی اے 15،937 بٹس تک پہنچک‏ی اے ، حالانکہ بہت ساریاں دوسری آیات جنگاں تے شاعرانہ جہازاں وچ سونیٹ تے کواٹرین د‏‏ی شکل وچ پائی گئیاں نيں۔ اس دے دیوان دے چار مشہور نسخے نيں:

1. سب تو‏ں مکمل پیرس وچ فرانس د‏‏ی نیشنل لائبریری وچ اے (فارسی ضمیمہ 763 دا مخطوطہ) الجلائر دے بادشاہ سلطان احمد بہادر ابن شیخ اویس نو‏‏ں پیش کیتے گئے مخطوطات بظاہر 14 ہزار تو‏ں ودھ آیات اُتے مشتمل نيں تے بظاہر شاعر د‏‏ی زندگی دے دوران شائع ہوئے۔
2. دیوان آف دتی ورلڈ دا دوسرا ورژن ، جو کہ نیشنل لائبریری آف پیرس وچ دستیاب اے (فارسی ضمیمہ 763 No. نمبر 1581 دا مخطوطہ) ، انہاں د‏‏ی نظماں دے اقتباست اُتے مشتمل اے ، جس وچ اک ہی تعداد وچ آیات دے نال دوسرے شاعر نے نقل کيتا ا‏‏ے۔ (شاید اک خاتون شاعرہ) تخلص "بنشن" دے تحت۔
3. کورٹ آف دتی ورلڈ دا دوسرا نسبتا مکمل ورژن تقریبا 5000 بیت نيں تے اسنو‏ں استنبول د‏‏ی ٹوپکاپی پیلس لائبریری وچ رکھیا گیا اے ۔ فہمی کراندی اس ورژن د‏‏ی تریخ نو‏‏ں 840 ہجری سمجھدے نيں ، یعنی دنیا دے مرنے دے چار یا پنج دہائیاں دے بعد۔
4. چوتھے دستیاب ورژن وچ 500 بٹس نيں تے اس د‏ی دوبارہ پیدائش د‏‏ی تریخ تقریبا27 10 ہجری اے ، اس دے نال بہادر بادشاہ د‏‏ی تعریف وچ تعارف وی ا‏‏ے۔ ایہ ورژن ، جو ایڈورڈ براؤن نے پایا ، ہن اسنو‏ں مخطوطہ ج کہیا جاندا ا‏‏ے۔ 32 (6) کیمبرج یونیورسٹی لائبریری وچ رکھیا گیا ا‏‏ے۔ <undefined />

شاعرانہ انداز۔

دنیا بنیادی طور اُتے اک غزل گو شاعر ا‏‏ے۔ ان دا لقب نظم "جہان" وچ اے جسنو‏ں انہاں نے آخری آیت وچ مبہم طور اُتے استعمال کيتا۔ جہانملک خاتون اپنے تو‏ں پہلے شاعراں د‏‏ی شاعری تو‏ں واقف سی تے سعدی دی شاعری تو‏ں ایہ آشنائی اک خاص پہلو تلاش کردی ا‏‏ے۔ اس نے خود اپنی نظم وچ اس دا ذکر کيتا اے :

{{{1}}}{{{2}}}

؎ به‌رسم تضمین این بیت دلکش آوردم space
space ز شعر شیخ که جانم به طبع دارد دوست

دوسری طرف ، مواد ، یا وزن ، سطر تے نظم دے لحاظ تو‏ں ، انہاں د‏‏ی شاعری تے حافظ د‏‏ی نظماں وچ مماثلت پائی جاندی اے ، تے اس گل دا امکان نئيں اے کہ دونے شیخ ابو اسحاق د‏‏ی ملاقاتاں وچ ملے ہاں تے بعض معاملات وچ اک دوسرے دے جوابات گیت نظماں ..

دنیا د‏‏ی گیندی نظماں حافظ د‏‏ی نظماں تو‏ں بیرونی ساخت دے لحاظ تو‏ں متاثر ہُندیاں نيں نہ کہ فلسفیانہ موضوع دے لحاظ تاں۔ اوہ لسانی طور اُتے سادہ نيں تے واجبات تو‏ں دور نيں ، تے انہاں وچ تشبیہات ، واضح استعارے ، ستم ظریفی تے ابہام جداں صفاں دیکھی جا سکدیاں نيں۔ دنیا د‏‏ی شاعری د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م خصوصیت ایہ اے کہ ایہ نسائی ا‏‏ے۔ ہور ، وجہ تے محبت دا تضاد ، تقدیر اُتے یقین ، عہد نامہ نال محبت تے شکایت اس دے دربار دے نمایاں نکات نيں۔

دنیا د‏‏ی گیندی نظماں ، حافظ د‏‏ی گیندی نظماں دے برعکس ، تصوف یا تصوف دی تھوڑی جہی علامت اے ، ظاہر یا پوشیدہ ، تے اس دے مقابلے وچ اس دے تے اس دے دوسرے ہ‏م عصر شاعر عبید زکانی (ایم۔ 771 ھ۔ ) ، نے زاہدان تے صوفیاں دے کم سن اُتے تنقید د‏‏ی ا‏‏ے۔

نمونہ شاعری۔

غزل

 {{{1}}}{{{2}}}

؎ تا چند چنین بی‌دل و بی‌یار توان گشت space
space تا چند به کام دل اغیار توان گشت

؎ عمری بشد از دست و به کامی نرسیدیم space
space تا چند به‌ناکام پی یار توان گشت

؎ برخیزم و ناموس و ریا ترک بگویم space
space چند از پی ناموس چنین زار توان گشت

؎ گویند که صبری کن و دلدار به دست آر space
space با قوت صبر از پی دلدار توان گشت

؎ چون نیست بقا دولت و اسباب جهان را space
space از بهر گلی چند پی خار توان گشت

رباعی۔

 {{{1}}}{{{2}}}

؎ هر روز به شیوه‌ای و لطفی دگری space
space چندان‌که نظر می‌کنمت خوبتری

؎ گفتم که به قاضی برمت تا دل خویش space
space بستانم و ترسم دل قاضی ببری

منابع

• زرین کوب، عبدالحسین (۱۳٧۴). از کوچه رندان. انتشارات سخن.
• نطنزی، معین‌الدین (۱۳۳۶). منتخب التواریخ معینی. کتابفروشی خیام.
• کاشانی راد، پوراندخت؛ احمدنژاد، کامل (۱۳٧۴). دیوان جهان ملک خاتون. انتشارات زوار.
• دولت‌آبادی، پروین (۱۳۶٧). منظور خردمند بررسی احوال و گزیده اشعار جهان ملک خاتون. گهر.
• حجازی، بنفشه (۱۳۹۸). جهان ملک خاتون (فریادی عاشقانه). قصیده‌سرا.
• سانچہ:Cite encyclopaedia
• سانچہ:Cite encyclopaedia
• سانچہ:Cite encyclopaedia
• سانچہ:Cite encyclopaedia
• جهان ملک خاتون، غزلسرای قرن هشتم. پروین. ۱۳۸۱. ص. 2.
• شرح حال شاعران ایران."> 
• "{{{title}}}". جهان ملک خاتون. وبگاه دوماهنامه کاروان مهر. https://caravan-mag.com/1399/01/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%84%DA%A9-%D8%AE%D8%A7%D8%AA%D9%88%D9%86-%D8%AF%D9%88%D9%85%D9%86%DB%8C%DA%A9-%D9%BE%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%B2-%D8%A8%D8%B1%D9%88%DA%A9%D8%B4%D8%A7-%D8%AA%D8%B1/. 

• Ingenito، Domenico (۲۰۱۷). The Beloved in Middle Eastern Literatures (به English). Bloomsbury Publishing. ص. 177-212.
• • سانچہ:Cite encyclopaedia

منابع

• زرین کوب، عبدالحسین (۱۳٧۴). از کوچه رندان. انتشارات سخن.
• نطنزی، معین‌الدین (۱۳۳۶). منتخب التواریخ معینی. کتابفروشی خیام.
• کاشانی راد، پوراندخت؛ احمدنژاد، کامل (۱۳٧۴). دیوان جهان ملک خاتون. انتشارات زوار.
• دولت‌آبادی، پروین (۱۳۶٧). منظور خردمند بررسی احوال و گزیده اشعار جهان ملک خاتون. گهر.
• حجازی، بنفشه (۱۳۹۸). جهان ملک خاتون (فریادی عاشقانه). قصیده‌سرا.
• جهان ملک خاتون، غزلسرای قرن هشتم. پروین. ۱۳۸۱. ص. 2.
• شرح حال شاعران ایران."> 
• "{{{title}}}". جهان ملک خاتون. وبگاه دوماهنامه کاروان مهر. https://caravan-mag.com/1399/01/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%84%DA%A9-%D8%AE%D8%A7%D8%AA%D9%88%D9%86-%D8%AF%D9%88%D9%85%D9%86%DB%8C%DA%A9-%D9%BE%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%B2-%D8%A8%D8%B1%D9%88%DA%A9%D8%B4%D8%A7-%D8%AA%D8%B1/. 

• Ingenito، Domenico (۲۰۱۷). The Beloved in Middle Eastern Literatures (به English). Bloomsbury Publishing. ص. 177-212.