خلافت راشدہ دی تریخ
خلافت تے خلیفہ
[سودھو]خلیفہ دے معنی جانشین تے خلافت دے معنی جانشینی نيں ؛لیکن اصطلاح شرع تے اصطلاح مورخین وچ خلیفہ دے معنی بادشاہ یا شہنشاہ دے نیڑے قریب مراد لئے جاندے نيں،اک مورخ دے لئی ایہ ضروری نئيں اے کہ اوہ سلسلہ ٔ تریخ تے واقعات نوں بیان کردے ہوئے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد حضرت ابوبکرصدیق خلیفہ اول دے واقعات خلافت شروع کرنے توں پہلے لفظ خلیفہ یا خلافت دی بحث وچ اپنا تے قارئین کرام دا وقت صرف کرے ؛لیکن چونکہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی جانشینی دا مسئلہ اک اخلاقی مسئلہ بن دے دو قوماں وچ مخالفت دا باعث بن گیا اے تے اس مخالفت نے مؤرخین، تاریخی روایات،تاریخی لکھتاں تے مورخین دے ادائے بیان اُتے وی اپنا اثر ڈالیا اے ،جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اک واقعہ نگار دا کم کسی قدر دشوار ہوگیا،ہور اسلام دی تریخ لکھنے والے دے لئی ضروری ہوگیا کہ اوہ قارئین تریخ نوں کسی غلط فہمی وچ مبتلا ہونے توں بچانے دے لئی مسئلہ خلافت دے متعلق اپنا مسلک تے عقیدہ پہلے بیان کردے اس دے بعد خلافت راشدہ دے حالات وواقعات بیان کرے۔
قرآن کریم وچ جتھے جتھے خلیفہ دا لفظ استعمال ہويا اے اس دے بعد الارض دا لفظ وی ضرور آیا اے تے "إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً" توں ثابت ہويا اے کہ خدائے تعالیٰ نے آدمی یعنی بنی آدم نوں زمین وچ خلیفہ بنایا اے ،بنی آدم دا اشرف المخلوقات ہونا ظاہر تے نوع انسان دا زمینی مخلوقات اُتے حکمراں ہونا عیاں اے پس ایہ خلافت انسان دی جو زمین دے نال مخصوص اے یقیناً خلافت الٰہیہ اے تے نوع انسان خلیفۃ اللہ ؛لیکن خدائے تعالیٰ دی ذات جو سب دی خالف ومالک اے ،اس توں بہت اعلیٰ وارفع اے کہ من کل الوجوہ کوئی مخلوق چاہے اوہ اشرف المخلوقات ہی کیوں نہ ہوئے اس دی جانشین یعنی خلیفہ ہوسکے پس نوع انسان دی خلافت الہیہ من وجہ تسلیم کرنی پوے گی تے اوہ بجز اس دے تے کچھ نئيں ہوسکدی کہ جس طرح خدائے تعالیٰ تمام موجودات مخلوقات دا حقیقی حکمراں تے شہنشاہ اے ايسے طرح زمین وچ صرف نوع انسان ہی تمام دوسری مخلوقات اُتے بظاہر حکمراں نظر آندی اے تے ہر چیز تے ہر زمینی مخلوق توں اپنی فرماں برداری انسان کرالیندا اے پس ثابت ہويا کہ "إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً "ميں خلیفہ توں مراد حکمران اے نہ تے کچھ، اک جگہ قرآن کریم وچ فرمایا اے "وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ"ایتھے انسان دی اس عام خلافت وچ تخصیص موجود اے مدعایہ اے کہ تواڈی قوم نوں حکمراں قوم بنایا یعنی دوسری انسانی قوماں تواڈی محکوم نيں تے تسيں حکمراں قوم ہو،ایتھے وی اوہی خلیفہ دا لفظ موجود اے ،جس دے معنی بجز حکمراں دے تے کچھ نئيں،فیر اک جگہ فرمایا کہ"يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ"ایتھے وی اک شخص یعنی حضرت داؤد علیہ السلام دی حکومت وسلطنت دا ذکر اے ،ایتھے وی خلیفہ دا لفظ موجود اے جس دے معنی بادشاہ یا شہنشاہ دے سوا تے کچھ نئيں، حضرت داؤد علیہ السلام دی ايسے حکومت وسلطنت دے متعلق دوسری جگہ ارشاد فرمایا "وَشَدَدْنَا مُلْكَهُ"(اساں انہاں دی سلطنت نوں مضبوط کيتا،فیر خاص مسلماناں بالخصوص صحابہ کرام دی نسبت فرمایا "وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ" یعنی جس طرح زمین وچ اساں دوسرے لوکاں نوں حکمراں بنایا سی، ايسے طرح تسيں وچوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مخاطبین وچوں جو لوک ایمان لیائے تے اعمال صالحہ بجالائے ، انہاں نوں زمین وچ حکمرانی عطا کيتی جائے گی۔
استحقاق خلافت
[سودھو]قرآن کریم دے مطالعہ توں ایہ گل وی اظہر من الشمس ہوجاندی اے کہ زمین اُتے حکومت وسلطنت یعنی خلافت دا عطا کرنا یا حکومت تے سلطنت دا کسی توں کھو لینا خدائے تعالی ہی دا خاص کم اے اگرچہ ہر اک کم دا فاعل حقیقی خدائے تعالی ہی اے ؛ لیکن اس نے خلافت وسلطنت دے عطا کرنے دا فاعل ہر جگہ اپنے آپ ہی نوں ظاہر فرمایا اے ،اس فعل نوں استعارۃبھی کسی دوسرے دی طرف نسبت نئيں کيتا گیا اک جگہ صاف طور اُتے فرمایا"قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ"،اب دیکھنے تے غور کرنے دے قابل گل ایہ اے کہ خدائے تعالی کن لوکاں نوں خلافت یا حکومت عطافرماندا اے ،یعنی جو لوک خلافت حاصل کردے نيں انہاں دے امتیازی نشانات کیہ نيں، آدم یا بنی آدم نوں جو زمینی مخلوقات اُتے حکمرانی حاصل اے ،اس دا سبب قرآن کریم دے مطالعے توں معلوم ہُندا اے کہ علم اے "وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا"فرشتےآں نے سفک دم تے فساد نوں خلافت الہیہ دے منافی سمجھیا تے خدائے تعالی دی تحمید وتقدیس بیان کرنے نوں خلافت دا استحقاق تے علامت قرار دتا،ہم اپنی اکھاں توں دیکھ رہے نيں،نوع انسان نوں محض وسعت علم ہی دے سبب تمام دوسری مخلوقات اُتے حکمرانی وفرماں روائی حاصل اے ،جے انسان نوں دوسری مخلوقات اُتے فضیلت علمی حاصل نہ ہوئے تاں اس دا اک جھونکا،پانی دی اک لہر،درخت دا اک پتہ تے جمادات دا اک ذرہ انسان نوں عاجز کرسکدا اے تے اسنوں فنا دے گھاٹ اتار سکدا اے مگر علم دی بدولت شیر ،ہاسی، دریا،پہاڑ،ہويا،اگ بجلی وغیرہ سب انسان دی خدمت گزاری تے فرماں برداری تے راحت رسانی اُتے مستعد غلاماں دی طرح فرماں بردار نظر آندے نيں، قرآن کریم اُتے غور کرنے توں معلوم ہُندا اے کہ جدوں طالوت دی بادشاہت اُتے لوکاں نے اعتراض کيتا تاں خدائے تعالیٰ نے اپنے نبی دی معرفت معترضین نوں جواب دتا کہ ‘‘إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ’’ یعنی طالوت نوں خدائے تعالی نے بادشاہت دے لئی منتخب فرمالیا تے علم تے جس وچ وسعت عطا کيتی تے اللہ تعالی جس نوں چاہندا اے سلطنت عطا فرماندا اے تے حکومت عطا فرماندا اے، تے اللہ ہی صاحب وسعت تے صاحب علم اے ،حضرت داؤد علیہ السلام نوں حکومت وخلافت عطا فرما کر خدائے تعالی نے حکم دتا کہ‘‘فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى’’فیر اک جگہ فرمایا‘‘وَلَقَدْ أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ وَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا كَذَلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ ، ثُمَّ جَعَلْنَاكُمْ خَلَائِفَ فِي الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ’’ قرآن کریم توں ايسے قسم دی سینکڑاں آیات تلاش کيتی جاسکدی نيں کہ خلیفہ توں مراد حکمراں تے خلافت توں مراد سلطنت اے تے سلطنت وحکمرانی دے لئی علم، عدل ،اصلاح ،قوت تے رفاہِ خلائق دی شرطاں لازمی نيں جنہاں دی ہمیشہ بادشاہاں تے خلیفاں نوں ضرورت رہی اے تے بغیر انہاں شرائط وصفات دے کوئی بادشاہ یا کوئی سلطان اپنی بادشاہت تے سلطنت نوں قائم نئيں رکھ سکدا،ایہ تمام صفات حسنہ پیغمبراں تے رسولاں دی تعلیمات توں ہی حاصل ہوسکدیاں نيں؛ لیکن ایہ لازمی نئيں اے کہ ہر اک رسول تے ہر اک پیغمبر بادشاہ وی ضروری ہو،خلافت دے لئی جے محض عبادت تے خدائے تعالی دی تحمید وتقدیس دا بجا لیانا ہی ضروری ہُندا تاں صرف پیغمبر یا فرشتے ہی دنیا وچ حکمران نظر آندے تے ان دے سوا کسی نوں سلطنت وحکمرانی میسر نہ آندی مگر مشاہدہ اس دی تائید کررہیا اے ،پس نتیجہ اس تمام تحقیق دا ایہ نکلیا کہ خلافت در حقیقت حکمرانی وسلطنت اے نہ کچھ تے خلیفہ یا بادشاہ خدائے تعالیٰ جس نوں چاہندا اے بناندا اے تے جب کوئی حکمراں قوم من حیث القوم ظلم وفساد اُتے اتر آندی اے تاں اس توں خدائے تعالی حکومت یا خلافت کھو لیندا اے تے جس دوسری قوم نوں چاہندا اے عطا فرمادیندا اے۔
اسلامی خلافت
[سودھو]نوع انسان دی تمام ترقیات تے انسان دی تمام علمی واخلاقی فضیلتاں درحقیقت نتیجہ نيں تعلیمات انبیاء کا، نبی دنیا وچ کدی بحیثیت معلم تشریف لیائے نيں،مثلاً حضرت عیسیٰ علیہ السلام تے کدی بحیثیت بادشاہ تشریف لیائے نيں، مثلا داؤ د علیہ السلام،بادشاہ نبی دی شریعت بمقابلہ معلم نبی دی شریعت دے زیادہ کامل تے عظیم الشان ہويا کردی اے ،معلم نبی اپنی امت دے ہر فرد دی زندگی دے لئی اک نمونہ پیش کردا اے ؛لیکن بادشاہ نبی علاوہ نمونہ پیش کرنے دے اس نمونے اُتے لوکاں نوں عامل بناندا جاندا اے، یعنی اپنی لیائی ہوئی شریعت نوں نافذ الفرمان قانون دا مرتبہ دے جاندا اے ،معلم نبی جدوں اپنا کم ختم کرکے اس دنیا توں جاندا اے تاں امر نبوت وچ کوئی اس دا جانشین نئيں ہوسکدا ؛کیونجے نبی خدائے تعالیٰ توں حکم پاکر بندےآں نوں خبر پہنچاندا اے یعنی اس اُتے وحی نازل ہُندی اے، ہن جے اس دا م وچ کوئی اس دا جانشین ہوئے تاں اس اُتے وحی نازل ہونی چاہیدا تے جو کم نبی کردا سی اوہی اوہ وی کرے،اندر اں صورت اوہ جانشین بجائے خود نبی اکھوائے گا تے اس وچ تے اس دے پیش رو وچ کوئی فرق نہ ہوئے گا پہلا نبی دنیا توں ايسے وقت رخصت ہُندا اے جدوں نبوت دے کم نوں ختم کرجاندا اے ،پس اس دے لئی جانشین یعنی دوسرے نبی دی مطلق ضرورت نئيں ہُندی، ایہی وجہ اے کہ جو نبی صرف معلم نبی سن انہاں دا کوئی جانشین نئيں سنیا گیا لیکن بادشاہ نبی چونکہ نبی ہونے دے علاوہ بادشاہ وی ہُندے نيں اس لئی انہاں دے فوت ہونے اُتے امر نبوت وچ تاں کوئی اُنہاں دا جانشین نئيں ہُندا مگر امر سلطنت وچ ضرور اُنہاں دا جانشین ہُندا اے بادشاہ نبی دا جانشین بادشاہ ہُندا اے تے چونکہ اوہ نبی دا تربیت کردہ تے پورے طور اُتے تعلیم یا فتہ ہُندا اے ،لہذا اس دی سلطنت وحکومت دا نمونہ تے بہترین حکومت وسلطنت ہُندی اے ،ایہ جانشین یا خلیفہ نبی دی لیائی ہوئی شریعت وچ اک رتی برابر وی تغیر تے تبدل نئيں کرسکدا کیونجے امر نبوت یعنی شریعت دا کم تاں نبی ختم کر گیا ،اس خلیفہ رسول دا کم صرف ایہ ہُندا اے کہ اوہ حکومت وسلطنت دا کم بالکل اپنے رسول دے نمونے اُتے چلائے ايسے لئے اس دی حکومت وسلطنت جو حکومتاں دا اعلیٰ نمونہ ہُندی اے دوسری حکومتاں توں زیادہ اچھی تے بزرگ وقابل تکریم حکومت سمجھی جاندی اے ،آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم چونکہ کامل ومکمل تے آخری رسول سن تے کامل ومکمل ہدایت نامہ لے کے آئے سن ،لہذا بادشاہ نبی سن، انہاں دی حکومت وبادشاہت دنیا دی تمام حکومتاں تے بادشاہتاں دے لئی قیامت تک بہترین نمونہ اے، جس طرح آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زندگی قیامت تک ہر انسان دے لئی بہترین نمونۂ زندگی اے ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد انہاں دے جانشین یا خلیفہ دا ہونا ضروری تھا،چنانچہ امر سلطنت وچ انہاں دے جانشین ہوئے، انہاں جانشیناں وچ جو لوک براہ راست آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ترتیب کردہ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں فیض یافتہ یعنی صحابہ کرام سن اوہ خلیفہ سلطنت سن ،وہ سلطنت وحکومت نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی حکومت وسلطنت توں زیادہ مشابہ رکھنے دی قابلیت واہمیت زیادہ رکھدے سن ،لہذا انہاں دی حکومت وسلطنت یعنی خلافت راشدہ دے ناں توں موسوم ہوگئی،اس دے بعد جداں جداں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں بُعد ہُندا گیا، خلافت دی حالت وحیثیت وچ وی فرق ہُندا گیا۔
مسئلہ خلافت وچ اختلاف
[سودھو]مسلماناں وچ بعض لوک ایداں دے وی پیدا ہوئے کہ انہاں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلفاء یعنی جانشیناں دے متعلق عجیب عجیب قسم دے اعتراضات دا اک طو مار بنھ دتا اے، تے کسی نوں مجرم تے ظالم تے کسی نوں بے گناہ تے مظلوم ٹھہرایا اے حالانکہ کسی انسان نوں خلافت دے متعلق دم مارنے یا اعتراض کرنے دا کوئی حق حاصل ہی نئيں اے ،خدائے تعالی نے زمین دی بادشاہت تے خلافت دا کسی نوں عطا کرنا یا کسی توں کھو لینا صرف اپنی ہی طرف منسوب رکھیا اے، بحسب ظاہر یا استعارہ دے طور اُتے وی خلافت عطا کرنے یا چھیننے دے کم نوں کسی انسان دی طرف منسوب نئيں فرمایا، ایہی وجہ سی کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی خلیفہ دے انتخاب خلیفہ دے تعین وتقرر دی نسبت خود کوئی حکم نئيں دتا، قرآن کریم نے ایہ بتا دتا کہ خلیفہ نوں کيتا کم کرنا چاہیدا کن گلاں توں بچنا تے ڈرنا چاہیدا،ایہ وی بتا دتا کہ کون کیہڑا اعمال صالح نيں جو مستحق خلافت بنادیندے نيں،لیکن ایہ نئيں دسیا کہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا خلیفہ یعنی انہاں دے بعد مسلماناں اُتے حکمراں کون شخص ہوئے گا، روزہ ،نماز ، حج،زکوٰۃ تے حقوق العباد وحقوق اللہ دی ذرا ذرا سی تفصیل وی شریعت اسلام نے واضح تے مبرہن طریق اُتے بیان فرمادی؛ لیکن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جانشین دا تعین نہ فرمایا،اس وچ حکمت ایہی سی کہ خدائے تعالی جس نوں چاہندا اے خلافت عطا فرماندا اے تے اوہی خود ایداں دے سامان مہیا فرمادیندا اے کہ مستحق خلافت نوں خلافت مل جائے،خلافت دے حاصل کرنے دا کم چونکہ انسانی کوششاں تے انسانی تدبیراں توں بالا تر اے ،لہذا خدائے تعالی نے خود اپنے فعل توں بتادتا کہ انہاں سب توں پہلے مسلماناں وچ کون مستحق خلافت تھا،تے کون اس دے بعد اس مسئلہ وچ لڑنا جھگڑنا تے اعتراض کرنا بالکل فضول تے گویا خدائے تعالیٰ اُتے معترض ہونا اے، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد کس شخص نوں خلیفہ بننا چاہیدا سی؟ اس دا جواب صاف اے کہ اسنوں جو خلیفہ بن سکیا ،ایہ کہنا کہ جو خلیفہ بن گیا اوہ خلیفہ بننے دا مستحق نہ سی دوسرے لفظاں وچ ایہ کہنا اے کہ خلیفہ خود خدائے تعالیٰ نئيں بناندا؛ کہ خدا جس نوں خلیفہ بنانا چاہندا سی اسنوں نئيں بناس دا، تے انسانی تدبیراں توں نعوذباللہ خدائے تعالیٰ شکست کھاگیا،پس انہاں لوکاں دی حالت جو حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ تعالی عنہ دی خلافت اُتے معترض نيں اس شخص توں بہت مشابہ اے جو کسی جج دی عدالت توں اپنے منشا دے خلاف فیصلہ سن کر کچہری توں نکلدا تے باہر آکے جج نوں برابھلا کہندا اے ؛ لیکن جج فیر جج اے تے ایہ مجرم مجرم اے، جج دا حکم اس ناراض ہونے والے شخص دے بڑ بڑانے توں نئيں رک سکدا، ايسے طرح خدائے تعالی نے اپنا فیصلہ خلافت دے متعلق صادر فرما دتا تے جس نوں خلیفہ بنانا چاہیا اسنوں خلیفہ بنادتا، ہن اس خدائی فیصلہ دے خلاف جے کوئی ناراض ہُندا اے تاں ہويا کرے واللہ یوندی ملکہ من یشاء۔
دینی خلافت تے دنیوی سلطنت دا فرق
[سودھو]خلافت دے متعلق جو کچھ اُتے مذکور ہوچکيا اے اس توں ایہ شبہ گزر سکدا اے کہ خلافت محض بادشاہت تے سلطنت دا ناں اے تاں ہر اک بادشاہ کوخلیفہ کہیا جاسکدا اے تے خلافت نوں مذہب توں کوئی وی تعلق نئيں اے ،لیکن معلوم ہونا چاہیدا کہ مسلماناں وچ خلیفہ صرف اس بادشاہ یا حکمراں نوں کہیا جاسکدا اے جو آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قائم کردہ حکومت وسلطنت دا وارث تے امر سلطنت وچ آپ دا جانشین ہوئے تے اعمال دینیہ یعنی نماز، فتویٰ قضا عدالت احتساب جہاد وغیرہ دا مہتمم تے تکالیف شرعیہ پرعوام الناسنوں آمادہ تے عمل کرنے دی ہدایت کرے ،شریعت اسلام مصالح دنیوی تے مصالح اخروی دونے اُتے مشتمل اے ،اک غیر مسلم تے دنیوی بادشاہ دے ذریعہ جو نوع انسان دی خدمت تے رفاہ عام دا کم انجام پذیر ہُندا اے اس توں بدرجہا بہتر ایہ کم خلیفہ یعنی احکام رسول دے موافق حکومت کرنے والے دے ذریعہ انجام پاندا اے ،شریعت اسلام چونکہ اپنے پیر وکوہر دنیوی خوبی دا وی وارث دسدی اے اس لئی اوہ حکومت جو شرع اسلام دے موافق ہوئے گی بنی نوعِ انسان دے لئی زیادہ مفید تے زیادہ اچھی حکومت ہوئے گی، شریعت اسلام ایہ وی چاہندی اے کہ مسلمان بنی نوع انسان ايسے حکومت وسلطنت دے ماتحت زندگی بسر کرن جو شریعت اسلام دے موافق قائم ہو،لہذا خلافت نوں شریعت اسلام توں خصوصی تعلق اے ،ایہ کہنا کہ خلافت نوں اسلام توں کوئی تعلق نئيں سراسر غلط تے نادر ست اے، ایسی حکومت وسلطنت جو احکام شرع دے موافق قائم نہ ہوئے تے قہر وجبر ہور انسانی تدبیراں دی بنا اُتے اس دا قیام واستحکام ہوئے ہرگز بنی نوع انسان دے لئی اس قدر مفید وبابرکت ثابت نئيں ہوسکدی،ورگی کہ قانون شرع دے موافق قائم شدہ حکومت نوع انسان دے لئی موجب فلاح ثابت ہُندی اے ،پس ایسی حکومت جو قانون شرع دے موافق دنیا وچ قائم رہی اوہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے انہاں دے اصحاب کرام دی حکومت سی تے دنیا وچ اس توں پہلے یا اس دے بعد کوئی ایسی حکومت نظر نئيں آئی جو اصحاب نبی کریم دی حکومت توں بہتر تے نبی نوع انسان دے لئی زیادہ مفید ثابت دی جاسکے ايسے حکومت وسلطنت دا ناں خلافت راشدہ اے اس دے بعد جے خلافت دے ناں توں حکومت اسلامی دا سلسلہ اج تک قائم اے مگر اس وچ تھوڑا یا بہت دنیوی سلاطین دا طرز وانداز شامل ہُندا رہیا تے ايسے نسبت توں شرعی حکومت تے قانون شرع دا رنگ ہلکا ہُندا رہیا۔
کسی قوم قبیلہ یا خاندان توں خلافت دا تعلق
[سودھو]قرآن کریم وچ صاف طور اُتے ارشاد الہی اے کہ:" يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ"(اے لوگو! اساں تسيں نوں اک مرد تے اک عورت توں پیدا کيتا،تے تواڈے کنبے تے قبیلے اس لئی بنائے کہ اک دوسرے دی تمیز ہوسکے،اللہ دے نزدیک بہت بزرگ اوہ اے ،جو بہت متقی اے ،اللہ خوب جاننے والا تے خبردار اے ) اسلام نے دنیا وچ لوکاں دے خاندانی مفاخر تے قومی بڑائیاں تے فضیلتاں نوں ہٹا کر اک ہی قوم بنانی چاہی اے ‘‘انما المومنون اخوۃ’’فرما کر تمام برادریاں دی اک برادری تے تمام قوماں دی اک قوم بنادی اے تے اس قوم دا ناں مسلمان یامومن قوم اے۔
ساری دنیا وچ قوماں تے خاندان تعلیم اسلام دے موافق جے ہوسکدے نيں،تو دو ہی ہوسکدے نيں،اک مومن ومسلم دوسرے کافر تے مشرک،توحید دے دائرے وچ داخل ہوکے تفریق قومی بے حقیقت سی ہوجاندی اے ،قوماں تے قبیلےآں دی تفریق اس توں زیادہ کوئی حقیقت نئيں رکھدی کہ اسيں اک دوسرے وچ تمیز کرنے تے اک دوسرے دا پتہ دینے وچ سہولت بہم پہنچیا سکدے نيں تے بس عزت وتکریم تے حکومت وبرتری خدائے تعالیٰ دی جانب توں ہمیشہ مستحق عزت تے مستحق کریم لوکاں نوں عطا ہويا کردے اے خواہ اوہ کسی قبیلے تے کسی قوم سےتعلق رکھدے ہاں استحقاق تکریم دے لئی تقویٰ تے ایمان شرط اے ،حکومت وخلافت دے لئی وی خدائے تعالیٰ نے علم صحت تے قوت جسمانی (کیونجے صحیح عقل ہمیشہ صحیح جسماں وچ ہُندی اے ) تقویٰ عدل،اصلاح وغیرہ شرائط نوں ضروری قرار دتا اے ،کسی قوم قبیلےکی شرط ہرگز نئيں لگائی ،اسلام نے انصار نوں مہاجرین دا بھائی بنایا،اسلام نے ابو جہل جداں قریش نوں باشندگانِ مدینہ دے نوجواناں دا مقتول بنایا اسلام نے بلال حبشی نوں اشرافِ عرب اُتے فضیلت دتی اسلام نے اسامہ بن زید نوں عمر فاروقؓ دا سردار تے مطاع بنادتا اسلام نے بادشاہ تے غلام نوں پہلو بہ پہلو اک صف وچ کھڑا کيتا۔
اسلام نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں ایہ اعلان کرایا کہ جے فاطمہ بنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم توں وی خدانخواستہ چوری دا ارتکاب ہوئے گا،اس دا ہتھ بالکل ايسے طرح کٹیا جائے گا جس طرح کسی دوسری چور عورت دا ،اسلام ہی نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں ایہ اعلان کرایا کہ لوگو ! جے تواڈے اُتے کوئی ادنٰی حبشی غلام وی حکمراں یا خلیفہ ہوجائے تاں تسيں اس دی فرماں برداری کرو اسلام ہی نے حضرت عمر فاروقؓ توں اپنی زندگی دی آخری ساعتاں وچ ایہ کہلوایا کہ جے اج ابو حذیفہ دا غلام سالم زندہ ہُندا تاں وچ اسنوں اپنا جانشین بنادیندا، غرضیکہ اسلام نے خاندانی تے نسبی مفاخر دے بت نوں پاش پاش تے ریزہ ریزہ کردتا ایہ نہایت ہی عظیم تے گراں قدر خدمت سی جو اسلام نے بنی نوع انسان دے لئی انجام دتی تے اج اسلام نوں دنیا دے تمام مذاہب تے قوانین اُتے فخر حاصل اے ،کہ کسی توں وی خاندانی فخر وتکبر دا مہیب بت اپنی جگہ توں نہ ہلایا گیا، لیکن اسلام نے اسنوں ریزہ ریزہ کرکے اس دا غبار ہويا وچ اڑادتا۔
کس قدر حیر ت تے تعجب دا مقام اے کہ اج بوہت سارے مسلمان جو اسلام تے آئین اسلام دی پابندی دا دعویٰ کردے نيں ایہ کہندے ہوئے سنے جاندے نيں کہ اسلام نے حکم دتا سی تے ا ٓنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم داحکم تے منشاء سی کہ خلافت صرف قبیلے قریش یا قبیلہ بنو ہاشم یا حضرتامام علی کرم اللہ وجہہتے اولادامام علی کرم اللہ وجہہدے نال مخصوص تے مختص رہے تے دوسرے قبیلے دا کوئی شخص کسی حالت وچ وی خلافت دا مستحق ہوسکے جے ایسا ہوتاتو سب توں پہلے خدائے تعالیٰ قرآن مجید وچ اس دی صاف طور اُتے ہدایت فرماندا تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس دے متعلق صاف صاف احکام صادر فرماجاتےجے ایہ کہیا جائے کہ قرآن مجید وچ خدانے احکام نازل فرمادئے سن ، تے اوہ احکام چالاکی توں غاصبان خلافت نے چھپائے تاں فیر خدائے تعالی نعوذ باللہ جھوٹھا ٹھہردا اے ،جس نے تے وعدہ فرمایا سی کہ "انا نزلنا علیک الذکر وانالہ لحا فظون" تے نعوذباللہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی فرض تبلیغ نوں ہرگز ہر گزپورے طورپر اانجام نئيں دتا کہ حجۃ الوداع دے خطبے وچ وی اپنا جانشین تے خلافت کےبنو ہاشم وچ مخصوص طور اُتے رہنے دی نسبت کچھ نہ فرمایا ؛حالانکہ اس خطبے دے آخر وچ آپ نے سوالکھ آدمیاں دے مجمع وچ اپنی تبلیغ دے مکمل کردینے دا اعلان فرمایا تے لوکاں توں اس دی تصدیق چاہی فیر مرض الموت وچ آپ نے ذرا ذرا سی گلاں دے متعلق وی جنہاں نوں ضروری سمجھیا وصیت فرمائی،جے کسی دا اک درہم یا دینار آپ اُتے قرض سی تاں اسنوں ادا فرمایا؛ لیکن خلافت دے متعلق اس عظیم الشان قرضۂ خلافت نوں ادانہ فرمایا۔
بات اوہی اے کہ آپ جاندے سن کہ خلیفہ بنانے دا کم خدائے تعالی دا اے تے اس کم دے لئی اس نے نبی نوں مطلق تکلیف نئيں دی، ہاں نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم نے خدائے تعالیٰ توں علم پاکر اس گل نوں ضرور معلوم کرلیا سی کہ میرے بعد خدائے تعالی کس نوں اپنا خلیفہ بنانے والا اے، ايسے لئے آپ نے اپنی بیماری وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ نوں نمازاں دی امامت دے لئی اپنا قائم مقام بنایا تے وصیت وچ مہاجرین نوں فرمایا کہ تسيں انصار دے نال نیک سلوک کرنا،مہاجرین توں انصار دی اس طرح سفارش کرنا دلیل اس امر دی اے کہ آپ نوں علم ہوچکيا سی کہ میرے بعد خلافت انصار نوں نئيں ؛بلکہ مہاجرین نوں ملنے والی اے ،آپ نے ایہ وی فرمایا کہ الخلافت بعدی ثلاثون سنۃ ثم ملک بعد ذالک،فیر آپ نے خدائے تعالیٰ توں علم پاکر ایہ وی معلوم کرلیا کہ "الائمۃ من قریش"(امام قریش وچوں ہون گے) ایہ سب آپ دے پیش آئندہ واقعات دے متعلق پیش گوئیاں سن،احکام نہ سن، ہن اگرکوئی شخص ‘‘ الخلافۃ بعدی ثلاثون سنۃ ثم ملک بعد ذالک،(میرے بعد خلافت تیس سال رہے گی،فیر سلطنت ہوجائے گی) نوں حکم قرار دے تاں ظاہر اے کہ ایہ اک مغالطہ ہوئے گا جو اوہ لوکاں نوں دینا چاہندا اے نہ اصل حقیقت، ایہی کیفیت ‘‘الائمۃ من قریش دی اے ،اس وچ کیہ شک تے شبہ اے کہ اس زمانے وچ قریش ہی دے اندر اعلیٰ قسم دا دماغ تے اعلیٰ درجے دا علم تے تقویٰ موجود سی تے انہاں صفات حسنہ وچ انہاں نوں دوسرےآں اُتے فضیلت سی تے خدائے تعالیٰ نے انہاں نوں خلافت دے لئی منتخب فرمایا،فیر جدوں انہاں دی اوہ حالت نہ رہی تاں دوسرے لوکاں وچوں جو منصب خلافت دے بہترین معلوم ہُندے خدائے تعالیٰ نے انہاں نوں خلافت وحکومت عطا فرمائی،بہر حال خلافت یا حکومت وسلطنت کِسے خاندان دے لئی مخصوص نئيں اے ،ایہ خدائے تعالیٰ دا اک انعام اے تے ہمیشہ انہاں لوکاں نوں ملدا اے جو اپنے آپ نوں اس دا اہل ثابت کرن جدوں اوہ نااہل تے نالائق ہوجاندے نيں،خدائے تعالیٰ انہاں توں انعام کھو لیندا اے تے دوسرےآں نوں عطا فرمادیندا اے تے ایہی الہی انصاف توں اسيں کوتوقع ہونی چاہیدا سی۔
خلافت تے پیری مریدی
[سودھو]بعض لوکاں دا خیال اے کہ سورۂ نور دی آیت استخلاف وچ جس خلافت دا وعدہ خدائے تعالیٰ نے فرمایا اے اوہ پیری مریدی دا سلسلہ مراد اے ،میر نزدیک ایہ سراسر نادرست تے غلط عقیدہ اے ،ایہ منیا کہ پیر وی اپنے مریداں اُتے حکمراں ہُندا اے ؛ لیکن اس حکومت وخلافت دے نافذ الفرمان ہونے وچ زمین تے آسمان دا فرق اے کِسے پیر نوں زمین دا حاکم تے زمین کاد تے ہرگز نئيں کہیا جاسکدا، قرآن کریم نے خلیفہ دے معنی سمجھانے وچ آدم تے داؤد دا ناں لے کے تے ان دیاں مثالاں بیان فرما کر کسی اشتباہ دا موقع باقی نئيں رکھیا سانوں بہرحال قرآن کریم ہی دی اصطلاح توں کم لینا اے ،قرآن کریم اپنے لفظاں دے معنی خود بتادیندا اے۔
ابوبکر صدیق
[سودھو]نام تے نسب
[سودھو]آپ دا ناں عبداللہ بن ابو قحافہ بن عامر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تمیم بن مرہ بن کعب بن لوی بن غالب بن فہر بن مالک بن نصر بن کنانہ اے ،مُرہ اُتے آپ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں نسب اُتے مل جاندے نيں تے با اعتبار مراتب آبا اک ہی درجہ وچ نيں کیونجے دونے وچ مرہ تک چھ چھ پشتاں دا فاصلہ اے، آپ دی والدہ دا ناں سلمیٰ بنت صخر بن کعب بن سعد اے، ایہ ابو قحافہ دی چچازاد بہن سن تے ام الخیر دے ناں توں مشہور سن آپ دے والد ابو قحافہؓ دا ناں عثمان اے آپ نوں زمانۂ جاہلیت وچ عبدالکعبہ کہیا جاندا سی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ دا ناں عبداللہ رکھیا،آپ دا ناں عتیق وی تھا،مگر جلال سیوطی رحمۃ اللہ علیہ تریخ الخلفاء وچ لکھدے نيں کہ جمہور علماء دا اس اُتے اتفاق اے کہ عتیق آپ دا ناں نہ سی ؛بلکہ لقب سی، اس لئی کہ حدیث شریف دے موافق ناردوزخ توں عتیق یا آزاد سن ،بعض نے کہیا کہ حسن وجمال دے سبب آپ دا ناں عتیق مشہور ہويا۔
تمام امت محمدی دا اس اُتے اتفاق اے کہ آپ دا لقب صدیق اے ؛کیونجے آپ نے بے خوف ہوکے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بلا تامل تصدیق فرمائی تے صدق نوں اپنی اُتے لازم کرلیا،معراج دے متعلق وی آپ نے کفار دے مقابلے وچ ثابت قدمی دکھادی تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اقوال دی تصدیق فرمائی، آپ صلی اللہ علیہ وسلم توں دو سال دو مہینے چھوٹے سن، لیکن بعض لوکاں نے کہیا اے کہ آپ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں وڈے سن ،آپ مکہ وچ پیدا ہوئے، اوتھے اُتے ورش پائی،تجارت دی غرض توں آپ باہر سفر وچ وی جایا کردے سن، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال آپ نے مکہ توں مدینے دی طرف ہجرت فرمائی تے مدینہ وچ اس داعی اجل نوں لبیک کہیا۔
عہد جاہلیت
[سودھو]زمانہ جاہلیت وچ قریش دی شرافت وحکومت دس خانداناں وچ منحصر ومنقسم سی، انہاں معزز سردار خانداناں کےنام ایہ نيں۔
(۱)ہاشم
(۲)امیہ
(۳)نوفل
(۴)عبدالدار
(۵)اسد
(۶)تمیم
(۷)مخزوم
(۸)عدی
(۹)عج ٍ
(۱۰)سہم ۔
ان وچ بنو ہاشم دے متعلق سقایت یعنی حاجیاں نوں پانی پلیانا،بنو نوفل دے متعلق بے زاد حاجیاں نوں توشہ دینا تے زادِ سفر دینا تھا،بنو عبدالدار دے پاس خانہ کعبہ دی کنجی تے دربانی سی،بنو اسد دے متعلق مشورہ تے دارالندوہ دا اہتمام سی، بنو تمیم دے متعلق خاں بہا تے تاوان دا فیصلہ سی، بنو عدی دے متعلق سفارت تے قومی مفاخرت دا کم سی، بنو تمیم دے پاس شگون دے تیر سن ،موسم دے متعلق بتاں دا چڑھاوا رہندا تھا،بنو تمیم وچ حضرت ابوبکر صدیق ؓخاں بہا تے تاوان دا فیصلہ کردے سن ،جس نوں ابوبکر صدیق مان لیندے،تمام قریش اسنوں تسلیم کردے جے کوئی دوسرا اقرار کردا تاں کوئی وی ا س دا نال نہ دیندا تھا،اسی طرح بنو عدی وچ حضرت عمر بن الخطابؓ سفارت دی خدمت انجام دیندے سن تے میدان جنگ وچ وی سفیربن جاندے تے مقابلہ وچ قومی مفاخربیان کردے سن، حضرت ابو بکر صدیق علاوہ اس شرف وفضیلت دے کہ اوہ اپنے قبیلے کےسردار تے منجملہ دس سرداران قریش دے اک سردار سن، مال ودولت دے اعتبار توں وی وڈے متمول تے صاحب اثر سن، آپ قریش وچ وڈے با مروت تے لوکاں اُتے احسان کرنے والے سن ،مصائب دے وقت صبر واستقامت توں کم لیندے تے مہماناں دی خوب مدارات تے تواضع بجالاندے،لوک اپنے معاملات وچ آپ توں آکے مشورہ لیا کردے تے آپ نوں اعلیٰ درجے دا صائب الرائے سمجھدے سن ،ایہی وجہ سی کہ ابن الدغنہ آپ نوں راستے توں جدوں کہ آپ مکہ توں رخصت ہوچکے سن واپس لے آیا سی جس دا ذکر اُتے آچکيا اے ،آپ انساب تے اخبار عرب دے وڈے ماہر سن ،آپ طبعاً برائیاں تے کمینہ خصلتاں توں محترز رہندے سن ،آپ نے جاہلیت ہی وچ اپنے اُتے شراب حرام کرلئی سی،حضرت ابو بکر صدیق توں کسی نے پُچھیا کہ آپ نے کدی شراب پی اے آپ نے فرمایا نعوذ باللہ کدی نئيں، اس نے پُچھیا کیوں؟ آپ نے فرمایا وچ نئيں چاہندا سی کہ میرے بدن وچوں بو آئے تے مروّت زائل ہوجائے ،ایہ گفتگو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی مجلس وچ روایت ہوئی تاں آپ نے دو مرتبہ فرمایا کہ ابوبکرؓ سچ کہندے نيں۔
حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ تعالی عنہ خیر مجسم ،بے عیب سلیم اطبع تے حق پسند وحق پرور سن ،ایہی سبب سی کہ جدوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ نوں دعوت اسلام پیش کيتی تاں آپ نے کچھ وی پس وپیش نہ کيتا،فوراً قبول کرلیا تے نصرت وامداد دا وعدہ فرمایا،فیر وعدہ نوں نہایت خوبی دے نال پورا کر دکھایا، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ بجز ابوبکر صدیق دے جس نوں ميں نے اسلام دی دعوت دتی اس نے کچھ نہ کچھ پس وپیش کيتا،اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ بجز نبی دے تے کسی اُتے جو ابوبکرؓ توں بہتر ہوئے آفتاب طلوع نہ ہويا،چونکہ آپ قریش وچ ہر دلعزیز سن اس لئی بوہت سارے لوک آپ دے سمجھانے توں ایمان لے آئے جنہاں وچ عثمان بن عفانؓ،طلحہ بن عبداللہؓ تے سعد بن وقاصؓ جداں حضرات شامل سن ۔
عہد اسلام
[سودھو]حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ سب توں پہلے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ایمان لائے، جس شخص نے سب توں پہلے آنحضرت صلی اللہ علہ وسلم دے نال نماز پڑھی اوہ ابوبکر صدیق سن ،میمون بن مہران توں کسی نے پُچھیا کہ آپ دے نزدیکامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ افضل نيں یا ابوبکر صدیق انہاں نے ایہ سن کر سخت غصہ کيتا تے فرمانے لگے مینوں ایہ معلوم نہ سی کہ وچ انہاں دونے وچ موازنہ کيتے جانے دے وقت تک زندہ رہواں گا ،ارے ایہ دونے اسلام کےلئی بمنزلہ سر دے سن ۔مرداں وچ سب توں پہلے حضرت ابوبکر صدیق ایمان لیائے تے لڑکےآں وچ سب توں پہلےامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ایمان لیائے عورتاں وچ سب توں پہلے حضرت خدیجۃ الکبرایٰ ایمان لیائی سن۔
علماء دا اس اُتے اتفاق اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اجازت دے بغیر حضرت ابوبکر صدیق ؓ نے کدی رسول خدا صلی اللہ علیہ وسلم دا نال نئيں چھڈیا، آپ نے اپنے اہل وعیال نوں چھڈ کے خدا تے رسول دی محبت وچ ہجرت دی ،غار وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا نال دتا،لڑائیاں وچ آپ دے نال رہے، جنگ بدر وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت ابوبکر صدیق ؓ تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ توں فرمایا کہ تسيں وچوں اک دے نال جبرئیل اے تے دوسرے دے نال میکائیل ،جنگ بدر وچ عبدالرحمن بن ابوبکرؓ مشرکین دے لشکر وچ شاملِ سن ،جب اوہ مسلمان ہوگئے تاں انہاں نے اپنے والد ماجد یعنی ابوبکر صدیق توں کہیا کہ بدر دے روز آپ کئی مرتبہ میرے تیر دی زد وچ آئے مگر ميں نے اپنا ہتھ روک روک لیا،آپ نے فرمایا جے مینوں ایسا موقع ملدا تاں وچ تینوں بغیر نشانہ بنائے نہ رہندا۔
شجاعت
[سودھو]حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اک مرتبہ لوکاں توں سوال کيتا کہ تواڈے نزدیک شجاع ترین کون شخص اے، سب نے عرض کيتا،آپ ،آپ نے فرمایا وچ ہمیشہ اپنے برابر دے جوڑے توں لڑدا ہاں،ایہ کوئی شجاعت نئيں، تسيں شجاع ترین شخص دا ناں لو، سب نے کہیا سانوں معلوم نئيں ،حضرت علیؓ نے فرمایا کہ شجاع ترین حضرت ابوبکر صدیق نيں، یوم بدر وچ اساں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے لئی اک سائبان بنایا تھا،اساں پُچھیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس کون رہے گا کہ مشرکین نوں آپ اُتے حملہ کرنے توں باز رکھے،قسم خدا دی اسيں وچوں کسی شخص دی ہمت نہ پئی، مگر ابوبکر صدیق ننگی تلوار لئے کھڑے ہوگئے تے کسی نوں پاس نہ پھٹکنے دتا تے جس شخص نے آپ اُتے حملہ کيتا ابوبکر صدیق ايسے اُتے حملہ آور ہوئے۔
اک دفعہ مکہ معظمہ وچ مشرکین نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نوں پکڑلیا تے آپ نوں گھسٹینے لگے تے کہنے لگے کہ تاوہی اے جو اک خدا دسدا اے ،واللہ کسی نوں کفار دے مقابلہ دی جرأت نہ ہوئی،مگر ابوبکر صدیق اگے ودھے اوہ کفار نوں مار مار دے ہٹاندے جاندے سن تے کہندے جاندے سن کہ ہائے افسوس تسيں ایداں دے شخص نوں قتل کرنا چاہندے ہوئے جو کہندا اے کہ میرا خدا اک اے ،ایہ فرما کر حضرت علیؓ رو پئے تے فرمانے لگے بھلا ایہ تاں دسو مومن آل فرعون اچھے نيں یا ابو بکرؓ لیکن جدوں لوکاں نے جواب نہ دتا تاں فرمایا جواب کیوں نئيں دیندے واللہ ابوبکر دی ساعت انہاں دی ہزار ساعت توں بہتر اے اوہ تاں ایمان نوں چھپاندے سن تے ابوبکرؓ نے ایمان نوں ظاہر کيتا۔
سخاوت
[سودھو]آپ صحابہ کرام وچ سب توں زیادہ سخی سن "وَسَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى،الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّى" دے شان نزول آپ ہی نيں؛چنانچہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ جِنّا مینوں ابوبکر صدیقؓ دے مال توں نفع پہنچیا اے کِسے دے مال توں نئيں پہنچیا، حضرت ابوبکر صدیق رو کر فرمانے لگے کہ وچ تے میرا مال کيتا چیز اے جو کچھ اے سب آپ ہی دے طفیل اے ،اک ہور حدیث وچ اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم حضرت ابوبکر صدیقؓ دے مال وچ ویسا ہی تصرف فرماندے سن جداں اپنے مال وچ جس روز حضرت ابوبکر صدیقؓ ایمان لیائے نيں اس روز انہاں دے پاس چالیس ہزار درہم سن آپ نے اوہ سب دے سب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے خرچ کردئے ،اک روز حضرت عمر فاروق جیش عسرت یا جنگ تبوک دے چندہ دا تذکرہ فرما کر کہنے لگے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جدوں سانوں مال تصدق کرنے دا حکم دتا تاں ميں نے حضرت ابوبکر توں ودھ کے مال تصدق کرنے دا مصمم ارادہ کرلیا تے اپنا نصف مال تصدق کردتا،رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے میرے توں دریافت کيتا کہ اپنے اہل وعیال دے واسطے کچھ چھڈیا اے ميں نے عرض کيتا کہ باقی نصف اِنّے وچ ابو بکر صدیق اپنا سارا مال لئے ہوئے آگئے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُنہاں توں وی اوہی سوال کيتا، انہاں نے جواب دتا کہ اہل وعیال دے لئی خدا تے رسول خدا کافی نيں ميں نے ایہ دیکھ کے کہیا کہ وچ ابو بکر صدیق توں کسی وی گل وچ نہ ودھ سکےآں گا۔
حضرت ابوہریرہ توں روایت اے کہ حضور نبی کریمﷺ نے فرمایا کہ وچ سب دا احسان اتار چکيا ہاں البتہ ابوبکر صدیقؓ دا احسان باقی اے، اس کابدلہ قیامت دے دن خدائے تعالیٰ دے گا کسی شخص دے مال توں مینوں اِنّا فائدہ نئيں پہنچیا جِنّا ابوبکر صدیق دے مال توں۔
علم وفضل
[سودھو]آپ صحابہؓ کرام وچ سب توں زیادہ عالم تے ذکی سن جدوں کسی مسئلے دے متعلق صحابۂ کرام وچ اختلاف رائے ہُندا تاں اوہ مسئلہ حضرت ابوبکر صدیق دے سامنے پیش کيتا جاندا آپ اس اُتے جو حکم لگاندے اوہ عین ثواب ہُندا، قرآن شریف دا علم آپ نوں سب صحابیاں توں زیادہ تھا،اسی لئے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ نوں نماز وچ امام بنایا،سنت دا علم وی آپ نوں کامل تھا،اسی لئے صحابہ کرام مسائل سنت وچ آپ توں رجوع کردے سن، آپ دا حافظہ وی قوی سی، آپ نہایت ذکی الطبع سن ،آپ نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا فیضِ صحبت ابتدائے بعثت توں وفات تک حاصل رہیا،زمانہ خلافت وچ جدوں کوئی معاملہ پیش آندا تاں آپ قرآن شریف وچ اس مسئلہ نوں تلاش فرماندے جے قرآن شریف وچ نہ ملدا تاں آنحضرت دے قول تے فعل دے مطابق فیصلہ کردے ،جے ایسا قول وفعل کوئی نہ معلوم ہُندا تاں باہر نکل کے لوکاں توں دریافت فرماندے کہ تسيں وچوں کسی نے کوئی حدیث اس معاملے دے متعلق سُنی اے ؟ اگرکوئی صحابی ایسی حدیث بیان نہ فرماندے تاں آپ جلیل القدر صحابہ نوں جمع فرماندے تے انہاں دی کثرت رائے دے موافق فیصلہ صادر فرماندے،حضرت ابوبکرصدیقؓ عرب بھر دے بالعموم تے قریش دے بالخصوص وڈے نساب سن ،حتیٰ کہ جبیر بن مطعم جو عرب دے وڈے نساباں وچ شمار ہُندے نيں، حضرت صدیق اکبرؓ دے خوشہ چین سن تے کہیا کردے سن کہ ميں نے علم نسب دے سب توں وڈے نساب توں سکھیا اے علم تعبیر وچ وی آپ نوں سب توں زیادہ فوقیت حاصل سی، ایتھے تک کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عہد وچ آپ خواباں دی تعبیر دسیا کردے سن ،امام محمد بن سیرین کہندے نيں کہ رسول خدا دے بعد ابوبکر صدیقؓ سب توں وڈے معبر نيں،آپ سب توں زیادہ فصیح تقریر کرنے والے سن ،بعض اہل علم دا اس اُتے اتفاق اے، کہ صحابیاں وچ سب توں زیادہ فصیح ابوبکرؓ وعلی سن ،تمام صحابیاں وچ آپ دی عقل کامل تے اصابت رائے مسلم سی۔
حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے بارہیا فرمایا اے کہ اس امت محمدی وچ سب توں زیادہ افضل ابوبکر صدیق نيں، اک مرتبہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا جو شخص مینوں ابوبکرؓ وعمرؓ اُتے فضیلت دے گا وچ اس دے درے لپنڈ گا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ توں روایت اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ خدائے تعالیٰ ابوبکرؓ اُتے رحم کرے کہ اس نے اپنی بیٹی مینوں زوجیت وچ دتی تے مینوں مدینہ تک پہنچایا تے بلالؓ نوں آزاد کيتا،خدائے تعالیٰ عمرؓ اُتے رحم کرے کہ حق گل کہندے نيں خواہ کِنّی ہی تلخ کیوں نہ ہو،خدائے تعالیٰ عثمان اُتے رحم کرے کہ اُنہاں توں فرشتے حیا کردے نيں،خدائے تعالیٰامام علی کرم اللہ وجہہاُتے رحم کرے،الہی جتھے کدرے علیؓ ہوئے حق اس دے نال رکھ ،امام شافعی فرماندے نيں کہ لوکاں نے صدیق اکبرؓ نوں بالا جماع خلیفہ بنایا؛کیونجے اس وقت دنیا دے پردے اُتے اُنہاں توں بہتر آدمی نہ ملا، معاویہ بن فرہ کہندے نيں کہ صحابہ نوں کدی خلافت ابوبکرؓ وچ شک نئيں ہويا تے اوہ لوک ہمیشہ انہاں نوں خلیفہ رسول صلی اللہ علیہ وسلم کہندے رہے تے صحابی کدی کسی خطایا گمراہی اُتے اجماع نئيں کرسکدے۔
حسن معاشرت
[سودھو]عطاء بن صائب کہندے نيں کہ بیعت خلافت دے دوسرے دن حضرت ابوبکر صدیقؓ دوچادراں لئے ہوئے بازار نوں جاندے سن حضرت عمرؓ نے پُچھیا کہ آپ کتھے جارہے نيں؟ فرمایا بازار،حضرت عمرؓ نے کہیا ہن آپ ایہ دھندے چھوڑداں، آپ مسلماناں دے امیر ہوگئے نيں،آپ نے فرمایا،فیر وچ تے میرے اہل وعیال کتھے توں کھاواں، حضرت عمرؓ نے کہیا کہ ایہ کم ابو عبیدہؓ دے سپرد کیجئے؛چنانچہ دونے صاحب ابو عبیدہؓ دے پاس گئے تے ان توں ابوبکرؓ نے کہیا کہ میرا تے میرے اہل وعیال دا نفقہ مہاجرین توں وصول کردتا کرو،ہرچیز معمولی حیثیت دی چاہیدا، گرمی تے جاڑاں دے کپڑےآں دی وی ضرورت ہوئے گی،جب پھٹ جایا کرن گے تاں اسيں واپس کردتا کرن گے تے نويں لے لیا کرن گے ؛چنانچہ حضرت ابوعبیدہؓ ہر روز آپ دے ایتھے ادھی بکری دا گوشت بھیج دتا کردے سن ابوبکر بن حفص کہندے نيں کہ حضرت ابوبکرؓ نے انتقال دے وقت حضرت عائشہؓ توں فرمایا کہ مسلماناں دے کم کرنے دی اجرت وچ ميں نے کوڑی پیسے دا فائدہ حاصل نئيں کيتا،سوائے اس دے کہ موٹا جھوٹھا کھا یاپہن لیا،اس وقت مسلماناں دا تھوڑا یا بہت کوئی مال سوائے اس حبشی غلام، اونٹنی تے پرانی چادر دے میرے پاس نئيں اے، جدوں ميں مرجاواں تاں انہاں سب نوں عمرؓ دے پاس بھیج دینا۔
حضرت امام حسن بنامام علی کرم اللہ وجہہؓ توں روایت اے کہ حضرت ابوبکر نے انتقال دے وقت حضرت عائشہ صدیقہؓ توں فرمایا کہ میرے مرنے دے بعد ایہ اونٹنی جس دا دُدھ اسيں پیندے سن تے ایہ وڈا پیالہ جس وچ اسيں کھاندے سن تے یہ چادراں عمرؓ دے پاس بھیج دینا کیونجے ميں نے انہاں چیزاں نوں بحیثیت خلیفہ ہونے دے بیت المال توں لیا تھا،جب حضرت عمرؓ نوں ایہ چیزاں پہنچیاں تاں انہاں نے فرمایا کہ خدائے تعالی ابوبکرؓ اُتے رحم فرمائے کہ میرے واسطے کِداں دی کچھ تکلیف اٹھائی اے ،حضرت ابوبکر صدیقؓ نے بیت المال وچ کدی مال تے دولت جمع نئيں ہونے دتا، جو کچھ آندا مسلماناں دے لئی خرچ کردیندے فقراء ومساکین اُتے بحصہ مساوی تقسیم کردیندے سن کدی گھوڑے تے ہتھیار خرید کر فی سبیل اللہ دے دیندے ،کدی کچھ کپڑے لے کے غرباء صحرا نشین نوں بھیج دیندے حتی کہ جدوں حضرت عمرؓ نے آپ دی وفات دے بعد معہ تے چند صحابیاں دے بیت المال دا جائزہ لیا تاں بالکل خالی پایا،محلہ دی لڑکیاں اپنی بکریاں لے کے آپ دے پاس آجایا کردیاں تے آپ توں دُدھ دوہا کرلے جاندیاں، صدیق اکبرؓ بوہت سارے آدمیاں وچ مل جُل کر اس طرح بیٹھدے کہ کوئی پہچان وی نہ سکدا سی کہ انہاں وچ خلیفہ کون اے۔
=سقیفۂ بنو ساعدہ تے بیعت خلافت
[سودھو]اُتے بیان ہوچکيا اے کہ مسجدنبوی وچ صدیق اکبرؓ تقریر فرما کرلوکاں دی حیر ت دُورفرماچکے سن کہ سقیفۂ بنو ساعدہ وچ انصار دے مجتمع ہونے تے بلا مشتے تِ مہاجرین کسی امیر یا خلیفہ دے انتخاب دی نسبت گفتگو کرنے دی خبر پہنچی،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے بعد اسلام اُتے ایہ سب توں زیادہ نازک وقت تھا،جے اس خبر نوں سن کر حضرت ابوبکر صدیقؓ خاموش رہندے تے اس طرف متوجہ نہ ہُندے تاں سخت اندیشہ سی، کہ مہاجرین وانصار دی محبت واخوت ذراسی دیر وچ برباد ہوکے جمعیت اسلامی پارہ پارہ ہوجاندی، مگر چونکہ خدائے تعالیٰ اپنے دین دا خود حافظ وناصر سی، اس نے صدیق اکبرؓ نوں ہمت واستقامت عطا فرمائی کہ ہر اک خطرہ تے ہر اک اندیشہ انہاں دی بصیرت وقوت دے اگے فوز واصلاح توں تبدیل ہوگیا،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قوت قدسی نے تمام مسلماناں نوں اک ہی قوم تے اک ہی خاندان بنادتا سی، تے نورایمان دے محیر العقول اثر توں قبیلےآں ،خانداناں تے ملکاں دے امتیازات یک سر بربادو منہدم ہوچکے سن تے انہاں دی حقیقت اس توں زیادہ باقی نہ رہی سی کہ قبیلےآں تے خانداناں دے ناں توں لوکاں دی شناخت وچ تے پتہ دینے وچ آسانی ہُندی سی تے بس۔
وفات نبوی دے بعد تے اس روح اعظم دے ملاء اعلیٰ دی طرف متوجہ ہونے اُتے ذراسی دیر دے لئی اس تفریق قومی دے ابتلاء دا کروٹ لینا کوئی حیرت تے تعجب دا مقام نئيں اے ،دیکھنا ایہ اے کہ صحابۂ کرام دی پاک ومطہر جماعت نے اس ابتلاء نوں اپنے لئے موجب اصطفا بنایایا سامان بربادی، تفصیل اس اجمال دی ایہ اے کہ مدینہ منورہ وچ مہاجرین دی تعداد انصار دے مقابلے وچ کم سی،لیکن انصار وی دو حصےآں وچ منقسم سن یعنی اوس تے خزرج، اسلام توں پہلے قدیم توں اک دوسرے دے حریف تے رقیب چلے آندے سن اس طرح مدینہ منورہ دے موجودہ مسلماناں نوں تن وڈے وڈے حصےآں وچ منقسم سمجھیا جاسکدا تھا،اوس خزرج قریش یا مہاجرین مکی،قبیلہ خزرج دے رئیس سعد بن عبادہ سن، انہاں دے مکان توں متعلق اک وسیع نشست گاہ سی جس دی صورت ایہ سی کہ اک وسیع چبوترہ سی، اُس دے اُتے سائبان پيا ہويا سی، ايسے نوں سقیفۂ بنی ساعدہ کہندے سن ۔
بیعت
[سودھو]آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دا حال سُن کر اک طرف مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ لوک جمع ہوگئے سن اُنہاں وچ قریباً سب ہی مہاجرین سن ،کیونجے مہاجرین دے مکانات ايسے محلہ وچ زیادہ سن ،ایتھے انصار بوہت گھٹ سن ،دوسری طرف بازار دے متصل سقیفۂ بنی ساعدہ وچ مسلماناں دا اجتماع تھا،اس مجمع وچ تقریباً سب انصارہی سن کوئی اک دو مہاجر وی اتفاقاً اوتھے موجود سن ،اسلام دی ابتداء تے اس دی نشو ونما،مخالفین دیاں کوششاں جنگ وپیکارکے ہنگامے، شرک دا مغلوب ومعدوم ہونا تے اسلامی قانون واسلامی آئین دے سامنے سب دا گردناں جھکادینا ،سب کچھ انہاں لوکاں دے پیش نظر سی تے اوہ جاندے سن کہ ایہ نظام ہن وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد دنیا وچ ايسے وقت بحسن وخوبی قائم رہ سکدا اے کہ آپ دا جانشین منتخب کرلیا جائے۔
مسجد نبوی وچ حضرت عمر فاروقؓ دے عاشقانہ جذبہ نے لوکاں نوں کچھ سوچنے تے مسئلہ خلافت اُتے غور کرنے دا موقع ہی نہ دتا حضرت ابوبکر صدیقؓ وفات نبوی دی خبر سن کر جے جلد ایتھے نہ پہنچ جاندے تاں خدا جانے مسجد نبوی وچ عشاقِ نبوی دی ایہ حیرت واضطراب دی حالت کدوں تک قائم رہندی؛ لیکن دوسرے مجمع دی جو سعد بن عبادہ دی نشست گاہ وچ سی ایہ حالت نہ سی اوتھے انتخاب خلیفہ دے متعلق گفتگو ہوئی؛ چونکہ اوہ مجمع انصار دا سی تے اک سردارِ قبیلہ دی نشست گاہ وچ سی جو قبیلہ خزرج دے سردار سن تے قبیلہ خزرج تعدادِ نفوس تے مال تے دولت وچ انصار دے دوسرے قبیلہ اوس توں فائق وبرتر تھا،لہذا اس مجمع دی گفتگو تے اظہار خیالات دا نتیجہ ایہ سی کہ حضرت سعد بن عبادہ نوں خلیفہ یعنی جانشین رسول اللہ تسلیم کيتا جائے۔
مہاجرین دی تعداد اگرچہ مدینہ وچ انصار توں کم سی،لیکن انہاں دی اہمیت تے ان دی بزرگی وعظمت دا انصار دے قلوب اُتے ایسا اثر سی کہ جدوں حضرت سعد نے خلافت نوں انصار ہی دا حق ثابت کرنا چاہیا تاں انصار دے اک شخص نے اعتراض کيتا کہ مہاجرین انصار دی خلافت نوں کِداں تسلیم کرن گے، اس اُتے اک دوسرے انصاری نے کہیا کہ جے انہاں نے تسلیم نہ کيتا تاں اسيں انہاں توں کہہ دین گے کہ اک خلیفہ تسيں اپنا مہاجرین وچوں بنالو تے اک خلیفہ اساں انصار وچوں بنالیا اے، حضرت سعد نے کہیا کہ نئيں اک کمزوری دی گل اے ،اک ہور انصاری نے کہیا کہ جے مہاجرین نے ساڈے خلیفہ نوں تسلیم نہ کيتا تاں اسيں انہاں نوں بذریعہ شمشیر مدینہ توں کڈ دین گے اُس مجمع وچ جو چند مہاجرین سن انہاں نے انصار دی مخالفت وچ آواز بلند کی، اس طرح اس مجمع وچ بحث وتکرار شروع ہوگئی ممکن سی کہ ایہ ناگوار صورت ترقی کرکے جنگ وپیکار تک نوبت پہنچ جاندی۔
یہ خطرناک رنگ دیکھ کے حضرت مغیرہؓ بن شعبہ اوتھے توں چلے تے مسجد نبوی وچ آکے سقیفۂ بنی ساعدہ دی روداد سنائی ،ایتھے مسجد نبوی وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ اپنی تقریر ختم کرکے تجہیز تے تکفین دے سامان دی تیاری وچ مصروف ہوچکے سن ،اس وحشت انگیز خبر نوں سُن کر حضرت ابوبکر صدیقؓ اپنے ہمراہ حضرت عمر فاروقؓ تے حضرت ابو عبیدہؓ نوں لے کے سقیفۂ بنی ساعدہ دی طرف روانہ ہوئے تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے دوسرے صحابہ نوں تجہیز وتکفین دے کم دی تکمیل وچ مصروف چھڈ گئے، جے اُس وقت ابو بکر صدیقؓ ذرا وی تامل فرماندے تاں خدا جانے کِداں کِداں خطرات رونما ہوجاندے ایہ تِناں بزرگ اس مجمع وچ پہنچے تاں اوتھے اک عجیب افرا تفری تے تاں تو وچ ميں دا عالم برپا تھا،حضرت عمر فاروقؓ نے اوتھے اس مجمع نوں خطاب کرکے کچھ بولنا چاہیا،لیکن حضرت ابوبکرصدیقؓ نے روک دتا تے خود کھڑے ہوکے نہایت وقار وسنجیدگی دے نال تقریریر فرمائی۔
حضرت ابوبکر صدیقؓ حالے تھوڑی دیر ہوئی حضرت عمر فاروق دی از خود رفتگی دیکھ چکے سن اوہ مسجد نبوی وچ شمشیر بدست فیر رہے سن تے کہہ رہے سن کہ جو کوئی ایہ کہے گا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم فوت ہوگئے،ماں اُس دا سر اڑاداں گا لہذا حضرت ابوبکر صدیقؓ نوں اندیشہ ہويا کہ ایتھے وی کدرے فرط جوش تے وفور غم وچ کوئی ايسے قسم دی گل نہ کہہ گزريں،لہذا انہاں نے خود مجمع نوں مخاطب فرما کر تقریر شروع دی تے اسی دی ضرورت سی؛چنانچہ انہاں نے فرمایا اول مہاجرین اُمراہون گے تے انصار وزارء، آپ دی تقریر سن کر حضرت حباب بن المنذر بن الجموح نے فرمایا مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ اک امیر اسيں وچوں ہوئے تے اک تسيں وچوں ،حضرت عمر فاروقؓ نے حضرت حباب انصاری نوں جواب دتا کہ تسيں نوں خوب یاد ہوئے گا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مہاجرین نوں وصیت کيتی اے کہ انصار دے نال نیک سلوک کرنا،انصار نوں وصیت نئيں کيتی کہ مہاجرین دے نال رعایت دا برتاؤ کرنا ایہ دلیل اس گل کيتی اے کہ حکومت وخلافت مہاجرین وچ رہے گی، حباب بن المنذرؓ نے فوراً حضر عمر فاروقؓ دے کلام نوں قطع کيتا تے خود کچھ فرمانے لگے نتیجہ ایہ ہويا کہ حضرت عمر فاروقؓ تے حضرت حبابؓ دونے زور زور توں گلاں کرنے لگے، حضرت ابو عبیدہؓ نے دوناں نوں روکنے تے خاموش کرنے دی کوشش کيتی اِنّے وچ حضرت بشیرؓ بن النعمان بن کعب بن الخزاج انصاری کھڑے ہوئے تے انہاں نے فرمایا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بے شک قبیلۂ قریش توں سن لہذا انہاں دی قوم یعنی قریش دے لوک ہی خلافت دے زیادہ مستحق نيں، اسيں لوکاں نے بے شک دین اسلام دی نصرت دی تے ہم سابق بالایمان نيں،لیکن ساڈا اسلام لیانا تے رسول اللہ دی امداد دے لئی مستعد ہوجانا محض اس لئی سی کہ خدائے تعالی اسيں توں راضی ہوجائے،اس دا معاوضہ اسيں دنیا وچ نئيں چاہندے تے نہ اسيں خلافت تے امارت دے معاملہ وچ مہاجرین توں کوئی جھگڑا کرنا پسند کردے نيں، حباب بن المنذر نے کہیا کہ بشیرؓ تونے اس وقت وڈی بزدلی دی گل کہی تے بنے بنائے کم نوں بگاڑناچاہیا حضرت بشیرنے کہیا کہ ميں نے بزدلی دا اظہار نئيں کيتا ؛بلکہ ميں نے اس گل نوں ناپسند کيتا اے کہ اک ایسی قوم توں خلافت وامارت دے متعلق جھگڑا کروجو خلافت وامارت دی مستحق اے ،کیا اے حبابؓ تونے سنیا نئيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ الا ئمۃ من قریش (امام قریش وچوں ہون گے) حضرت بشیرؓ دے اس کلام دی بعض دوسرے انصار نے وی تائید تے تصدیق دی تے اس باخدا قوم نے اپنے دنیوی تے مادی خدمات نوں اپنے دینی تے روحانی جذبات اُتے غالب نہ ہونے دتا، حضرت حباب بن المنذر وی ایہ گلاں سن کر خاموش ہوگئے تے انہاں نے فوراً اپنی رائے تبدیل کرلئی-
ان دے خاموش ہُندے ہی یک لخت تمام مجمع اُتے سکون وخاموشی طاری ہوگئی تے خلافت دے متعلق مہاجرین وانصار دا نزاع یکاک دور ہوگیا،اب حضرت ابوبکر صدیقؓ نے فرمایا کہ ایہ عمراؓ تے ابو عبیدہ موجود نيں تسيں انہاں دونے وچوں اک نوں پسند کرلو،حضرت ابو عبیدہؓ تے حضرت عمرؓ نے کہیا کہ نئيں حضرت ابوبکر صدیقؓ مہاجرین وچ سب توں افضل نيں،ایہ غار وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے رفیق سن ،نماز دی امامت کرانے وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں نوں اپنا قائم مقام بنایا ؛حالانکہ نماز اموردین وچ سب توں افضل شئے اے ،پس حضرت ابوبکرصدیقؓ دے ہُندے ہوئے کوئی دوسرا خلافت وامارت دا مستحق نئيں ہوسکدا، ایہ فرمانے دے بعد سب توں پہلے حضرت عمر فاروقؓ نے حضرت ابوبکر صدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے ان دے بعد حضرت ابو عبیدہؓ تے حضرت بشیرؓ بن سعد انصاری نے بیعت کيتی فیر تاں ایہ کیفیت پیدا ہوگئی کہ چاراں طرف توں لوک بیعت دے لئی ٹُٹ پئے،ایہ خبر باہر پہنچی تے لوک سندے ہی دوڑ پئے، غرض تمام مہاجرین وانصار نے حضرت ابوبکر صدیق ؓ دے ہتھ اُتے بلا اختلاف متفقہ طور اُتے بیعت کرلئی-
انصار وچوں صرف حضرت سعد بن عبادہؓ نے تے مہاجرین وچوں انہاں لوکاں نے جو تجہیز تے تکفین دے کم وچ مصروف سن اس وقت سقیفہ بنو ساعدہ وچ بیعت نئيں کيتی، حضرت سعد نے تھوڑی دیر بعد ايسے روز حضرت ابوبکر صدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے حضرت زبیرؓ وطلحہؓ نے مہاجرین وچوں چالیس روز تک محض اس شکایت کیتی بناء اُتے بیعت نئيں کيتی کہ سقیفہ بنو ساعدہ دی بیعت وچ سانوں کیوں شریک مشورہ نئيں کيتا گیا۔
حضرتامام علی کرم اللہ وجہہاک دن حضرت ابوبکر صدیقؓ دے پاس آئے تے کہیا کہ وچ آپ دی فضیلت تے استحقاق خلافت دا منکر نئيں ہاں ،لیکن شکایت ایہ اے کہ اسيں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے قریبی رشتہ دار نيں،آپ نے سقیفہ بنو ساعدہ وچ اسيں توں مشورہ کيتے بغیر کیوں لوکاں توں بیعت لی،آپ جے سانوں وی اوتھے بلوالیندے تاں اسيں وی سب توں پہلے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کردے۔
حضرت ابوبکرؓ نے فرمایا کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے رشتہ داراں دے نال سلوک کرنا مینوں اپنے رشتہ داراں دے نال سلوک کرنے توں زیادہ عزیز ومحبوب اے، وچ سقیفہ وچ بیعت لینے دی غرض توں نئيں گیا تھا؛بلکہ مہاجرین وانصار دے نزاع نوں رفع کرنا نہایت ضروری تھا،دونے فریق لڑنے تے مارنے مرنے اُتے تیار سن ،ميں نے خود اپنی بیعت کيتی درخواست نئيں کيتی ؛بلکہ حاضرین نے خود باتفاق میرے ہتھ اُتے بیعت کيتی، جے اس وقت وچ بیعت لینے نوں ملتوی رکھدا تاں اس اندیشہ تے خطرہ دے دوبارہ زیادہ طاقت توں نمودار ہونے دا قوی احتمال تھا،تم جدوں کہ تجہیز وتکفین دے کم وچ مصروف سن تاں وچ اس چھیندی وچ تسيں نوں کِداں اوتھے توں بُلواسکدا سی، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ نے ایہ گلاں سن کر فوراً شکایت واپس لی تے اگلے روز مسجد نبوی وچ مجمع عام دے روبرو حضرت ابوبکرصدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔
حضرت ابوبکرؓ دا خطبہ
[سودھو]بیعت سقیفہ توں واپس آکے اگلے روز تجہیز تے تکفین نبی صلی اللہ علیہ وسلم توں فارغ ہوکے مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ نے منبر اُتے بیٹھ کر بیعت عامہ لی بعد وچ کھڑے ہوکے خطبہ ارشاد فرمایا تے حمد ونعت دے بعد لوکاں توں مخاطب ہوکے کہیا:
‘‘میں تواڈا سر دار بنایا گیا ہاں ؛حالانکہ وچ تسيں توں بہتر نئيں ہاں پس جے ميں نیک کم کراں تاں تواڈا فرض اے کہ میری مدد کرو تے جے ميں کوئی غلط راہ اختیار کراں تاں فرض اے کہ تسيں مینوں سِدھے راستے اُتے قائم کرو،راستی وراست گفتاری امانت اے تے دروغ گوئی خیانت تسيں وچ جو ضعیف اے اوہ میرے نزدیک قوی اے، جدوں تک کہ وچ اس دا حق نہ دلواداں تے تم وچ جو قوی اے اوہ میرے نزدیک ضعیف اے جدوں تک کہ وچ اس توں حق نہ لے لاں تسيں لوک جہاد نوں ترک نہ کرنا، جدوں کوئی قوم جہاد ترک کردیندی اے تاں اوہ ذلیل ہوجاندی اے ،جب تک کہ وچ اللہ تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دی اطاعت کراں تاں تسيں میری اطاعت کرو، جدوں ميں اللہ تے اس دے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دی نافرمانی کراں تاں تسيں میرا نال چھڈ دو ؛کیونجے فیر تسيں اُتے میری اطاعت فرض نئيں اے۔
اس روز ۳۳ ہزار صحابہ کرام نے حضرت ابوبکر صدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔
بیعتِ صقیفہ دے بعد مدینہ منورہ تے مہاجرین وانصار وچ اُس اختلاف دا ناں ونشان وی کدرے نئيں پایا گیا ،جو بیعت توں چند منٹ پیشتر مہاجرین وانصار وچ موجود سی، سب دے سب اُسی طرح شیر وشکر تے اک دوسرے دے بھائی بھائی سن ،ایہ وی اک سب توں وڈی دلیل اس امر دی اے، کہ صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین جو براہ راست درس گاہ نبوی توں مستفیض ہُندے سن پورے طورپر دین نوں دنیا اُتے مقدم کرچکے سن تے دنیا وچ کوئی گروہ تے کوئی جماعت انہاں دے مرتبے نوں نئيں پہنچ سکدی، جدوں اس گل اُتے غور کيتا جاندا اے کہ صحابۂ کرام وچوں ۳۳ ہزار صحابہ نے اک دن وچ بطیب خاطر حضرت ابوبکر صدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے فیر تمام ملک عرب تے سارے مسلماناں نے آپ نوں خلیفہ رسول اللہ تسلیم کيتا تاں خلافت صدیقی توں ودھ کے کوئی دوسرا اجماعِ امت نظر نئيں آندا۔
لشکر اُسامہ دی روانگی
[سودھو]آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات توں چند ماہ پیشتر یمن ونجد دے علاقےآں وچ اسود ومسیلمہ دے فتنے نمودار ہوچکے سن، انہاں ملکاں دے باشندے نويں نويں اسلام وچ داخل ہوئے سن ،حالے اوہ پورے طور اُتے اسلام تے حقیقت اسلام توں واقف وی نہ ہونے پائے سن کہ جھوٹھے مدعیانِ نبوت دے شیطانی فتنے نمودار ہوئے تے یہ نو مسلم لوک انہاں دے فریب وچ آگئے، نجد دی طرف تاں اوہی کیفیت برپا سی؛ لیکن وفاتِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم توں پیشتر اسود عنسی دا کم تمام ہوچکيا تھا،مگر یمن دی طرف حالے زہریلے اثر تے سامانِ فتن دا بہ کلی استیصال نئيں ہويا تھا،وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دی خبر تمام برا عظم عرب وچ نہایت سرعت تے برق رفتاری دے نال پھیل گئی تے پھیلنی چاہیدا سی،اس خبر نے اک طرف جدید اسلام تے محتاجِ تعلیم قبیلےآں دے خیالات وچ تبدیلی پیدا کردتی ،دوسری طرف جھوٹھے مدعیان نبوت دے حوصلاں تے ہمتاں وچ وادھا کرکے انہاں دے کاروبار وچ قوت تے ترقی پیدا کردتی،ہر ملک تے ہر قوم وچ واقعہ پسند تے فتنہ پرداز لوک وی ہر زمانے وچ ہويا ہی کردے نيں، اس قسم دے لوکاں نوں وی از سر نو اپنی شرارتاں دے لئی مناسب مواقع میسر آئے شہرت طلب افراد تے حکومت پسند قبیلے وی اپنی مطلق العنانی تے تن آسانیاں دے لئی تدابیر سوچنے لگے،نتیجہ ایہ ہويا کہ ہر طرف توں ارتداد دی خبراں آنی شروع ہوئیاں ،ایہ خبراں اس تسلسل تے کثرت توں مدینہ وچ آئیاں کہ اُنہاں نوں سُن سُن کر صحابہ کرام دی اکھاں دے سامنے مصائب تے آلام تے ہموم وغموم دے پہاڑ سن تے ان دے دل تے دماغ اُتے اِنّا بجھ پے گیا سی کہ انہاں نے جے درس گاہِ نبوی تے آغوش رسالت وچ صبر واستقامت دی تعلیم نہ پائی ہُندی تاں اُنہاں دی تے اسلام دی بربادی بہ ظاہر یقینی سی، سوائے مدینہ ،مکہ تے طائف تن مقاماں دے باقی تمام برا اعظم عرب وچ فتنہ ارتداد دے شعلے پوری قوت واشتداد دے نال بھڑک اٹھے سن، نال ہی ایہ خبراں وی پہنچیاں کہ مدینہ منورہ اُتے ہر طرف توں حملےآں دی تیاریاں ہورہیاں نيں،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت اسامہ بن زید ؓ نوں اپنے مرض الموت وچ شام دی جانب رومیاں دے مقابلہ نوں لشکر اسلام دے نال روانہ فرمایا سی تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی علالت دے روبہ ترقی ہونے دے سبب ایہ لشکر رکا ہويا سی، ہن بعد وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم حضرت ابوبکرصدیقؓ نے اس لشکر نوں روانہ کرنا چاہیا، توصحابۂ کرام نے حضرت صدیق اکبرؓ توں عرض کيتا کہ ایسی حالت وچ جدوں کہ ہر طرف توں ارتداد دی خبراں آرہیاں نيں تے مدینے اُتے حملے ہونے والے نيں، اس لشکر دی روانگی نوں ملتوی کردتا جائے۔صدیق اکبرؓ دے قوتِ ایمان ،قوت ِقلب، ہمت وشجاعت تے حوصلہ واستقامت دا اندازہ کرو کہ انہاں نے سب نوں جواب دتا کہ جے مینوں اس گل دا وی یقین دلا دتا جائے کہ اس لشکر کے روانہ کرنے دے بعد مینوں مدینہ وچ کوئی درندہ تنہا پاکر پھاڑ ڈالے گا تب وی وچ اس لشکر دی روانگی نوں ہرگز ملتوی نہ کراں گا جس نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے روانہ فرمایا تھا؛چنانچہ آپ نے حکم دتا کہ تمام اوہ لوک جو لشکر اُسامہ وچ شامل سن روانگی دی تیاری کرن تے مدینہ دے باہر لشکر گاہ وچ جلد فراہم ہوجاواں ۔
اس حکم دی تعمیل وچ صحابہ کرام اُسامہ دے جھنڈے دے تھلے جمع ہوگئے،حضرت اُسامہ دے باپ زید بن حارثؓ چونکہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے غلام سن ،اس لئی بعض لوکاں دے دلاں وچ اُنہاں دی سرداری توں انقباض تھا،ہور حضرت اُسامہؓ دی عمر اس وقت صرف ستاراں سال دی سی،اس لئی بعض لوکاں دی خواہش سی کہ کوئی معمر قریشی سردار مقرر فرمایا جاوے،جب تمام لشکر باہر جمع ہوگیا، تاں حضرت اُسامہؓ نے حضرت عمر فاروقؓ نوں ( کہ اوہ وی اس لشکر کے اک سپاہی سن ) حضرت صدیق اکبرؓ دی خدمت وچ ایہ پیغام دے کے روانہ کيتا کہ وڈے وڈے آدمی سب میرے نال نيں، آپ ا ن نوں واپس بلا لاں تے اپنے پاس رکھن، کیونجے مینوں اندیشہ اے کہ مشرکین حملہ کرکے آپ نوں تے مسلماناں نوں اذیت پہنچاواں گے، حضرت عمرؓ لشکر گاہ توں سالار لشکر دا پیغام لے کے جدوں روانہ ہونے لگے تاں انصار نے وی اک پیغام حضرت عمرؓ دے ذریعہ خلیفہ دی خدمت وچ روانہ کيتا کہ آپ اس لشکر دا سردار کوئی ایسا شخص مقرر فرماواں،جو اُسامہ ؓ توں زیادہ عمر دا ہوئے تے شریف النسل ہو، حضرت عمرؓ نے آکے اول حضرت اُسامہؓ دا پیغام عرض کيتا،تو حضرت صدیقؓ اکبر نے فرمایا کہ اس لشکر کے روانہ کرنے توں جے تمام بستی خالی ہوجائے تے وچ تن تنہا رہ جاواں تے درندے مینوں اٹھا کے لے جاواں،تب وی اس لشکر دی روانگی ملتوی نئيں ہوسکدی،فیر انصار دا پیغام سُن کر فرمایا کہ اُنہاں دے دلاں وچ حالے تک فخر تے تکبر دا اثر باقی اے ایہ کہہ کے آپ خود اٹھے تے اس لشکر نوں رخصت کرنے دے لئی پیدل مدینے توں باہر لشکر گاہ تک تشریف لائے،حضرت اُسامہ نوں معہ لشکر رخصت کيتا تے خود حضرت اسامہؓ دی رکاب وچ گلاں کردے ہوئے چلے،حضرت اُسامہؓ نے عرض کيتا کہ یا تاں آپ سوار ہوجائیے یا وچ سواری توں اتر کر پیدل ہوجاؤں، آپ نے فرمایا کہ وچ سوار نہ ہواں گا تے تسيں نوں سواری توں اترنے دی ضرورت نئيں تے میرا کيتا نقصان ہوئے گا جے ميں تھوڑی دور خدا دی راہ وچ بطریق مشایعت تواڈی رکاب وچ پیدل چلاں، صدیق اکبرؓ دا ایہ طریق عمل انصار دے اس مذکورہ پیغام دا کافی جواب تھا،آپ نوں اُسامہؓ دی رکاب وچ اس طرح پیدل چلدے ہوئے دیکھ کے تمام لشکر حیران رہ گیا تے سب دے دلاں وچ اوہ انقباض دور ہوکے اس دی جگہ فرماں برداری تے خلوص دے جذبات پیدا ہوگئے۔
اُسامہ نوں نصیحت
[سودھو]آپ نے اُسامہؓ نوں انہاں دی سواری دے نال نال پیدل چلدے ہوئے دس گلاں دی نصیحت تے وصیت کيتی،آپ نے فرمایا:
(۱)خیانت نہ کرنا۔
(۲)جھوٹھ نہ بولنا۔
(۳)بد عہدی نہ کرنا۔
(۴)بچےآں بوڑھاں تے عورتاں نوں قتل نہ کرنا۔
(۵)کسی ثمردار درخت نوں نہ کٹنا نہ جلیانا۔
(۶)کھانے دی ضرورت دے سوا اونٹھ بکری گائے وغیرہ نوں ذبح نہ کرنا ۔
(۷)جب کسی قوم اُتے گزرو تاں اسنوں نرمی توں اسلام دی طرف بلاؤ
(۸)جب کسی توں ملو اُس دے حفظ مراتب دا خیال رکھو۔
(۹)جب کھانا تواڈے سامنے آئے تاں اللہ دا ناں لے کے کھانا شروع کرو۔
(۱۰)یہودیاں تے عیسائیاں دے انہاں لوکاں توں جنہاں نے دنیا وی تعلقات توں وکھ ہوکے اپنے عبادت خاناں وچ رہنا اختیار کر رکھیا اے ،کوئی تعرض نہ کرو،اُنہاں تمام کماں وچ جنہاں دے کرنے دا حکم آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تسيں نوں دتا،نہ کمی کرنا نہ زیادتی اللہ دے ناں اُتے اللہ دی راہ وچ کفار توں لڑو۔
حضرت صدیق اکبرؓ اُسامہؓ نوں ایہ نصیحتاں کرکے مقام حرف توں واپس لوٹے،واپس ہُندے وقت آپ نے اُسامہ توں کہیا کہ ‘‘جے تسيں اجازت دو تاں عمرؓ میری مدد تے مشورے دے لئی میرے پاس رہ جائیں’’ حضرت اسامہؓ نے فوراً حضرت عمر فاروقؓ نوں مدینے وچ رہنے دی اجازت دے دتی تے اوہ اس لشکر توں جدا ہوکے حضرت ابوبکر صدیقؓ دے نال مدینے وچ تشریف لے آئے۔
اس جگہ غور کرنے دے قابل گل ایہ اے کہ خلیفہ وقت اپنے حکم توں حضرت عمرؓ نوں روک سکدے سن، مگر انہاں نے حضرت اسامہؓ توں باقاعدہ اجازت حاصل کرنی ضروری سمجھی،ایہ وی اس لشکر کے لئے اک نہایت ضروری تے اہم نصیحت سی،جو خلیفہ وقت نے اپنے نمونے دے ذریعہ کيتی۔
اُسامہ دی کامیابی
[سودھو]حضرت اُسامہؓ نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ارشاد دے موافق درون وبلقا دی وادیاں وچ پہنچ کے رومیاں دے لشکر توں لڑائی شروع کردتی ،رومیاں نوں شکست دے کے تے بے شمار مالِ غنیمت تے قیدی لے کے چالیس دن بعد مدینہ وچ واپس آئے، اس لشکر دی روانگی بظاہر بے حد خطرناک معلوم ہُندی سی،مگر اس دے نتائج اسلام تے مسلماناں دے لئی بے حد مفید ثابت ہوئے،ملک دی اس شورش وبدامنی دے زمانے وچ لشکر اسلام دا اس طرح رومیاں اُتے حملہ آور ہونا گویا تمام مرتدین تے باغیاں نوں بتادینا سی کہ اسيں تواڈی انہاں سرکشیاں تے تیاریاں نوں اک پرکاہ دے برابر وی وقعت نئيں دیندے،اس ہمت تے طاقت دے عملی اشتہار واعلان نے سرکشاں تے باغیاں دے حوصلاں نوں پست کرکے انہاں نوں فکر تے تردد وچ مبتلا کردتا تے وہ بجائے اس دے کہ بے تحاشہ سب دے سب مسلماناں دی بیخ کنی اُتے پل پڑدے اپنی اپنی جگہ ایہ تحقیق کرنے لگے کہ مسلماناں نوں مغلوب کيتا جاسکدا اے یا نئيں،ایہی وجہ اے کہ طلیحہ اسدی تے مسیلمہ کذاب وغیرہ وغیرہ مدعیان نبوت اپنے اپنے علاقےآں توں باہر قدم نئيں کڈ سکے تے منکرین زکوٰۃ وغیرہ سرکش قبیلے مخالفتِ اسلام دا قطعی فیصلہ نہ کرسکے، حضرت اسامہؓ دا رومیاں دے لشکر اُتے فتح مند ہونا تے سالماً غانماً واپس آنا تے اُس خبر دا ملک وچ شہرت پانا تے وی مفید ثابت ہويا،چونکہ مالِ غنیمت وی خوب ہتھ آگیا تھا،لہذا آئندہ سرکشاں نوں درست کرنا تے ملک دے امن وامان نوں بحال کرنے وچ اس غنیمت توں مسلماناں نوں وڈی امداد ملی تے فوجی دستےآں دی روانگی وچ سامان سفر دی تیاریاں زیادہ تکلیف دہ نئيں ہوسکن۔
فتنۂ ارتداد
[سودھو]عام طور اُتے لوک ایہ خیال کردے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے بعدمدینہ ،مکہ وطائف دے سوا تمام ملک عرب ایسا مرتد ہوگیا کہ لوک توحید نوں چھڈ کے شرک وچ مبتلا ہوگئے تے خدا دی جگہ بتاں دی پوجا کرنے لگے سن ؛حالانکہ ایہ سمجھنا سراسر غلط تے خلافِ واقعہ اے ،بات ایہ سی کہ کذابین یعنی جھوٹھے مدعیانِ نبوت وی نمازاں وغیرہ عبادات دے منکر نہ سن تے ارتدادکفر وشرک دے لئی نہ سی ؛بلکہ بعض ارکان اسلام بالخصوص زکوٰۃ توں لوکاں نے انکار کيتا، اس ارتداد دا سبب قبیلے عرب دی قدیمی مطلق العنانی تے آزاد منشی سی، اسلام نے لوکاں اُتے زکوٰۃ فرض دی سی،ایہ اک ٹیکس سی جو علیٰ قدرِ مال تے دولت صاحب نصاب لوکاں نوں ادا کرنا پڑدا تھا،اس ٹیکس یا خراج نوں آزادی دے خوگر لوک اپنے لئے اک بارِ گراں محسوس کردے سن، جو حالے اچھی طرح ذائقہ اسلام دی چاشنی چش نہ ہوئے سن ،انہاں نے اسلامی خراج دی ادائیگی توں انکار کيتا،باقی مذہب اسلام توں انہاں نوں انکار نہ تھا،زکوٰۃ دا انکار چونکہ قبیلے دے مزاج تے مادی خواہشات وجذبات دے مناسب حال تھا،لہذا اس انکار وچ اک سرے توں دوسرے تک تمام ملک شریک ہوگیا، ایہ چونکہ اک سرکشی سی لہذا نو مسلم سرکشاں نوں مسیلمۂ تے طلیحہ وغیرہ کذابین نے اپنے طرف جذب کرنے تے مالی عبادات دے علاوہ جسمانی عبادات وچ وی تخفیف کرکے اپنی اپنی نبوت منوانے دا موقع پایا۔
بہرحال شرک تے بت پرستی دا مسئلہ مطلق زیر بحث نہ سی مگر دین اسلام نے نوع انسان وچ جو شیرازہ بندی تے نظام قائم کرنا چاہیا سی، اوہ نظام بظاہر درہم برہم ہويا چاہندا سی، اس عظیم الشان خطرہ دا علاج مشرکین وکفار دی معرکہ آرائیاں توں زیادہ سخت تے دشوار تھا؛کیونجے منکر ین زکوٰۃ دے عزائم تے اعلانات سندے ہی ابوبکر صدیقؓ نے صحابہ کرام نوں جمع کرکے مجلس مشورت منعقد دی تاں بعض صحابہ دی ایہ رائے ہوئی کہ منکرین زکوۃ دے نال مشرکین وکفار دی طرح قتال نئيں کرنا چاہیے، مگر ایہ رائے وی ايسے طرح کمزورتھی ورگی کہ لشکر اسامہ دی روانگی کےخلاف بعض لوکاں نے ظاہر کیتی سی ،جس طرح اس رائے نوں صدیق اکبرؓ نے نئيں منیا سی ايسے طرح اس کمزور رائے نوں وی انہاں نے قابل قبول نئيں سمجھیا،تے فرمایا کہ خدا دی قسم جے زکوٰۃ کااک جانور یا اک دانہ وی کوئی قبیلہ ادا نہ کريں گا تاں وچ اس توں ضرور قتال کراں گا۔
مرتدین دے وفود مدینہ منورہ وچ آئے تے انہاں نے درخواست کيتی،نمازاں اسيں پڑھدے نيں زکوۃ سانوں معاف کردو،حضرت ابوبکرصدیقؓ توں ایہ صاف جواب سن کر اوہ اپنے اپنے قبیلے وچ واپس گئے، یکاک تمام ملک وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ دے اس عزم راسخ دی خبر پھیل گئی تے مرتدین یا منکرین زکوۃ مقابلہ تے معرکہ آرائی دے لئی تیار ہوگئے ،صوبےآں دے عاملاں نے اپنے اپنے صوبےآں دے باغی ہوجانے تے زکوۃ وصول نہ ہونے دی اطلاعاں بھیجاں،حضرت ابوبکر صدیقؓ نے پوری مستعدی،کامل ہمت واستقلال دے نال اک بیدار مغز تے ملک وار شہنشاہ دی حیثیت توں عاملاں دے ناں مناسب ہدایت تے سرداران قبیلے دے ناں خطوط روانہ کيتے، جیش اسامہ ادھر رومیاں توں برسر پیکار تھا،ادھر مرتدین جو مدینہ دے نواح وچ جمع ہوگئے سن ،مدینہ اُتے حملہ دی دھمکی دے رہے سن ،دور دراز دے علاقےآں دے مرتدین دے پاس اُتے شوکت وباسطوت تہدیدی خطوط حضرت ابوبکرصدیقؓ روانہ کررہے سن تے نواحی باغیاں دے حملےآں دی مدافعت ومقابلہ دی تیاریاں توں وی غافل نہ سن ۔
آپ نے مدینہ منورہ دے موجودہ مسلماناں دے قابل جنگ لوکاں نوں مسجد نبوی دے سامنے ہمہ وقت موجود ومستعد رہنے دا حکم دے رکھیا سی تے حضرت علیؓ حضرت زبیرؓ،حضرت طلحہؓ،حضرت عبداللہ بن مسعودؓ نوں مدینہ منورہ دے گرد گشت لگانے تے پہرہ دینے اُتے مامور کردتا سی کہ جے مدینہ اُتے کوئی قبیلہ حملہ آور ہوئے تاں فورا اس دی اطلاع حضرت ابوبکر صدیقؓ نوں پہنچ سکے،مقام ابرق وچ قبیلہ عبس تے مقام ذی قلصہ وچ قبیلہ ذیبان دا جماؤ سی، بنو اسد تے بنو کنانہ دے وی کچھ لوک اس وچ شامل سن ،عبس تے ذیبان نوں جدوں ایہ معلوم ہويا کہ مدینہ منورہ وچ بہت تھوڑے جہے آدمی باقی نيں تے زکوٰۃ دے معاف کرنے توں صدیق اکبرؓ نے صاف انکار کردتا اے تاں انہاں نے متفق ہوکے مدینے اُتے حملہ کردتا انہاں حملہ آوراں نوں حضرت علیؓ وزبیرؓ وطلحہ وابن مسعود رضوان اللہ علیہم اجمعین نے مدینے توں باہر ہی روکیا تے مدینہ وچ صدیق اکبرؓ دے پاس خبر بھیجی،ادھر توں بلا توقف کمک روانہ ہوئی ،مسلماناں نے ذی خشب تک انہاں نوں پسپا کردتا تے اوہ ہزیمت پاکر بھج نکلے،مگر دوسرے راستے توں دف تے قسم قسم دے باجے بجاندے ہوئے لوٹے جس توں مسلماناں دے اونٹھ ایداں دے بدکے تے ڈر کر بھجے کہ مدینہ ہی وچ آکے دم لیا، ایہ حالت دیکھ کے حضرت ابوبکر صدیق ؓ خود مدینہ توں باہر نکلے تے دشمناں اُتے حملہ آور ہوئے ،مرتدین نوں پنج چھ گھنٹہ دی خاں ریز جنگ دے بعد شکست فاش حاصل ہوئی تے بوہت سارے مسلماناں دے ہتھ توں مقتول ہوئے۔
حضرت نعمان بن مقرنؓ تے اک چھوٹی سی جماعت دے ہمراہ مالِ غنیمت تاں حضرت ابوبکر صدیقؓ نے مدینہ وچ بھیجیا تے خود دشمناں دے تعاقب وچ روانہ ہوکے مقام ذی القصہ تک بڑھدے چلے گئے ادھر دشمناں دی اک وڈی جمعیت نے دھوکہ دے کے تے نظر بچا کر مدینے اُتے حملہ کردتا تے چند مسلماناں نوں شہید کرکے تے مال غنیمت واپس کھو کر چل دئیے،جب ابوبکر صدیقؓ واپس لوٹے تے یہ حال سنیا تاں بہت رنجیدہ ہوئے تے قسم کھادی کہ جس قدر مسلمان مرتدین دے ہتھ توں شہید ہوئےہاں جدوں تک اِنّے ہی مرتدین نوں قتل نہ کرلاں گا چین توں نہ بیٹھاں گا غرض آپ ايسے عزم تے تہیہ وچ سن کہ حضرت اُسامہؓ معہ مالِ غنیمت مدینے وچ داخل ہوئے، آپ نے اُسامہ تے اُنہاں دے لشکر نوں مدینہ وچ چھڈیا کہ اوہ تے انہاں دا لشکر جو سفر توں تھکا ہويا آیا اے مدینہ وچ آرام کرن تے خود مدینہ دے مسلماناں دی مختصر سی جمعیت لے کے ذی خشب تے ذی قصۃ دی طرف خروج کيتا ،مقام ابرق وچ عبس وذیبان وبنوبکر وثعلبہ بن سعد وغیرہ قبیلے برسر مقابلہ ہوئے،نہایت سخت لڑائی ہوئی، انجام کار مرتدین شکست یاب ہوکے فرار ہوئے،مقام ابرق وچ حضرت صدیق اکبرؓ نے قیام کيتا تے بنو ذیبان دے تھاںواں مسلماناں کودئے، انہاں دی چراگاہاں مجاہدین دے گھوڑےآں دے لئی وقف فرماداں، اوتھے توں آپ مقام ذی القصہ تک تشریف لے گئے تے دشمناں دی قرار داقعی گوشمالی دی ،فیر مدینہ منورہ وچ واپس تشر یف لے آئے،اب لشکر اسامہؓ وی سستا لیا سی۔
ملک عرب وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ نوں جنہاں لوکاں توں مقابلہ ومقاتلہ درپیش سی، انہاں دی دو قسماں سی اول اوہ لوک جو نجد ویمن وحضرت موت وغیرہ دی طرف مسیلمہ وطلیحہ وسبحاح وغیرہ جھوٹھے مدعیان نبوت دے نال متفق ہوگئے سن، انہاں لوکاں توں لڑنے یا قتال کرنے وچ کِسے صحابی نوں اختلاف نہ سی دوسرے اوہ قبیلے جو زکوٰۃ دے ادا کرنے توں انکار کردے سن اُنہاں توں قتال کرنے نوں بعض صحابہ نے نامناسب خیال کيتا تھا،لیکن حضرت ابوبکرکہ اظہار رائے دے بعد سب صحابی انہاں دی رائے توں متفق ہوگئے سن، انہاں دونے قسم دے لوکاں وچ کچھ فرق تاں ضرو تھا،لیکن مسلماناں نے جدوں کہ دونے دے مقابلہ ومقاتلہ نوں یکساں ضروری قراردتا،تو فیر اُنہاں دونے وچ کوئی فرق وامتیاز باقی نہ رہیا سی، تے حقیقت وی ایہی اے کہ دونے گروہ دنیا طلبی ومادیت دے اک ہی سیلاب وچ بہہ گئے سن ،جنہاں نوں صدیقی تدبیر وروحانیت نے غرق ہونے توں بچایا تے اس طوفانِ ہلاکت آفرین توں نجات دلیا کے ملک عرب دا بیڑا ساحل فوزوفلاح تک صحیح سلامت پہنچایا۔
=صدیقِ اکبرؓ دا فرمان
[سودھو]صدیق اکبرؓ نے مدینہ منورہ وچ آندے ہی اول اک فرمان لکھیا تے اس دی متعدد نقلاں کراکر قاصداں دے ذریعہ ہر مرتد قبیلہ دی طرف اک اک فرمان بھیجیا کہ اول جاکے تمام قبیلے دے لوکاں نوں اک مجمع وچ بلیا کے ایہ فرمان سب نوں سنادتا جائے۔
اس فرمان یا منشور دا عام مضمون ایہ سی کہ:
‘‘ابوبکرؓ خلیفہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دی طرف توں ہر اس شخص نوں جس دے پاس ایہ فرمان پہنچے خواہ اوہ اسلام اُتے قائم ہوئے یا اسلام توں فیر گیا ہو،معلوم ہونا چاہیے کہ "فانی احمد الیکم اللہ الذی لا الہ الا ھو وحد ہ لاشریک لہ واشھد انہاں محمد عبدہ ورسولہ وامن بما جاء واکفر من ابی واجاھدہُ اما بعد"خدائے تعالی نے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں سچا نبی بناکر بھیجیا جو خوشخبری دینے تے ڈرانے تے خدا دے حکم توں لوکاں نوں خدا دی طرف بلانے والے نيں تے ہدایت دے سراج منیر نيں، جو شخص دعوت اسلام قبول کردا اے ، خدائے تعالیٰ اسنوں ہدایت دیندا تے کامیابی دا سیدھا راستہ بتادیندا اے تے جو انکار کردا اے بحکم الہی اسنوں بذریعہ جہاد انقیاد وفرماں برداری دی طرف رجوع کيتا جاندا اے ،احکام الہی نوں نافذ فرمانے ،مسلماناں نوں نصیحت کرنے تے اپنے فرائض تے تبلیغ نوں بخوبی سر انجام دینے دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس دنیا توں تشریف لے گئے،خدائے تعالیٰ نے اس دی خبر قرآن مجید وچ پہلے توں دے دتی سی کہ"إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُمْ مَيِّتُونَ"(تم مرنے والے ہوئے تے اوہ وی مرنے والے نيں)"وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ أَفَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ" تسيں توں پہلے کسی آدمی نوں ہمیشہ دی زندگی نئيں دتی سو کيتا جے تسيں مرجاؤ گے تاں اوہ ہمیشہ رہن گے )تے مسلماناں نوں ایويں مخاطب کرکے سمجھیا دتا کہ :" وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ"(محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تاں صرف رسول نيں،اُنہاں توں پہلے بوہت سارے رسول ہوئے گزرے نيں،پس جے ایہ مرگئے یا مقتول ہوئے،تو تسيں پچھلے پیر فیر جاؤ گے تے جو شخص فیر جائے گا اللہ دا اوہ کچھ نہ بگاڑے گا تے اللہ تعالیٰ شکر گذار لوکاں نوں نیک بدلہ دے گا ،پس جو شخص محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں پوجتا سی تاں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تاں بلا شک فوت ہوگئے تے جو اکیلے خدا دی پرستش کردا سی، تاں خدا زندہ تے قائم اے ،نہ اوہ فوت ہويا، نہ اسنوں نیند تے اونگھ چھو سکدی اے ،وہ اپنے حکم دی نگہداشت کردا اے تے اپنی جماعت دے ذریعہ دشمناں توں بدلہ لینے والا اے، وچ تسيں نوں خدا توں ڈرنے نبی دے لیائے ہوئے نورا تے خدا دی رحمت توں حصہ لینے اسلام دی ہدایت اختیار کرنے تے دین الہی دی مضبوط رسی دے پھڑنے دی وصیت کردا ہاں،جس نوں خدانے ہدایت نہ دی اوہ گمراہ ہويا تے جس نوں خدانے عافیت عنایت دی اوہ مصیبت وچ مبتلا ہويا،جس دی مدد خدانہ کرے اوہ یکہ تے تنہا تے بے یار تے مدد گار اے ،انسان جدوں تک اسلام دا انکار کرے دنیا وآخرت وچ کوئی عمل اس دا مقبول نئيں ہوسکدا ،مینوں معلوم ہويا اے کہ تسيں وچوں کچھ لوکاں نے اسلام قبول کرنے تے اس دے احکام دی تعمیل کرنے دے بعد خدا توں منہ موڑ کر جہالت تے شیطان دی اطاعت دی طرف رجوع کيتا اے کیہ تسيں اللہ نوں چھڈ کے شیطان تے اس دی ذریت نوں دوست بناتے ہو،جو تواڈے دشمن نيں،اللہ تعالیٰ فرماندا اے کہ شیطان تواڈا دشمن اے ،پس تسيں وی اسنوں اپنا دشمن بناؤ؛کیونجے اوہ تاں اپنے گروہ نوں تواڈے دو زخی بنانے دے لئی آمادہ کردا اے، وچ تواڈی طرف مہاجرین وانصار دے لشکر نوں روانہ کردا ہاں،جو نیکی دی پیروی کرنے والے نيں،ميں نے انہاں نوں حکم دتا اے کہ اول اسلام دی دعوت دتے بغیر کسی توں مقابلہ نہ کرن ميں نے حکم دتا اے کہ جو لوک اسلام دا اقرار کرن تے برائیاں توں باز رہیاں،نیک کماں توں انکار نہ کرن،اُنہاں دی اعانت کيتی جائے تے جو اسلام توں انکار کرن اُنہاں دا مقابلہ کيتا جائے تے انہاں دی کچھ قدر تے منزلت نہ کيتی جائے تے بجز اسلام دے کچھ قبول نہ کرن،پس جوشخص ایمان لیائے اس دے لئی بہتری اے ،ورنہ اوہ خدا نوں عاجز نئيں کرسکدا، ميں نے اپنے قاصد نوں حکم دتا اے کہ میرے اس اعلان نوں ہرہر اک مجمع عام وچ پڑھ کر سنادے،جب اسلامی لشکر تواڈے نیڑے پہنچے تے ان دا موذن اذان دے تاں تسيں وی اس دے مقابلے وچ اذان دو،ایہ علامت اس گل کيتی ہوئے گی کہ تسيں نے اسلام قبول کر ليا اے ،تم اُتے حملہ نہ کيتا جائے گا تے جے تسيں نے اذان نہ دی،تو تسيں توں باز پرس ہوئے گی تے درصورت انکار تسيں اُتے حملہ کردتا جائے گا
مرتدین دا استیصال
[سودھو]ان فرامین نوں قاصداں دے ہتھ روانہ کرنے دے بعد صدیق اکبرؓ نے گیارہ علم تیار کيتے تے گیارہ سردار منتخب فرما کر اک اک جھنڈا ہر اک سردار نوں دتا، ہر اک دے نال اک اک دستۂ فوج کيتا تے حکم دیاکہ مکہ وطائف وغیرہ تھاںواں توں جتھے جتھے اسلام پرثابت قدم قبیلے ملیاں انہاں وچوں کچھ لوکاں نوں اُنہاں قبیلے تے اُنہاں دے گھر بارکی حفاظت دے لئےچھوڑداں تے کچھ لوکاں نوں اپنے لشکر وچ شریک کردے تے نال لیندے جاواں،پہلا علم خالد بن ولیدؓ نوں دتا گیا تے حکم ہويا کہ اول طلیحہ بن خویلداسد ی اُتے چڑھائی کرو جدوں اس مہم توں فارغ ہوجاؤ تاں مقام بطاع دی طرف مالک بن نویرہ اُتے حملہ آور ہو،دوسرا علم عکرمہ بن ابو جہل نوں دتا گیا تے حکم ہويا کہ یمامہ دی طرف مسیلمہ کذاب اُتے حملہ کرو، تیسرا علم شرجیل بن حسنہ نوں سپرد ہوکے حکم ہويا کہ عکرمہ دی امداد کرو تے یمامہ توں فاروغ ہوکے حضر موت دی طرف بنوکندہ تے بنو قضا اُتے حملہ آوری کرو چوتھا علم خالد بن سعیدؓ بن العاص نوں ملیا تے حکم ہويا کہ تمام ملک شام دی سرحد اُتے پہنچ کے اس طرف دے قبیلے نوں درست کرو،پنجواں علم عمرو بن العاص نوں سپرد فرما کر حکم دتا کہ مرتدین بنو قضاعہ دی طرف جاؤ،چھٹا علم حذیفہ بن محسن نوں دے کے ملک عمان دی طرف جانے دا حکم دتا،ساتواں علم عرفجہ بن ہر ثمہ نوں سپرد کرکے اہل مہرہ دی طرف جانے دا حکم دتا،حذیفہ امیر تے عرفجہ ماتحت ہون گے تے جب مہرہ وچ ہاں تاں عرفجہ امیر ہون گے تے حذیفہ ماتحت سمجھے جاواں گے،اٹھواں علم طریفہ بن عاجز نوں دتا گیا، تے حکم ہويا کہ بنو سلیم تے اُنہاں دے شریک حال بنو ہوازن دی طرف جاؤ، نواں علم سوید بن مقرن نوں دتا گیا تے ان نوں حکم ملیا کہ یمن (تہامہ) دی جانب جاؤ، دسواں علم علاء بن الحضرمی نوں دتا گیا تے حکم ہويا کہ تسيں بحرین دی طرف جاؤ ،گیارہواں علم مہاجرابن ابی اُمیہ نوں دتا گیا تے حکم ہويا کہ صنعاء دی طرف جاؤ۔
ان تمام سرداراں نوں روانگی دے وقت اک اک فرمان اک ہی مضمون دا لکھ کے دتا گیا،اس فرمان دا مضمون ایہ سی۔
منشور صدیقی
[سودھو]یہ عہد نامہ اے ابوبکر خلیفہ رسول اللہ دی طرف توں جو فلاں سردار نوں دتا جاندا اے ،جب کہ اوہ لشکر اسلام دے نال مرتدین توں لڑنے نوں روانہ کيتا جارہیا اے ،اس سردار توں اساں اقرار لیا اے کہ اوہ اللہ تعالیٰ توں ظاہراً تے باطناً اپنے تمام کماں وچ ڈردا رہےگا، اساں اسنوں حکم دتا اے کہ خدائے تعالیٰ دی راہ وچ مرتدین توں لڑے مگر پہلے انہاں اُتے اتمام حجت کرے تے اُنہاں نوں اسلام دی دعوت دے،جے اوہ قبول کرلاں تاں لڑائی توں بازر اے ،جے اوہ قبول نہ کرن تاں انہاں اُتے حملہ کيتا جائے، ایتھے تک کہ اوہ اسلام دا اقرار کرن،فیر اُنہاں نوں اُنہاں دے فرائض تے حقوق توں آگاہ کيتا جائے جو انہاں اُتے فرض اے اوہ اُنہاں توں لیا جائے تے جو اُنہاں دے حقوق نيں اوہ اُنہاں نوں دئیے جاواں، اس وچ رعایت کسی دی نہ کيتی جائے ،مسلماناں نوں دشمناں دے نال جنگ کرنے توں روکیا جائے،جس نے احکام خدا وندی دا انکار کيتا،اس توں لڑائی کيتی جائے گی، تے جس نے دعوت نوں قبول کرلیا اوہ بے گناہ سمجھیا جائے گا تے جو شخص اقرار باللسان دے بعد دل وچ کچھ تے عقیدہ رکھدا ہوئے گا، اس دا حساب خدائے تعالیٰ اُس توں لے گا جو لوک منکر ہوکے لڑائی تک نوبت پہنچادین گے تے خدائے تعالیٰ اُنہاں اُتے مسلماناں نوں غلبہ عطا کريں گا، تاں مالِ غنیمت علاوہ خمس دے تقسیم کردتا جائے گا تے خمس ہمار ے پاس بھیجیا جائے گا ،اساں ایہ وی ہدایت کردتی اے کہ سردار لشکر اپنے ہمرائیاں نوں چھیندی تے فساد توں منع کرے تے کسی غیر نوں اپنے لشکر وچ داخل نہ ہونے دے جدوں تک کہ اسنوں اچھی طرح جان پہچان نہ لے،تاکہ جاسوساں دے فتنہ توں محفوظ رہے ،ایہ وی ہدایت کردتی کہ مسلماناں توں نیک سلوک کرے، روانگی تے قیام وچ لوکاں توں نرمی کرے تے اُنہاں اُتے رحم کرے، نشست وبرخاست تے گفتگو وچ اک دوسرے دے نال رعایت تے نرمی نوں ملحوظ رکھیا جائے۔
یہ تمام سردار ماہ جمادی الا ول ۱۱ ھ وچ مدینہ منورہ توں روانہ ہوئے کے تے اپنے اپنے مقررہ علاقےآں دی طرف جاکے مصروف عمل ہوئے۔
طلیحہ اسدی
[سودھو]طلیحہ اک کاہن سی، فیر اسلام وچ داخل ہويا آخر زمانہ حیات نبوی وچ مردود ہوکے خود مدعی نبوت بن بیٹھیا،بنی اسرائیل دے بعض قبیلے اس دی جماعت وچ داخل ہوگئے، اس دی سرکوبی دے لئی حضرت ضرار بن الازورؓ روانہ ہوئے سن، حالے اوہ اپناکام ختم نہ کرچکے سن کہ وفاتِ نبوی دی خبر مشہور ہوئی، تے حضرت ضرار اس مسانوں نا تمام چھڈ کے معہ اپنے ہمراہیاں دے مدینہ دی طرف آئے،طلیحہ نوں اس فرصت وچ اپنی حالت درست کرنے تے جمعیت دے ودھانے دا خوب موقع ملا، عطفان وہوازن وغیرہ دے قبیلے جوذی القصہ وذی خشب وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ توں شکست کھا کر بھجے سن ،طلیحہ دے پاس پہنچے سن تے اس دی جماعت وچ شامل ہوگئے سن ،نجد دے مشہور چشمۂ بزاخہ اُتے طلیحہ نے اپنا کیمپ قائم کيتا،تے ایتھے غطفان ہوازن ،بنو عامر، بنو طے وغیرہ قبیلے دا اجتماع عظیم اس دے گرد ہوگیا۔
حضرت ابوبکر صدیقؓ نے جدوں گیارہ سردار منتخب فرما کر روانہ کرنا چاہے تاں حضرت عدی بن حاتمؓ مدینہ منورہؓ وچ موجود سن ،وہ حضرت خالد بن ولیدؓ دی روانگی توں پہلے اپنے قبیلہ طے دی طرف روانہ ہوئے تے اُنہاں نوں سمجھیا کر اسلام اُتے قائم کيتا،اس قبیلہ دے جو لوک طلیحہ دے لشکر وچ شامل سن ،اُنہاں دے پاس قبیلۂ طے دے آدمیاں نوں بھیجیا کہ خالدؓ دے حملہ توں پہلے اپنے قبیلہ نوں اوتھے توں بلوالو ؛چنانچہ بنی طے دے سب آدمی طلیحہ دے لشکر توں جُدا ہوکے آگئے تے سب دے سب اسلام اُتے قائم ہوکے حضرت خالد بن ولیدؓ دے لشکر وچ جو نیڑے پہنچ چکيا سی شامل ہوگئے،حضرت خالد بن ولید نے بزاخہ دے میدان وچ پہنچ کے لشکر طلیحہ اُتے حملہ کيتا، جنگ وپیکار تے عام حملہ دے شروع ہونے سےپیشتر لشکر اسلام دے دو بہادُرحضرت عکاشہ بن حصنؓ تے ثابت بن اقرمؓ انصاری جو طلایہ گردی دی خدمت اُتے مامور سن دشمناں دے ہتھ توں شہید ہوگئے سن ،حضرت خالد بن ولیدؓ نے ثابت بن قیسؓ نوں تے بنی طے اُتے عدیؓ بن حاتم نوں سردار مقرر کرکے حملہ کيتا ،طلیحہ دے لشکر دی سپہ سالاری اُس دا بھائی خیال کرہیا سی تے طلیحہ اک چادر اوڑھے ہوئے لوکاں نوں دھوکہ دینے دے لئی وکھ اک طرف وحی دے انتظار وچ بیٹھیا سی، لڑائی خوب زور شور توں جاری ہوئی۔
جب مرتدین دے لشکر اُتے کچھ پریشانی دے آثار نمایاں ہوئے تاں طلیحہ دے لشکر دا اک سردار عینیہ بن حصن طلیحہ دے پاس آیا تے کہیا کہ کوئی وحی نازل ہوئی یا نئيں؟ طلیحہ نے کہیا حالے نئيں ہوئی فیر تھوڑی دیر دے بعد عینیہ نے دریافت کيتا تے اوہی جواب پایا،فیر میدان اُتے جاکے لڑنے لگیا ہن دم بدم مسلمان غالب ہُندے جاندے سن تے مرتدین دے پیر اکھڑنے لگے سن، عینیہ تیسری مرتبہ فیر طلیحہ دے پاس گیا تے وحی دی نسبت پُچھیا تاں اس نے کہیا کہ ہاں جبرئیل میرے پاس آیاتھا،وہ کہہ گیا اے کہ تیرے لئے اوہی ہوئے گا، جو تیری قسمت وچ لکھاہے،عینیہ نے ایہ سن کر کہیا کہ لوگو! طلیحہ جھوٹھا اے ،ماں تاں جاندا ہاں ،ایہ سندے ہی مرتدین یک لخت بھج پئے،بوہت سارے مقتول،بوہت سارے مفرور تے بہت گرفتار ہوئے ،بوہت سارے اُسی وقت مسلمان ہوگئے،طلیحہ معہ اپنی بیوی دے گھوڑے اُتے سوار ہوکے اوتھے توں بھجیا تے ملکِ شام دی طرف جاکے قبیلہ قضاعہ وچ مقیم ہويا، جدوں رفتہ رفتہ تمام قبیلے مسلمان ہوگئے تے خود اس دا قبیلہ وی اسلام وچ داخل ہوگیا تاں طلیحہ وی مسلمان ہوکے حضرت عمر فاروقؓ دے عہد خلافت وچ مدینے آیا تے اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کيتی ،عینیہ بن حصن وی گرفتار ہوکے حضرت خالد بن ولیدؓ دے سامنے آیا، اسنوں حضرت خالدؓ نے صدیق اکبرؓ دے پاس مدینہ وچ بھیج دتا، حضرت صدیق اکبرؓ نے اسلام پیش کيتا اس نے نہایت سختی ودرشتی توں انکار ی جواب دتا؛چنانچہ اوہ مقتول ہويا۔
مقام بزاخہ اُتے لشکرِ طلیحہ جدوں شکست کھا کر بھجیا اے تاں مفروراں وچ غطفان سلیم وہوازن وغیرہ قبیلے دے لوک مقام حواب وچ جاکے مجتمع ہوئے، تے سلمیٰ بنت مالک بن حذیفہ بن بدر بن ظفر نوں اپنا سردار بنایا تے مقابلہ دی تیاری وچ مصروف ہوئے ،حضرت خالد بن ولیدؓ نوں ایہ حال معلوم ہويا تاں اوہ اس طرف متوجہ ہوئے،سلمیٰ اپنے لشکر نوں لے کے مقابلہ اُتے آئی تے اک ناقہ اُتے سوار ہوکے خود سپہ سالاری دی خدمت انجام دینے لگی، حضرت خالد بن ولیدؓ نے حملہ کيتا،سخت مقابلہ ہويا ،سلمیٰ دے ناقہ دی حفاظت وچ سو آدمی مرتد ین دے مقتول ہوئے،آخر سلمیٰ دا ناقہ زخمی ہوکے گرا تے سلمیٰ مقتول ہوئی،اُس دے مقتول ہُندے ہی مرتدین سےمیدان خالی ہوگیا ایتھے ایہ ہنگامہ برپا سی۔
اُ دھر مدینہ منورہ وچ بنو سلیم دا اک سردار الفجات بن عبد یالیل حضرت ابوبکرصدیقؓ دی خدمت وچ پہنچاتے عرض کيتا کہ وچ مسلمان ہاں آپ آلات حرب توں میری مدد کرن وچ مرتدین دا مقابلہ کراں گا، حضرت صدیق اکبرؓ نے اُس نوں تے اس دے ہمراہیاں نوں سامان حرب عطا کرکے مرتدین دے مقابلہ نوں بھیجااس نے مدینہ سےنکل کے اپنے ارتداد دا اعلان کيتا تے بنو سلیم بنو ہوازن دے انہاں لوکاں اُتے جو مسلمان ہوگئے سن شب خون مارنے نوں ودھیا،حضرت ابوبکر صدیقؓ نے اس حال توں آگاہ ہوکے عبداللہ بن قیس نوں روانہ کيتا انہاں نے انہاں دھوکہ باز مرتدین نوں راستہ ہی وچ جالیا بعد مقابلہ تے مقاتلہ الفجاۃ بن عبد یالیل گرفتار ہوکے صدیق اکبرؓ دے سامنے مدینہ وچ حاضر کيتا گیا تے مقتول ہويا۔
سجاح تے مالک بن نویرہ
[سودھو]بنو تمیم چند قبیلے اُتے مشتمل تے چند بستیاں وچ سکونت پذیر سن، انہاں دے علاقے اُتے حیات نبوی صلی اللہ علیہ وچ چند عامل جو کہ اُنہاں دی قوم دے مقرر سن جنہاں دے ناں مالک بن نویرہ ،وکیع بن مالک ،صفوان بن صفوان ،قیس بن عاصم وغیرہ سن ،جب وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دی خبر مشہور ہوئی تاں قیس بن عاصم مرتد ہوگیا، مالک بن نویرہ نے وی اس خبر نوں سُن کر مسرت دا اظہار کيتا ،صفوان بن صفوان اسلام اُتے قائم رہے تے قیس وصفوان وچ جنگ شروع ہوگئی،اسی اثنا وچ سجاح بنت الحرث بن سوید نے جو قبیلۂ تغلب نال تعلق رکھدی سی،نبوت دا دعویٰ کيتا، تے بنی تغلب دے سردار ہذیل بن عمران نے تے بنی تمر دے سردار عقبہ بن ہلال تے بنی شیبان دے سردار سلیل بن قیس نے اس دے دعوے نوں قبول کيتا، سجاح دے پاس چار ہزار دے نیڑے لشکر جمع ہوگیا، اوہ اس لشکر نوں لے کے مدینہ اُتے حملہ کرنے دے ارادے توں چلی، بنو تمیم دے اندر اختلاف پیدا ہوئے ہی گیا تھا،مالک بن نویرہ نے سجاح توں مصالحت کرکے اسنوں مشورہ دتا کہ بنو تمیم دے دوسرے قبیلے اُتے حملہ کرے تے اس طرح بنو تمیم نوں مجبور کرکے اپنے نال لے کے مدینہ دی طرف جائے،سجاح نے بنو تمیم اُتے حملہ کيتا،بنو تمیم نے مقابلہ کرکے اُس دے لشکر نوں شکست دتی مگر فیر صلح ہوگئی۔
اب سجاح مالک بن نویرہ تے وکیع بن مالک نوں ہمراہ لے کے چلی تھوڑی دور جاکے تے کچھ سوچ کر ایہ دونے سردار بنو تمیم دے جدا ہوکے واپس چلے گئے ،سجاح اپنے لشکر نوں لئے ہوئے اگے بڑھی ،سجاح نے اپنے پیروواں دے لئی پنجوقتہ نماز تاں لازمی رکھی سی ،مگر سوّر دا گوشت کھانا،شراب پینا تے زنا کرنا جائز قرار دے دتا تھا،بوہت سارے عیسائی وی اپنا مذہب چھڈ کے اُس دی جماعت وچ شامل ہوگئے سن ۔
اب سجاح نوں بنی تمیم دی بستیاں توں اگے ودھ کے معلوم ہويا کہ خالد بن ولیدؓ لشکر اسلام لئے ہوئے اس طرف تشریف لارہے نيں ، ادھر مسیلمہ کذاب دی جماعت کثیرہ دا حال سن کر اسنوں تردد ہويا کہ کدرے اوہ وی نبوت دا مدعی ہونے دے سبب رقابت تے مخالفت اُتے آمادہ نہ ہوجائے،مسیلمہ کذاب نے جدوں سجاح دے لشکر دا حال سنیا، تاں اوہ وی اپنی جگہ متردد ہويا کہ اک طرف اسلامی لشکر دا خطرہ اے تے دوسری طرف سجاح عظیم لشکر لئے ہوئے نکلی اے ،جے اس طرف متوجہ ہوگئی تاں وڈی دقت پیش آئے گی،ادھر عکرمہؓ تے شرجیل وی اپنی جمعیت لئے ہوئے یمامہ دے نیڑے پہنچ چکے سن تے مسیلمہ وسجاح نوں اک دوسرے دا شریک دا رسمجھ کر احتیاط نوں کم وچ لارہے سن ،بالآخر مسیلمہ نے سجاح نوں خط لکھیا کہ تواڈا ارادہ کيتا اے ،سجاح نے جواب دتا کہ وچ مدینہ منورہ اُتے حملہ کرنا چاہندی ہاں وچ نبی ہاں تے سنیا اے کہ آپ وی نبی نيں،لہذا مناسب ایہ اے کہ اسيں دونے مل کے مدینہ اُتے حملہ کرن، مسیلمہ نے فوراً پیغام بھیجیا کہ جدوں تک حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم زندہ سن اُس وقت تاں ميں نے ادھا ملک اُنہاں دے لئی چھوڑدتا سی تے ادھے ملک نوں اپنا علاقہ سمجھدا تھا،اب اُنہاں دے بعد تمام ملک اُتے میرا حق اے ،لیکن چونکہ تسيں وی نبوت دی مدعی ہوئے لہذا وچ ادھی پیغمبری تسيں نوں دے داں گا ،بہتر ایہ اے کہ اپنے لشکر نوں اوتھے چھڈ کے تنہا میرے پاس چلی آؤ تاکہ تقسیم پیغمبری تے مدینہ پرحملہ آوری دے متعلق تسيں توں تمام گفتگو تے مشورہ ہوجائے۔
جھوٹی نبیہ دا نکاح
[سودھو]سجاح ایہ پیغام پاندے ہی مسیلمہ دی طرف روانہ ہوگئی، اس نے اپنے قلعہ دے سامنے اک خیمہ کھڑا کيتا،سجاح نوں اُس وچ اتارا دونے دی گل گل ہوئی، سجاح نے مسیلمہ دی پیغمبری نوں تسلیم کيتا،اس اُتے ایمان لائی،فیر دونے دا نکاح ہوگیا، نکاح دے بعد سجاح تن دن تک مسیلمہ دے پاس رہی اوتھے توں رُخصت ہوکے اپنے لشکر وچ آئی تاں لشکروالےآں نے کہیا کہ نکاح دا مہر کتھے اے ،ایہ بے مہر کیواں دا نکاح تونے کيتا اے ،وہ فیر مسیلمہ دے پاس گئی تاں مسیلمہ نے کہیا ميں نے تیرے مہر وچ تیری جماعت دے لئی دو نمازاں یعنی عشا تے فجر دی نماز معاف کردتی اے ،سجاح اوتھے توں رخصت ہوکے آئی، ہذیل وعقیہ نوں یمامہ دی نصف پیدا وار وصول کرنے دے لئی چھڈ کے روانہ ہوئی سی،کہ حضرت خالد بن ولیدؓ جو بنو تمیم دی طرف ودھے چلے آرہے سن سامنے آگئے، خالد بن ولیدؓ دے لشکر نوں دیکھدے ہی سجاح دے ہمراہی فرار ہوگئے تے اوہ بہزاردقت اپنے قبیلۂ بنی تغلب وچ بمقام جزیرہ پہنچ کے گم نامی دی زندگی بسر کرنے لگی۔
حضرت خالد بن ولیدؓ جدوں بنو تمیم دے علاقہ وچ پہنچے تاں اوتھے دے اُنہاں لوکاں توں جو اسلام اُتے قائم سن کوئی تعرض نئيں کيتا،لیکن جو مرتد ہوگئے سن اوہ گرفتار وقتل کيتے گئے،مرتد تے مسلمان دی شناخت اذان دے ذریعہ ہُندی سی،جداں کہ اُتے فرمان صدیقی وچ ذکر آچکيا اے ،مالک بن نویرہ دی بستیاں اُتے وی اذان دے بعد ہی حملہ ہويا۔
مالک بن نویرہ دا قتل
[سودھو]مالک بن نویرہ دا ذکر اُتے آچکيا اے کہ اُس نے وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دی خبر سن کر اظہار مسرت کيتا سی، فیر سجاح دے نال وی اُس نے مصالحت دی سی،مگر بعد وچ اُس دے لشکر توں جدا ہوکے چلاگیا سی، ہن جدوں کہ مالک بن نویرہ گرفتار ہوکے آیا تے حضرت خالد بن ولیدؓ دے سامنے پیش کيتا گیا تاں بعض مسلماناں نے کہیا کہ مالک بن نویرہ دی بستی توں اذان دی آواز جوابا ً آئی سی،اس لئی اسنوں قتل نئيں کرنا چاہیدا بعض نے کہیا کہ انہاں نے جواباً اذان نئيں کہی، ایہ خلیفہ رسول اللہ دے حکم دے موافق واجب القتل اے، حضرت خالد بن ولیدؓ نے جتھے تک تحقیق تے تفتیش کيتا یقینی تے قطعی شہادت اس معاملہ وچ دستیاب نہ ہوئی، اس اُتے طُرہ ایہ ہويا کہ مالک بن نویرہ نے جدوں حضرت خالد بن ولیدؓ توں گفتگو دی تاں اس دی بولی توں اثناء گفتگو وچ کئی بار ایہ نکلیا کہ تواڈے صاحب نے ایسا فرمایا، تواڈے صاحب دا ایسا حکم اے وغیرہ اس تواڈے صاحب توں مراد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سن ،حضرت خالد بن ولیدؓ نے ایہ لفظ سن کر غصہ توں فرمایا : کہ کیہ اوہ تیرے صاحب نہ سن ،اس اُتے اُ س نے کوئی جواب مناسب نئيں دتا،طبری دی روایت دے موافق حضرت ضرار بن الازورؓ اُس وقت شمشیر بدست کھڑے سن ،انہاں نے حضرت خالدؓ دا اشارہ پاندے ہی اُس دا سر اُڑادتا،ایہ میدان جنگ دا اک نہایت معمولی سا واقعہ تھا؛ لیکن مؤرخین نوں اس دا خاص طورپر اس لئی ذکر کرنا پيا کہ ابو قتادہ وی حضرت خالد بن ولیدؓ دی فوج وچ شامل سن تے اوہ انہاں نوں لوکاں وچ سن جو ایہ کہندے سن کہ مالک بن نویرہ دی بستی توں اذان دی آواز آ ئی سی، لہذا مالک بن نویرہ نوں قتل نئيں کرنا چاہیدا، بعض مؤرخین نے ایہ وی لکھیا اے کہ مالک بن نویرہ نوں حضرت خالد بن ولیدؓ نے قتل نئيں کرایا؛بلکہ انہاں نے ہور تحقیق حال دے لئی مالک بن نویرہ نوں ضراراؓ بن ازورؓ دی حراست وچ دےدتا سی تے اتفاقاً رات دے وقت دھوکے سےمالک بن نویرہ ضرار بن ازور دے ہتھ توں قتل ہويا ،بہرحال حضرت ابو قتادہؓ بہت ناراض ہوئے تے انہاں نے اپنی ناراضگی دا اظہار اس طرح کيتا کہ اوہ خالد بن ولیدؓ توں بلا اجازت لئے خفا ہوکے مدینے وچ چلے آئے تے ایتھے آکے شکایت کیتی کہ خالد بن ولیدؓ مسلماناں نوں قتل کردا اے ،حضرت عمرفاروقؓ تے دوسرے مسلماناں نے مدینے وچ جدوں ایہ گل سُنی تاں خالد بن ولیدؓ دے متعلق حضرت ابوبکر صدیقؓ توں شکایت کیتی تے کہیا کہ خالد نوں معزل کرکے اس توں قصاص لینا چاہیدا،مدینہ منورہ وچ خالد بن ولیدؓ دے متعلق عام ناراضی اس لئی وی پھیل گئی تے قتل مسلم دا الزام اس لئی تے وی اُنہاں اُتے تُھپ گیا کہ حضرت خالد بن ولیدؓ نے بعد وچ مالک بن نویرہ دی بیوی نال نکاح کرلیا تھا،حضرت ابوبکر صدیقؓ نے ایہ سب کچھ سن کر حضرت ابوقتادہؓ نوں مجرم قرار دتا کہ خالدؓ دی بلا اجازت کیوں لشکر توں جُدا ہوکے چلے آئے،اُنہاں نوں حکم دتا گیا واپس جاواں تے خالد دے لشکر وچ شامل ہوکے اُنہاں دے ہر اک حکم نوں بجالاواں؛چنانچہ اُنہاں نوں واپس جانا پيا،حضرت عمر فاروقؓ تے دوسرے صحابہ نوں سمجھایا کہ خالد اُتے زیادہ توں زیادہ اک اجتہادی غلطی دا الزام عائد ہوسکدا اے ،فوجی نظام تے آئین جنگ نوں مد نظر رکھدے ہوئے خالد نوں سیفٌ من سیوف اللہ وچ نہ زیر قصاص لیایا جاسکدا اے نہ معزول کيتا جاسکدا اے ،صدیق اکبرؓ نے مالک بن نویرہ دا خاں بہا بیت المال توں ادا کردتا، اک ايسے واقعہ توں اندازہ ہوسکدا اے کہ صحابہ کرام نوں اپنے دشمناں دے قتل کرنے وچ کس قدر احتیاط مد نظر رہندی سی تے اوہ کسی معمولی شخص دے لئی اک قیمتی سپہ سالار نوں وی حق وانصاف دی عزت قائم رکھنے دے واسطے قتل کرنا تے زیر قصاص لیانا ضروری سمجھدے سن ۔
مسیلمۂ کذّاب
[سودھو][[فتح مکہ]] دے بعد جو وفود قبیلے دی طرف توں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوئے ہو کے مسلمان ہوئے سن اُنہاں وچ مسیلمہ بن حبیب وی بنو حنیفہ دے وفد وچ شامل تھا،جس دا اُتے عہد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے واقعات وچ تذکرہ آچکيا اے ،جب اوہ اپنے وطن یمامہ دی طرف واپس ہويا تاں انہاں نوں ایام وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ناسازی طبع دی خبر مشہور ہوئی مسیلمہ نے نبوت دا دعویٰ کيتا، تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خدمت وچ خط روانہ کيتا کہ نبوت وچ آپ تے وچ دونے شریک نيں،لہذا نصف ملک قریش دا تے نصف میرارہے گا، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اسنوں جواباً لکھیا کہ:
بسم اللہ الرحمن الرحیم من محمد رسول اللہ الی مسیلمۃ الکذاب سلام علیٰ من اتبع الھدیٰ، اما بعد فان الارض للہ یورثھا من یشاء من عبادہ والعاقبۃ للمتقین۔
اس جواب دے روانہ کرنے دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بنو حنیفہ دے اک معزز شخص رجال بن عنفوہ نوں جو ہجرت کرکے مدینہ وچ آگیا سی، تے اس دا اپنی قوم اُتے بوجہ ہجرت کرجانے دے تے بھی زیادہ اثر تھا،مسیلمہ دے پاس روانہ کيتا کہ اسنوں نصیحت کرکے اسلام اُتے قائم کرے۔
رجال نے یمامہ وچ پہنچ کے مسیلمہ دی تائید کيتی تے اس دا متبع بن گیا،اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ مسیلمہ دی خوب گرم بازاری ہوگئی،وفات نبوی دے بعد مسیلمہ کذاب دا فوراً تدارک نہ ہوسکا،کیونجے صدیق اکبرؓ دی توجہ مختلف جہات اُتے تقسیم ہوگئی سی، عکرمہ بن ابی جہل نوں مسیلمہ دی سرکوبی دے لئی نامزد فرما کر روانہ کيتا گیا سی تے ان دے پِچھے شرجیل بن حسنہؓ نوں کمک بناکر روانہ کيتا تھا،عکرمہؓ نے مسیلمہ دے نیڑے پہنچ کے شرجیل دے شریک ہونے سےپہلے ہی شتاب زدگی توں حملہ کرکے شکست کھادی،اس خبر نوں سُن کر حضرت ابوبکر صدیقؓ نے عکرمہؓ نوں لکھیا کہ تسيں ہن مدینہ واپس نہ آؤ؛بلکہ حذیفہ وعرفجہ دے پاس چلے جاؤ،تے اُنہاں دی ماتحتی وچ مہرہ تے اہل عمان توں لڑو،جب اس مہم توں فراغت حاصل ہوئے تاں معہ اپنے لشکر کے مہاجربن ابی امیہ دے پاس یمن وحضرت موت وچ چلے جاؤ تے شرجیل بن حسنہ نوں لکھیا کہ تسيں خالد بن ولیدؓ دے صوبجات دی طرف جاکے اوتھے توں قضاعہ دی طرف چلے جاؤ تے عمرو بن العاص دے شریک ہوکے انہاں لوکاں نال جنگ کرو،جو قضاعہ وچ مرتد ہوگئے نيں،اس عرصہ وچ حضرت خالد بن ولیدؓ علاقہ بطاح یعنی بنو تمیم دے علاقہ توں فارغ ہوچکے سن ،وہ اپنی مسانوں پورے طور اُتے انجام دے کے واپس مدینہ منورہ وچ تشریف لائے،ایتھے دربارِ خلافت وچ حاضر ہوکے اُنہاں نوں مالک بن نویرہ دے معاملہ وچ صفائی پیش کرنی پئی، حضرت عمر فاروقؓ اگرچہ حضرت خالدؓ دے نال سخت گیری تے تعزیز وسزا دہی دا برتاؤ ضروری سمجھدے سن ،مگر حضرت صدیق اکبرؓ نے اُنہاں نوں معذور وبے گناہ پاکر قابل مواخذہ نہ سمجھیا تے اپنی رضا مندی دا اظہار فرما کر انہاں نوں سُرخ روئی دے نال مہاجرین وانصار دا اک لشکر دے کے مسیلمہ کذاب دی طرف روانہ فرمایا۔
قومیت دی گمراہی
[سودھو]مسیلمہ دے پاس قبیلہ ربیعہ دے چالیس ہزار جنگ جو جمع ہوگئے سن، انہاں لوکاں وچ بعض ایداں دے وی سن جو مسیلمہ نوں نبوت دے دعوے وچ جھوٹھا سمجھدے سن ،مگر اسيں قومیت دے سبب اس دی کامیابی دے خواہاں سن ،اُنہاں لوکاں دا قول سی کہ مسیلمہ جھوٹھا اے تے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سچے نيں، لیکن سانوں ربیعہ دا جھوٹھا نبی مضر دے سچے نبی توں زیادہ عزیز اے، حضرت خالد بن ولیدؓ نوں روانہ کرنے دے بعد حضرت ابوبکرصدیق نے اُنہاں دی امداد واعانت دے لئی تے فوجاں وی روانہ کيتياں جو راستہ وچ حضرت خالد بن ولیدؓ دے لشکر وچ شامل ہُندی رہیاں، حضرت خالد بن ولیدؓ دے لشکر دی تعداد کل تیراہ ہزار نفوس اُتے مشتمل سی،جب شہر یمامہ اک دن دے راستہ اُتے رہ گیا، توحضرت خالد بن ولیدؓ نے اک دستہ بطور مقدمۃ الجیش اگے روانہ کيتا۔
اسی روز مسیلمہ نے مجاعہ بن مرارہ نوں سٹھ آدمیاں دی جماعت دے نال روانہ کيتا سی کہ جاکے بنو تمیم اُتے شب خون مارے،مجاعہ دا مقابلہ لشکر اسلام دے مقدمۃ الجیش توں ہوگیا، نتیجہ ایہ ہويا کہ تمام مرتدین مقتول ہوئے تے ان دے سردار مجاعہ نوں گرفتار کرکے حضرت خالد بن ولیدؓ دی خدمت وچ پیش کيتا گیا ،خالد بن ولیدؓ اگے ودھ کے شہر یمامہ دے نیڑے پہنچے،تو مسیلمہ شہر یمامہ توں نکل کے دروازۂ شہر دے نیڑے اک باغ وچ جس دا ناں اُس نے حدیقۃ الرحمن رکھیا سی خیمہ زن ہويا،اس باغ دی چار دیواری خوب مضبوط تے قلعہ نما سی،لشکر مسیلمہ دی سپہ سالاری رجال بن عنفوہ تے محکم بن طفیل نوں سپرد سی۔
عمر بن خطاب
[سودھو]نسب تے ولادت
[سودھو]آپ اشراف قریش وچوں سن ،زمانہ جاہلیت وچ آپ دے خاندان توں سفارت مخصوص ومتعلق سی،یعنی جدوں قریش دی کسی دوسرے قبیلے توں لڑائی ہُندی سی تاں آپ دے بزرگاں نوں سفیر بناکر بھیجیا جاندا سی، یا جدوں کدی تفاخر نسب دے اظہار دی ضرورت پیش آندی تاں اس کم دے لئی آپ ہی دے بزرگ اگے نکلدے سن ،آپ دا سلسلۂ نسب اس طرح اے ،عمر بن خطابؓ بن نفیل بن عبدالعزیٰ بن رباح بن عبداللہ بن زراح بن عدی بن کعب بن لوئی،کعب دے دو بیٹے سن ،اک عدی دوسرے مرہ،مرہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اجداد وچ نيں یعنی اٹھويں پشت وچ حضرت عمرؓ دا سلسلۂ نسب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے سلسلہ نسب وچ مل کے اک ہوجاندا اے ،عمر فاروقؓ دی کنیت ابو حفص سی،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ نوں فاروق دے لقب توں ملقب فرمایا سی، آپ ہجرت نبوی توں چالیس سال پہلے پیدا ہوئے ،لڑکپن وچ اونٹھاں دے چرانے دا شغل تھا،جوان ہونے دے بعد عرب دے دستور دے موافق نسب دانی،سپہ گری،شہسواری تے پہلوانی دی تعلیم حاصل کيتی ،عہد جاہلیت وچ وی تے مسلمان ہونے دے بعد وی تجارت دا پیشہ کردے سن ۔
بعض خصوصی فضائل
[سودھو]فاروق اعظمؓ اسلام لیانے توں پیشتر بازار عکاظ وچ جتھے سالانہ کشتی لڑیا کردے سن تے ملک عرب دے نامی پہلواناں وچ سمجھے جاندے سن ،شہسواری وچ ایہ کمال حاصل سی کہ گھوڑے اُتے اچھل کر سوار ہُندے تے اس طرح جم کر بیٹھدے کہ بدن نوں حرکت نہ ہُندی سی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بعثت دے وقت فتوح البلدان دی روایت دے موافق قریش وچ صرف ستاراں آدمی ایداں دے سن جو لکھنا پڑھنا جاندے سن، انہاں وچ اک عمر بن الخطابؓ وی سن، آپ چالیس مسلمان مرداں تے گیارہ عورتاں دے بعد اسلام لائے،بقول بعض انتالیس مرداں تے تئیس عورتاں دے بعد تے بقول ہور ۴۵ مرداں تے گیارہ عورتاں دے بعد اسلام وچ داخل ہوئے،آپ سابقین تے عشرہ مبشرہ وچ نيں، آپ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خسر نيں،آپ دا شمار علماء تے زہاد صحابہ وچ اے، ۵۳۹ حدیثاں آپ توں مروی نيں،جنہاں نوں حضرت عثمانؓ، علیؓ، طلحہؓ، سعدؓ، ابن مسعودؓ، ابوذرؓ، عبداللہ بن عمرؓ، عبداللہ بن عباسؓ، عبداللہ بن زبیرؓ، انسؓ،ابوہریرہؓ وعمروبن عاصؓ، ابو موسیٰ اشعریؓ،براء بن عازبؓ،ابو سعیدؓ خدری تے ہور صحابۂ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین نے روایت کيتا اے۔
ابن عباسؓ دی روایت اے کہ جس روز حضرت عمر فاروقؓ ایمان لائے،اُس روز مشرکین نے کہیا کہ اج مسلماناں نے اسيں توں سارا بدلہ لے لیا تے اُسی روز آیت "يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللَّهُ وَمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ" نازل ہوئی،ابن مسعودؓ دی روایت اے کہ جس روز حضرت عمر فاروق ایمان لائے، اُس روز توں اسلام عزت ہی پاندا گیا ،آپ دا اسلام گویا فتح اسلام سی تے آپ دی ہجرت گویا نصرت سی تے آپ دی امامت رحمت سی،ساڈی مجال نہ سی کہ اسيں کعبہ شریف وچ نماز پڑھ سکن،لیکن جدوں عمرؓ فاروق ایمان لائے،تو آپ نے مشرکین توں اس قدر جدال ومعرکہ آرائی دی کہ مجبوراً اُنہاں نوں سانوں نماز پڑھنے دی اجازت دینی پئی، حضرت حذیفہ فرماندے نيں کہ جدوں توں عمر فاروقؓ ایمان لائے،اسلام بمنزلہ اک اقبال مند آدمی دے ہوگیا سی کہ ہر قدم اُتے ترقی کردا سی تے جب توں آپ نے شہادت پائی اسلام دے اقبال وچ کمی آگئی کہ ہر قدم پِچھے ہی پڑدا اے۔
ابن سعدؓ کہتےہاں کہ جدوں توں حضرت عمرؓ ایمان لیائے اسلام ظاہر ہويا اسيں کعبہ دے گرد بیٹھنے طواف کرنے مشرکین توں بدلہ لینے تے ان نوں جواب دینے لگے،ابن عساکر نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ توں روایت کيتی اے کہ ہر شخص نے خفیہ طور اُتے ہجرت دی اے ،لیکن جدوں حضرت عمرؓ نے ہجرت دا قصد کيتا تاں اک ہتھ وچ برہنہ تلوار لی،دوسرے وچ تیر تے پشت اُتے کمان نوں لگیا کر خانہ کعبہ وچ تشریف لیائے ست مرتبہ طواف کيتا تے دورکعتاں مقام ابراہیم دے پاس کھڑے ہوکے پڑھیاں،فیر سرداران قریش دے حلقہ وچ تشریف لیائے تے اک اک توں کہیا کہ تواڈے منہ کالے ہاں جو شخص اپنی ماں نوں بے فرزند تے بیوی نوں بیوہ کرنا چاہندا ہوئے اوہ آکے میرے توں مقابل ہوئے کسی نوں جرأت نہ ہوئی کہ آپ نوں رکدا ۔
امام نووی کہندے نيں کہ حضرت عمرؓ ہر اک جنگ وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے نال رہے تے یوم اُحد وچ ثابت قدم رہے،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا اے کہ ميں نے بحالت خواب جنت وچ دیکھیا کہ اک عورت اک قصر دے پہلو وچ بیٹھی ہوئی وضو کررہی اے ،ميں نے پُچھیا کہ ایہ قصر کس دا اے معلوم ہويا کہ عمرؓ دا اے فیر آپ نے حضرت عمرؓ توں مخاطب ہوکے فرمایا کہ مینوں تواڈی غیرت یاد آگئی تے وچ اوتھے سےپرت آیا،حضرت عمرؓ روپئے تے فرمایا کہ وچ تے آپ توں غیرت کراں ، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک مرتبہ ارشاد فرمایا کہ ميں نے خواب وچ دیکھیا کہ ميں نے دُدھ پیتا اے تے اس دی تازگی میرے ناخناں تک پہنچ گئی اے ،فیر ميں نے اوہ دُدھ عمرؓ نوں دے دتا، لوکاں نے پُچھیا کہ حضور اس دی تعبیر کيتا اے، آپ نے فرمایا کہ دُدھ توں مراد علم اے ،اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا کہ ميں نے خواب وچ دیکھیا کہ لوکاں نوں میرے سامنے پیش کيتا جاندا اے تے اوہ قمیص پہنے ہوئے نيں بعض دے قمیص سینے تک نيں بعض دے اس توں زیادہ مگر عمرؓ دا قمیص زمین وچ گھسٹتا جاندا اے لوکاں نے پُچھیا کہ قمیص توں مراد کيتا اے ،آپ نے فرمایا کہ دین۔ اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت عمرؓ توں فرمایا کہ واللہ جس راستے توں تسيں جاؤگے اُس راستے اُتے شیطان کدی نہ چلنے پائے گا ؛بلکہ اوہ دوسرا راستہ اختیار کريں گا،اک مرتبہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ میرے بعد جے کوئی نبی ہونے والا ہُندا تاں اوہ عمرؓ ہی ہُندا، اک مرتبہ آپﷺ نے فرمایا کہ عمر فاروقؓ چراغ اہلِ جنت نيں،اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ جدوں تک عمرؓ تواڈے درمیان رہے گا فتنےآں دا دروازہ بند رہے گا،اک مرتبہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ آسمان دا ہر فرشتہ عمرؓ دا وقار کردا اے تے زمین دا ہر شیطان اُس توں ڈردا اے ،حضرت ابو سعید خدریؓ دی حدیث وچ مذکور اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ جِنّے نبی مبعوث ہوئے نيں اُنہاں دی اُمت وچ اک محدث ضرور ہويا اے جے میری امت وچ وی کوئی محدث ہوسکدا اے تاں اوہ عمرؓ اے ،لوکاں نے پُچھیا کہ محدث کسے کہندے نيں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ جس دی بولی توں ملائکہ گلاں کرن۔
حضرت ابوبکر صدیقؓ نے فرمایا اے کہ روئے زمین اُتے کوئی شخص عمرؓ توں زیادہ مینوں عزیز نئيں اے ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا قول اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد اساں عمرؓ نوں سب توں زیادہ ذہین پایا،ابن مسعودؓ کہندے نيں کہ جے دنیا بھر دا علم ترازو دے اک پلڑے وچ تے حضرت عمرؓ دا علم دوسرے پلڑے وچ رکھ دے تولاجائے، تاں حضرت عمرؓ دا پلڑا بھاری رہے گا،حضرت حذیفہؓ کہندے نيں،کہ دنیا بھر دا علم حضرت عمرؓ دی گود وچ پيا ہويا اے ،ہور ایہ کہ کوئی شخص سوائے حضرت عمرؓ دے ایسا نئيں اے جس نے جرأت دے نال راہِ خدا وچ ملامت سُنی ہو، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حضرت عمرؓ نوں کپڑا اوڑھے شخص توں زیادہ مینوں کوئی عزیز نئيں اے حضرت علیؓ توں کسی نے پُچھیا کہ تاں آپ نے فرمایا کہ حضرت عمر ارادہ دی پختگی تے ہوش مندی ودلیری سےپُر نيں،حضرت ابن مسعودؓ نے فرمایا کہ حضرت عمرؓ دی فضیلت انہاں چار گلاں توں معلوم ہُندی اے ،اول اسیران جنگ بدر دے قتل دا حکم دتا تے اُس دے بعد آیت "لَوْلَا كِتَابٌ مِنَ اللَّهِ" نازل ہوئی،دوم آپ نے امہات المومنین نوں پردہ کرنے دے لئی کہیا تے فیر آیت پردہ نازل ہوئی ،اُسی اُتے حضرت عمرؓ توں فرمایا، کہ وحی تاں ساڈے گھر وچ اُترتی اے تے تسيں نوں پہلے ہی القا ہوجاندا اے ،سوم رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا دعا کرنا کہ الہی عمرؓ نوں مسلمان کرکے اسلام دی مدد فرما ،چہارم آپ دا اول ہی حضرت ابوبکرصدیقؓ توں بیعت کرلینا، مجاہد فرماندے نيں کہ اسيں اکثر ایہ ذکر کيتا کردے سن کہ حضرت عمرؓ دی خلافت وچ شیطان قید وچ رہے تے آپ دے انتقال دے بعد آزاد ہوگئے ،ابو اُسامہؓ نے کہیا کہ تسيں جاندے وی ہوئے کہ ابوبکرؓ وعمرؓ کون سن ،وہ اسلام دی لئے بمنزلہ ماں تے باپ دے سن ،حضرت جعفر صادقؓ دا قول اے کہ وچ اُس شخص توں بیزار ہاں جو ابوبکرؓ وعمر ؓ نوں بھلائی سےنہ یاد کرے:
حلیۂ فاروق
[سودھو]فاروق اعظمؓ دی رنگت سفید سی،لیکن سُرخی اُس اُتے غالب سی،قد نہایت لمبا سی، پیادہ پا چلنے وچ معلوم ہُندا سی کہ سوار جارہے نيں،رخساراں اُتے گوشت کم سی ،داڑھی گھنی ،مونچھاں وڈی،سرکے بال سامنے توں اُڑگئے سن ،ابن عساکر نے روایت کيتی اے کہ حضرت عمرؓ دراز قد موٹے تازے سن ،رنگت وچ سرخی غالب سی،گال پچکے ہوئے مونچھاں وڈی سن تے انہاں دے اطراف وچ سرخی سی،آپ دی والدہ شریفہ ابوجہل دی بہن سن، اس رشتہ توں آپ ابو جہل نوں ماماں کہیا کردے سن ۔
خلافت فاروقی دی ابتداء
[سودھو]۲۲جمادی الثانی ۱۳ ھ بروزسہ شنبہ مدینہ منورہ وچ تمام مسلماناں نے بلا اختلاف فاروق اعظمؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی،۲۲ جمادی الثانی ۱۳ ھ بروز دوشنبہ مثنیٰ بن حارثہ دے آنے تے حالات سنانے دے بعد حضرت ابوبکرؓ نے حضرت عمر فاروقؓ نوں بلا کے جو حکم دتا سی اُس دے لفظاں ایہ سن :
مینوں قوی اُمید اے کہ میں آج ہی مرجاؤں گا،پس میرے مرنے دے بعد تسيں کل دا دن ختم ہونے توں پہلے پہلے مثنی ٰکے نال لوکاں نوں لڑائی اُتے روانہ کردینا تسيں نوں کوئی مصیبت تواڈے دینی کم اورحکم الہی توں غافل نہ کرنے پائے،تم نے دیکھیا اے کہ ميں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے بعد کیہ کيتا تھا؛ حالانکہ سب توں وڈی مصیبت ایہ سی،جب اہل شام اُتے فتح حاصل ہوجائے تاں اہل عراق نوں عراق دی طرف واپس بھیج دینا ؛کیونجے اہل عراق عراق ہی دے کماں نوں خوب سر انجام دے سکتےہاں تے عراق ہی وچ اُنہاں دا دلِ خوب کھلا ہويا اے۔
انہاں لفظاں توں اک ایہ حقیقت وی خوب سمجھ وچ آجاندی اے کہ حضرت ابوبکرصدیقؓ نے وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد جو کچھ کيتا دینی کم تے دینی مقصد نوں مقدم سمجھ کر کيتا ،مردے وقت وی اُنہاں نوں دینی کماں ہی دی فکر سی،اپنی اولاد ازواج دے حق وچ کوئی وصیت نئيں فرمائی،فارق اعظمؓ نے بیعت خلافت لینے دے بعد لوکاں نوں جہاد دی ترغیب دی،مہاجرین وانصار نوں خاص طورپر مخاطب کرکے جہاد فی سبیل اللہ دے لئےپکاریا،مگر مجمع نے جوش تے آمادگی دا اظہار نہ کيتا،تین دن تک حضرت فاروق اعظمؓ نے لوکاں نوں جمع کرکے جہاد دا وعظ سنایا مگرلوکاں دی طرف توں خاموشی رہی،چوتھے روز ابو عبید بن مسعود ثقفی نے جہاد عراق دے لئی اپنی آمادگی ظاہر کیتی، اُنہاں دے بعد سعد بن عبیدؓ انصاری کھڑے ہوئے فیر حضرت سلیط بن قیسؓ اوراُسی طرح بوہت سارے لوک اَگڑ پِچھڑ آمادہ ہوگئے تے اک لشکر عراق دے لئی تیار ہوگیا،حضرت عمر فاروقؓ نے ابو عبید بن مسعودؓ ہی نوں جو سب توں پہلے آمادہ ہوئے سن اُس لشکر دا سردار بنا کے مثنی بن حارثہؓ دے ہمراہ عراق دی جانب روانہ کيتا۔
تن دن تک لوکاں دا خاموش رہنا مؤرخین نوں خاص طورپر محسوس ہويا اے تے انہاں نے اُس دا سبب ایہ بیان کيتا اے کہ حضرت عمر فاروقؓ نے پہلے ہی دن چونکہ خالد بن ولیدؓ دی معزولی دا فرمان لکھ کے شام دے ملک دی طرف بھیجیا سی، لہذا لوک انہاں توں ناخوش ہوگئے سن اوراسی لئے انہاں دے آمادہ کرنے توں آمادہ نئيں ہوئے سن ،مگر ایہ خیال سرا سر غلط اورنادرست اے ،فاروق اعظمؓ دے فرمان دی کسی نے وی مدینہ وچ ایسی مخالفت نئيں کيتی کہ اُس دا حال عام لوکاں نوں معلوم ہويا ہو،جے واقعی فاروقؓ اعظم توں لوک مدینہ وچ پہلے ہی دن ناخوش ہوگئے سن تاں ایہ کوئی معمولی واقعہ نہ تھا،اس دا ذکر خاص الخاص طور اُتے مؤرخین نوں لکھنا پڑدا اوراس ناراضی دے دور ہونے دے اسباب وی بیان کرنے ضروری سن ،ایہ اک ایسا غلط خیال اے کہ اصحاب نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دی شان وچ بہت وڈی گستاخی لازم آتی اے اوہ لوک ایداں دے نہ سن کہ کسی اختلاف رائے دی بنا اُتے ترغیب جہاد دی تحقیر کردے ،بات صرف ایہ سی کہ جہاد دے لئی سب تیار سن مگر ذمہ داری لینے یا بیڑہ اٹھانے وچ متامل اوراک دوسرے دے منتظر سن ،اُنہاں وچ ہر شخص ایہ سمجھدا سی کہ میرے توں زیادہ بزرگ تے میرے توں زیادہ قابل عزت لوک موجود نيں،وہ جاوب دین گے، ايسے طرح ہر اک شخص دوسرے دا منتظر سی، بعض اوقات اس قسم دی گرہ وڈے وڈے مجمعاں وچ لگ جایا کردی اے اورہم اپنے زمانے وچ وی اس قسم دیاں مثالاں دیکھدے رہندے نيں، ایہ انسانی فطرت دا خاصہ معلوم ہُندا اے ،اس لئی اعمال نیک تے خیرات وصدقات دے متعلق اک طرف توں بچنے دے لئی چھپانے دی ترغیب اے ،تودوسری طرف علانیہ وی انہاں نیک کماں دے کرنےکا حکم اے تاکہ دوسرےآں نوں تحریص وجرأت ہو، تے خاموشی دی کوئی گرہ نہ لگنے پائے،اگرفاروق اعظم نے اپنی خلافت دے پہلے دن خالد بن ولیدؓ دی معزولی دا حکم لکھیا سی تاں جہاد دی ترغیب تاں انہاں نے بیعت خلافت لینے دے بعد ہی پہلی تقریر اورپہلی ہی مجلس وچ دتی سی،اس تقریر اوراس ترغیب دے بعد ہی انہاں نے خالدؓ دی معزولی دا فرمان لکھوایا ہوئے گا، پس سوال پیدا ہُندا اے کہ اس پہلی ترغیب دا جواب مجمع دی طرف توں کیوں نہ ملا،بات ایہ اے کہ بعض اوقات کوئی اُستاد اپنے شاگرداں کومدرسے دے کمرے وچ حکم دیندا اے، کہ تختۂ سیاہ نوں کپڑے توں صاف کردو یا نقشے نوں لپیٹ دو مگر اس دے اس حکم دی کوئی طالب علم تعمیل نئيں کردا، اس دا ایہ سبب نئيں ہُندا کہ اُس اُستاد دی تعمیل نوں شاگرد ضروری نئيں سمجھدے ؛بلکہ تعمیل نہ ہونے دا سبب ایہ ہُندا اے کہ اُستاد نے سارے دے سارے شاگرداں نوں مخاطب کرکے ایہ حکم دتا سی جدوں اوہی اُستاد کسی اک یادوشاگرداں دا ناں لے کے ایہی حکم دیندا اے تاں فوراً اُس حکم دی تعمیل ہوجاندی اے ،بہر حال لوکاں دے مجمع دا تن دن تک خاموش رہنا خواہ کسی سبب توں ہو،مگر ایہ سبب تاں ہرگز نہ سی کہ اوہ خالد بن ولیدؓ دی معزلی دے حکم توں ناراض سن ؛کیونجے خود مدینہ منورہ وچ انصار دی اک وڈی جماعت ایسی موجود سی،جو خالد بن ولیدؓ نوں مالک بن نویرہ دے معاملے وچ قابل مواخذہ یقین کردی سی جے تے لوک ناراض سن تاں اوہ جماعت تاں فاروق اعظمؓ توں خوش ہوئے گی،اُنہاں لوکاں نوں کسی چیز نے خاموش رکھیا؟
صدیق اکبرؓ نے خالد بن ولیدؓ نوں افواج شام دا سپہ سالار اعظم بنا کے بھیجیا تھا،حضرت خالد بن ولیدؓ اک زبردست جنگ جو تے بے نظیر بہادر سپہ سالار سن ،عراق وچ وی ہن تک خالد بن ولیدؓ ہی سپہ سالاراعظم سن اوران دی حیرت انگیز بہادری اورجنگی قابلیت نے دربار ایران تے سا سانی شہنشاہی نوں حیران وششد ر تے مرعوب بنادتا سی ، رومی سلطنت نوں وی ابتداء ايسے طرح مرعوب بنانے اوراک زبردست ٹکر لگانے دی ضرورت سی،لہذا صدیق اکبرؓ نے سیف اللہ نوں شام دی طرف سپہ سالار اعظم بنا کربھیجیا اوران دا اندازہ نہایت صحیح ثابت ہويا؛ کیونجے خالد بن ولیدؓ نے شام وچ پہنچ کے یرموک دے میدان وچ ایسی زبردست ٹکر لگائی کہ رومی شہنشاہ ہی دی کمر ٹُٹ گئی تے قیصر روم دے رعب وسطوت وچ زلزلہ برپاہوگیا، انہاں ابتدائی لڑائیاں دے بعد لشکر اسلام دے قبضہ وچ ایران تے روم دے آباد وسرسبز صوبے آنے والے سن اوردونے شہنشاہیاں دی باقاعدہ افواج توں معرکہ آرائی ومیدان داری شروع ہونے والی سی،لہذا ہن ضرورت سی کہ اسلامی افواج نہ صرف اک فتح مند وملک گیر سالار دے زیر حکم کم کرن؛بلکہ اک مدبر وملک دارافسر دی ماتحتی وچ مصروف کار ہون۔
فاروق اعظمؓ خالد بن ولیدؓ دی جنگی قابلیت دے منکر نہ سن ؛بلکہ اوہ خالد بن ولیدؓ نوں کسی قدر غیر محتاط اورمشہور شخص سمجھدے سن، انہاں نوں شروع ہی توں ایہ اندیشہ سی کہ خالد بن ولیدؓ دی بے احتیاطی کدرے مسلماناں دی کس جمعیت نوں ہلاکت وچ نہ ڈال دے ،صدیق اکبرؓ وی اس احساس وچ فاروق اعظمؓ دے مخالف نہ سن ؛ لیکن اوہ عراق تے شام دے ابتدائی معرکےآں وچ خالد بن ولیدؓ نوں ہی سب توں زیادہ موزاں اورمناسب سمجھدے سن اوہ خالد بن ولیدؓ دی سرداری دے نقائص نوں خوبیاں دے مقابلے کمتر پاندے سن اوراسی لئے انہاں نے دنیا دی دونے سب توں وڈی طاقتاں (روم اورایران) نوں سیف اللہ دی برش وتابانی دکھانی ضروری سمجھی،ایہ مدعا چونکہ حاصل ہوچکيا تھا،لہذا ہن ضرورت نہ سی،کہ خالد بن ولیدؓ ہی سپہ سالار اعظم رہیاں، اس موقعہ اُتے اُنہاں لفظاں نوں اک مرتبہ فیر پڑھو، جو صدیق اکبرؓ نے فاروق اعظم نوں اپنے آخری وقت وچ لشکر عراق دی نسبت فرمائے سن تے جو اُتے درج ہوچکے نيں،فاروقؓ اعظم ہمیشہ فرمایا کردے سن کہ:
خدائے تعالیٰ ابوبکرؓ اُتے رحم کرے کہ انہاں نے خالد بن ولیدؓ دی امارت دی پردہ پوشی کردتی؛کیونجے انہاں نے مینوں خالدؓ دے ہمراہیاں دی نسبت اپنے آخری وقت وچ حکم دتا کہ عراق دی جانب واپس بھیج دینا ،لیکن خالدؓ دا کچھ ذکر نئيں کيتا:
اس توں صاف ظاہر اے کہ حضرت عمر فاروق رضی اللہ تعالی عنہ نے جو خالد بن ولیدؓ دی معزولی دا حکم دتا،وہ منشائے صدیقی دے خلاف نہ سی اوریہ وی کِداں ہوسکدا اے کہ فاروق اعظمؓ خلیفہ ہُندے ہی سب توں پہلا کم اوہ کردے جو صدیق اکبرؓ دی منشا اورخواہش دے بالکل خلاف ہُندا،فاروقؓ اعظم دی خلافت دا حال شروع کردے ہوئے عام طور اُتے مؤرخین اس گل نوں وی بھُل جاندے نيں کہ صدیق اکبرؓ نے فاروق اعظم نوں لشکر اُسامہ توں اس لئی جدا کرکے اپنے پاس رکھیا سی کہ امور خلافت وچ انہاں دے مشورے توں امداد حاصل کرن تے خلافت صدیقی کےپورے زمانے وچ آخر وقت تک فاروق اعظم ؓ ہی صدیق اکبرؓ دے وزیر ومشیر رہے،صدیق اکبرؓ دا کوئی کم ایسا نہ سی ،جس وچ فاروق اعظم ؓ توں استخراج واستصواب نہ کرلیا گیا ہو،دنیا وچ بوہت سارے لوک ظاہر باں ہويا کردے نيں تے اوہ اپنی کوتاہ فہمی دی وجہ توں وڈے وڈے آدمیاں توں ایسی گلاں نوں منسوب کردینے وچ ذرا وی تامل نئيں کيتا کردے،جنہاں نوں اُنہاں وڈے آدمیاں توں کوئی وی تعلق نئيں ہُندا،فاروق اعظم نے خالد بن ولیدؓ دی بعض بے احتیاطیاں اُتے ضرور اظہار ناراضگی کيتا؛ لیکن ایہ اظہار ناراضگی بس اوتھے تک سی ،جتھے تک شریعت اوراُنہاں دی تحقیق واجتہاد دا تعلق تھا،اس اظہار ناراضگی نوں عداوت وعناد دا درجہ حاصل نئيں ہوسکدا سی نہ ہويا، اوہ فاروقؓ اعظم جو اسیران بدر دی نسبت ایہ آزادانہ حکم دے کہ جو جس دا عزیز ورشتہ دار اے اوہ ايسے دے ہتھ توں قتل کيتا جائے، اس دی نسبت ایہ رائے قائم کرلئی کہ اُنہاں نوں خالدؓ توں کوئی کدتا ذاتی عداوت سی،سراسر ظلم تے نہایت ہی رکیک وبیہودہ خیال اے۔
فاروق اعظمؓ نے خالد بن ولیدؓ نوں معزول کرکے درحقیقت امت محمدیہ اُتے وڈا احسان کيتا اوراک ایسی نظیر پیدا کردتی کہ دین نوں دنیا اُتے مقدم کرنے تے خدمت دینی دے مقابلہ وچ اپنی ہستی نوں ہیچ سمجھنے دی مثال وچ سب توں پہلے اسيں خالد بن ولیدؓ ہی دا ناں لیندے نيں،خالدؓ بن ولید جے مردے دم تک افواج اسلام دے سپہ سالار اعظم رہندے ،تب وی اُنہاں دی بہادری اورجنگی قابلیت دے متعلق اس توں زیادہ کوئی شہرت نہ ہُندی جو آج موجود اے، لیکن اس معزولی دے واقعہ نے خالدؓ بن ولید دی عظمت وعزت وچ اک ایداں دے عظیم الشان مرتبہ دا وادھا کردتا اے جس دے آگے اُنہاں دی سپہ گری وبہادری دے مرتبہ دی کوئی حقیقت نئيں اسيں اک طرف خالد بن ولیدؓ دے جنگی کارنامےآں اُتے فخر کردے نيں تاں دوسری طرف اُنہاں دی للہیت اوراطاعت ِ اولی الامر نوں فخر ایہ پیش کردے نيں۔
بعض مورخین نے اپنی اک ایہ لطیف رائے وی بیان کيتی اے کہ خالد بن ولیدؓ نوں چونکہ ہر اک معرکہ وچ فتح تے فیروزی حاصل ہُندی رہی سی، لہذا لوکاں کےدلاں وچ خیال پیدا ہوسکدا سی کہ تمام فتوحات خالد بن ولیدؓ دی سپہ سالاری دے سبب مسلماناں دی کامیابیاں اورفتح مند یاں کسی شخص توں وابستہ نئيں نيں ؛بلکہ مشیت ایزدی اوراسلام دی برکات انہاں فتوحات دا اصل سبب اے ،اس روایت کيتی تائید اس طرح وی ہُندی اے کہ فاروق اعظمؓ نے جس طرح افواج شام دی سپہ سالاری وچ تبدیلی فرمائی،اسی طرح افواجِ عراق دی سپہ سالاری توں وی حضرت مثنیٰ بن حارثہ نوں معزول کرکے ابو عبیدہؓ بن مسعود دا ماتحت بنادتا تھا،آج وی جے مسلمان اسلام دی پیروی وچ صحابہ کرام دا نمونہ بن جاواں،تو اوہی کامیابیاں اورفتح مندیاں جو قرون اولیٰ وچ حاصل ہوئیاں سن فیر حاصل ہونے لگياں۔
حضرت عمر فاروق رضی اللہ تعالی عنہ نے خلیفہ مقرر ہونے دے بعد جو قابل تذکرہ جنگی انتظامات کيتے، انہاں وچ سب توں پہلا کم ایہ سی کہ حضرت خالد بن ولیدؓ نوں افواجِ شام دی اعلیٰ سپہ سالاری توں معزول کرکے حضرت ابو عبیدہ بن الجراح نوں ملک شام دی اسلامی افواج کاسپہ سالاراعظم بنایا،اس حکم دی فوراً تعمیل ہوئی، تے حضرت خالد بن ولید نے حضرت ابوعبیدہ دی ماتحتی وچ نہ صرف جان فروشی تے کافر کشی وچ پہلے توں زیادہ مستعدی دکھلائی ؛بلکہ حضرت ابوعبدیہ نوں ہمیشہ مفید ترین جنگی مشورے دیندے رہے،ایہی اوہ امتیاز خاص اے جو حضرت خالد بن ولید دے مرتبہ تے عزت نوں تمام دنیا دی نگاہ وچ بہت بلند کردیندا اوراُنہاں نوں روئے زمین دا بے نظیر سپہ سالار اورسچا پکا مخلص انسان ثابت کردا اے کہ جس دے دل وچ رضائے الہی دے سوا شہرت طلبی اورریا کانام ونشاں وی نہ سی، دوسرا کم فاروق اعظمؓ دا ایہ سی کہ انہاں نے ابو عبیدہؓ بن مسعود نوں اک فوج دے نال عراق دی جانب روانہ کيتا اوراُنہاں نوں ملک عراق دے تمام اسلامی افواج دا سپہ سالار اعظم مقرر کيتا، ابو عبیدہؓ بن مسعود دے روانہ کرنے دے بعد تیسرا کم فاروقؓ اعظم دا ایہ سی کہ یعلیٰ بن اُمیہؓ نوں ملکِ یمن دی جانب روانہ کيتا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اُس آخری وصیت نوں پورا کرن کہ ملکِ عرب وچ مسلماناں دے سوا کوئی یہودی اورکوئی نصرانی نہ رہنے پائے،چونکہ مسلمان صدیق اکبرؓ دی خلافت دے سوا دو برس دوسرے اعاظم امور دی انجام دہی وچ مصروف رہے کہ اس وصیت نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے پورا کرنے کاا وی تک موقعہ نہ مل سکیا سی۔
نجران دے عیسائیاں دی جلاوطنی
[سودھو]فاروق اعظمؓ نے یعلی بن اُمیہؓ نوں حکم دتا کہ ملکِ [[یمن]] دی طرف جاکے نجران دے عیسائیاں توں کہہ دو کہ تسيں اس ملک نوں چھڈ دو،اسیں تسيں نوں حدودِ عرب توں باہر ملک شام وچ تواڈی انہاں زمیناں توں زیادہ زرخیز زمیناں تے انہاں زمیناں توں زیادہ وسیع زمیناں دیندے نيں، تے تسيں نوں کسی مالی وجسمانی محنت ونقصان وچ مبتلا کرنا نئيں چاہندے ،ملکِ عرب ہن صرف مسلماناں دے لئی رہے گا،غیر مسلم ہونے دی حالت وچ تواڈا قیام ایتھے ممکن نئيں۔
بعض کوتاہِ فہم لوک نجران دے نصرانیاں دی اس جلا وطنی نوں ناجائز فعل قرار دے کے معترض ہويا کردے نيں لیکن اوہ گل بھُل جاتےہاں؛بلکہ مدینہ کےیہودیاں نے وی مسلماناں دے خلاف سازشاں وچ رومیاں نوں مسلماناں اُتے حملہ آور ہونے دی ترغیب دینے وچ خاص طور اُتے کوشش کيتی سی اوراب نجران دے عیسائی وی مسلماناں دے بیچ رہ کے رومی سلطنت دے لئی جو برسر پرخاش سی جاسوسی اورہر قسم دی مخالف اسلام سازشاں دے کامیاب بنانے وچ مصروف سن ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ملکِ عرب دے عیسائیاں اوریہودیاں دی سود خوری اورمخالف اسلام سازشی کار روائیاں توں واقف سن ،آپ مسلماناں نوں یہودیاں اورعیسائیاں دی ہمسائیگی توں اس لئی بچانا چاہندے سن کہ اُنہاں دی ایہ بد عادات کدرے مسلماناں وچ سرایت نہ کرجاواں،اس لئی آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے نجران دے عیسائیاں توں جو عہد نامہ کيتا سی، اس وچ اک ایہ شرط وی سی کہ عیسائی سود خوری دی عادت ترک کردین گے تے ايسے وجہ توں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے وصیت فرمائی سی کہ ملک عرب وچ یہودی تے عیسائی نہ رہنے پاواں، نجران دے نصرانیاں نے ہر قل دے نال ہمدردانہ طرز عمل اختیار کرکے تے سود خوری نوں ترک نہ کرکے اپنے آپ نوں خود ہی اس سلوک دا مستحق بنالیا سی کہ اُنہاں نوں ملک عرب توں جلا وطن کردتا جائے آج کل وی اسيں یہودیاں دی جلا وطنیاں دا حال اخبارات وچ پڑھیا کردے نيں ،جو اُنہاں نوں یورپ دے متمدن ملکاں توں جبریہ اختیار کرنی اوراپنی جائداداں حسرت دے نال چھوڑنی پڑدی نيں، انہاں جلاوطنیاں دے مقابلے وچ نجران دے نصرانیاں دی جلا وطنی تاں اک رحمت سی نہ کہ مصیبت۔
جنگ یرموک وچ رومی لشکر شکست فاش کھا کر بھجیا اورمقامِ فحل وچ جاکے رُکیا ہرقل نے احکام جاری کيتے جنہاں دے موافق فحل وچ وی تے [[دمشق]] وچ وی رومی لشکر عظیم مقابلہ دے لئی فراہم ہوگیا، دمشق دی خوب مضبوطی کرلئی گئی، اورفلسطین وحمص دی طرف توں بوقت ضرورت دمشق والےآں نوں ہور کمک بھیجنے دا اہتمام وی ہوگیا، افواج دمشق دا سپہ سالار اعظم ہرقل نے نسطاس بن نسطورس نوں مقرر کيتا اورہامان نامی بطریق دمشق دا گورنر پہلے توں اوتھے موجود سی اسلامی لشکر حالے یرموک ہی وچ خیمہ زن تھا،حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ نے فاروقؓ اعظم دے حکم دے موافق لشکرِ عراق اُتے جو خالد بن ولیدؓ دے ہمراہ عراق توں آیا تھا،ہاشم بن عتبہ نوں امیر مقرر کرکے عراق دی جانب روانہ کردتا،اک دستہ فوج فحل دی جانب روانہ کيتا، باقی فوج دے چند حصے کرکے اک حصہ ذوالکلاعؓ دی سرداری وچ روانہ کيتا کہ دمشق اورحمص دے درمیان مقیم رہ کے اُس فوج نوں جو ہر قل حمص توں دمشق والےآں دی کمک نوں روانہ کرے روکاں، اک حصہ نوں فلسطین ودمشق دے درمیان متعین کيتا کہ فلسطین دی طرف توں رومی فوجاں نوں دمشق دی جانب نہ آنے داں، باقی فوج لے کے حضرت ابو عبیدہؓ خود دمشق دی جانب متوجہ ہوئے،دمشق پہنچنے توں پہلے مقام غوطہ نوں فتح کيتا،آخر ماہِ رجب ۱۳ ھ وچ اسلامی لشکر نے دمشق دا محاصرہ کرلیا،شہر وچ کافی فوج سی، لیکن رومیاں دی جرأت نہ ہوئی، کہ میدان وچ نکل کے مسلماناں دا مقابلہ کردے انہاں نے شہر دی مضبوط فصیلاں اوراپنے سامان مدافعت دی پناہ لینی مناسب سمجھی، حضرت ابو عبیدہؓ بن جراح باب الحابیہ دی جانب خیمہ زن ہوئے،حضرت خالد بن ولیدؓ اورحضرت عمروبن العاصؓ باب توما دی جانب اُترے،حضرت شرجیلؓ بن حسنہ فرادیس دی جانب اوریزید بن ابی سفیان باب صغیر وباب کیسان دی جانب فروکش ہوئے، اس طرح دمشق دے چاراں طرف اسلامی لشکر نے محاصرہ ڈال دتا،محصورین شہر دی فیصلےآں اُتے چڑھ کر کدی پتھراں دی بارش منجنیقاں دے ذریعہ کردے کدی تیراں دا مینہ برساندے مسلمان وی اُنہاں دے جواب دینے وچ کوتاہی نہ کردے اس طرح ایہ محاصرہ ماہ رجب ۱۳ھ توں ۱۶محرم ۱۴ ھ تک چھ مہینے جاری رہیا، ہر قل نے حمص توں دمشق والےآں دی کمک دے لئی جو فوجاں روانہ کيتياں اُنہاں نوں ذوالکلاعؓ نے دمشق تک پہنچنے نہ دتا؛کیونجے اوہ ايسے غرض دے لئی دمشق وحمص دے درمیان مقیم سن جدوں چھ مہینے گذر گئے تاں دمشق والے ہر قل دی امداد توں مایوس ہوگئے اوراُنہاں وچ مقابلہ کرنے دا جوش کم ہونے لگیا تاں حضرت ابو عبیدہؓ بن جراح نے اس حالت توں بروقت مطلع ہوکے تے محاصرہ نوں زیادہ طول دینا مناسب نہ سمجھ کر ہر سمت دے سرداراں نوں حکم دتا کہ کل شہر اُتے حملہ آوری ہوئے گی۔
مسلماناں دی اس جنگی تیاری اورحملہ آوری دا حال معلوم کرکے امراء دمشق دے اک وفد نے باب توما دی جانب توں حضرت خالد بن ولیدؓ دے پاس آکر امان طلب کيتی،حضرت خالد بن ولید نے اُنہاں نوں امان نامہ لکھدتا اوربلا مقابلہ شہر دے اندر داخل ہوئے،خالد بن ولیدؓ نے جو امان نامہ دمشق والےآں نوں لکھ دتا اُس دا مضمون اس طرح سی۔
‘‘خالد بن ولیدؓ نے دمشق والےآں نوں ایہ رعایتاں دتی نيں کہ جدوں اسلامی لشکر دمشق وچ داخل ہوئے گا تاں دمشق والےآں نوں امان دتی جائے گی اُنہاں دی جان ومال اورگرجاں اُتے کوئی تصرف نہ کيتا جائے گا نہ شہر دمشق دی شہر پناہ منہدم کيتی جائے گی نہ کسی مکان نوں مسمار ومنہدم کيتا جائے گا،اسلامی لشکر دا کوئی شخص شہر والےآں دے کسی مکان وچ سکونت اختیار نہ کريں گا، مسلمان اوران دا خلیفہ بجز نیکی دے کوئی بُرا سلوک دمشق والےآں توں نہ کرن گے جدوں تک کہ دمشق والے جزیہ ادا کردے رہیاں گے’’
ادھر خالد بن ولیدؓ صلح دے ذریعہ شہر وچ داخل ہوئے،ٹھیک اُسی وقت باقی ہر سہ جوانب توں اسلامی سردار سیڑھیاں لگیا لگا کر تے دروازے توڑ توڑ کر قہر وغلبہ دے نال شہر وچ داخل ہوئے،وسط شہر وچ خالدؓ تے ابو عبیدہؓ دی ملاقات ہوئی،ابو عبیدہؓ نے کہیا کہ اساں شہر نوں بزور شمشیر فتح کيتا اے ،خالد بن ولیدؓ نے کہیا کہ ميں نے بمصالحت شہر اُتے قبضہ کيتا اے، بعض روایات دی رُو توں معلوم ہُندا اے کہ بطریق ہامان نے خود امراء دمشق نوں بھیج کر خالد بن ولید توں عہد نامہ لکھوا لیا سی، اوروہ مسلماناں دے حملہ دی طاقت اورتھلے نوں دیکھنا چاہندا سی کہ جے مسلمان اپنے متفقہ حملے اورپوری کوشش وچ ناکام رہے تے بزور شمشیر دمشق وچ داخل نہ ہوسکے تاں آئندہ وی مدافعت نوں جاری رکھیا جائے گا اورخالدؓ دے عہد نامہ نوں کوئی وقعت نہ دتی جائے گی۔
لیکن جے مسلمان اپنی اس کوشش وچ کامیاب ہوگئے تے زبردستی شہر وچ داخل ہوئے تاں اس عہد نامہ دے ذریعے اُس برتاؤ توں محفوظ رہن گے،جو بزور شمشیر فتح کيتے ہوئے شہر دے نال آئین جنگ دے موافق کيتا جاندا اے ادھر ابو عبیدہؓ بزور شمشیر شہر وچ داخل ہوئے اوراُدھر دمشق والےآں نے خود دروازہ کھول کر خالد بن ولیدؓ نوں شہر دے اندر بلالیا،بہر حال کوئی گل ہوئی،ایہ ضرور ہويا کہ خالد بن ولیدؓ بذریعہ مصالحت داخل دمشق ہوئے تے ابو عبیدہؓ بن جراح بزورِ شمشیر۔
وسط شہر وچ جدوں دونے سردار ملاقی ہوئے تاں ایہ مسئلہ در پیش ہويا کہ دمشق بزور شمشیر مفتوح سمجھیا جائے یا بمصالحت،بعض شخصاں نے کہیا کہ خالد بن ولیدؓ چونکہ افواجِ اسلامی دے سپہ سالار اعظم نہ سن ،لہذا اُنہاں دا عہد نامہ جائز نئيں سمجھیا جائے گا ایسا عہد نامہ صرف ابو عبیدہؓ لکھ سکدے سن ،حضرت ابو عبیدہؓ نے فرمایا کہ مسلماناں دا کوئی اک معمولی سپاہی وی جو عہد تے اقرار کرلے گا اوہ تمام مسلماناں نوں تسلیم کرنا پئے گا لہذا خالد بن ولیدؓ دا عہد نامہ جائز سمجھیا جائے گا ،اس اُتے ایہ رائے پیش کيتی گئی کہ وسط شہر توں باب توما تک نصف شہر بذریعہ مصالحت سمجھیا جائے گا، اورباقی نصف شہر بذریعہ شمشیر مسخر تصور کيتا جائے؛ لیکن حضرت ابو عبیدہؓ نے اسنوں وی پسند نہ فرمایا تے تمام شہر خالد بن ولیدؓ دے عہد نامہ دے موافق بمصالحت مفتوح سمجھیا گیا اوران تمام گلاں اُتے سختی توں عمل درآمد کيتا گیا جنہاں دی نسبت خالد بن ولیدؓ نے اپنے عہد نامے وچ تصریح فرمادی سی،ابن خلدون دی روایت دے موافق خالد بن ولیدؓ بزور شمشیر باب توما دی طرف توں داخل ہوئے ،تو شہر والےآں نے باقی دروازےآں دے سامنے والے سرداراں توں مصالحت کرکے اُنہاں نوں فوراً بمصالحت شہر وچ داخل کيتا، بہرحال مسلماناں نے دمشق والےآں دے نال مصالحانہ سلوک کيتا تے شہر والےآں نوں کوئی آزار نئيں پہنچایا ابو عبیدہؓ بن جراح نے یزید بن ابی سفیان نوں دمشق دا عامل مقرر کيتا اوررومی سرداراں ہور سپاہیاں نوں دمشق توں نکل کے جتھے اُنہاں دا جی چاہیا چلے جانے دتا۔
جنگ فحل
[سودھو]یزید بن ابی سفیانؓ نوں دمشق وچ ضروری جمعیت دے نال چھڈ کے حضرت ابو عبیدہ بن جراح دمشق توں مقامِ فحل دی جانب ودھے جتھے ہر قل دا نامی سردار سقلاء بن مخراق لکھاں آدمیاں دا لشکر لئے ہوئے پيا تھا،دمشق توں روانہ ہُندے وقت حضرت ابوعبیدہؓ نے خالد بن ولیدؓ نوں مقدمۃ الجیش کا،شرجیل بن حسنہ نوں قلب دا ،عمرو بن عاصؓ نوں میمنہ کا، ضرار بن ازدر ؓ نوں سواراں دا ،عیاض بن غنمؓ نوں پیاداں دا افسر مقرر کيتا تے خود میسرہ وچ رہے،فحل دے نیڑے پہنچ کے اسلامی لشکر اپنے اپنے سرداراں دی ماتحتی وچ مناسب موقعاں اُتے خیمہ زن ہويا،آدھی رات دے وقت رومیاں نے مسلماناں دے قلب لشکر اُتے حملہ کيتا،شرجیل بن حسنہؓ مقابل ہوئے،لڑائی دا شور وغل سُن کر تمام مسلمان سردار اپنا اپنا لشکر لے کے میدان وچ آگئے تے ہنگامہ زور خورد پوری شدت اورتیزی توں گرم ہويا،ایہ لڑائی کئی دن تک جاری رہی جس طرح دن نوں معرکۂ دا رزار گرم رہندا تھا،اسی طرح رات نوں وی جاری رہندا سی آخر رومی سردار سقلاء میدان جنگ وچ ايسے ہزار رومیاں نوں مسلماناں دے ہتھ توں قتل کراکر خود وی مقتول ہويا ،بقیہ السیف نے راہ فرار اختیار کيتی تے مسلماناں دے لئی بے شمار مالِ غنیمت چھڈ گئے،فتح فحل دے بعد اسلامی لشکر ہسیان دی جانب ودھیا۔
=فتح بیسان
[سودھو]بیسان دے نیڑے پہنچ کے معلوم ہويا کہ ایتھے وی سخت مقابلہ کرنا پئے گا،اسلامی لشکر نے شہر وقلعہ دا محاصرہ کرلیا ايسے حالت وچ خبر پہنچی کہ اک رومی سردار زبردست فوج لئے ہوئے دمشق دی جانب گیا اے تاکہ اسنوں مسلماناں دے قبضے توں کڈ لے ایہ خبر سُن کر ابو عبیدہؓ نے خالد بن ولیدؓ نوں سواراں دا اک دستہ دے کے دمشق دی جانب روانہ کيتا رومی سردار جدوں دمشق دے نیڑے پہنچیا تاں یزید بن ابی سفیانؓ عامل دمشق اُس دے مقابلہ نوں نکلے تے ہنگامۂ جدال وقتال گرم ہويا عین معرکۂ جنگ وچ رومیاں دے پِچھے توں خالد بن ولیدؓ پہنچ کے حملہ آور ہوئے اوراس رومی لشکر توں اک شخص وی بچ کر بھاگنے دا موقع نہ پاس دا،سب دے سب میدان وچ کھیت رہے،حضرت خالد بن ولیدؓ ایتھے توں فارغ ہُندے ہی واپس ابو عبیدہؓ دی خدمت وچ پہنچ گئے،بسیان والےآں نے اول مسلماناں دا مقابلہ کرنے تے حملہ آور ہونے وچ کمی نئيں کيتی لیکن بالآخر اپنے آپ نوں اسلامی لشکر کے مقابلے دے قابل نہ پاکر صلح کيتی درخواست دی اوراسلامی سپہ سالار نے بخوشی اس درخواست نوں منظور کرکے اہل بسیان اُتے جزیہ مقرر کيتا اوراک عامل اوتھے مقرر فرمادتا،حضرت ابو عبیدہؓ نے ابو الاعوراسلمیؓ نوں اک دستہ فوج دے کے طبریہ دی جانب روانہ کيتا سی ،اہل طبریہ نے بیسان والےآں دا انجام دیکھ کے ابوالاعور نوں بمصالحت شہر سپر د کردتا۔
صیداء ،عرقہ، حبیل،بیروت دی فتح
[سودھو]یزید بن ابی سفیانؓ نے دمشق دے انتظام اُتے قابو پاکر اپنے بھائی معاویہ بن ابی سفیان نوں اک دستہ فوج دے کے عرقہ دی جانب روانہ کيتا،انہاں نے عرقہ نوں فتح کرلیا،فیر یزید بن ابی سفیان صیداء حبیل وبیروت دی طرف متوجہ ہوئے اورمعمولی زود خورد دے بعد انہاں تمام تھاںواں اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا اس طرح دمشق اورتمام علاقہ اردن مسلماناں دے قبضہ وچ آگیا۔
فتح یرموک دے بعد ملک شام وچ مذکورہ بالا فتوحات مسلماناں نوں حاصل ہوچکياں تاں انہاں نے ہن حمص دی طرف جتھے قیصر ہرقل فروکش سی ودھنے دی تیاریاں کيتياں ہن ملک شام تے رومی لشکراں دے نال مسلماناں دی معرکہ آرائیاں دے حالات وواقعات بیان کرنے توں پیشتر مناسب معلوم ہُندا اے کہ ملکِ عراق دے انہاں حالات وواقعات نوں وی بیان کردتا جائے،جو خلافت فاروقی دی ابتدا توں لے کے ہن تک وقوع پذیر ہوئے سن، جے اسيں ملکِ شام دے واقعات دی سیر کردے ہوئے دور تک آگے ودھ گئے تاں فیر ملکِ عراق دے حالات بہت زیادہ پِچھے ہٹ کر شروع توں مطالعہ کرنے وچ اوہ لطف حاصل نہ ہوسکے گا جو شامی وعراقی معرکہ آرائیاں دی متوازی سیر اورتطابق زمانی دے صحیح تصور توں حاصل ہوسکدا اے۔
ابو عبید بن مسعود دا پہلا کارنامہ
[سودھو]وپر ذکر آچکيا اے کہ فاروقِ اعظمؓ نے اپنی خلافت دے پہلے ہی ہفتے وچ مثنیٰ بن حارثہؓ ،سعد بن عبیدؓ ،سلیط بن قیسؓ اورابو عبید بن مسعودؓ نوں عراق دی جانب روانہ کردتا تھا،مثنیٰ بن حارثہؓ، مدینہ منورہ توں توباقی مذکورہ سرداراں دے نال ہی روانہ ہوئے سن ،لیکن ابو عبید بن مسعودؓ جو لشکر عراق دے سپہ سالار اعظم بنا کے بھیجے گئے سن ،راستے دے عرب قبیلے توں وی لوکاں نوں ہمراہ لیندے ہوئے تے قیام کردے ہوئے گئے اس لئی اوہ عراق وچ مثنیٰ بن حارثہؓ توں اک ماہ بعد پہنچے،مثنیٰ بن حارثہؓ نے حیرہ وچ پہنچ کے دیکھیا کہ ایرانیاں نے تمام رؤساءِ عراق نوں مسلماناں دی مخالفت اُتے آمادہ کردتا اے ایران دے دربار مدائن وچ خراسان دا گورنر رستم آکر قابو یافتہ ہوگیا اے ،اُس نے فوجی تنظیم اورانتظامی سررشتاں نوں خوب مضبوط کرلینے دے علاوہ قبیلے نوں مسلماناں دے خلاف آمادہ کرلینے وچ وی کامیابی حاصل کرلئی اے ،سو اد اورحیرہ دے مرزبان لڑائی دے لئی تلے ہوئے بیٹھے نيں،مثنیٰ بنؓ حارثہ دے پہنچنے اُتے رستم نے اک زبردست فوج مثنی دے مقابلہ نوں روانہ کيتی، دوسری زبردست فوج شاہی خاندان دے اک بہادر وتجربہ کار سپہ سالار نرسی دے ماتحت مقام کسکر دی جانب بھیجی اورتیسرا عظیم الشان لشکر جابان نامی سردار دے ماتحت نشیبی فرات دے سمت روانہ کيتا جس نے مقام نمارق وچ آکر چھاؤنی ڈال دی،حضرت مثنیؓ نے حیرہ توں نکل کے مقام خفان وچ قیام کيتا،اِنّے وچ ابو عبید بن مسعودؓ پہنچ گئے، انہاں نے تمام فوج دی سپہ سالاری اپنے ہتھ وچ لے لی مثنیٰ بن حارثہؓ نوں سواراں دی سرداری سپرد کرکے مقام خفان ہی وچ چھڈیا، اورخود مقام نمارق وچ جابان اُتے حملہ آور ہوئے، وڈی خونریز جنگ ہوئی، آخر ابو عبیدؓ نے بذات خود اللہ اکبر کہہ کے لشکر ایرانی اُتے سخت حملہ کيتا اوراُنہاں دی صفوف نوں درہم برہم کرکے جمعیت نوں منتشر کردتا،مسلماناں نے اپنے سپہ سالار دی اقتدا وچ جی توڑ کر ایداں دے شیرانہ وجواں مردانہ حملے کيتے کہ ایرانی میدان خالی چھڈ کے بھج نکلے، ایرانی سپہ سالار جابان نوں اسلامی لشکر کے اک بہادر مطر بن فضہ ربیعی نے گرفتار کرلیا جس نوں ایہ معلوم نہ سی کہ ایہ سپہ سالار اے، جابان نے اس توں کہیا کہ تسيں مینوں گرفتار کردے کیہ کروگے وچ تسيں نوں دونہایت قیمتی غلام داں گا، تسيں مینوں امان دے دو،مطر نے اسنوں امان دے کے چھڈ دتا جدوں اوہ چھُٹ کر چلا تاں اک اورشخص نے اسنوں پہچان کر گرفتار کرلیا اورحضرت ابو عبید بن مسعودؓ دے پاس لیایا کہ ایہ ایرانی سپہ سالار اے ،اس نے دھوکہ دے کے امان حاصل کيتی سی، حضرت ابو عبیدؓ نے مطر بن فضہ نوں بُلیا کے پُچھیا تاں انہاں نے کہیا کہ ہاں ميں نے اسنوں امان دتی اے ،ابو عبیدؓ نے فرمایا کہ جدوں اک مسلمان نے اسنوں امان دے دتی اے ،تو ہن اس دے خلاف عمل در آمد کرنا کسی مسلمان نوں جائز نئيں ہوسکدا،ایہ کہہ کے جابان نوں بہ حفاظت میدان جنگ توں رخصت کردتا،جابان اوتھے توں روانہ ہوکے اپنی مفرور فوج توں جاملا تے ایہ تمام فراری مقامِ کسکر وچ نرسی دے پاس پہنچے:
فتح کسکر
[سودھو]نرسی پیشتر توں تیس ہزار فوج لئے ہوئے کسکر وچ مقیم تھا،اب جابان اوراُس دی ہزیمت خوردہ فوج وی اُس دے پاس آگئی، دربار ایران نوں جدوں جابان دی شکست دا حال معلوم ہويا تاں رستم نے مدائن توں اک عظیم الشان فوج جالینوس نامی سردار دی سرکردگی وچ نرسی دی امداد دے لئی کسکر دی جانب روانہ کيتی،مگر حضرت ابو عبیدہؓ بن مسعود ثقفی نے جالینوس دے پہنچنے توں پہلے ہی نشیبی کسکر کے مقام سقاطیہ وچ نرسی دے نال جنگ شروع کردتی،نرسی دے نال شاہی خاندان دے دو اورماتحت سردار سن، انہاں ایرانی شہزادےآں نے قلب اورمیمنہ ومیسرہ نوں اپنے ہتھ وچ لے کے حملہ کيتا، مسلماناں دی فوج وچ قلب لشکر نوں حضرت ابو عبید لئے ہوئے سن حضرت سعد بن عبیدؓ میمنہ دے سردار سن ،اورحضرت سلیط بن قیسؓ میسرہ دے حضرت مثنیٰ مقدمۃ الجیش دے افسر سن، نہایت زور شور دے نال لڑائی شروع ہوئی،مثنیٰ بن حارثہؓ نے جدوں دیکھیا کہ لڑائی طول کھچ رہی اے ،تو انہاں نے اپنے دستے نوں جدا کرکے اورچار کوس دا چکر کٹ کر ایرانی فوج دے عقب وچ پہنچ کے حملہ کيتا،نرسی نے اس غیر مترقبہ حملہ نوں روکنے دے لئی اپنی فوج دے اک حصہ نوں اُس طرف متوجہ کيتا حضرت سعدؓ بن عبید نے اک زبردست حملہ کيتا اورخاص نرسی دے سرپر جاپہنچے ،ابو عبیدؓ وی صفاں نوں چیردے اوردرہم برہم کردے ہوئے ایرانی لشکر کے سمندر وچ شناوری کرنے لگے ایہ حالت دیکھ کے مسلماناں نے نعرہ تکبیر دے نال اک زبردست حملہ کيتا کہ ایرانی میدان نوں خالی کرنے لگے،نرسی سعدؓ بن عبید دے مقابلہ وچ نہ جم سکیا اورجان بچا کر پِچھے ہٹا نرسی دے بھجدے ہی تمام لشکر بھج پيا حضرت مثنیٰ نے مفرور ین دا تعاقب کيتا اورباقی لشکر نے قیدیاں نوں سنبھال کر ایرانیاں دے خیمےآں تے بازاراں اُتے قبضہ کيتا، اس دے بعد ابو عبیدؓ نے مثنیٰ ،عاصمؓ، اورسلیطؓ نوں فوجی افسر دےکر ارد گرد دے اُنہاں تھاںواں دی طرف روانہ کيتا جتھے ایرانی لشکر کے موجود ہونے دی خبر پہنچی سی، انہاں سرداراں نے ہر جگہ فتح حاصل کرکے تمام علاقہ سواد نوں تسخیر کرلیا۔
جنگ باقشیا
[سودھو]جالینوس کسکر تک نہ پہنچنے پایا سی کہ نرسی نوں شکست فاش حاصل ہوگئی اس شکست دی خبر سُن کر اوہ بافشیا وچ رک گیا ،ابو عبیدؓ نے سقاطیہ اورکسکر توں روانہ ہوکے باقشیا وچ جالینوس اُتے حملہ کيتا اورجالینوس تابِ مقاومت نہ لیا کے اوتھے توں بھج اورمدائن وچ جاکے دم لیا۔
ابوعبیدؓ مسعود ثقفی دا آخری کارنامہ
[سودھو]جالینوس جدوں شکست کھا کر مدائن وچ پہنچیا تاں تمام دربار اوردارالسلطنت وچ ہلچل مچ گئی ،رستم نے جو سلطنتِ ایران دا مدار المہام سی ،سردربار اعلان کيتا کہ کون سابہادر اے جولشکر عرب دی پیش قدمی نوں روک سکدا اے اوراب تک دی ایرانی شکستاں دا انتقام عرباں توں لے سکدا اے سب نے بالاتفاق کہیا کہ بہمن جادویہ دے سوا اورکوئی ایسا تجربہ کار اوربہادر سپہ سالار نظر نئيں آتا ؛چنانچہ بہمن جادویہ نوں رستم نے تن ہزار فوج اورتین سو جنگی ہتھ ہور ہر قسم دا سامان جنگ اورسامان رسد دے کے روانہ کيتا اوراس دی کمک دے لئی جالینوس نوں مقرر کرکے بہمن جادویہ توں کہیا کہ جے ہن دی مرتبہ وی جالینوس میدان توں بھجیا تاں ضرور اُس دی گردن اڑرادی جائے گی بہمن جادویہ نوں درنش دا دیانی وی دتا گیا، جس دی نسبت ایرانیاں دا عقیدہ سی کہ جس فوج دے نال ایہ جھنڈا ہُندا اے اسنوں کدی شکست نئيں ہُندی،بہمن جادویہ پورے سازوسامان اوروڈے کرو فر دے نال مدائن توں روانہ ہويا راستے وچ جس قدر شہر اورقصبے تے قرئیے آتے سن ،بہمن جادویہ ہر جگہ توں لوکاں نوں عرب دے مقابلہ اُتے آمادہ کرکے اپنے نال لیندا جاندا تھا،ایتھے تک کہ اوہ دریائے فرات دے کنارے مقام قس ناطف وچ آکر مقیم ہويا، ادھر توں ابو عبید بن مسعودؓ اس لشکر عظیم دی آمد دا حال سُن کر مقام کسکر توں روانہ ہوئے تے دریائے فرات دے اس کنارے اُتے مقام مروحہ وچ مقیم ہوئے چونکہ دریائے فرات وچکار حائل تھا،لہذا دونے لشکر چند روز تک خاموش پئے رہے بالآخر فریقین دی رضامندی توں دریائے فرات اُتے پُل تیار کيتا گیا،جب پُل بن دے تیار ہوگیا، تاں بہمن جادویہ نے ابو عبیدؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں دریا نوں عبور کرکے اس طرف آتے ہوئے یا سانوں دریا دے اس طرف بلاندے ہو، اگرچہ دوسرے سرداراں دی رائے ایہی سی کہ اہل فارس نوں دریا دے اس طرف بلیانا چاہیدا لیکن ابو عبیدؓ نے ایہی پسند کيتا کہ اسيں دریا دے اس پار جاکے ایرانیاں دا مقابلہ کرن ؛چنانچہ اوہ اسلامی لشکر لے کے دریا دے اس طرف گئے اوتھے ایرانی لشکر تے دریائے فرات دے درمیان بہت ہی تھوڑا سا میدان تھا،جو لشکر اسلام دے پہنچنے توں کھچا کھچ بھر گیا،بہر حال صفاں آراستہ کرکے فریقین نے میدان دا رزار گرم کيتا، بہمن جادویہ نے ہاتھیاں دی صف نوں لشکر کے آگے رکھیا، اُنہاں اُتے تیر انداز بیٹھے ہوئے سن، اوروہ لشکر اسلام اُتے تیر اندازی کررہے سن مسلماناں دے گھوڑےآں نے اس توں پیشتر کدی ہاتھی نہ دیکھے سن لہذا جدوں مسلمان حملہ آور ہُندے اُنہاں دے گھوڑے ہاتھیاں نوں دیکھ کے بدکتے اوربے قابو ہوکے ادھر ادھر بھجدے لڑائی دا ایہ عنوان دیکھ کے ابو عبیدؓ نے حکم دتا کہ پیادہ ہوکے حملہ کرو، ایہ حملہ وڈی جانبازی ومردانگی دے نال کيتا گیا،لیکن ہاتھیاں نے جدوں اسلامی صفوف اُتے حملہ کرنا اورکچلنا شروع کيتا تاں مسلماناں دی صفاں درہم برہم ہونے لگياں ابو عبیدؓ نے بلند آواز توں لوکاں نوں جرأت دلائی اورکہیا کہ ہاتھیاں دی سونڈاں نوں تلوار توں کٹو، ایہ کہہ کے انہاں نے خودہاتھیاں اُتے حملہ کيتا،اوراَگڑ پِچھڑ کئی ہاتھیاں دی سونڈاں کٹ کر انہاں دے اگلے پاؤں تلوار دی ضرب توں کٹے اوراس طرح ہاتھیاں نوں گرا کر اُنہاں دے سواراں نوں قتل کيتا۔
اپنے سپہ سالاراں دی ایہ بہادری دیکھ کے دوسرےآں نوں وی جرأت ہوئی تے مسلماناں نے ایرانی ہاتھیاں دے مقابلہ وچ شیرانہ حملے کيتے عین اس حالت وچ کہ معرکہ کارزار تیزی توں گرم تھا،حضرت ابو عبیدؓ بن مسعود سپہ سالار لشکر اسلام اُتے جنگی ہاتھی نے حملہ کيتا،ابوعبیدؓ نے نہایت چاپکدستی توں تلوار دا وار کيتا اورہاتھی دی سونڈ کٹ کر وکھ جاپئی لیکن ہاتھی نے ايسے حالت وچ آگے ودھ کے اُنہاں نوں گرادتا اورسینے اُتے پاؤں رکھ دتا جس توں انہاں دی پسلیاں چور چور ہوگئياں ابو عبیدؓ دی شہادت دے بعد اُنہاں دے بھائی حکم نے فورا آگے ودھ کے علم اپنے ہتھ وچ لیا لیکن اوہ وی ہاتھی اُتے حملہ آور ہوکے ابو عبید دی طرح شہید ہوگئے اُنہاں دے بعد قبیلہ بنو ثقیف دے تے چھ آدمیاں نے اَگڑ پِچھڑ علم ہتھ وچ لیا تے جام شہادت نوش دی آٹھواں شخص جنہاں نے علم نوں سنبھالیا مثنی بن حارثہ سن انہاں نے علم ہتھ وچ لیندے ہی مدافعت تے استقامت وچ جرأت دا اظہار کيتا لیکن لوک اپنے ست سرداراں نوں اَگڑ پِچھڑ قتل ہُندے دیکھ کے تے ہاتھیاں دی حملہ آوری دی تاب نہ لیا کے فرار اُتے آمادہ ہوچکے سن اُنہاں بھاگنے والےآں نوں روکنے دے لئی عبداللہ بن مرثد ثقفی نے جاکے پُل دے تختے توڑدئے اوررسے کٹ دتے اورکہیا کہ لوگو ہن بھاگنے دا راستہ وی بند ہوگیا لہذا مرو جس طرح تواڈے بھائی اورتواڈے سردار شہید ہوچکے نيں پُل دے ٹوٹنے توں ایہ خرابی واقع ہوئی کہ لوک دریا وچ کود نے اورپانی وچ غرق ہونے لگے ،حضرت مثنی بچی کھچی فوج نوں سمیٹ کر اورابو مجہن ثقفی وغیرہ سرداراں نوں ہمراہ لے کے میدان وچ ڈٹ کر کھڑے ہوگئے ،نال ہی پُل دے تیار کرنے دا حکم دتا اورتمام لشکر وچ اعلان کرایا کہ وچ ایرانی لشکر نوں آگے ودھنے توں روکے ہوئے ہاں حضرت مثنیٰ وڈی بہادری تے جانبازی دے نال ایرانیاں دے حملے نوں روکیا اورجب مسلمان دریا دے دوسری طرف عبور کرگئے تب سب توں آخر وچ خود پُل دے راستے اس طرف آئے مسلماناں دی تعداد نو ہزار سی،جس وچوں چار ہزار تے بروایت ہور چھ ہزار شہید ہوگئے،حضرت سلیمان بن قیسؓ ،عتبہؓ، وعبداللہؓ پسران قبطی بن قیسؓ ،عبادہ بن قیسؓ بن المسکن، ابو امیہ فزاریؓ وغیرہ صحابی وی انہاں نوں شہدا وچ شامل سن ،ایرانیاں دے وی چھ ہزار آدمی مارے گئے لیکن ہن تک دی تمام لڑائیاں دے مقابلہ وچ مسلماناں دا اس لڑائی وچ نسبتاً زیادہ نقصان ہويا اوراسی لڑائی وچ ایسا اتفاق وی ہويا کہ مسلمان ایرانیاں دے مقابلہ توں فرار وی ہوئے،لیکن ہر اک شخص جو فرار دی عار گورا کرنے اُتے مجبور ہويا مدت العمر ندامت وشرمندگی توں لوکاں نوں اپنا منہ نہ دکھانا چاہندا سی، بہمن جادویہ دی اِنّی ہمت نہ سی کہ اوہ فرات نوں عبور کرکے مسلماناں اُتے جو بہت ہی تھوڑے تے خستہ حالت وچ رہ گئے سن حملہ آور ہُندا اوہ اوتھے توں مدائن دی جانب چل دتا،ایہ لڑائی ماہ شعبان ۱۳ ھ نوں واقع ہوئی۔
جنگ یویب
[سودھو]حضرت فاروق اعظمؓ نوں جدوں ابو عبیدہؓ بن مسعود ثقفی دی شہادت تے مسلماناں دے نقصان عظیم دا حال معلوم ہويا تاں انہاں نے خاص اہتمام دے نال ایرانیاں دے مقابلہ دی تیاریاں شروع کيتياں،قبیلے دی طرف قاصد بھیجے تے لوکاں نوں لڑائی دے لئی ترغیب دتی ؛چنانچہ متعد د قبیلے فاروق اعظم ؓ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے مدینہ منورہ توں مثنی بن حارثہ دی امداد دے لئی عراق دی طرف روانہ کيتے گئے حضرت مثنی نے وی عراق عرب وچ فوجی بھرتی جاری کرکے اک نويں فوج عراق عرب دی مرتب فرمالی سی۔
ان تیاریاں دا حال دوبارہ ایران نوں معلوم ہويا تاں اوتھے توں رستم (ایران دا وزیر اعظم اوروزیرجنگ) نے مہران ہمدانی نوں سالارجنگ بناکر بارہ ہزار انتخابی فوج دے نال روانہ کيتا،مہران دے انتخاب دی وجہ ایہ وی سی کہ اُس نے ملکِ عرب وچ تربیت وپرورش پائی سی، اوروہ اہل عرب اورعربی لشکر دی قوت دا صحیح اندازہ کر سکدا تھا،حضرت مثنیٰ نے مہران ہمدانی دی روانگی دا حال سُن کر اپنی تمام افواج نوں دریائے فرات دے کنارے مقام بویب وچ مجتمع کيتا،مہران وی بویب دے بالمقابل فرات دے دوسرے کنارے پہنچ کے خیمہ زن ہويا تے مثنیٰ بن حارثہ دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں خود دریائے فرات نوں عبور کرکے اس طرف آؤ،یا سانوں دریائے فرات دے عبور کرنے دا موقع دو، کہ اسيں اُس طرف آکر صفوف آراستہ کرن،حضرت مثنیٰ چونکہ گزشتہ جنگ وچ دریا دے عبور کرنے دا تلخ تجربہ دیکھ چکے سن، لہذا انہاں نے جواباً کہلا بھیجیا کہ تسيں ہی فرات نوں عبور کرکے اس طرف آجاؤ ؛چنانچہ مہران اپنی تمام ایرانی افواج اورجنگی ہاتھیاں نوں لے کے دریا دے اس طرف آیا اورسب توں آگے پیاداں نوں رکھ دے انہاں دے پِچھے ہاتھیاں دی صفاں نوں کھڑا کيتا جنہاں اُتے تیر انداز سوار سن ،داہنے کھبے سواراں دے دستے سن ادھر توں اسلامی فوج وی مقابلہ دے لئی صف بستہ ہوکے تیار ہوگئی،ایرانیاں نے حملہ کيتا مسلماناں نے انہاں دا وڈی پامردی تے جوانمردی دے نال مقابلہ کيتا ،طرفین توں خوف خوب داد شجاعت دتی گئی،بالآخر ایران نوں مسلماناں دے مقابلہ وچ شکست ہوئی،جب ایرانیاں نوں بھجدے ہوئے دیکھیا ،تو مثنیٰ بن حارثہؓ سپہ سالار اسلام نے دوڑ کر پل توڑ دتا تاکہ ایرانی بآسانی دریا نوں عُبور کرکے نہ بھج سکن،نتیجہ ایہ ہويا کہ بوہت سارے ایرانی قتل ہوئے تے بوہت سارے غرق دریا ہوئے،مہران ہمدانی میدان جنگ وچ ماریا گیا ایرانی لشکر کے تقریبا اک لکھ آدمی (بروایت ابن خلدون) اس لڑائی وچ مقتول ہوئے تے مسلماناں دے لشکر توں صرف سو آدمی شہید ہوئے،ایرانی لشکر توں جو بچ کر بھجے اُنہاں دا تعاقب مسلماناں نے مقام ساباط تک کيتا ،اس لڑائی دے بعد سواد توں دجلہ تک دا تمام علاقہ مسلماناں دے قبضہ وتصرف وچ آگیا ایہ لڑائی ماہ رمضان ۱۳ھ وچ ہوئی۔
بویب دی شکست
[سودھو]مہران دے قتل اورلشکر عظیم دی بربادی دا حال معلوم ہوکے نہ صرف دربار ایران ؛بلکہ تمام ملک ایران وچ کہرام برپا ہوگیا لڑائی دے اس نتیجہ دا حال سُن کر اک لکھ ایرانی اوراک سو عرب مقتول ہوئے،ہر شخص حیران ہوجاندا تھا،غرض ایرانیاں دے دلاں اُتے عرباں دی بہادری دا زبردست سکہ بیٹھ گیا اس وقت اگرچہ ایران دے تمام امور سلطنت رستم بن فرخ زاد دے ہتھ وچ سن ،لیکن تخت ایران اُتے برائے ناں اک عورت جو شاہی خاندان نال تعلق رکھدی سی تخت نشین سی، اس شکست فاش اورنقصان عظیم دا حال سُن کر ہر اک شخص دی بولی اُتے ایہ فقرہ جاری سی کہ عورت دی سلطنت وچ فوج دا فتح مند ہونا دشوار اے ؛چنانچہ تمام رؤسا ملک اورامرائے دربار نے شاہی خاندان دے اک نوجوان یزد جرد نوں تلاش کيتا اوراس عورت نوں تخت توں اُتار کر یزد جرد نوں تختِ سلطنت اُتے بٹھایا دربار وچ رستم اورفیروز دو سردار بہت قابویافتہ اوربااثر اورہور اک دوسرے دے مخالف تے رقیب سن انہاں دونے وچ مصالحت پیدا کيتی گئی یزد جرد دی عمر تخت نشینی دے وقت ۲۱ سال سی یزد جرد دے تخت نشین ہُندے ہی امراء ورؤساء نے اپنی مخالفتاں نوں فراموش کرکے ملک وسلطنت دی حفاظت وخدمت دے لئی کمر بنھی اورتمام اوہ صوبے دار جو دربار ایران دی بد انتظامیاں دے سبب بددل ہورہے سن یک لخت چستی تے مستعدی دا اظہار کرنے لگے تے سلطنت ایران وچ اک تازہ روح عرباں دے مقابلے دی پیدا ہوگئی، جنہاں صوبےآں اورشہراں اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوچکيا تھا،اُنہاں وچ بغاوت اورسرکشی دے طوفان برپا ہونے لگے،ایرانی چھاؤنیاں فوجاں توں پُر ہوگئياں،ایرانی قلعے سب مضبوط کردئے گئے، ایرانیاں دا سہارا پاکر بوہت سارے علاقے جو مسلماناں دے قبضے وچ سن باغی ہوئے ہو کے ایرانیاں دا دم بھرنے لگے۔
فاروق اعظمؓ نوں ایہ حالت مدینہ منورہ وچ ذیقعدہ دے مہینے وچ معلوم ہوئی،آپ نے اُسی وقت اک حکم تاں مثنی بن حارثہ دے ناں بھیجیا کہ ربیعہ اورمضر دے قبیلے نوں جو عراق تے مدینہ دے درمیان نصف راستے توں اس طرف آباد نيں،خود اپنے پاس طلب کرو اوراپنی جمعیت نوں اس طرح طاقتور بناؤ اورمخدوش علاقے نوں خالی کرکے سرحد عرب دی طرف سمٹ آؤ، نال ہی اپنے تمام عاملاں دے ناں احکام روانہ کيتے کہ ہر قبیلے نال جنگ جو لوک جہاد فی سبیل اللہ دے لئی بھیجے جاواں، انہاں احکام دی روانگی دے بعد آپ حج بیت اللہ دے لئی مدینہ توں مکہ معظمہ دی جانب روانہ ہوئے ،حج بیت اللہ توں فارغ ہوکے مدینہ منورہ واپس تشریف لیائے تاں ملک دے ہر حصے توں لوکاں دے گروہ آنے شروع ہوئے تے دیکھدے ہی دیکھدے تمام میدان مدینہ آدمیاں توں پُر نظر آنے لگیا فاروق اعظمؓ نے حضرت طلحہؓ نوں ہر اول دا سردار مقرر فرمایا زبیر بن العوام نوں میمنہ اُتے اورعبدالرحمن بن عوف نوں میسرہ اُتے مقرر فرما کر خود سپہ سالار بن دے اورفوج لے کے روانگی دا عزم فرمایا ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں بُلیا کے مدینہ منورہ وچ اپنا قائم مقام بنایا اورفوج لے کے مدینہ توں روانہ ہوئے تے چشمہ ضرار اُتے آکر قیام کيتا اس تمام فوج وچ لڑائی دے لئی وڈا جوش پیدا ہوگیا سی کیونجے خلیفہ وقت خود اس فوج دا سپہ سالار تھا،حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ نے فاروق اعظم دی خدمت وچ حاضر ہوکے عرض کيتا کہ آپ دا خود ایران جانا مناسب نئيں معلوم ہُندا ،فاروق اعظم ؓ نے تمام سرداران فوج تے عام لشکری لوکاں نوں اک جلسۂ عظیم وچ مخاطب کرکے مشورہ طلب کيتا،تو کثرت رائے خلیفۂ وقت دے ارادے دے موافق ظاہر ہوئی، یعنی لشکری لوکاں نے خلیفہ وقت دے حیثیت سپہ سالار ملک ایران دی طرف جانے نوں مناسب سمجھیا لیکن حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے فرمایا کہ وچ اس رائے نوں ناپسند کردا ہاں خلیفہ وقت دا خود مدینہ توں تشریف لے جانا خطرہ توں خالی نئيں؛ کیونجے جے کسی سردار نوں میدان جنگ وچ ہزیمت حاصل ہوئے تاں خلیفہ وقت بآسانی اُس دا تدارک کرسکدے نيں ؛لیکن خدانخواستہ خود خلیفہ وقت نوں میدان جنگ وچ کوئی چشم زخم پہنچے تاں فیر مسلماناں دے کم دا سنبھلنا دشوار ہوجائے گا ایہ سُن کر مدینہ منورہ توں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ وی بلوائے گئے تے تمام اکابر صحابہؓ توں اس دے متعلق مشورہ کيتا گیا،حضرت علیؓ تے تمام جلیل القدر صحابہؓ نے حضرت عبدالرحمن بن عوف دی رائے نوں پسند کيتا ،فاروق اعظم نے دوبارہ لشکری لوکاں نوں مخاطب کرکے فرمایا کہ وچ تواڈے نال خود عراق دی جانب جانے نوں تیار سی لیکن صحابہ کرام دے تمام صاحب الرائے حضرات میرے جانے نوں ناپسند کردے نيں،لہذا وچ مجبور ہاں تے کوئی دوسرا شخص تواڈا سپہ سالار بن دے تواڈے نال جائے گا،اب صحابہ کرام دی مجلس وچ ایہ مسئلہ پیش کيتا گیا کہ کس نوں سپہ سالا ر عراق بنا کے بھیجیا جائے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے انکار فرمایا، ابو عبیدہؓ وخالدؓ ملک شام وچ مصروف پیکار سن ۔
اسی غور وفکر دی حالت وچ حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے فرمایا کہ وچ اک شخص دا ناں لیندا ہاں کہ اُس توں بہتر دوسرا شخص نئيں دسیا جاسکدا ایہ کہہ کے انہاں نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ دا ناں لیا سب نے انہاں دی تائید کيتی اورحضرت عمر فاروق ؓ نے وی پسند فرمایا سعد بن ابی وقاصؓ آنحضرت صلی اللہ دے ماماں اوروڈے عالی مرتبہ صحابی سن اُنہاں دناں حضرت سعدؓ قبیلہ ہوازن دے صدقات دی وصولی اُتے مامور سن ،اُسی وقت اُنہاں نوں خط لکھ کے بھیجیا گیا کہ فورا مدینہ دی طرف آؤ ؛چنانچہ حضرت سعد چند روز دے بعد فاروق اعظمؓ دی خدمت وچ پہنچے لشکر مقام ضرار وچ مقیم رہیا فاروق اعظمؓ نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نوں مناسب ہدایات کيتياں تے ہر اک چھوٹے وڈے واقعےسے اطلاع دیندے رہنے دی تاکید کرکے اورسپہ سالار فواج بنا کے روانہ کيتا،سعد بن ابی وقاصؓ چار ہزار دا لشکر لے کے روانہ ہوئے اوراٹھارہ منزلاں طے کرکے مقام ثعلبہ وچ پہنچ کے مقیم ہوئے،سعدؓ دی روانگی دے بعد ہی فاروق اعظمؓ نے دو ہزار یمانی تے دوہزار نجدی بہادراں دا لشکر سعدؓ دی کمک دے لئی روانہ فرمایا جو سعد بن ابی وقاص ؓ توں آملے ،مثنیٰ بن حارثہ موضع ذی وقار وچ حضرت سعد بن ابی وقاصؓ دی آمد دے منتظر آٹھ ہزار آدمیاں دا لشکر لئے ہوئے پئے سن کہ حضرت سعدؓ دے نال مل کے فرات دی طرف بڑھاں،حضرت مثنیٰ بن حارثہؓ واقعہ جسر وچ زخمی ہوگئے سن اُنہاں دے زخماں دی حالت روز بروز خراب ہُندتی گئی،بالآخر جدوں کہ حضرت سعد بن ابی وقاصؓ مقام ثعلبہ وچ جاکے فروکش ہوئے نيں،تو اوتھے خبر پہنچی کہ حضرت مثنیٰ بن حارثہؓ نے انتقال فرمایا۔
حضرت مثنیٰ بن حارثہؓ نے فوت ہُندے وقت اپنی جگہ حضرت بشیر بن حصامہ نوں اپنی فوج دا سردار تجویز فرمادتا تھا،اس وقت آٹھ ہزار فوج مثنیٰ دے پاس موجود سی،فاروق اعظمؓ نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ دے لئی راستہ تے راستے دیاں منزلاں وی خود مقرر فرمادتیاں سن اورروزانہ ہدایات گھلدے رہندے سن تے لشکر اسلام دی خبراں منگاندے رہندے سن جدوں حضرت سعد بن وقاصؓ مقام ثعلبہ توں مقام سیراف دی جانب روانہ ہوئے تاں راستے وچ قبیلۂ بنی اسد دے تن ہزار جوان جو فاروق اعظم دے حکم نامہ دے موافق سررہگذر منتظر سن ،سعد ؓ دی فوج وچ شامل ہوگئے،مقام سیراف وچ پہنچے،توایتھے اشعث بن قیس حکم فاروقی دے موافق اپنے قبیلے دے دو ہزار غازیاں نوں لے کے حاضر اورلشکر سعدؓ وچ شامل ہوئے،اُسی جگہ حضرت مثنیٰ دے بھائی معنی بن حارثہ شیبانی سعدؓ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے اوہ تمام ضروری ہدایتاں جو حضرت مثنیٰ نے فوت ہُندے وقت فوج تے دشمن دی جنگ دے متعلق بیان فرمائی سن بیان کيتياں ايسے جگہ اوہ آٹھ ہزار دا لشکر وی جو حضرت مثنیٰ دے پاس تھا،لشکرِ سعدؓ وچ آکر شامل ہوگیا،حضرت سعدؓ بن وقاص نے اس جگہ لشکر اسلام دا جائزہ لیا تاں ویہہ تے تیس ہزار دے درمیان تعداد سی جس وچ تن سو صحابی ایداں دے سن، جو بیعت رضوان وچ موجود سن اورسترصحابی ایداں دے سن جو غزوہ بدر وچ ميں شریک سن ،حضرت سعد بن وقاص حالے مقام سیراف ہی وچ مقیم سن فاروق اعظمؓ دا فرمان اُنہاں دے ناں پہنچیا کہ قادسیہ دی طرف بڑھو اورقادسیہ وچ پہنچ کے اپنے مورچے ایداں دے مقام اُتے قائم کرو کہ تواڈے آگے فارس دی زمین ہوئے تے تواڈے پِچھے عرب دے پہاڑ ہاں،جے اللہ تعالیٰ تسيں نوں فتح نصیب کرے تاں جس قدر چاہو بڑھدے چلے جاؤ،لیکن خدانخواستہ معاملہ برعکس ہوئے تاں پہاڑ اُتے آکر ٹھہرو اورفیر خوب چوکس ہوکے حملہ کرو، حضرت سعدؓ نے اس حکم دے موافق مقام سیراف توں کوچ کيتا اورزبیرؓ بن عبداللہ بن قتادہ نوں مقدمۃ الجیش کا، عبداللہ بن المعتصم نوں میمنہ دا ،شرجیل بن السمط کندی نوں میسرہ کا،عاصم بن عمرو تمیمی نوں ساقہ دا سردار مقرر کيتا،لشکر سعدؓ وچ سلمانؓ فارسی سامان رسد دے افسر اعلیٰ سن ،عبدالرحمن بن ربیعہ باہلی قاضی وخزانچی سن ،ہلال ہجری مترجم اورزیاد بن ابی سفیان کاتب یاسیکریٹری سن ،حضرت سعدؓ اپنا لشکر لئے ہوئے مقام سیراف توں قادسیہ دی طرف جارہے سن کہ راستے وچ مقام عذیب آیا جتھے ایرانیاں دا میگزین سی، اس اُتے قبضہ کردے ہوئے قادسیہ پہنچے،قادسیہ پہنچ کے لشکرِ فارس دے انتظار وچ قریباً دو ماہ انتظار کرنا پيا اس زمانہ وچ لشکر اسلام نوں جدوں سامان رسد دی ضرورت ہُندی تاں ایرانی علاقےآں اُتے مختلف دستے چھاپے ماردے اورضروری سامان حاصل کردے۔
مدائن توں رستم دی روانگی
[سودھو]دارالسلطنت ایران وچ پیہم خبراں پہنچنی شروع ہوئیاں کہ قادسیہ وچ عربی لشکر دا قیام اے اورفرات وغیرہ دا درمیانی علاقہ عرباں نے پرت کر ویران کردتا اے ،قادسیہ دے متصلہ علاقےآں دے لوک دربار وچ شاکی بن دے پہنچنے شروع ہوئے کہ جلد کچھ تدارک ہونا چاہئیے ،ورنہ اسيں سب مجبوراً عرباں دی فرماں برداری اختیار کرلاں گے،دربار ایران وچ رستم بہت عقلمند اورتجربہ کار شخص تھا،اس دی رائے آخر تک ایہی رہی،کہ عرباں نوں اُنہاں دے حال اُتے آزاد چھوڑدتا جائے اورجتھے تک ممکن ہوجنگ تے پیکار دے مواقع نوں ٹلادتا جائے،لیکن یزد جرد شہنشاہ ایران نے انہاں خبراں نوں سُن کر رستم اپنے وزیر جنگ نوں طلب کيتا اورحکم دتا تاں خود لشکر عظیم لے کے قادسیہ دی طرف روانہ ہوئے تے عرباں دے روز روز دے جھگڑے نوں پورے طور اُتے ختم کردے، رستم چاہندا سی کہ اَگڑ پِچھڑ دوسرے سرداراں نوں روانہ کرے تے مسلسل طور اُتے لڑائی دے سلسلہ نوں جاری رکھے،لیکن یزد جرد دے اصرار اُتے مجبورا رستم نوں مدائن توں روانہ ہونا پيا، رستم نے مدائن توں روانہ ہوکے مقام ساباط وچ قیام کيتا اورملک دے ہر حصہ توں افواج آ آ کر اس دے گرد جمع ہونی شروع ہوئیاں ایتھے تک کہ ڈیڑھ لکھ ایرانی لشکر ساباط وچ رستم دے گرد فراہم ہوگیا جو ہر طرح سامان حرب توں مسلح تے لڑائی دے جوش وشوق وچ ڈُبیا ہويا سی حضرت سعدؓ بن ابی وقاص نے دربار خلافت وچ ایرانیاں دی جنگی تیاریاں تے نقل وحرکت دے حالات بھیجے ،فاروق اعظمؓ نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نوں لکھیا کہ تسيں ایرانیاں دی کثرت افواج اورساز وسامان دی فراوانی دیکھ مطلق خائف ومضطر نہ ہوئے ؛بلکہ خدائے تعالیٰ اُتے بھروسہ رکھو اورخدائے تعالیٰ ہی توں مدد طلب کردے رہو اورپہلے ازجنگ چند آدمیاں دی اک سفارت یزد جرد شاہ ایران دے پاس بھیجو تاکہ اوہ دربارِ ایران وچ جاکے دعوت اسلام دے فرض توں سبکدوش ہاں تے شاہِ فارس دعوت اسلام نوں قبول نہ کرے تاں اس انکار دا وبال وی اُس اُتے پئے،اس حکم دے پہنچنے اُتے حضرت سعدؓ بن ابی وقاص نے لشکر اسلام توں سمجھ دار خوش گفتار ،وجیہہ ،بہادر اورذی حوصلہ حضرات نوں منتخب کرکے قادسیہ توں مدائن دی جانب روانہ کيتا۔
اسلامی سفارت
[سودھو]اس سفارت وچ جو قادسیہ توں مدائن دی جانب روانہ ہوئے مندرجہ ذیل حضرات شامل سن ،نعمان بن مقرنؓ قیس بن زراراہؓ اشعثؓ بن قیس، فرات بن حبانؓ،عاصم بن عمرؓ، عمرو بن معدیکربؓ، مغیرہ بن شعبہؓ، معنی بن حارثہؓ، عطار بن حاجبؓ، بشیر بن ابی رہم،حنظلہ بن الربیعؓ،عدی بن سہیلؓ، ایہ تمام حضرات اپنے عربی گھوڑےآں اُتے سوار راستے وچ رستم دے لشکر نوں چھوڑدے ہوئے سِدھے مدائن پہنچے،اوتھے یزد جرد نے اُنہاں سفیراں دے آنے دی خبر سُن کر دربار نوں خوب آراستہ کيتا،جب ایہ اسلامی سفیر دربار وچ اپنی سادہ وسپاہیانہ وضع دے نال داخل ہوئے،تو تمام دربار انہاں نوں دیکھ کے حیران رہ گیا اول یزد جرد نے انہاں توں معمولی سوالات کيتے اوراُنہاں دے باصواب جواب پاکر دریافت کيتا کہ تسيں لوکاں نوں ساڈے مقابلے دی جرأت کِداں ہوئی تے تسيں کس طرح اس گل نوں بھُل گئے کہ تواڈی قوم اس دنیا وچ ذلیل تے احمق سمجھی جاندی اے ،کیہ تسيں اس گل نوں وی بھُل گئے ہوئے کہ جدوں کدی تسيں لوکاں توں کوئی سرکشی یا بغاوت دیکھی جاندی سی تاں اسيں اپنی سرحداں دے عاملاں تے صوبے داراں نوں حکم دتا کردے سن کہ تسيں نوں سیدھا کرداں؛چنانچہ اوہ تسيں نوں ٹھیک بنادتا کردے سن ،ایہ سُن کر حضرت نعمانؓ بن مقرن نے جواب دتا، کہ اسيں دنیا توں بت پرستی تے شرک مٹانے دی کوشش کردے اورتمام دنیا دے سامنے اسلام پیش کردے نيں کہ اسلام ہی دے ذریعہ انسان سعادت انسانی حاصل کرسکدا اے ،جے کوئی شخص اسلام قبول نئيں کردا تاں اسنوں چاہیدا کہ اوہ اپنے آپ نوں مسلماناں دی حفاظت وسرپرستی وچ سپرد کردے اورجزیہ ادا کرے لیکن جے اوہ اسلام تے ادائے جزیہ دونے گلاں توں انکار کردا اے تاں اُس دے اورساڈے درمیان تلوار فیصلہ کرے گی۔
قیس بن زرارہ دی تقریر
[سودھو]یرذجرداس گفتگو نوں سُن کر برافروختہ ہويا لیکن ضبط کرکے بولا کہ تسيں لوک محض وحشی لوک ہوئے تواڈی تعداد وی کم اے ،تم ساڈے ملک دے کسی حصہ دی طمع نہ کرو،ہم تسيں اُتے اس قدر احسان کرسکدے نيں کہ تسيں نوں کھانے دے لئی غلہ اورپہننے دے لئی کپڑا دے داں تے تواڈے اُتے کوئی ایسا حاکم مقرر کرداں ،جو تواڈے نال نرمی دا برتاؤ کرے،اس گل نوں سُن کر حضرت قیس بن زراراہ آگے ودھے تے کہیا کہ ایہ لوک جو تواڈے سامنے موجود نيں،رؤسا وشرفائے عرب نيں تے شرفائے عرب ایسی لغو گلاں دا جواب دینے توں شرم کردے نيں وچ تواڈی گلاں دا جواب دیندا ہاں اوریہ سب میری گلاں دی تصدیق کردے جاواں گے ،سنو! تسيں نے جو عرب دی حالت اوراہل عرب دی کیفیت بیان کيتی درحقیقت اسيں اس توں وی بدرجہا زیادہ خراب وناقص حالت وچ سن ؛ لیکن خدائے تعالیٰ نے اسيں اُتے وڈا فضل واحسان کيتا کہ ساڈی ہدایت دے لئی نبی بھیجیا،جس نے سانوں صراط مستقیم دی ہدایت دی تے حق وصداقت دے دشمناں نوں مغلوب وذلیل کيتا اوردنیا وچ فتوحات ہونے دا سانوں وعدہ دتا پس تواڈے لئے ہن مناسب ایہی اے کہ تسيں سانوں جزیہ دینا منظور کرویا اسلام قبول کرو ورنہ ساڈے تواڈے درمیان تلوار فیصلہ کردے گی۔
یزد جرد اس کلام نوں سُن کر آپے توں باہر ہوگیا اُس نے کہیا جے سفیراں دا قتل کرنا جائز ہُندا تاں وچ تسيں نوں ضرور قتل کردیندا ،فیر اپنے نوکراں نوں حکم دتا کہ اک مٹی دی ٹوکری بھر کر لاؤ تے جو شخص انہاں وچ سردار اے انہاں دے سر اُتے رکھ دو اوراسی حالت وچ اسنوں مدائن توں باہر کڈ دو،فیر بولا کہ رستم بہت جلد تسيں سب نوں قادسیہ دی خندق وچ دفن کردے گا، اِنّے وچ مٹی دی ٹوکری آگئی حضرت عاصمؓ نے فوراً اُٹھ کر اوہ ٹوکری اپنے کاندھےپر اٹھالی اورکہیا کہ وچ اس وفد دا سردار ہاں،ایہ سب حضرات یزد جردکے دربار توں نکلے اوراپنے گھوڑےآں اُتے سوار ہوئے کے مٹی دی اوہ ٹوکری لئے ہوئے حضرت سعد بن ابی وقاص ؓ دے پاس پہنچے اورکہیا کہ ملک ایران دی فتح مبارک ہو،خدائے تعالیٰ نے انہاں دے ملک دی مٹی سانوں عطا کيتی اے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ وی اس تفاول توں بہت ہی خوش ہوئے۔
ان سفراء دی واپسی دے بعد دربار ایران توں رستم دے پاس ساباط وچ تازہ احکام پہنچے اورکمک سردار وی روانہ کيتے گئے ،سٹھ ہزار فوج دا وڈا حصہ خاص رستم دے زیر کمان تھا،مقدمۃ الجیش دا سردار جالینوس سی جس دے ہمراہ چالیس ہزار دا لشکر تھا،بیس ہزار فوج ساقہ وچ سی ،میمنہ اُتے تیس ہزار دی جمعیت دے نال ہرمزان اورمیسرہ اُتے تیس ہزار دی جمعیت دے نال مہران بن بہرام رازی سی اس طرح کل ایرانی لشکر دی تعداد اک لکھ ايسے ہزار تک پہنچ گئی،اس دے علاوہ اک سو جنگی ہاتھی قلب وچ رستم دے نال سن پچھیتر ہاتھی میمنہ وچ تے پچھیتر میسرہ وچ ،بیس ہاتھی مقدمۃ الجیش وچ اورتیس ساقہ وچ سن ،اس ترتیب وسامان دے نال رستم ساباط توں روانہ ہوکے مقام نوں ثا وچ پہنچیا اوراوتھے خیمہ زن ہويا،قادسیہ تے مدائن دے درمیان تیس چالیس کوس دا فاصلہ سی ایرانی اوراسلامی لشکراں دا فاصلہ ہن بہت ہی کم رہ گیا سی طرفین توں چھوٹے چھوٹے دستے اک دوسرے اُتے چھاپہ مارنے تے سامان رسد پرتن دے لئی ہر روز روانہ ہُندے رہندے سن ،رستم لڑائی نوں ٹالنا چاہندا تھا،اس لئے اس نے مدائن توں قادسیہ تک پہنچنے وچ چھ مہینے صرف کردئے،مقام کوثا توں روانہ ہوکے رستم قادسیہ دے سامنےپہنچیا اورمقام عتیق وچ خیمہ زن ہويا ،دربار ایران توں بار بار رستم دے پاس تقاضاں دے پیغام آتے سن کہ جلد عرباں دا مقابلہ کرو، رستم ایہ چاہندا سی کہ بلا مقابلہ کم چل جائے تاں چنگا اے ؛چنانچہ اس نے قادسیہ پہنچ کے سعد بن ابی وقاصؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں اپنے کسی سفیر نوں ساڈے پاس بھیج دو تاکہ اسيں اس توں مصالحت دی گفتگو کرن۔
حضرت سعد بن وقاصؓ نے حضرت ربعی بن عامرؓ نوں سفیر بناکر رستم دے پاس روانہ کيتا رستم نے وڈے تکلف تے شان وتجمل دے نال دربار کيتا،سونے دا تخت بچھوایا اوراُس دے چاراں طرف دیباوحریر تے رومی قالیناں دا فرش کرایا،تکیوں تے شامیاناں دی جھالراں سچے موتیاں دی سن،غرض حضرت ربعی بن عامرؓ اس شان وشوکت والے دربار وچ داخل ہوئے تے گھوڑے نوں اک گاؤ تکيتے توں جولبِ فرش پيا ہويا سی بنھ کر تیر دی اَنی ٹیکتے ہوئے اوراس فرش نوں چاک وسوراخ دار بناتے ہوئے تخت دی طرف ودھے اورودھ کے رستم دے برابر جا بیٹھے لوکاں نے ربعیؓ نوں تخت توں تھلے اتارنا تے انہاں دے ہتھیاراں نوں علیحدہ کرنا چاہیا،توحضرت ربعیؓ نے جواب دتا کہ وچ تواڈے ایتھے تواڈا طلبیدہ آیا ہاں،خود اپنی کوئی استدعا لے کے نئيں آیا،ساڈے مذہب وچ اس دی سخت ممانعت اے کہ اک شخص خدا بن دے بیٹھے تے باقی آدمی بندےآں کیطرح ہتھ بنھ کر اس دے سامنے کھڑے ہاں،رستم نے اپنے آدمیاں نوں خود منع کردتا کہ کوئی شخص اس دے حال توں معترض نہ ہوئے مگر کچھ سوچ کر ربعیؓ خود رستم دے کولوں اُٹھے اورتخت توں اتر کر خنجر توں زمین اُتے بچھے ہوئے قالین اورفرش نوں چاک کرکے تھلے توں خالی زمین کڈ کے اُس اُتے بیٹھ گئے تے رستم توں مخاطب ہوکے کہیا کہ سانوں تواڈے اس اُتے تکلف فرش دی وی ضرورت نئيں ساڈے لئے خدائے تعالیٰ دا بچھا یا ہويا فرش یعنی زمین کافی اے اس دے بعد رستم نے ترجمان دے ذریعہ حضرت ربعیؓ توں سوال کيتا کہ اس جنگ وپیکار توں تواڈا مقصد کيتا اے ؟
حضرت ربعیؓ نے جواب دتا کہ اسيں خدائے تعالیٰ دے بندےآں نوں دنیا دی تنگی توں دارِ آخرت دی وسعت وچ لیانا ،ظلم اورمذاہب باطلہ دی جگہ عدل اوراسلام دی اشاعت کرنا چاہندے نيں،جوشخص عدل تے اسلام اُتے قائم ہوجائے گا،ہم اس توں اوراس دے ملک واموال توں معترض نہ ہون گے جو شخص ساڈے راستے وچ حائل ہوئے گا،ہم اس توں لڑاں گے ایتھے تک کہ جنت وچ پہنچ جاواں گے یا فتح مند ہون گے،جے تسيں جزیہ دینا منظور کرو گے،تو اسيں اُس نوں قبول کرلاں گے تے تسيں توں معترض نہ ہون گے اورجب کدی تسيں نوں ساڈی ضرورت ہوئے گی،تواڈی مدد نوں موجود ہون گے تے تواڈے جان ومال دی حفاظت کرن گے،ایہ گلاں سُن کر رستم نے سوال کيتا کہ کیہ تسيں مسلماناں دے سردار ہو؟ حضرت ربعیؓ نے جواب دتا کہ نئيں وچ اک معمولی سپاہی ہاں،لیکن اسيں وچ ہر اک شخص خواہ ادنٰی ہو،اعلیٰ دی طرف توں اجازت دے سکدا اے ،اورہر متنفس ہر معاملے وچ پورا اختیار رکھدا اے ،ایہ سُن کر رستم اوراس دے درباری دنگ رہ گئے،فیر رستم نے کہیا کہ تواڈی تلوار دا نیام بہت بوسیدہ اے ،ربعیؓ نے فورا تلوار نیام توں کھچ کر کہیا کہ اس اُتے آب حالے دکھادی گئی اے ،فیر رستم نے کہیا کہ تواڈے نیزے دا پھل بہت چھوٹا اے ،ایہ لڑائی وچ کیہ کم دیندا ہوئے گا،حضرت ربعیؓ نے فرمایا کہ ایہ پھل سیدھا دشمن دے سینے نوں چھید توں ہويا پار ہوجاندا اے کیہ تسيں نے نئيں دیکھیا کہ آگ دی چھوٹی سی چنگاری تمام شہر نوں جلا ڈالنے دے لئی کافی ہُندی اے، ايسے قسم دی نوک جھونک دیاں گلاں دے بعد رستم نے کہیا کہ چنگا اسيں تواڈی گلاں اُتے غور کرلاں،اور اپنے اہل الرائے لوک توں مشورہ وی لے لاں،ربعیؓ اوتھے توں اُٹھے اوراپنے گھوڑے دے پاس آکر اُس اُتے سوار ہوکے حضرت سعدؓ بن ابی وقاص دی خدمت وچ پہنچے ۔
دوسرے روز رستم نے حضرت سعدؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ آج وی میرے پاس اپنے ایلچی نوں بھیج دیجئے، حضرت سعدؓ نے حضرت حذیفہؓ بن محصن نوں روانہ کيتا،حضرت حذیفہ وی ايسے انداز وچ تے ايسے آزادانہ روش توں گئے،جداں کہ حضرت ربعیؓ گزشتہ روز گئے سن ،حضرت حذیفہ رستم دے سامنے پہنچ کے گھوڑے توں نہ اُترے؛بلکہ گھوڑے اُتے چڑھے ہوئے اس دے تخت دے نیڑے پہنچ گئے،رستم نے کہیا کہ کیہ سبب اے کہ آج تسيں بھیجے گئے ہوئے اورکل والے صاحب نئيں آئے، حضرت حذیفہ نے کہیا کہ ساڈا سردار عدل کردا اے ،ہر خدمت دے لئی ہر اک شخص کوموقع دیندا اے کل انہاں دی باری سی،آج میری باری آگئی،رستم نے کہیا کہ تسيں سانوں کِنے دناں دی مہلت دے سکدے ہو،حضرت حذیفہؓ نے کہیا کہ آج توں تن روز تک دی رستم ایہ سُن کر خاموش ہويا اورحضرت حذیفہ ؓ اپنے گھوڑے دی باگ موڑ کر سِدھے اسلامی لشکر گاہ دی طرف روانہ ہوئے،آج وی حضرت حذیفہؓ دی بے باکی اورحاضر جوابی توں تمام دربار حیران وششد رہ گیا اگلے روز رستم نے فیر لشکر اسلام توں اک سفیر نوں طلب کيتا،آج حضرت سعدؓ نے مغیرہ بن شعبہؓ نوں روانہ کيتا،حضرت مغیرہؓ نوں رستم نے لالچ وی دینا چاہیا اورڈرانے دی وی کوشش کيتی ؛لیکن حضرت مغیرہؓ نے نہایت سخت اورمعقول جواب دتا،جس توں رستم نوں غصہ آیا تے اس نے کہیا کہ وچ ہن تسيں توں ہرگز صلح نہ کراں گا اورتم سب نوں قتل کرڈالاں گا،حضرت مغیرہؓ اوتھے توں اُٹھ کر اپنے لشکر گاہ دی جانب چلے آئے۔
حضرت مغیرہؓ دے رخصت ہُندے ہی رستم نے اپنی فوج کوتیاری دا حکم دے دتا،دونے لشکراں دے درمیان اک نہر حائل سی،رستم دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں نہر دے اس طرف آکر لڑو گے یا سانوں نہر دے اس طرف آنا چاہیدا،حضرت سعدؓ نے کہلا بھجوایا کہ تسيں ہی نہر دے اس طرف آجاؤ؛چنانچہ تمام ایرانی لشکر نہر نوں عبور کرکے میدان وچ آکرجم گیا،میمنہ تے میسرہ تے ہر اول وساقہ وغیرہ لشکر کے ہر اک حصہ نوں رستم نے جنگی ہاتھیاں تے زرہ پوش سواراں توں ہر طرح مضبوط ومکمل بنایا،خود قلب لشکر وچ قیام کيتا،ایہ ایرانی لشکر جو زیادہ توں زیادہ تیس ہزار دے اسلامی لشکر کے مقابلہ وچ آمادہ جنگ ہويا پونے دولکھ توں زیادہ تے ہرطرح اسلامی لشکر دی نسبت سامان حرب توں مسلح سن ،سپہ سالار لشکر اسلام حضرت سعد بن ابی وقاصؓ دے دنبل نکل رہے سن تے عرق النساء دے درد دی وی آپ نوں شکایت سی،لہذا نہ گھوڑے اُتے سوار ہوسکدے سن نہ چل فیر سکدے سن ،میدان جنگ وچ اسلامی لشکرگاہ دے سرے اُتے اک پرانے زمانہ دی بنی ہوئی پختہ عمارت کھڑی سی،حضرت سعدؓ خود اس عمارت دی چھت اُتے گاؤ تکیہ دے سہارے بیٹھ گئے تے اپنی جگہ میدان جنگ دا سردار خالد بن عرفطہؓ نوں تجویز کيتا ؛لیکن لڑائی دے نقشے اورمیدان جنگ دے اہم تغیر تے تبدل نوں حضرت سعدؓ نے اپنے ہی ہتھ وچ رکھیا، یعنی برابر حضرت خالد بن عرفطہؓ دے پاس ہدایات روانہ کردے رہے،ایرانی لشکر دی تیاریاں دی خبر سن کر اسلامی لشکر وی جنگ کيتی تیاری وچ مصروف ہوگیا سی، حضرت عمرو بن معد یکربؓ حضرت عاصم بن عمروؓ ،حضرت ربعیؓ، حضرت عامرؓ وغیرہ حضرات نے حضرت سعدؓ دے حکم دے موافق تمام لشکر اسلام وچ گشت لگیا کر لوکاں نوں جہاد اورجنگ اُتے آمادہ کيتا،شاعر نے رجز خوانی شروع کی،قاریاں نے سورہِ انفال دی تلاوت توں تمام لشکر وچ اک جوش اورہیجانی کیفیت پیدا کردتی۔
بہرحا ل دونے فوجاں مسلح ہوکے اک دوسرے دے مقابل صف آرا ہوگئياں، سب توں پہلے لشکر ایران دی طرف توں ہرمزنامی اک شہزادہ میدان وچ نکلیا جو زرین تاج پہنے ہوئے سی اورایران دے مشہور پہلواناں وچ شمار ہُندا تھا،اس دے مقابلے دے لئی حضرت غالب بن عبداللہ اسعدؓ اسلامی لشکر توں نکلے حضرت غالبؓ نے میدان وچ جاندے ہی ہرمز نوں گرفتار کرلیا تے گرفتار کرکے حضرت سعدؓ دے پاس لیا کے انہاں دے سپرد کرگئے ،اس دے بعد اک ہور زبردست شہسوار اہل فارس دی جانب توں نکلیا،ادھر حضرت عاصمؓ اُس دے مقابلے نوں پہنچے،طرفین توں اک اک دو دو وارہی ہونے پائے سن کہ ایرانی شہسوار بھجیا،حضرت عاصمؓ نے اس دا تعاقب کيتا لشکر فارس دی صف اول دے نیڑے پہنچ کے اُس دے گھوڑے دی دُم پھڑ کر روک لیا اورسوار نوں اُس دے گھوڑے توں اٹھا کے تے اپنے آگے زبردستی بٹھا کر گرفتار کر لیائے ،ایہ بہادری دیکھ کے لشکر ایران توں اک اوربہادر چاندی دا گرز لئے ہوئے نکلیا اس دے مقابلے اُتے حضرت عمرو بن معدیکربؓ نکلے تے گرفتار کرکے لشکر اسلام وچ لے آئے،رستم نے اپنے کئی سرداراں نوں اس طرح گرفتار ہُندے ہوئے دیکھ کے فوراً جنگ مغلوبہ شروع کردتی اورسب توں پہلے ہاتھیاں دی صف نوں مسلماناں دی طرف ریلا،ہاتھیاں دے اس حملہ نوں قبیلہ بحیلہ نے روکیا،لیکن انہاں دا بہت نقصان ہويا،حضرت سعدؓ نے جو وڈے غور توں میدان دا رنگ دیکھ رہے سن ،فورا بنی اسد دے لوکاں نوں بحیلہ دی کمک دے لئی حکم دتا،بنو اسد نے آگے ودھ کے خوب خوب داد مردانگی دی،لیکن جدوں انہاں دی وی حالت نازک ہوئی،توحضرت سعدؓ نے فوراً قبیلہ کندہ دے بہادراں نوں آگے ودھنے دا حکم دتا،بنو کندہ نے آگے ودھ کے اس شان توں حملہ کيتا کہ اہل فارس دے پاؤں اکھڑ گئے تے اوہ پِچھے ہٹنے لگے،رستم نے ایہ رنگ دیکھ کے تمام لشکر ایران نوں مجموعی طاقت توں یکبارگی حملہ کرنے دا حکم دتا،اس متفقہ سخت حملہ نوں دیکھ کے حضرت سعدؓ نے تکبیر کہی اورتمام اسلامی لشکر نے حضرت سعدؓ دی تقلید وچ تکبیر کہہ کے ایرانیاں اُتے حملہ کيتا گویادوسمندر اک دوسرے اُتے امنڈ آئے،یا دو پہاڑ اک دوسرے توں ٹکرائے فریقین دیاں فوجاں اک دوسرے وچ خلط ملط ہوگئياں ،اس حالت وچ ایرانیاں دے جنگی ہاتھیاں نے اسلامی لشکر نوں سخت نقصان پہچانیا شروع کيتا،حضرت سعدؓ نے فوراً تیر اندازےآں نوں حکم دتا کہ ہاتھیاں اُتے تے ہاتھیاں دے سواراں اُتے تیر اندازی کرو،حضرت عاصمؓ نے نیزہ لے کے ہاتھیاں اُتے حملہ کيتا،اُنہاں دی تقلید وچ دوسرے بہادراں نے وی ہاتھیاں دی سونڈھاں اُتے تلواراں اورنیزےآں توں زخم پہنچانے شروع کردئے،تیر اندازےآں نے ایداں دے تیر برسائے کہ فیل نشیناں نوں جوابی تیر اندازی دی مہلت ہی نہ ملی،نتیجہ ایہ ہويا کہ ہتھ پِچھے ہٹے اوربہادراں دے لئی میدان وچ شمشیر زنی دے جوہر دکھانے دے مواقع ملے صبح توں شام تک میدان کارزار گرم رہیا رات دی تاریکی نے لڑائی نوں کل دے لئی ملتوی کردتا ایہ دوشنبہ دا روز سی محرم ۱۴ ھ دا واقعہ اے۔
اگلے دنامام علی کرم اللہ وجہہالصبح بعد نماز فجر حضرت سعد بن وقاصؓ نے سب توں پہلے کل دے شہداء نوں قادسیہ دے مشرق دی جانب دفن کرایا،کل دے شہداء دی تعداد پنج سو سی،زخمیاں دی مرہم پٹی دا سامان رات ہی وچ کردتا گیا تھا،شہداء دے دفن توں فارغ ہوکے اسلامی لشکر نے اپنی صفاں مرتب کيتياں،ایرانی وی میدان وچ آڈٹے حالے لڑائی شروع نئيں ہوئی سی کہ ملک شام توں روانہ کيتے ہوئے لشکر کے نیڑے پہنچنے دی خبر پہنچی،ملک شام توں حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ نے حضرت ہاشم بن عتبہؓ دی سرداری وچ لشکر عراق نوں واپس بھیجیا تھا،اس لشکر دے مقدمۃ الجیش اُتے حضرت قعقاع بن عمروؓ افسر سن تے اوہ اک ہزار دا مقدمۃ الجیش لئے ہوئے سب توں پہلے قادسیہ پہنچے اورحضرت سعدؓ نوں وڈے لشکر کے پہنچنے دی خوشخبری سُنا کر خود اجازت لے کے میدان وچ نکلے تے مبارز طلب کیہ انہاں دے مقابلہ اُتے بہمن جادویہ آیا طرفین توں داد سپہ گری دتی گئی تے جوہردکھائے گئے،لیکن نتیجہ ایہ ہويا کہ حضرت قعقاع دے ہتھ توں بہمن جادویہ ہلاک ہويا اس دے بعد کئی مشہور ونامور ایرانی بہادر میدان وچ نکلے تے مقتول ہوئے،بالآخر رستم نے عام حملہ دا حکم دتا اوروڈے زورو شور توں لڑائی ہونے لگی،ہاشم بن عتبہؓ نے میدان جنگ دے گرم ہونے دا حال سُن کر اپنی چھ ہزار فوج دے بوہت سارے چھوٹے چھوٹے ٹکڑے کردئے اورحکم دتا کہ تھوڑے وقفہ توں اک اک حصہ تکبیر کہندا ہويا داخل ہو،اس طرح شام تک اَگڑ پِچھڑ ایہ دستے لشکر اسلام وچ داخل ہُندے اورایرانی اس طرح پیہم کمک دستےآں دی آمد دیکھ دیکھ کے خوف زدہ ہُندے رہے،آج وی ہاتھیاں دا لشکر اسلام دے لئی بہت سخت تھا،لیکن مسلماناں نے اک نويں تدبیر ایہ دی کہ اونٹھاں اُتے وڈی وڈی جھولاں ڈالاں اوہ وی ہاتھیاں دی طرح مہیب نظر آتے تے ایرانیاں دے گھوڑے انہاں نوں دیکھ دیکھ کے بدکنے لگے،جس قدر ہاتھیاں توں اسلامی لشکر نوں نقصان پہنچکيا تھا،اسی قدر ایرانی لشکر نوں انہاں مصنوعی ہاتھیاں توں نقصان پہنچنے لگا،آج حضرت قعقاعؓ نے بوہت سارے ایرانی سرداراں اورمشہور شہسواراں نوں قتل کيتا،شام تک بازار جنگ گرم رہیا آج اک ہزار مسلمان اوردس ہزار ایرانی میدان جنگ وچ کم آئے۔
تیسرے روز حضرت سعد بن وقاصؓ نے نماز فجر توں فارغ ہُندے ہی اول شہداء دی لاشاں دے دفن کرنے دا انتظام کيتا مجروحاں نوں عورتاں دے سپرد کيتا گیا کہ اوہ مرہم پٹی کرن،اس دے بعد دونے فوجاں میدان جنگ وچ اک دوسرے دے مقابل ہوئیاں،آج وی ایرانیاں نے ہاتھیاں نوں آگے رکھیا؛ لیکن قعقاعؓ وعاصمؓ نے مل کے فیل سفید اُتے جو تمام ہاتھیاں دا سردار سی حملہ کيتا تے اُس نوں مارڈالیا ،فیل سفید دے مارے جانے دے بعد اک دوسرے ہاتھی اُتے حملہ ہويا،تو اوہ میدان توں اپنی جان بچا کر بھجیا،اسنوں بھجدے ہوئے دیکھ کر دوسرے ہاتھیاں نے وی تقلید دی اوراس طرح آج ہاتھیاں دا وجود بجائے اس دے کہ اسلامی لشکر نوں نقصان پہنچاندا خود ایرانیاں دے لئی نقصان رساں ثابت ہويا،آج وی وڈے زور دی لڑائی ہوئی اورصبح توں شام تک جاری رہی،غروب آفتاب دے بعد تھوڑی دیر دے لئی دونے فوجاں اک دوسرے توں جدا ہوئیاں اورفیر فوراً مستعد ہوکے اک دوسرے دے مقابل صف آرا ہوگئياں مغرب دے وقت توں شروع ہوکے صبح تک لڑائی جاری رہی،تمام رات لڑائی دا شور وغل اورہنگامہ برپا رہیا نہ پوری کیفیت حضرت سعدؓ نوں معلوم ہوسکدی سی نہ رستم نوں غرض ایہ رات وی اک عجیب قسم دی رات سی،سپہ سالار اسلام حضرت سعدؓ رات بھر دُعا وچ مصروف رہے،آدھی رات دے بعد انہاں نے میدان جنگ دے شور وغل وچ حضرت قعقاعؓ نوں آواز سنی کہ اوہ اپنے لوکاں نوں کہہ رہے نيں کہ سب سمٹ کر قلب اُتے حملہ کرو تے رستم نوں گرفتار کرلو،اس آواز نے نہ صرف حضرت سعدؓ نوں تسکین دتی ؛بلکہ تمام مسلماناں وچ ازسر نو طاقت پیدا کردتی،تمام دن اورتمام رات لڑدے ہوئے غازیان اسلام تھک کے چور چور ہوگئے سن ،مگر ہن فیر ہر قبیلہ دے سردار نے اپنی اپنی قوم نوں مقابلہ دے لئی برانگیختہ کيتا،وڈے زور شور توں تلوار چلنے لگی حضرت قعقاع دی رکابی فوج لڑدی ہوئی اس مقام تک پہنچ گئی،جتھے رستم اک تخت زريں اُتے بیٹھیا ہويا اپنی فوج نوں لڑیا رہیا سی اورحصہ فوج نوں احکام بھیج رہیا تھا،اسلامی حملہ آوراں دے نیڑے پہنچنے اُتے رستم خود تخت توں اتر کر لڑنے لگیا جدوں زخمی ہويا تاں پیٹھ پھیر کر بھجیا حضرت ہلال بن علقمہؓ نے ودھ کے بھجدے ہوئے برچھے دا وار کيتا جس توں اس دی کمر ٹُٹ گئی اورنہر وچ گرپيا ،ہلال نے فورا گھوڑے توں کود کر ااورجھک کر رستم دی لتاں پھڑ کر باہر کھچ لیا اوراس دا کم تمام کرکے فورا رستم دے تخت اُتے کھڑے ہوکے بلند آواز توں پکاریا کہ خدا دی قسم ميں نے رستم نوں قتل کردتا اے ،اس آواز دے سندے ہی اسلامی فوج نے نعرۂ تکبیر بلند کيتا تے ایرانیاں دے ہوش وحواس باختہ ہوگئے،ایرانی میدان توں بھجے،لشکر ایران وچ سواراں دی تعداد تیس ہزار سی،جنہاں وچ بمشکل تیس سوار بھج کر اپنی جان بچاسکے،باقی سب میدان جنگ وچ مارے گئے، حضرت ضرار بن الخطابؓ نے درفش دا ویاں ایرانیاں دے مشہور جھنڈے اُتے قبضہ کيتا،جس دے عوض انہاں نے تیس ہزار دینار لئے حالانکہ اوہ دو لکھ دس ہزار دینار دی مالیت دا سی اس لڑائی وچ مسلماناں دے کل چھ ہزار آدمی شہید ہوئے،حضرت سعدؓ نے رستم دا تمام سامان اسلحہ ہلال بن علقمہ نوں دتا اورقعقاع وشرجیل نوں تعاقب دے لئی روانہ کيتا؛ لیکن انہاں توں وی پہلے حضرت زہرہ بن حیوٰۃ اک دستہ فوج لے کے مفرور ایرانیاں دے پِچھے روانہ ہوچکے سن ،راستے وچ اک مقام اُتے جالینوس مفروراں نوں روک روک کر مجتمع کررہیا سی حضرت زہرہ نے اسنوں قتل کردتا اوراس دے تمام مال وسامان اُتے قبضہ کرکے حضرت سعدؓ دی خدمت وچ حاضر ہوئے، حضرت سعدؓ کوجالینوس دا سامان اُنہاں دے حوالے کرنے وچ تامل ہويا اوراس معاملہ وچ دربار خلافت توں اجازت طلب کيتی ،فاروق اعظمؓ نے حضرت زہرہؓ دی ستائش دی اورجالینوس دا اسباب انہاں نوں کودے دینے دا حکم دتا۔
حضرت سعدؓ نے میدان جنگ دا ہنگامہ فرو ہونے دے بعد مال غنیمت فراہم کیہ فوراً حضرت فاروقؓ دی خدمت وچ فتح دی خوشخبری دا خط لکھیا اوراک تیز رفتار شتر سوار نوں دے کے مدینہ دی طرف روانہ کيتا ایتھے فاروق اعظمؓ دا ایہ حال سی کہ روزانہ صبح اُٹھ کر مدینے وچ واپس آجاندے سن ،اک روز حسب دستور باہر تشریف لے گئے دُور توں اک شتر سوار نظر پيا اُس دی طرف لپکے ،قریب پہنچ کے دریافت کيتا کہ کتھے توں آتے ہوئے اُس نے کہیا کہ وچ قادسیہ توں آرہیا ہاں تے خوشخبری لیایا ہاں کہ خدائے تعالیٰ نے مسلماناں نوں فتح عظیم عطا کيتی، فاروق اعظمؓ نے اُس توں لڑائی دی کیفیت اورفتح دے تفصیلی حالات دریافت کرنے شروع کيتے تے شہسوار دی رکاب پکڑے ہوئے اس دے نال نال دوڑدے ہوئے مدینے وچ داخل ہوئے ،شتر سوار حالات سناندا جاندا سی اوراپنے اونٹھ اُتے سوار مدینے وچ دربار خلافت دی جانب چلا جاندا تھا،شہر وچ داخل ہوکے شتر سوار نے دیکھیا کہ ہر شخص جو سامنے آتا اے فاروق اعظمؓ نوں امیر المومنین کہہ کے سلام علیک کردا اے ،تب اُس نوں معلوم ہويا کہ جو شخص میرے نال پیدل چل رہیا اے اوہ خلیفہ وقت اے ایہ معلوم کرکے اوہ ڈریا تے اونٹھ توں اترنا چاہیا،لیکن فاروق اعظمؓ نے کہیا کہ تسيں حالات سناتے جاؤ،اوربدستور اپنے اونٹھ اُتے سوار چلے چلو،اسی طرح گھر تک آئے ،مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ پہنچ کے لوکاں نوں جمع کيتا تے فتح دی خوشخبری سب نوں سُنائی، اک نہایت پُر اثر تقریر فرمائی جس دا خاتمہ اس طرح سی:
"بھائیو! میں بادشاہ نئيں ہاں کہ تسيں نوں اپنا غلام بنانا چاہواں، میں تاں خود اللہ تعالیٰ دا غلام ہاں،البتہ خلافت دا کم میرے سپرد اے ،جے ميں ایہ کم اس طرح انجام داں کہ تسيں آرام توں اپنے گھراں وچ اطمینان توں زندگی بسر کرو تاں ایہ میری خوش نصیبی اے اورجے خدانخواستہ میری ایہ خواہش ہوئے کہ تسيں لوک میرے دروازے اُتے حاضری دتا کرو تاں ایہ میری بد بختی ہوئے گی وچ تسيں نوں تعلیم دیندا ہاں اورنصیحت کردا ہاں لیکن صرف قول توں نئيں عمل توں بھی۔"
فتح بابل تے کوثی
[سودھو]ایرانیاں نے قادسیہ توں بھج کر بابل وچ قیام کيتا تے کئی نامور سرداراں نے مفرور لوکاں نوں فراہم کرکے مقابلہ دی تیاریاں کيتياں،حضرت سعدؓ نے فتح دے بعد دو مہینے تک قادسیہ وچ قیام فرمایا تے فاروق اعظمؓ دے حکم دا انتظار کيتا دربار خلافت توں احکام دے وصول ہونے اُتے حضرت سعدؓ نے اہل وعیال نوں تاں قادسیہ ہی وچ چھڈیا اورخود لشکر اسلامی دے نال مدائن دی جانب روانہ ہوئے،اپنی روانگی توں پہلے حضرت زہرہ بن حیوٰۃ نوں مقدمۃ الجیش بناکر آگے روانہ کيتا زہرہ دشمناں نوں ماردے ہٹاندے محکوم بناتے ہوئے بڑھدے چلے جاندے سن ،ایتھے تک کہ بابل دے نیڑے پہنچے ،ایتھے حضرت سعدؓ وی اپنی پوری فوج لے کے آپہنچے،ایرانی سرداراں نے حضرت سعدؓ دے آنے دی خبر سنی، تاں اوہ بابل وچ قیام نہ کرسکے کچھ مدائن دی طرف چل دتے کچھ ہوازن اورنہاوند دی جانب چلے گئے تے راستے وچ تمام پلاں نوں توڑدے تے دریائے دجلہ تے اس دی نہراں تے ندیاں نوں ناقابل عبور بناتے ہوئے گئے، ایرانیاں دے فرار تے منتشر ہونے دی خبر سُن کر حضرت سعدؓ نے حضرت زہرہ نوں حسب دستور آگے روانہ کيتا اورخود وی انہاں دے پِچھے وڈے لشکر نوں لے کے متحرک ہوئے،حضرت زہرہؓ جدوں مقام کوثی اُتے پہنچے تاں معلوم ہويا کہ ایتھے ایرانیاں دا مشہور سردار شہریار مقابلہ اُتے آمادہ اے ،کوثی اوہ مقام اے جتھے نمرود نے ابراہیم خلیل اللہ نوں قید کيتا تھا،قید خانہ دی جگہ اس وقت تک محفوظ سی،شہر یار حضرت زہرہؓ دے نیڑے پہنچنے دا حال سُن کر کوثی توں باہر نکلیا تے مسلماناں دے مقابل صف آرا ہوکے میدان وچ آگے ودھ کے للکارا کہ تواڈے سارے لشکر وچ جو سب توں زیادہ بہادر جنگ جو ہوئے اوہ میرے مقابلے اُتے آئے ایہ سُن کر حضرت زہرہؓ نے جواب دتا کہ وچ خود تیرے مقابلہ اُتے آنے نوں تیار تھا؛ لیکن ہن تیری لن ترانی سن کر تیرے مقابلہ اُتے اس لشکر وچوں کسی ادنیٰ ترین غلام نوں گھلدا ہاں کہ اوہ تیرے غرور دا سر نیچا کردے،ایہ کہہ کے آپ نے نائل بن جعثم اعرج نوں جو قبیلہ بنو تمیم دا غلام سی اشارہ کيتا ،حضرت نائل بن جعثم فوراً گھوڑا کڈ کے میدان وچ شہر یار دے مقابل پہنچے،شہر یار اُنہاں نوں نہایت کمزور دیکھ کے انہاں دی طرف ودھیا اورگردن پھڑ کر کھِچیا اورزمین اُتے گرا کر انہاں دی چھاتی اُتے چڑھ بیٹھیا، اتفاقاً شہریار دا انگوٹھا حضرت نائل دے منہ وچ آگیا، انہاں نے اُس نوں اس زور توں چبایا کہ شہر یار بے تاب ہوگیا، اورحضرت نائل فوراً اٹھیا کر اس دے سینے اُتے چڑھ بیٹھے اوربلا توقف خنجر کڈ کے اس دا پیٹ چاک کردتا،شہر یار دے مارے جاندے ہی تمام ایرانی فوجاں بھج پڑاں،شہر یار دی زرہ،قیمتی پوشاک ،زرین تاج تے ہتھیار سب نائل نوں ملے حضرت سعدؓ نے کوثی پہنچ کے شہر یار دے مارے جانے اورکوثی دے فتح ہونے دا حال سُنا تے اس مقام نوں جاکے دیکھیا جتھے حضرت ابراہیم علیہ السلام قید رہے سن ،فیر حضرت نائل نوں حکم دتا کہ شہر یار دی پوشاک پہن کر اورشہر یار دے تمام ہتھیار لگیا کر آئاں ؛چنانچہ اس حکم دی تعمیل ہوئی تے لشکرِ اسلام اس نظارہ نوں دیکھ کے خدائے تعالیٰ دی حمد تے ثنا وچ مصروف ہويا۔
بہرہ شیر دی فتح
[سودھو]بہرہ شیر اک مقام دا ناں سی جو مدائن دے نیڑے اک زبردست قلعہ تے شہر سی، بہرہ شیر وچ شاہی باڈی گارڈ دا اک زبردست رسالہ تے دارالسلطنت دی حفاظت دے لئی نہایت زبردست اوربہادر فوج رہندی سی،مدائن اوربہرہ شیر دے درمیان دریائے دجلہ حائل سی، بہرہ شیر اس طرف سی اوردجلہ دے اُس طرف مدائن سی، شہنشاہِ ایران کدی بہرہ شیر وچ وی آکر رہندا تھا،ایتھے وی شاہی ایوان اورشاہی کارخانے موجود سن ،اسلامی لشکر کوثی توں آگے ودھیا،تو بہرہ شیر پہنچنے تک کئی تھاںواں اُتے ایرانیاں دا مقابلہ کرنا پيا اوران نوں شکست دے کے راستے توں ہٹانا پيا ،ایتھے تک کہ مسلماناں نے بہرہ شیر دا محاصرہ کرلیا،ایہ محاصرہ تن مہینے تک جاری رہیا،آخر محصورین سختی توں تنگ آکر مقابلہ اُتے آمادہ ہوئے،اور شہر پناہ توں باہر مقابلے پرآئے، بالآخر مقتول تے مفرور ہوئے اوراسلامی لشکر فاتحانہ بہرہ شیر وچ داخل ہويا بہرہ شیر دے مفتوح ہُندے ہی یزد جرد نے مدائن توں بھاگنے اوراموال وخزائن دے مدائن توں منتقل کرنے دی تدابیر اختیار کيتياں ،مدائن توں یزد جرد دا معہ خزائن دے بھج جانا مسلماناں دے لئی خطرات دا بدستور باقی رہنا سی۔
حضرت سعدؓ نوں ہن اس گل دا خیال سی کہ جس قدر جلد ہوئے مدائن اُتے قبضہ کرن؛ لیکن دریائے دجلہ درمیان وچ حائل سی، اس دا پایاب عبور کرنا سخت دشورا سی ایرانیاں نے بہرہ شیر توں بھجدے ہوئے پل نوں بالکل مسمار اورمنہدم کردتا سی، دُور دور تک کوئی کشتی وی نئيں چھڈی سی،دوسرے کنارے اُتے ایرانی فوج وی متعین سی جو عبوردریا توں مانع سی ،دوسرے روز حضرت سعدؓ نے گھوڑے اُتے سوار ہوکے اورتمام فوج دی کمر بندی کراکر فرمایا کہ تسيں وچ کون ایسا بہادر سردار اے جو اپنی جمعیت دے نال اس گل دا وعدہ کرے کہ اوہ سانوں دریا دے عبور کرنے دے وقت دشمن دے حملے توں بچائے گا، حضرت عاصمؓ بن عمروؓ نے اس خدمت کيتی ذمہ داری قبول کيتی اورچھ سو تیر اندازااں دی اک جماعت لے کے دریائے دجلہ دے اس کنارے اک اُچے مقام اُتے جا بیٹھے حضرت سعدؓ نے نستعین باللہ ونتوکل علیہ حسبنا اللہ ونعم الوکیل ولا حول ولا قوۃ الا باللہ العلی العظیم کہہ کے اپنا گھوڑا دریا وچ ڈال دتا انہاں دی تقلید وچ دوسرےآں نے وی جرات توں کم لیا تے دیکھدے ہی دیکھدے لشکر اسلام دجلہ دی طوفانی موجاں دا مقابلہ کردا ہويا دوسرے کنارے دی طرف متوجہ ہويا ایہ سیلاب لشکر جدوں نصف توں زیادہ دریا نوں عبور کرچکيا تاں اس طرف توں ایرانی تیر اندازےآں نے تیر بازی شروع کيتا ادھر توں عاصمؓ اوران دی جماعت نے ایرانی تیر اندازےآں اُتے اس زور وقوت دے نال تیر پھینکے کہ بوہت سارے ایرانی مقتول ومجروح ہوئے اوراس بلائے بے درماں توں اپنی جان بچانے دی تدبیراں وچ مصروف ہوکے لشکر اسلام نوں عبور دریا توں نہ روک سکے،مسلماناں نے اس طرف پہنچ کے ایرانیاں نوں قتل کرنا شروع کيتا۔
فتح مدائن
[سودھو]یزد جرد مسلماناں دے پہنچنے توں پہلےہی اپنے اہل وعیال اورخزانےآں نوں مدائن توں روانہ کرچکيا سی اُتے قصرابیض (شاہی محل) اوردارلسلطنت وچ مال تے دولت دی کمی نہ سی اسلامی لشکر کے دریا عبور کرلینے دا حال سُن کر یزد جرد وی مدائن توں چل دتا، مسلماناں نے شہر دی مختلف سمتاں توں شہر وچ داخل ہونا شروع کيتا،خود باشندگان شہر نے شاہی محلات دی لُٹ مار مسلماناں دے پہنچنے اورشہر وچ داخل ہونے توں پہلے شروع کردتی سی،حضرت سعد قصر ابیض وچ داخل ہوئے اوران دی بولی توں بے اختیار ایہ آیتاں نکلاں:" كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ،وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَرِيمٍ،وَنَعْمَةٍ كَانُوا فِيهَا فَاكِهِينَ،كَذَلِكَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا آخَرِينَ"حضرت سعدؓ نے اوتھے اک سلام توں آٹھ رکعتاں صلوۃ الفتح دی پڑھیاں ،جمعہ کاروز تھا،قصرا بیض وچ جس جگہ کسری دا تخت تھا،اوتھے منبر رکھیا گیا اوراسی قصر وچ جمعہ ادا کيتا گیا ،ایہ پہلا جمعہ سی جو دارالسلطنت ایران وچ ادا کيتا گیا، اس شاہی محل وچ جس قدر تصاویر وتماثیل سن اوہ علیٰ حالہ قائم رہیاں نہ حضرت سعدؓ نے انہاں نوں توڑ ا پھوڑا نہ اوتھے توں جداکیا بوجہ نیت اقامت اس قصر وچ نماز نوں قصر وی نئيں کيتا گیا ،زہرہ بن حیوۃ نوں ایرانیاں دے تعاقب وچ نہراں دی جانب روانہ کيتا گیا، مال غنیمت دے فراہم کرنے اُتے عمرو دبن مقرن نوں اوراس دی تقسیم اُتے سلیمان بن ربیعہ باہلی نوں مامور کيتا گیا،مال غنیمت وچ شہنشاہ ایران دی بہت ساریاں نادر روزگار چیزاں مسلماناں دے ہتھ آئاں چاندی سونے تے جواہرات دی مورتاں کسری دا شاہی لباس اس دا زرنگار تاج،اس دی زرہ اوراسی قسم دی بہت ساریاں چیزاں مسلماناں نے انہاں بھاگنے والےآں توں چھیناں جوان چیزاں نوں لے لے کے ایوان شاہی توں بھجدے سن ،ایوان شاہی دے خزانے اورعجائب خانے وچ خاقان چین ،قیصر روم داہرہ شاہِ ہند، بہرام گور،سیاوش ،نعمان بن منذر، کسریٰ، ہرمزفیروز دے خود زر نيں،تلواراں تے خنجر دستیاب ہوئے، جو عجائب روزگار سمجھ کر شاہی خزانے وچ محفوظ رکھے جاندے سن تے ایرانی انہاں چیزاں اُتے فخر کيتا کردے سن انہاں چیزاں دے فراہم ہوجانے اُتے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے حضرت قعقاعؓ نوں اجازت دتی کہ تلواراں وچوں تلوار نوں پسند کر لو،حضرت قعقاع نے ایہ سُن کر قیصر روم ہر قل دی تلوار اٹھالی، فیر حضرت سعدؓ نے اپنی طرف توں بہرام گور دی زرہ وی انہاں نوں مرحمت فرمائی۔
حضرت سعدؓ نے علاوہ خمس دے جو چیزاں نادرات روزگار وچ شمار ہودیاں سن، اوہ سب جمع کرکے دربار خلافت نوں روانہ کرداں، انہاں نوں نادرات روزگار وچ کسریٰ دا فرش سی جو بہار دے ناں توں موسوم تھا،ایہ فرش نوے گز لمبا اوردس گز چوڑا تھا،اس وچ پھُل ،پتیاں ،درخت نہراں،تصویراں،غنچے سب سونے چاندی،اورجواہرات توں بنائے گئے سن شاہانِ فارس جدوں موسم بہار گزر جاندا تھا،تو اس دی یاد وچ اس فرش اُتے بیٹھ کر شراب نوشی کيتا کردے سن، جدوں ایہ تمام چیزاں مدینہ منورہ وچ پہنچیاں ،تو لوک دیکھ کے حیران ہوگئے، فاروق اعظمؓ نے تمام سامان واسباب نوں لوکاں وچ تقسیم کردتا،فرش دی نسبت عام طور اُتے لوکاں دی رائے ایہ سی کہ اسنوں تقسیم نہ کيتا جائے،لیکن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ نئيں اسنوں وی تقسیم کردتا جائے؛چنانچہ فاروق اعظمؓ نے حضرت علیؓ دی رائے توں اس فرش نوں وی کٹ کٹ کر لوکاں وچ تقسیم کردتا،حضرت علیؓ دے حصے وچ جو فرش دا ٹکڑا آیا تھا،وہ بہت نفیس ٹکڑےآں وچ نہ سی اُتے انہاں نے اسنوں تیس ہزار دینار نوں فروخت کردتا۔
حضرت سعدؓ نے مدائن اُتے قابض ومتصرف ہوکے اپنے اوراہل لشکر کے اہل وعیال نوں قادسیہ توں بلوایا،اورشاہی ایوانات لوکاں وچ تقسیم کردئے،جنہاں وچ انہاں نے اپنے اہل وعیال نوں ٹھہرایا۔ جدوں مدائن اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا،تویزدجرد مدائن سےبھج کر مقام حلوان وچ مقیم ہويا، رستم بن فرخ زاد دے بھائی خرذادبن فرخ زاد نے مقام جلولاء وچ لشکر اورسامان حرب وڈی مقدار وچ قابلیت اورحوصلے دے نال فراہم کرنا شروع کيتا قلعہ تے شہر دے گرد خندق کھدوائی نوں کھرو بنواکر مسلماناں دی آمد تے حملے دے رستےآں وچ بچھوائے،ایہ جنگی تیاری اورفوجی اجتماع اس قدر عظیم اوراہم سی کہ اک طرف ایرانیاں دی آنکھاں اس طرف لگی ہوئیاں سن تاں دوسری طرف مسلماناں نوں وی اس دا خاص طور اُتے خیال تھا؛ چنانچہ حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے ایہ تمام کیفیت مدینہ منورہ وچ حضرت فاروق اعظمؓ دے پاس لکھ کے بھیجی،دربار فاروقی توں حکم آیا، کہ ہاشم بن عتبہ بارہ ہزار فوج لے کے جلولاء دی مہم اُتے روانہ ہون، مقدمۃ الجیش حضرت قعقاعؓ نوں سپرد کيتا جائے،معشر بن مالک نوں میمنہ دی اورعمرو بن مالک نوں میسرہ دی سرداری دتی جائے تے ساقہ اُتے عمرو بن مرہ نوں مقرر کيتا جائے،اس حکم فاروقی دے موافق حضرت ہاشم مدائن توں روانہ ہوکے چوتھے روز جلولا پہنچے اورشہر دا محاصرہ کيتا،ایہ محاصرہ کئی مہینے جاری رہیا،ایرانی قلعہ توں نکل نکل کے حملہ آور وی ہُندے رہندے سن ۔
اس طرح مسلماناں اورایرانیاں وچ جلولاء دے محاصرہ دے ایام وچ بوہت سارے معرکے ہوئے تے ہر معر دے ميں ایرانی مغلوب ہُندے رہے جلولاء وچ لکھاں ایرانی جنگ جو موجود سن مسلماناں دی تعداد ہزاراں توں متجاوز نہ سی،اپنی جمعیت دی کثرت اورسامان حرب دی فراوانی اُتے اعتماد کرکے ایرانیاں نے خوب جی توڑ کر مقابلہ کيتا مگر آخر مسلماناں دے مقابلہ وچ ناکام ونامراد ثابت ہوئے اک لکھ ایرانی اس معردے ميں مسلماناں دے ہتھ توں مارے گئے۔ تن کروڑ دا مال غنیمت مسلماناں کےہتھ آیا،یزد جرد نے حلوان وچ جدوں جلولاء دے سقوط دا حال سُنا،تو اوہ حلوان وچ نہ ٹھہر سکا،اوتھے توں بھج کر رے دی جانب روانہ ہويا، اورحلوان وچ خسرو شنوم نوں اک مناسب جنگی جمعیت دے نال چھڈ گیا ،حضرت قعقاعؓ معرکہ جلولاء دے بعد مقام حلوان دی طرف روانہ ہوئے،خسروشنوم نے حلوان توں نکل کے مقابلہ کيتا مگر شکست کھا کر بھجیا اورقعقاعؓ نے حلوان اُتے قبضہ کيتا۔
حضرت سعدؓ نے انہاں فتوحات دے بعد مال غنیمت دا خمس اورفتح دی خوشخبری حضرت زیادؓ دے ہتھ فاروق اعظمؓ دی خدمت وچ بھیجی اورملکِ ایران وچ آگے ودھنے دی اجازت طلب کيتی، حضرت زیادؓ ایہ مال غنیمت لے کے شام دے وقت مدینہ منورہ وچ داخل ہوئے،فاروق اعظم ؓ نے فتوحات دا حال سُن کر لوکاں نوں جمع کيتا اورزیاد نوں حکم دتا کہ ہن انہاں سب نوں اوہ حالات جو مینوں سُنا چکے ہوئے سُناؤ؛چنانچہ حضرت زیادؓ نے نہایت طلاقت وفصاحت دے نال مسلماناں دی بہادریاں دے نقشے کھچ کر سامعین دے سامنے رکھ دئے،فیر فاروقِ اعظمؓ نے فرمایا کہ مالِ غنیمت دا انبار صحن مسجد وچ ايسے طرح موجود رہے،اُس دی چوکسی ونگرانی دا انتظام کردتا،اگلے دن فجر دے بعد آپ نے اوہ تمام مال تے اسباب لوکاں نوں تقسیم فرمادتا، جواہرات دے انبار اورمالِ غنیمت دی پیش قیمتی وکثرت دیکھ کے فاروق اعظمؓ روپئے، توحضرت عبدالرحمن بن عوف رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ امیر المومنین ایہ تاں مقامِ شکر سی، آپ روندے کیوں نيں؟ حضرت فاروق اعظمؓ رضی اللہ عنہ نے جواب دتا کہ خدائے تعالیٰ جس قوم نوں دنیا دی دولت عطا فرماندا اے ،اُس وچ رشک وحسد وی پیدا ہوجاندا اے تے اس لئی اُس قوم وچ تفرقہ پڑجاندا اے ،پس مینوں ايسے تصور نے اس وقت رُلادتا۔
اُس دے بعد فاروق اعظمؓ نے حضرت سعدؓ دے جواب وچ اُنہاں دے پاس حکم بھیجیا کہ مسلماناں نے پیہم صعوبات برداشت کيتیاں نيں، حالے چند روز اپنے لشکر نوں آرام کرنے دا موقع دو۔
جنگ جلولاء ۱۶ھ وچ واقع ہوئی ایتھے تک حالات دے بیان کرنے وچ دانستہ تریخ مہینہ اورسال دا ذکر اس لئی ترک کردتا اے کہ بعض واقعات دی تریخ تے سنہ اک مورخ کچھ بیان کردا اے تے دوسرا کچھ اندراں صورت واقعات دی ترتیب دا صحیح ہونا کافی سمجھیا گیا عراق دے حالات ۱۶ ھ یعنی معرکہ جلولاء تک ايسے ترتیب توں وقوع پذیر ہوئے جو اُتے مذکور ہوئے،اب انہاں حالات نوں ایتھے تک چھڈ کے فیر ملک شام دی طرف متوجہ ہونا چاہئیے۔
عراقی معرکےآں دا حال اُتے مذکور ہوچکيا اے اورہم ۱۶ ھ وچ یزد جرد شاہِ ایران نوں مقام حلوان توں رے دی جانب فرار ہُندا ہويا دیکھ چکے نيں،لیکن ہن سانوں قریبا دو سال پِچھے ہٹ کر ملک شام دے حالات دی سیر کرنا اے، دمشق دی فتح دا حال اسيں اُتے پڑھ چکے نيں، فتح دمشق دے بعد مقام فحل تے مقام بیسان دے معرکےآں دی کیفیت وی زیر مطالعہ آچکی اے ہن اسلامی لشکر مقام حمص دی طرف متوجہ ہُندا اے۔
فتح حمص
[سودھو]حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ نے حمص دے ارادے توں روانہ ہوکے ذوالکلاع وچ پڑاؤ ڈالیا حمص ملک شام دے چھ ضلعاں وچوں اک ضلع دا ناں اے اورایہی ناں اک شہر دا اے جس دے ناں توں ایہ ضلع موسوم اے ،انگریزی وچ حمص نوں امیسا کہندے نيں،اس شہر وچ سورج دا مندر تھا،جس دی زیارت دے لئی دُور دُور توں بت پرست آیا کردے سن ،اُردن اوردمشق دے ضلعے دی فتح دے بعد ہن حمص،انطاکیہ بیت المقدس وڈے وڈے اورمرکزی تھاںواں باقی سن جو مسلماناں نوں فتح کرنے سن ،جب اسلامی لشکر مقام ذوالکلاع وچ جاکے خیمہ زن ہويا توقیصر ہرقل نے قوذربطریق نوں مقابلہ دے لئی روانہ کيتا،جس نے حمص توں روانہ ہوکے مقام مرض روم وچ پہنچ کے قیام کيتا، اس دے بعد قیصر نے شمس بطریق نوں وی لکھیا، انہاں دونے بطریقےآں توں اسلامی فوج دا مقابلہ ہويا،نتیجہ ایہ ہويا کہ شمس بطریق حضرت ابو عبیدہؓ دے ہتھ ماریا گیا تے رومی لشکر شکست یاب ہوکے بھجیا۔
یہ بھجیا ہويا لشکر جدوں حمص وچ پہنچیا تاں قیصر ہرقل جو حمص وچ مقیم سی، حمص نوں چھڈ کے اوتھے توں الرابا دی طرف چلا گیا،حضرت ابو عبیدہؓ نے مرج روم توں روانہ ہوکے حمص دا محاصرہ کيتا،ہرقل نے بہت کوشش کيتی کہ اہل حمص دی مدد نوں پہنچیا جائے،مگر اس دی کوشش کارگر ثابت نہ ہوئی، اوراہل حمص نوں کوئی امداد رومیاں دی نہ پہنچ سکی، آخر مجبور ومایوس ہوکے اہل حمص نے انہاں نوں شرائط اُتے کہ جنہاں اُتے اہل دمشق نے صلح کيتی سی،حمص نوں مسلماناں دے سپرد کردتا،فتح حمص دے بعد شہر حماۃ اُتے جو حمص وقنسرین دے درمیان واقع اے ،فوج کشی ہوئی،اہل حماۃ نے وی جزیہ دینا منظور کرکے صلح کرلئی اس دے بعد شیرز اورمعرۃ اُتے وی ايسے طرح مسلماناں دا قبضہ ہويا،اس دے بعد شہر لاذقیہ اُتے عیسائیاں نے مسلماناں دا مقابلہ کيتا،مگر مغلوب ومفتوح ہوئے لاذقیہ دے بعد سلمیہ نوں وی بزور تیغ مسلماناں نے فتح کيتا۔
فتح قنسرین
[سودھو]سلمیہ دی فتح دے بعد حضرت خالد بن ولیدؓ نے اپنی رکابی فوج لے کے بحکم ابو عبیدہؓ قنسرین دی جانب ودھے،اوتھے مینا س نامی رومی سردار جس دا مرتبہ ہرقل دے بعد سب توں وڈا تھا،آگے ودھ کے خالد بن ولیدؓ دا مقابلہ کيتا، خالد بن ولیدؓ نے سخت مقابلہ دے بعد اُس نوں پسپا ہونے اُتے مجبور کردتا، اوہ قنسرین وچ داخل ہوکے قلعہ بند ہويا،اورخالد بن ولیدؓ نے آگے ودھ کے قنسرین دا محاصرہ کرلیا،انجام کار قنسرین مفتوح ہويا،اس فتح دا حال جدوں حضرت فاروق اعظمؓ نوں معلوم ہويا تاں اوہ خالد بن ولیدؓ سےبہت خوش ہوئے اوراُنہاں دے اختیارات اورفوجی سرداری وچ نمایاں وادھا فرمایا:
فتح حلب تے انطاکیہ
[سودھو]مہم قنسرین توں فارغ ہوکے حضرت ابوعبیدہؓ نے حلب دی جانب کوچ کيتا،جب حلب دے نیڑے پہنچے تاں خبر آئی کہ اہل قنسرین نے عہد شکنی دی تے بغاوت اختیار کيتی اے ؛چنانچہ حضرت ابو عبیدہؓ نے فوراً اک دستہ فوج نوں قنسرین دی طرف روانہ کيتا ، اہل قنسرین نے محصور ہوکے فیر اظہار اطاعت کيتا اوربھاری جرمانہ دے کے اپنے آپ نوں بچایا،حضرت ابو عبیدہؓ نے حلب دے نیڑے پہنچ کے قیام کيتا،اورحضرت عیاض بن غنمؓ نے جو مقدمۃ الجیش دے افسر سن، اپنی ماتحت فوج نوں لے کے حلب دا محاصرہ کيتا، اہل حلب نے حضرت عیاض بن غنمؓ توں ہن تک دے مفتوح شہراں دی شرائط اُتے صلح کرکے شہر نوں سپرد کردتا حضرت ابو عبیدہؓ نے انہاں شرائط نوں جو عیاض بن غنمؓ نے طے دی سن جائز قرار دتا اوراپنے دستخط توں معاہدہ لکھ دتا۔
حلب نوں فتح کرکے حضرت ابو عبیدہؓ ؓ انطاکیہ دی جانب ودھے،انطاکیہ قصر ہر قل دا ایشیائی دارالسلطنت تھا،ایتھے ہر قل دے شاہی محلات بنے ہوئے سن ،اور ہر قسم دی حفاظت دا سامان جو اک دار السلطنت دے لئی ضروری اے ،ایتھے موجود تھا،اسی لئے وکھ وکھ تھانواں دے مفرور عیسائی بھج بھج کر انطاکیہ ہی وچ پناہ گزيں ہوئے سن، حلب دے وی بوہت سارے عیسائی انطاکیہ وچ آگئے سن، جدوں مسلمان انطاکیہ دے نیڑے پہنچے تاں عیسائیاں نے انطاکیہ توں نکل کے مسلماناں دا مقابلہ کيتا تے شکست کھا کر شہر وچ جا گھسے اسلامی لشکر نے انطاکیہ دا محاصرہ کيتا چند روز دے بعد شہر والےآں نے مجبور ہوکے جزیہ دے وعدہ اُتے صلح کرلئی ،بعض عیسائی انطاکیہ توں کسی طرف نوں خود ہی جلا وطن ہوگئے مسلماناں نے انہاں دے حال توں کوئی تعرض نئيں کيتا اس دے بعد خبر پہنچی کہ حلب دے نیڑے مقام معرہ مصرین وچ مسلماناں دے خلاف عیسائی لشکر جمع ہوئے رہیا اے ،اس خبر نوں سُن کر حضرت ابو عبیدہؓ اس طرف نوں روانہ ہوئے اوتھے وڈی بھاری جنگ ہوئی،بوہت سارے عیسائی تے رومی سردار مارے گئے،اہل معرہ مصرین نے اہل حلب دی طرح صلح کرلئی،ایتھے ایہ صلح نامہ حالے مکمل نئيں ہونے پایا سی کہ انطاکیہ والےآں دی بغاوت وبد عہدی دی خبر پہنچی ،مگر عیاض بن غنم اورحبیب بن مسلمہ موجود سن ،انہاں نے لڑ کر عیسائیاں نوں فیر مغلوب کيتا اورشہر اُتے قابض ہوگئے،اس بغاوت تے بد عہدی دے بعد انطاکیہ والےآں نے فیر پہلی شرائط اُتے ہی صلح کيتی درخواست کيتی حضرت ابو عبیدہؓ نے انہاں دی اس درخواست نوں منظور کرلیا۔
عیسائیاں دی بار بار دی بغاوت وبد عہدی دیکھ کے حضرت ابو عبیدہؓ نے فاروق اعظمؓ نوں لکھیا کہ انہاں عیسائیاں دے باربار نقض عہد توں بعض اوقات لشکر اسلامی نوں وڈی وڈی مشکلات دا سامنا ہوجاندا اے، انہاں دے نال کس خاص قسم دا برتاؤ کيتا جائے؟ فاروق اعظمؓ نے لکھیا کہ عیسائیاں دے وڈے وڈے مرکزی شہراں تے قصبےآں وچ جنہاں نوں تسيں فتح کرچکے ہو،اک اک فوجی دستہ مدامی طور اُتے موجود رکھو،ایداں دے ہر اک حفاظتی دستے نوں اسيں بیت المال توں وظائف اورتنخواہاں دین گے ،فتح انطاکیہ دے بعد ارد گرد دے تمام مواضعات وقصبات نے بطیب خاطر مسلماناں دی اطاعت قبول کيتی تے قورس ،بنج تل عزاز وغیرہ قصبات معہ مفصلات بلاجنگ وپیکار مسلماناں دی اطاعت وقبضہ وچ داخل ہوگئے اورفرات تک شام دے تمام شہر مسلماناں دے قبضے وچ آگئے۔
فتح بفراس تے مرعش تے حرث
[سودھو]اب شام دی طرف توں مطمئن ہوکے تے تمام شہراں وچ عامل مقرر کرنے اورفوجی دستے متعین فرمادینے دے بعد حضرت ابو عبیدہؓ نے فلسطین دی طرف توجہ فرمائی اوراک لشکر میسرہ بن مسروق دی سرداری وچ مقام بفراس جو علاقہ انطاکیہ وچ ایشیائے کوچک دی سرحد اُتے اک مقام سی، ایتھے بہت سےعرب قبیلے غسان،تنوخ ایاد وغیرہ آباد سن تے عیسائی مذہب رکھنے دی وجہ توں فتح انطاکیہ دا حال سن کر ہر قل دے پاس جانے دی تیاریاں کر رہے سن میسرہ بن مسروق نے جاندے ہی انہاں اُتے حملہ کيتا وڈا بھاری معرکہ ہويا،حضرت ابوعبیدہؓ نے انطاکیہ توں مالک بن اُشترنخعی نوں میسرہ دی کمک پرروانہ کيتا اس نويں فوج نوں آتے ہوئے دیکھ کے عیسائی گھبراگئے تے حواس باختہ ہوکے بھجے حضرت خالد بن ولیدؓ اک چھوٹا جہا لشکر لے کے مرعش دی طرف گئے تے عیسائیاں نے جلاوطنی دی اجازت حاصل کرکے شہر خالد بن ولید دے سپرد کردتا،اسی طرح اک لشکر لے کے حبیب بن مسلمہ قلعہ حرث دی طرف گئے تے اسنوں فتح کيتا۔
فتح قیسا ریہ(قیصرہ)تے فتح اجنادین
[سودھو]انہاں نوں ایام وچ انطاکیہ وعلاقۂ انطاکیہ نوں اسلامی لشکر فتح کررہیا تھا،دمشق دے عامل حضرت یزید بن ابی سفیان نے اپنے بھائی معاویہؓ بن ابی سفیان نوں حکم فاروقی دی بنا اُتے فوج دے کے قیساریہ دی طرف بھیجیا،اوتھے سخت معرکہ پیش آیا تے ايسے ہزار عیسائی میدان جنگ وچ مسلماناں دے ہتھ توں مارے گئے تے قیساریہ اُتے مسلماناں دا قبضہ ہويا۔
مہم مرج روم تے فتح بیسان دے بعد قیصر ہر قل نے ارطبون نامی بطریق نوں جونہایت بہادر اورمشہور سپہ سالار تھا،مقام جنادین وچ فوجاں جمع کرنے دا حکم دتا ارطبون نے اک زبردست فوج تاں اپنے پاس مقام اجنادین وچ رکھی تے اک فوج مقام رملہ وچ اک اوربیت المقدس وچ تعینات کی،ایہ فوجاں اسلامی حملہ آوراں دی منتظر اورہر طرح کیل کانٹے توں لیس اورتعداد وچ بے شمار سن، حضرت عمروبن العاصؓ نےجو اس سمت دے حصہ افواج دی سرداری رکھدے سن ،بحکم ابو عبیدہؓ علقمہ بن حکیم فراسی تے مسرور بن العکی نوں بیت المقدس دی طرف اورابو ایوب المالکی نوں رملہ دی جانب روانہ کيتا تے عمرؓ وخود ارطبون دے مقابلہ کواجنادین دی جانب ودھے،اجنادین وچ نہایت سخت معرکہ آرائی ہوئی،ایہ لڑائی جنگ یرموک دی مانند سی ،بالآخر ارطبون حضرت عمروؓ دے مقابلہ توں شکست کھا کر بیت المقدس دی طرف بھجیا حضرت علقمہ بن حکیم فراسی نے جو بیت المقدس دا محاصرہ کيتے ہوئے سن راستہ دے دتا،ارطبون بیت المقدس وچ داخل ہوگیا اوراجنادین اُتے حضرت عمروؓ دا قبضہ ہويا۔
ارطبون جدوں بیت المقدس وچ داخل ہوگیا تاں حضرت عمرؓو نے غزوہ،سبط،نابلس،لد،عمواس،جبرین،یافاوغیرہ تھاںواں اُتے قبضہ کيتا اوربیت المقدس دے ارد گرد دے تمام علاقے اُتے قابض ہوکے بیت المقدس دی طرف ودھے اورمحاصرہ نوں سختی توں جاری رکھیا،انہاں نوں ایام وچ حضرت ابو عبیدہؓ شام دے انتہائی ضلعے قنسرین وغیرہ دی فتح سےفارغ ہوکے فلسطین وبیت المقدس دی طرف روانہ ہوچکے سن ،عیسائی قلعہ بند ہوکے نہایت سختی توں محاصرین دی مدافعت اورمقابلہ کررہے سن ،ابو عبیدہؓ دے آجانے دی خبر سُن کر انہاں دی کچھ ہمت پست سی ہوگئی، اورسپہ سالار اعظم یعنی حضرت ابوعبیدہ دے پہنچنے اُتے انہاں نے صلح دے سلام وپیام جاری کيتے مسلماناں دی طرف توں صلح وچ کوئی تامل ہُندا ہی نہ سی، مسلماناں دی طرف توں جو شرائط پیش ہُندے سن ،وہ بہت سادہ اورایداں دے مقررہ معینہ سن کہ تمام عیسائی اُنہاں توں واقف سن لیکن بیت المقدس دے عیسائیاں نے صلح کيتی شرائط وچ اک خاص قسم دا وادھا ضروری تے لازمی قرار دتا اوہ ایہ کہ عہد نامہ خود خلیفۂ وقت آکر لکھے،ارطبون بطریق بیت المقدس توں نکل کے مصر دی طرف بھج گیا سی، رؤساء شہر اورشرفائے بیت المقدس ہی مدافعت وچ استقامت دکھا رہے سن اوراب شہر دا قبضہ وچ آجانا کچھ وی دشوار نہ تھا،لیکن حضرت ابو عبیدہؓ بن الجراح نے ایہی مناسب سمجھیا کہ جتھے تک ہوسکے کشت وخون دا امکان مسدود کيتا جائے اورجنگ اُتے صلح نوں فوقیت دتی جائے۔
چنانچہ انہاں نے فاروق اعظمؓ نوں انہاں حالات دا اک خط لکھیا اوراُس وچ تحریر کيتا کہ آپ دے ایتھے تشریف لیانے توں بیت المقدس بلا جنگ قبضہ وچ آسکدا اے ،فاروق اعظمؓ نے اس خط دے پہنچنے اُتے صاحب الرائے حضرات نوں مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ بغرض مشورہ طلب کيتا، حضرت عثمان غنی رضی اللہ تعالی عنہ نے فرمایا کہ عیسائی ہن مغلوب ہوچکے نيں، انہاں وچ مقابلے تے مدافعت دی ہمت تے طاقت نئيں رہی، آپ بیت المقدس دا سفر اختیار نہ کرن خدائے تعالی عیسائیاں نوں تے وی زیادہ ذلیل کريں گا اوروہ بلا شرط شہر نوں مسلماناں دے سپرد کردین گے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ میری رائے وچ آپ نوں ضرور جانا چاہیدا ،فاروق اعظمؓ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی رائے نوں پسند کيتا۔
ستوؤں دا اک سیلا،اک اونٹھ اک غلام اک لکڑی دا پیالہ ہمراہ لے کے اوراپنی جگہ حضرت عثمان غنیؓ نوں مدینہ دا عامل مقرر فرما کر روانہ ہوگئے،آپ دے اس سفر دی سادگی وجفا کشی عام طور اُتے مشہور اے ،کدی غلام اونٹھ دی مہار پھڑ کر چلدا اورفاروق اعظمؓ اونٹھ اُتے سوار ہُندے اورکدی غلام اونٹھ اُتے سوار ہُندا تے فاروق اعظمؓ اونٹھ دی مہار پھڑ کر آگے چلدے، ایہ اس عظیم الشان شہنشاہ تے خلیفۂ اسلام دا سفر تھا،جس دیاں فوجاں قیصر وکسریٰ دے محلات اورتخت تے تاج نوں اپنے گھوڑےآں دی ٹاپاں وچ روند چکیاں سن،ایہ مہینہ جس وچ فاروق اعظمؓ دا ایہ سفر شروع ہويا اے رجب دا مہینہ تھااور ۱۶ھ جدوں کہ مدائن اورانطاکیہ فتح ہوچکے سن ،عزم روانگی دے نال ہی روانگی توں پہلے آپ نے دمشق وبیت المقدس دی اسلامی افواج دے سرداراں نوں اطلاع دے دتی سی،سب توں پہلے یزید بن ابی سفیان انہاں دے بعد ابو عبیدہ بن الجراحؓ انہاں دے بعد حضرت خالد بن ولیدؓ نے آپ دا استقبال کيتا آپ نے انہاں سرداراں نوں خوبصورت اورشان وشوکت دے لباس وچ اپنے استقبال نوں آتے ہوئے دیکھ کے طیش تے غضب دا اظہار فرمایا تے فرمایا کہ تسيں لوکاں نے دو ہی برس وچ عجمیاں دی خُوبو اختیار کرلئی، مگر جدوں انہاں سرداراں نے فرمایا کہ ساڈی انہاں اُتے تکلف قباواں دے تھلے سلاح ِ حرب موجود نيں تے اسيں عربی اخلاق اُتے قائم نيں، تب آپ نوں اطمینان ہويا۔
عیسائیاں دا امان نامہ
[سودھو]آپ مقام جابیہ وچ مقیم ہوئے ایتھے رؤسابیت المقدس آپ دی ملاقات نوں حاضر ہوئے تے عہد نامہ آپ نے اپنے سامنے انہاں نوں لِکھوادتا۔
"یہ اوہ امان نامہ اے جو امیر المومنین عمرؓ نے ایلیا والےآں نوں دتا اے ،ایلیا والےآں دی جان مال،گرجے،صلیب،بیمار،تندرست سب نوں امان دتی جاندی اے اورہر مذہب والے نوں امان دتی جاندی اے، انہاں گرجاؤں وچ سکونت نہ کيتی جائے گی اورنہ اوہ ڈھائے جاواں گے ایتھے تک کہ انہاں دے احاطاں نوں وی نقصان نہ پہنچایا جائے گا،نہ انہاں دی صلیباں اورمالاں وچ کِسے قسم دی کمی کيتی جائے گی،نہ مذہب دے بارے وچ کِسے قسم دا کوئی تشدد کيتا جائے گا اورنہ انہاں وچوں کوئی کسی نوں ضرر پہنچائے گا تے ایلیا وچ انہاں دے نال یہودی نہ رہنے پاواں گے تے ایلیا والےآں اُتے فرض اے کہ اوہ جزیہ داں تے یونانیاں نوں کڈ داں،پس یونانیاں یعنی رومیاں وچوں جو شہر توں نکل جائے گا اُس دے جان تے مال نوں امان دتی جاندی اے جدوں تک کہ اوہ محفوظ مقام تک نہ پہنچ جائے،جے کوئی رومی ایلیا ہی وچ رہنا پسند کردا اے ،تو اُس نوں باقی اہل شہر دی طرح جزیہ ادا کرنا ہوئے گا اورجے اہل ایلیا وچوں کوئی شخص رومیاں دے نال جانا چاہے تاں اسنوں امن وامان اے ،ایتھے تک کہ اوہ محفوظ مقام اُتے پہنچ جاواں،جو کچھ اس عہد نامہ وچ درج اے اُس اُتے خدا تے رسول اورخلفاء اورتمام مسلماناں دی ذمہ داری اے ،بشر طیکہ اہل ایلیا مقررہ جزیہ دی ادائیگی توں انکار نہ کرن۔
اس عہد نامہ اُتے حضرت خالد بن ولیدؓ،عمروبن العاصؓ،عبدالرحمن بن عوفؓ اورمعاویہ بن ابی سفیان دے دستخط بطور گواہ ثبت ہوئے،بیت المقدس والےآں نے فوراً جزیہ ادا کرکے شہر دے دروازے کھول دئے،اسی طرح اہل رملہ نے وی مصالحت دے نال شہر مسلماناں دے سپر د کردتا،فاروق اعظمؓ پیادہ پا بیت المقدس وچ داخل ہوئے،سب توں پہلے مسجد اقصیٰ وچ گئے محراب داؤد دے پاس پہنچ کے سجدہ داؤد دی آیت پڑھ کر سجدہ کيتا،فیر عیسائیاں دے گرجے وچ گئے اوراُس دی سیر کرکے واپس تشریف لائے،بیت المقدس دی فتح دے بعد فاروق اعظمؓ نے صوبہ فلسطین دے دو حصہ کرکے اک حصہ اُتے علقمہ بن حکیم نوں عامل مقرر کرکے رملہ وچ قیام دا حکم دتا،دوسرے حصہ اُتے علقمہ بن محرز نوں عامل مقرر فرما کر بیت المقدس وچ رہنے دا حکم دتا۔
فتح تکریت تے جزیرہ
[سودھو]مذکورہ بالا واقعات دے پڑھنے توں جدوں ۲۶ ھ تک دی اسلامی تریخ جو شام وعراق توں تعلق رکھدی اے ،ساڈی نظر توں گزر گئی اے ،اب آگے روم وایران دے واقعات وچوں کسی اک دے سلسلہ نوں شروع کرنے توں پیشتر تکریب دی فتح تے صوبۂ جزیرہ اُتے لشکر اسلام دے قبضہ دا حال اس لئی بیان کرنا ضروری اے کہ تکریب وچ رومیاں تے ایرانیاں نے مل کے مسلماناں دا مقابلہ کيتا تھا،اسی طرح جزیرہ دے قبضہ وچ لیانے دا باعث مسلماناں دی عراقی تے شامی دونے فوجاں ہوئیاں نيں ہور ایہ کہ مذکورہ بالا واقعات دے بعد ہی تکریت والجزیرہ دے واقعات وقوع پزیر ہوئے نيں۔
تکریت وچ اک ایرانی صوبہ دار رہیا کردا تھا،اُس نے جدوں سُنا کہ مدائن اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوچکيا اے ،تو اُس نے رومیاں نوں اپنی طرف متوجہ کيتا، رومی لوکاں اُتے وی چونکہ اسلامی فوجاں دی ضرباں پڑ رہیاں سن،وہ بہت آسانی توں اس سرحدی صوبے دار دی اعانت اُتے آمادہ ہوگئے،نال ہی ایاد تغلب،نمروغیرہ عرب قبیلے جو عیسائی سن ،رومیاں دی ترغیب توں مرزبان تکریت دے نال شریک ہوگئے،فاروق اعظمؓ دی ہدایت دے مطابق حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے عبداللہ بن المعتم نوں پنج ہزار دی جمعیت دے نال تکریت دی جانب روانہ کيتا اسلامی لشکر نے جاکے تکریت دا محاصرہ کرلیا وڈی خونریز جنگ دے بعد رومیاں اورایرانیاں نوں شکست فاش حاصل ہوئی،عرب قبیلے وچوں اکثر نے دین اسلام قبول کرلیا، بہت ہی تھوڑے ایرانی اوررومی جان بچا کر بھج سکے،باقی سب اوتھے مقتول ہوئے،اس لڑائی وچ مال غنیمت اس قد رہیا تھ آیا کہ جدوں خمس کڈ کے لشکر اُتے تقسیم کيتا گیا تاں اک اک سوار دے حصے وچ تن تین ہزار درہم آئے۔
صوبہ جزیرہ وی شام وعراق دے درمیان کدی رومی سلطنت دے زیر اثر ہُندا کدی ایرانی سلطنت دی ماتحتی وچ آجاندا سی، اہل جزیرہ نے اسلامی فتوحات دے نقشے دیکھ دیکھ کے ہر قل نوں لکھیا کہ آپ شام دے مشرقی شہراں دی طرف حفاظتی افواج بھیجاں،ہم سب مل کے آ پ دی اورآپ دی فوجاں دی مدد کرن گے ہرقل نے اہل جزیرہ دی اس درخواست نوں تائید غیبی سمجھ کر شام دے مشرقی شہراں دی طرف فوجاں روانہ کيتياں فاروق اعظمؓ نے انہاں حالات توں واقف ہوکے اک طرف حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نوں لکھیا کہ اہل جزیرہ نوں انہاں دی حدود توں باہر مت نکلنے دو،دوسری طرف حضرت ابو عبیدہؓ نوں لکھیا، کہ قیصر دی فوجاں نوں حمص تے قنسرین دی طرف ودھنے توں روکو،چنانچہ عراقی وشامی ہر دو افواج نے اپنا اپنا کم عمدگی توں انجام دتا تے تمام صوبہ جزیرہ حضرت عیاض بن غنمؓ دے ہتھ اُتے بہت ساریاں چھوٹی چھوٹی لڑائیاں دے بعد اک سرے توں دوسرے سرے تک محفوظ ہوگیا،ایہ واقعہ ۱۷ ھ دا اے۔
قبیلۂ ایاد دی واپسی
[سودھو]اسی سال جدوں کہ پورے صوبہ جزیرہ اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا تاں اوتھے توں قبیلہ ایاد جو عیسائی مذہب رکھدا سی جلا وطن ہوکے ہر قل دے ملک وچ چلا گیا تے اوتھے سکونت اختیار کرلئی،فاروق اعظمؓ نے اس گل توں مطلع ہوکے ہر قل نوز لکھیا کہ مینوں ایہ خبر پہنچی اے کہ قبیلے عرب توں اک قبیلہ ساڈا ملک چھڈ کے تواڈے شہراں وچ چلا گیا اے ،جے تسيں اُنہاں عرباں نوں اپنے ملک توں نہ کڈ دو گے تاں اسيں انہاں تمام عیسائیاں نوں جو ساڈے ملک وچ آباد نيں کڈ کے تواڈے پاس بھیج داں گے۔
ہر قل نے اس فاروقی خط نوں پڑھدے ہی فوراً قبیلہ ایاد نوں جو چار ہزار نفوس اُتے مشتمل سی اپنے علاقے توں کڈ دتا اوہ شام تے جزیرہ وچ واپس آکر آباد ہوگئے، فاروق اعظمؓ نے عراق عجم اُتے حبیب بن مسلمہؓ نوں تے عراق عرب اُتے ولید بن عقبہ نوں انتظامی افسر مقرر فرمایا سی، انہاں عرباں دے واپس آنے اُتے ولید بن عقبہ نوں لکھیا کہ انہاں لوکاں نوں اسلام لیانے اُتے مجبور نہ کرو، جے اوہ جزیہ دینا منظور کرن تاں قبول کرلو، ایہ گل کہ سوائے اسلام دے کوئی درخواست منظور نہ کيتی جائے گی،جزیرۃ العرب وچکار مکہ ومدینہ اوریمن دے لئی مخصوص اے ،ہاں اس شرط دا انہاں لوکاں نوں ضرور پابند بناؤ کہ جنہاں لڑکےآں دے والدین مسلمان ہوگئے نيں انہاں نوں عیسائی نہ بناواں، یعنی مسلماناں دی اولاد نوں عیسائی بنانے دی کوشش نہ کرن تے جو مسلمان ہونا چاہے اُس نوں نہ روکن۔
ولید بن عقبہ نے اس حکم فاروقی دی تعمیل دی چند روز دے بعد ایاد نے اک سفارت مدینہ منورہ وچ بھیجی کہ اسيں توں کوئی رقم جزیہ دے ناں توں وصول نہ کيتی جائے،فاروق اعظمؓ نے انہاں دی اس درخواست نوں منظور کرکے جزیہ توں دو چند رقم صدقہ دے ناں توں وصول کرنے دا حکم اوتھے دے عامل نوں لکھ بھیجیا اورقبیلہ ایاد نے اسنوں بخوشی منظور کرلیا ،چند روز دے بعد قبیلہ ایاد نے ولید بن عقبہ دی شکایت کیتی تاں حضرت فاروق اعظمؓ نے معزولی کرکے اُنہاں دی جگہ فرات بن حیان تے ہند بن عمر الجملی نوں مقرر فرمایا۔
اس جگہ ایہ گل قابل ذکر اے کہ صوبہ جزیرہ دی فتح نوں بعض مورخین نے فتوحاتِ شام وچ شمار کيتا اے ،بہرحال عیاض بن غنمؓ تے خالد بن ولیدؓ جو عیاض بن غنمؓ دے کمکی بن دے آئے سن ،حضرت ابو عبیدہؓ دی افواج یعنی افواج شام توں آئے سن ،صوبہ جزیرہ دی فتح نوں شام وعراق دونے دی فتوحات وچ شامل سمجھنا چاہیدا۔
خالد بن ولیدؓ دی معزولی
[سودھو]عام طور اُتے لوک کہندے نيں کہ فاروق اعظمؓ نے تختِ خلافت اُتے بیٹھدے ہی خالد بن ولید نوں معزول کردتا سی لیکن اس گل دے سمجھنے وچ لوکاں توں بہت غلطی ہوئی اے ،فاروق اعظمؓ نے شروع عہد خلافت وچ خالد بن ولیدؓ نوں حقیقی طور اُتے معزول نئيں کيتا تھا؛بلکہ انہاں دا درجہ کس قدر کم کيتا تھا،پہلے خالد بن ولیدؓ سپہ سالاراعظم سن فاروق اعظمؓ نے اُنہاں نوں نائب سپہ سالار اعظم بنادتا سی، اس اک درجہ دے ٹوٹنے توں اُنہاں دی ذمہ داریاں وچ کوئی نمایاں فرق نہ آیا تھا،صرف اس گل کيتی روک تھام ہوگئی سی کہ اوہ آزادانہ طور اُتے مسلماناں دی جمعیت نوں کسی خطرہ دے مقام وچ نئيں لے جاسکدے سن اورحضرت ابوعبیدہؓ دی رضا مندی اوراجازت انہاں نوں حاصل کرنا پڑدی سی ،خالد بن ولیدؓ دی معزولی دا اصل واقعہ ۱۷ھ دے آخری مہینےآں وچ ہويا اوراس دی تفصیل اس طرح اے ؛کہ فاروق اعظمؓ ہر سردار فوج ،ہر عامل ہر حصہ فوج اورہر شہر دے حال توں باخبر رہندے سن، آپ دے پرچہ نویس ہر فوج اورشہر وچ موجود ہُندے سن تے بلا کم وکاست ضروری حالات توں خلیفۂ وقت نوں آگاہ رکھدے سن ؛حالانکہ ہر اک عامل اورہر اک سردار فوج خود وی اپنے حالات دی اطلاع دربار خلافت وچ گھلدا رہندا تھا،فاروق اعظمؓ نوں انہاں دے پرچہ نویس نے اطلاع دی،کہ خالد بن ولیدؓ جو صوبہ جزیرہ دی فتح توں حالے واپس ملک شام وچ آئے نيں اپنے نال بے حد مال تے دولت لیائے نيں، اورانہاں نے اپنی مدح دے صلہ وچ اشعث بن قیس شاعر نوں دس ہزار درہم دتے نيں، فاروقِ اعظمؓ نے حضرت ابوعبیدہ بن الجراح نوں لکھیا کہ خالد توں سر مجلس دریافت کيتا جائے کہ تسيں نے اشعث نوں انعام اپنی گرہ توں دتا اے یا بیت المال سےجے اپنی گرہ توں دتا اے تاں اسراف اے اوربیت المال توں دتا اے تاں خیانت ،دونے صورتاں وچ معزولی دے قابل ہو، خالدؓ دا عمامہ اُتار کر اُسی عمامہ توں اُنہاں دی گردن بنھی جائے،قاصد توں فاروق اعظمؓ نے ایہ وی کہدتا سی کہ جے خالد بن ولیدؓ اپنی غلطی دا اقرار کرن تاں انہاں توں درگذر کيتی جائے؛چنانچہ اوہ مجمع عام وچ بلائے گئے،قاصد نے اُنہاں توں پُچھیا کہ ایہ انعام تسيں نے کتھے توں دتا؟ خالد ایہ سُن کر خاموش رہے اوراپنی خطا دا اقرار کرنے اُتے رضامند نہ ہوئے،مجبوراً قاصد نے انہاں دا عمامہ اُتار کر اُسی توں انہاں دی گردن بنھی اورفیر دوبارہ دریافت کيتا تاں خالد نے کہیا کہ اشعث نوں ميں نے اپنے مال توں انعام دتا ،بیت المال توں نئيں دتا، قاصد نے ایہ سندے ہی گردن کھول دتی اورفاروق اعظمؓ نوں اس کیفیت دی اطلاع دی،فاروق اعظمؓ نے خالد بن ولیدؓ نوں جواب دہی دے لئی مدینہ منورہ وچ طلب فرمایا،خالد بن ولیدؓ نے حاضر ہوکے کہیا کہ عمر! واللہ تسيں میرے معاملے وچ انصاف نئيں کردے ہو،فاروق اعظمؓ نے کہیا،تواڈے پاس اِنّی دولت کتھے توں آئی اوراس قدر انعام وصلہ شاعر نوں تسيں نے کتھے توں دتا؟ خالد بن ولیدؓ نے کہیا کہ مال غنیمت توں جو میرے حصے وچ آیا تھا،انعام دتا تھا،فیر خالد بن ولیدؓ نے کہیا کہ چنگا سٹھ ہزار توں جو کچھ زیادہ ہو،وہ بیت المال وچ جمع کردا ہاں؛چنانچہ حساب کرنے اُتے ویہہ ہزار ودھ نکلے اوربیت المال وچ داخل کردئے گئے،اس دے بعد دونے حضرات وچ صفائی ہوگئی اورکوئی وجہ کدورت باقی نہ رہی، خالد بن ولیدؓ دے متعلق ایہ شکایت شروع توں سی کہ اوہ فوجی حساب کتاب نوں صاف نہ کردے اورمکمل حساب نہ سمجھاندے سن ،اس دی وجہ صرف ایہ سی کہ اوہ آزادانہ صرف کردتا کردے سن اوران دی شاہ خرچیاں اکثر اوقات کسی قاعدے دے ماتحت نہ آسکدی سن، ايسے لئے فاروق اعظمؓ نے اُنہاں دا اک درجہ توڑ دتا سی اوراب چشم نمائی دے طور اُتے دارالخلافہ وچ طلب فرما کر اک نوع دی تنبیہ کردتی سی۔
فتح اہواز تے اسلام ہرمزان
[سودھو]ایرانیاں دا نامی سردار ہرمز انہاں جنگ قادسیہ توں فرار ہوکے صوبہ اہواز دے دار لصدر خوزستان وچ آکر اس علاقے دے تمام متعلقہ شہراں وچ قابض ہوکے فوجاں جمع کرنے دی کوشش وچ مصروف ہويا تے رفتہ رفتہ اُس علاقہ اُتے خود مختارانہ حکومت کرکے اپنی حدود حکومت نوں وسیع کرنا شروع کيتا، کوفہ وبصرہ دی چھاؤنیاں توں اسلامی افواج نے اس اُتے حملہ کيتا اورشکست اُتے شکست دے کے صوبہ اہواز اُتے اپنا قبضہ قائم رکھنے دے لئی جزیہ دے کے مسلماناں توں صلح کرلئی، چند روز دے بعد ہرمزان نے بغاوت اختیار کيتی اورمقام سوق اہواز وچ اسلامی فوج توں شکست کھا کر مقام رام ہرمز وچ جا کے پناہ لی، اس مرتبہ ہرمزان نے عاجز ہوکے فیر صلح کيتی درخواست پیش کيتی تے ادائے جزیہ دی شرط اُتے مسلماناں نے باقی علاقہ ہرمزان دے قبضہ وچ چھڈ کے اُس توں فیر صلح کرلئی،حضرت ہرقوصؓ بن زہیر سعدی فاتح اہواز نے جبل اہواز اُتے ڈیرے ڈال کر علاقہ اہواز دے ویران شدہ شہر اں دی آبادی دا کم شروع کيتا،اسی عرصہ وچ خبراں پہنچیاں کہ یزد جرد شاہ فارس نے بہت ساریاں فوجاں جمع کرکے مسلماناں اُتے فیر چڑھائی دا مصمم ارادہ کيتا اے۔
اس خبر نوں سُن کر حضرت فاروق اعظمؓ نے حضرت سعد بن وقاصؓ نوں لکھیا کہ اس خطرہ دے سد باب دے لئی مختلف سمتاں تے مختلف رستےآں اُتے اسلامی دستے متعین کردو؛چنانچہ حضرت سعدؓ نے اک دستہ احتیاطا ہرمزان دے مقابل رام ہرمز دی جانب وی متعین کيتا کیونجے ہرمزان یزد جرد دے احکام دی تعمیل تے اس عزائم نوں کامیاب بنانے دی تدابیر وچ مصروف تھا،اس دستہ فوج دے مقابلہ اُتے ہرمزان فوج لے کے میدان وچ نکلیا،لڑائی ہوئی ہرمزان نوں شکست فاش حاصل ہوئی تے مسلماناں نے رام ہرمز اُتے قبضہ کيتا،ہرمزان شکست خوردہ فرار ہوکے مقام تشتر وچ پہنچ کے مسلماناں دے خلاف فوجاں جمع کرنے لگا،تشترکے قلعہ دی مرمت وی کرالی چاراں طرف خندق نوں درست کرلیا تے برجاں دی پورے طور اُتے مضبوطی کرلئی،ایرانی فوجاں وی تشتر وچ اس دے پاس آ آ کر جمع ہونے لگياں، انہاں حالات توں مطلع ہوکے فاروق اعظمؓ نے حضرت ابو موسیٰ اشعری نوں بصرہ دی افواج دا سردار بناکر بھیجیا۔
ابو موسیٰ ؓ نے تشتر دی جانب حرکت دے نیڑے پہنچ کے لڑائیاں دا سلسلہ جاری کيتا،ہرمزان نے اول کئی معرکے میدان وچ کيتے فیر تشتر وچ محصور ہوکے مدافعت وچ مسستعد ہويا،بہت ساریاں لڑائیاں اورحملہ آوریاں دے بعد شہر تشترپر مسلماناں دا قبضہ ہوگیا،ہرمزان نے تشتر دے قلعہ وچ پناہ لی نیڑے سی کہ قلعہ اُتے وی مسلماناں دا قبضہ ہوجائے، کہ ہرمزان نے ابو موسیٰ دی خدمت وچ ایہ درخواست بھیجی کہ وچ اپنے آپ نوں اس شرط اُتے تواڈے سپرد کردا ہاں کہ مینوں فاروق اعظمؓ دی خدمت وچ بھیج دتا جائے تے میرے معاملہ نوں انہاں نوں دے فیصلہ اُتے چھڈ دتا جائے ،ابو موسیٰؓ نے اس شرط نوں منظور کرلیا؛چنانچہ ہرمزان نوں انس بن مالکؓ اوراحنف بن قیس وغیرہ دی اک سفارت دے ہمراہ مدینہ منورہ دی جانب روانہ کيتا گیا، مدینہ منورہ دے نیڑے پہنچ کے ہرمزان نے مرصع تاج سر اُتے رکھیا تے زرق برق لباس پہنا،فاروق اعظمؓ جدوں ایداں دے وڈے سردار نوں اس طرح گرفتار دیکھیا تاں خدا دا شکر ادا کيتا، ہرمز توں پُچھیا کہ تسيں نے کئی مرتبہ بد عہدی دی اے ،اس دی سزا وچ تواڈے نال کس قسم دا سلوک کيتا جائے اوربتاؤ کہ تسيں ا پنی برأت اورمعذرت وچ کیہ کہنا چاہندے ہو؟
ہرمز انہاں نے کہیا کہ مینوں خوف اے کہ کدرے تسيں میری طرف توں معذرت سنے بغیر ہی مینوں قتل نہ کردو ،فاروق اعظمؓ نے فرمایا نئيں،تم خوف نہ کرو، تواڈی معذرت ضرور سنی جائے گی،فیر ہرمزان نے پانی منگیا،پانی آیا تاں ہرمزان نے پیالہ ہتھ وچ لے کے کہیا ،مینوں خوف معلوم ہُندا اے ،کہ کدرے تسيں مینوں پانی پینے دی حالت وچ قتل نہ کردو، فاروق اعظمؓ نے فرمایا،تم مطلق خوف نہ کرو، جدوں تک پانی نہ پی لوگے اس وقت تک تسيں نوں کوئی نقصان نئيں پہنچایا جائے گا، ہرمزان نے ایہ سندے ہی پیالہ ہتھ توں رکھ دتا تے کہیا کہ وچ پانی نئيں پیندا تے اس شرط دے موافق ہن تسيں مینوں قتل نئيں کرسکدے،کیونجے تسيں نے مینوں امان دے دتی اے۔
حضرت عمرؓ دا حسن سلوک
[سودھو]فاروق اعظمؓ نے ایہ سُن کر فرمایا کہ تاں جھوٹھ بولدا اے اساں تینوں امان نئيں دی، حضرت انس بن مالکؓ فوراً بول اُٹھے، کہ امیر المومنین ہرمزان سچ کہندا اے ،آپ نے حالے فرمایا اے کہ جدوں تک پورا حال نہ کہہ لوگے اورپانی نہ پی لوگے کسی خطرہ وچ نہ ڈالے جاؤ گے، فاروق اعظمؓ سُن کر حیران رہ گئے،اورہرمزان توں مخاطب ہوکے بولے کہ تسيں نے مینوں دھوکھا دتا اے ،مگر وچ تسيں نوں کوئی دھوکہ نئيں داں گا،مناسب اے کہ تسيں مسلمان ہوجاؤ،ہرمزان نے ايسے وقت کلمۂ توحیدپڑھیا،فاروق اعظمؓ بہت خوش ہوئے،ہرمزان نوں مدینے وچ رہنے دی جگہ دتی،دوہزار سالانہ تنخواہ مقرر کردتی اوراُس دے بعد مہم فارس وچ اکثر ہرمزان توں مشورہ لیندے رہندے سن ،اُس دے بعد فاروق اعظمؓ نے انس بن مالکؓ اوراحنف بن قیس وغیرہ ارکان سفارت توں مخاطب ہوکے کہیا ،شاید تسيں لوک ذمیاں دے نال چنگا سلوک نئيں کردے ہوئے ايسے لئے ایہ بار بار بغاوت اختیار کردے نيں، ایہ سُن کر احنف بن قیس ؓ نے جواباً عرض کيتا کہ امیر المومنین اسيں ہمیشہ اپنے وعدےآں دا ایفا کردے اورنہایت رافت ومحبت دا برتاؤ ذمیاں دے نال کردے نيں،لیکن انہاں لوکاں دی بار بار بغاوت وسرکشی دا سبب صرف ایہ اے کہ آپ نے سانوں بلاد فارس وچ آگے ودھنے دی ممانعت کردتی اے، اہل فارس دا بادشاہ یزد وجرد فارس دے شہراں وچ موجود اے جدوں تک یزد جرد فارس دے ملک وچ زندہ وسلامت موجود رہے گا،اس وقت تک اہل فارس لڑنے تے ساڈا مقابلہ کرنے توں کدی باز نہ آئاں گے،فاروق اعظمؓ نے احنفؓ دے کلام دی تصدیق دی تے اس دے بعد بلاد فارس وچ اسلامی فوجاں دی پیش قدمی دی اجازت دے دی۔
فاروق اعظمؓ جدوں بیت المقدس تشریف لے گئے سن تاں عمرو بن العاصؓ نے انہاں توں مصر اُتے فوج کشی دی اجازت حاصل کرلئی سی؛چنانچہ فاروق اعظمؓ نے حضر ت زبیرؓ بن العوام نوں عمرو بن العاصؓ دا کمکی مقرر فرمایا سی، عمرو بن العاصؓ چار ہزار اسلامی لشکر لے کے مصر دی جانب ودھے مصر دے بادشاہ مقوقش دے پاس فاروق اعظمؓ دی ہدایت دے موافق حضرت عمرؓ نے تن شرطاں یعنی اسلام، جزیہ، جنگ لکھ کے بھیجاں،آج کل مصر وچ رومی سردار ارطبون وی معہ اپنی تمام فوج دے مقیم سی، سب توں پہلے ارطبون اپنی فوج لے کے آگے ودھیا اورسخت معرکہ دے بعد شکست کھا کر بھجیا،مسلماناں نے آگے ودھ کے مقام عین شمس دا محاصرہ کرلیا،اورایتھے توں مصر دی فوجی چھاؤنی حصار فرما اوراسکندریہ دے محاصرہ دے لئی دو دستے روانہ کيتے ،تِناں جگہ چند روز تک لڑائی تے محاصرہ دا سلسلہ جاری رہیا، بالآخر عین شمس والےآں نے جزیہ دے کے صلح کرلئی،صلح دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے انہاں قیدیاں دے واپس دینے توں انکار کيتا جنہاں نوں بحالتِ جنگ اس توں پہلے گرفتار ہوچکے سن، ایہ معاملہ فاروق اعظمؓ دی خدمت وچ پیش ہويا،تو آپ نے عمرو بن العاصؓ نوں لکھیا کہ مصریاں دے تمام قیدیاں نوں واپس کردو، اس دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے حضرت زبیر بن العوام نوں سپہ سالار بناکر مقام نسطاط دی طرف روانہ کيتا،ایتھے اک زبردست قلعہ سی جس نوں حضرت زبیرؓ نے جنگ بسیار پیکار دے بعد فتح کرلیا، فیر عمرو بن العاصؓ نے اسکندریہ اُتے حملہ کيتا،تین مہینے دے محاصرے دے بعد اسکندریہ مفتوح ہويا تے مقوقش شاہ مصر نے جواسکندریہ وچ مقیم تھا،اس شرط اُتے صلح کيتی، کہ جو شخص اسکندریہ توں جانا چاہے اسنوں جانے دتا جائے تے جو اسکندریہ وچ رہے اسنوں رہنے دتا جائے فتح اسکندریہ دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے اپنے تمام فوجی سرداراں تے لشکریاں نوں اسکندریہ وچ ٹھہرا کر بلاد واطرافِ مصر دی طرف قبضہ ودخل اورانتظام قائم کرنے دے لئی تعینات کيتا اورمصر توں فارغ ہوکے توبہ دی جانب توجہ کيتی۔
فتح مدائن وجلولاء دے بعد یزد جرد مقام رے وچ جاکے مقیم ہويا تھا،اوتھے دے مرزبان مسمی آبان جادویہ نے یزدوجرد دے قیام نوں اپنی حکومت واختیار دے منافی دیکھ کے بے وفائی دے علامات دا اظہار کيتا اوریزد جرد رے نوں اپنی حکومت واختیار دے منافی دیکھ کے بے وفائی دے علامات دا اظہار کيتا تے یزد جرد رے توں روانہ ہوکے اصفہان چلا گیا،اصفہان دے چند روزہ قیام دے بعد کرمان دی طرف آیا،اوتھے توں فیر واپس اصفہان وچ جدوں مسلماناں نے صوبہ اہواز اُتے تصرف کيتا،تویزد جرد مشرقی ایران یعنی خراسان دے شہر مرو وچ آکر مقیم ہويا، ایتھے اس نے اک آتش کدہ بنوایا اوراطمینان دے نال رہنے لگیا ،اس کاخیال سی کہ اہل عرب ہن آگے نئيں بڑھاں گے تے سرحدی تھاںواں تک انہاں دی فتوحات دا سلسلہ ختم ہوجائے گا،لیکن اہواز دے تمام وکمال مسلماناں دے قبضے وچ چلے جانے اورہرمزان دے گرفتار ہوکے مدینے چلے جانے دی خبر سُن کر اُس نوں طیش آیا اوروہ فیر اک مرتبہ پوری قوت دے نال مسلماناں دے استیصال دی غرض توں فوجاں دے فراہم کرنے وچ مصروف ہويا،اُس نے اطراف وجوانب دے اُمرا نوں خطوط لکھے تے مسلماناں دے مقابلہ دے لئی غیرتاں دلیا کے آمادہ ومستعد بنایا۔
چنانچہ یزد جزد دی انہاں کوششاں دے نتیجے وچ یکا یک طبرستان، جرجان، خراسان ،اصفہان ، ہمدان،سندھ وغیرہ ملکاں اورصوبےآں وچ مسلماناں دے خلاف سخت جوش تے مستعدی پیدا ہوئی تے جوق در جوق لشکری لوک یزد جرد دی خدمت وچ آ آ کر جمع ہونے لگے،یزد جرد نے فیروز تے بقول ہور مردان شاہ نوں سپہ سالار بناکر ڈیڑھ لکھ لشکر جرار دے نال نہاوند دی طرف روانہ کيتا ایتھے ایہ ڈیڑھ لکھ دا لشکر جمع ہوئے رہیا سی اوتھے مدینہ منورہ وچ فاروق اعظمؓ بلاد ایران مین پیش قدمی دی اجازت مسلماناں نوں دے چکے سن ،انہاں نوں ایا م وچ مدینے دے اندر خبر پہنچی کہ ڈیڑھ لکھ دا لشکر نہاوند وچ ایرانیاں دا جمع ہوگیا اے ،فاروق اعظمؓ نے اس لشکر کے مقابلے دے لئی خود جانے دا ارادہ کيتا ،لیکن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ،حضرت عثمان غنیؓ اورحضرت طلحہؓ نے فاروق اعظمؓ دے جانے کومناسب نہ سمجھ کر اس رائے توں اختلاف کيتا، فاروق اعظمؓ نے انہاں بزرگاں دی رائے نوں منظور کرکے کوفہ دی افواج دا سپہ سالار نعمان بن مقرنؓ نوں مقرر کرکے حکم دتا کہ کوفہ دے نیڑے کسی چشمہ اُتے جاکے قیام کرو، انہاں ایام وچ حضرت سعد بن وقاصؓ نوں فاروق اعظمؓ نے مدینہ منورہ وچ اپنے پاس بلوایا تھا،وہ فاروق اعظمؓ دی خدمت وچ حاضر سن، انہاں توں دریافت کيتا گیا،کہ تسيں کوفہ وچ کس نوں اپنا قائم مقام بنا کے آئے ہو،انہاں نے عرض کيتا،کہ عبداللہ بن عبداللہ بن عتبان کو،فاروق اعظمؓ نے عبداللہ بن عبداللہ بن عتبان نوں لکھ کے بھیجیا، کہ کوفہ دی افواج نوں نعمان بن مقرن دے نال روانہ کردو، اورفلاں چشمہ اُتے نعمان بن مقرن دے پاس بھیج دو، انہاں نے اس حکم دی تعمیل کی، حذیفہ بن الیمانؓ اورنعیم بن مقرن دے ہمراہ فوج مرتب کرکے روانہ کردتی، نال ہی اہواز دی مقیم افواج نوں لکھ بھیجیا،کہ فارس واصفہان دی ناکہ بندی کرو،تاکہ اہل نہاوند نوں ایرانی امداد نہ پہنچیا سکن،نعمان بن مقرن دے پاس جدوں فوجاں جمع ہوگئياں،تو انہاں نے اپنے بھائی نعیم بن مقرن نوں مقدمۃ الجیش دا افسر مقرر کيتا ،میمنہ حذیفہ بن الیمان نوں دتا،میسرہ سوید بن مقرن دے سپرد کيتا،پیادہ فوج اُتے قعقاعؓ نوں اورساقہ اُتے مجاشع بن مسعود نوں متعین ومامور کيتا،اس تمام اسلامی لشکر دی تعداد تیس ہزار سی کوفہ توں روانہ ہوکے ایہ لشکر نہاوند دی طرف برابر بڑھدا چلا گیا، اوراوتھے توں نومیل دے فاصلہ اُتے قیام کيتا،ادھر توں ایرانی لشکر وی جس دی تعداد ڈیڑھ لکھ سی میدان وچ نکل آیا۔
چہارشنبہ دے روز لڑائی شروع ہوکے جمعرات تک جاری رہی تے کوئی فیصلہ فتح وشکست دا نہ ہوسکا، جمعہ دے روز توں ایرانی فیر شہر تے شہر پناہ دے اندر چلے گئے،انہاں نے شہر دے باہر لوہے دے گوکھر تے بچھارکھے سن جنہاں دی وجہ توں اسلامی لشکر شہر دی فصیل دے نیڑے وی نئيں جاسکدا سی، اورایرانی جدوں چاہندے دروازےآں توں نکل کے مسلماناں اُتے حملہ آور ہُندے ایہ رنگ دیکھ کے نعمانؓ نے سرداران لشکر نوں اپنے خیمے وچ بغرض مشورہ طلب کيتا تے ہر اک توں لڑائی دے متعلق رائے لی گئی، حضرت طلیحہ بن خالد دی رائے سب نوں پسند آئی اوراسی دے موافق اسلامی فوج مرتب ومسلح ہوکے چھ ست میل شہر توں پِچھے ہٹ کر مقیم ہوئی اورقعقاع تھوڑی جہی فوج لے کے شہر والےآں اُتے حملہ آور ہوئے،ایرانی ايسے تھوڑی جہی فوج نوں حملہ آور دیکھ کے وڈے جوش تے خروش دے نال مقابلہ نوں نکلے،حضرت قعقاع نے ایرانیاں دا مقابلہ کردے ہوئے آہستہ آہستہ پِچھے ہٹنا شروع کيتا،ایرانی فتح دی خوشی وچ اُنہاں دی جمعیت نوں دباندے ہوئے آگے نوں بڑھدے چلے آئے،ایتھے تک کہ اپنی خندقاں وغیرہ توں بہت فاصلہ اُتے آکر اسلامی تازہ دم فوج دی زد اُتے آگئے،نعمان بن مقرن اوراُنہاں دے نال تمام اسلامی لشکر نے نعرۂ تکبیر دے نال یکاک حملہ کيتا ،توایرانی لشکر نہایت بے سروسامانی دے نال بھجیا،مسلماناں نے انہاں نوں بے دریغ قتل کرنا شروع کيتا،عین معرکۂ قتال دی شدت دے عالم وچ حضرت نعمان بن مقرن زخمی ہوکے گھوڑے توں گرے،اُنہاں دے بھائی نعیم بن مقرن نے فوراً اپنے بھائی دے کپڑے پہن کر علم ہتھوں وچ لے لیا اورلشکر والےآں نوں آخر تک اپنے سپہ سالار دے شہید ہونے دا حال معلوم نہ ہويا،ایرانی لشکر جو میدان توں سراسیمہ ہوکے بھجیا، انہاں گو گھراں توں جو مسلماناں دے لئی بچھائے سن اپنے آپ نوں نہ بچا سکا، اورخود اُنہاں گوکھراں وچ مبتلا ہوکے ہزاراں ایرانی ہلاک ہوئے،ایرانی سردار نہاوند توں بھجے،اورتمام بھگوڑے ہمدان وچ آکر جمع ہوئے،نعیمؓ وقعقاع نے اُنہاں فراریاں دا پاشنہ کوب پہنچ کے ہمدان دا محاصرہ کرلیا اوربآسانی ہمدان اُتے اسلامی قبضہ ہوگیا، حضرت نعمان دی شہادت دے بعد حضرت حذیفہ بن الیمانؓ لشکر اسلام دے سپہ سالار مقرر ہوئے سن ،انہاں نے نہاوند پہنچ کے مالِ غنیمت جمع کيتا ایتھے دے آتش کدے نوں بجھایا۔
اک موبد نے خود حضرت حذیفہ دی خدمت وچ حاضر ہوکے بیش قیمت جواہرات دا اک صندوقچہ جو اُس دے پاس شاہی امانت دے طور پررکھیا سی پیش کيتا، حضرت حذیفہؓ نے مال غنیمت لشکر وچ تقسیم کيتا اورخمس دے نال اوہ جواہرات دا صندوقچہ وی فاروق اعظمؓ دی خدمت وچ سائب بن الافرع دے ہتھ روانہ کيتا،فاروق اعظمؓ نوں چند روز توں کوئی خبر جنگ کيتی نئيں پہنچی سی،وہ بہت پریشان سن کہ سائب ؓ بن الاقرع خمس معہ جواہرات اورفتح دی خوش خبری لے کے پہنچے،فاروق اعظمؓ بہت خوش ہوئے جواہرات نوں بیت المال وچ داخل کراکر سائب ؓ نوں واپس جانے دا حکم دتا،سائب کوفہ وچ داخل ہی ہوئے سن کہ فاروق اعظمؓ دا فرستادہ قاصد وی انہاں دے پِچھے کوفہ وچ داخل ہويا تے سائب نوں فیر مدینہ دی طرف لُٹیا کر لے گیا،فاروق اعظمؓ نے فرمایا،ميں نے خواب وچ دیکھیا اے کہ فرشتے انہاں جواہرات دے رکھ لینے اُتے مینوں عذاب دی دھمکی دیندے نيں،لہذا وچ انہاں نوں بیت االمال وچ ہرگز نہ رکھاں گا،تم انہاں جواہرات نوں لے جاؤ اورفروخت کرکے انہاں دی قیمت لشکر اسلام اُتے تقسیم کردو،سائب نے کوفہ وچ انہاں جواہرات نوں عمرو بن حریث مخزومی دے ہتھ دو لکھ درہم اُتے فروخت کيتا تے دو لکھ درہم مسلماناں وچ تقسیم کردئے،عمرو بن حریث نے انہاں جواہرات نوں فارس وچ لے جا کے چار لکھ درسانوں فروخت کردتا، فاروق اعظمؓ دا قاتل ابو لولو نہاوند دا باشندہ تھا،اور ايسے لڑائی وچ گرفتار کيتا گیا سی۔
ملک عجم دی عام تسخیر
[سودھو]فتح نہاوند دے بعد ہمدان فتح ہويا،چند روز دے بعد ہمدان والےآں نے بغاوت اختیار کيتی،فاروق اعظمؓ نے اُس دے بعد ایران دے مختلف صوبےآں تے مختلف سمتاں دی طرف مختلف سردار نامزد فرما کر حکم دتا کہ ملک تسخیر کردے تے بدامنی دور کرکے امن وامان قائم کردے چلے جاؤ،چنانچہ کوفہ وبصرہ دونے چھاؤ نیاں دی سپاہ تے سردار تسخیر ایران دے کم وچ مصروف ہوگئے ،ایہ عام لشکر کشی مذکورہ بالا واقعات دے بعد ۲۱ ھ وچ شروع ہوئی،لشکر کشی دا حکم فاروق اعظمؓ نے ایرانیاں دی آئے دن دی بغاوتاں تے سازشاں توں تنگ آکر دتا سی، ورنہ فاروق اعظمؓ دی خوشی ایہی سی،کہ اسيں اپنے مقبوضہ علاقےآں اُتے قانع رہیاں تے اس حالت وچ رہیاں کہ سانوں ایرانی چڑھائیاں دا کوئی خطرہ نہ ہو،غرض ایران وچ فتوحات دا سلسلہ شروع ہويا،اول اصفہان عبداللہ بن عبداللہ دے ہتھ اُتے فتح ہويا، حضرت نعیم بن مقرن نے رے آذربائیجان نوں وڈے خاں ریز معرکہ دے بعد فتح کيتا،نعیم بن مقرن دے بھائی سوید بن مقرن نے رے آذر بائیجان نوں وڈے خاں ریز معرکہ دے بعد فتح کيتا،نعیم بن مقرن دے بھائی سوید بن قمرنے قومس نوں فتح کرلیا، رستم مذکور مقتول دا بھائی اسفند یار حضرت عقبہ دے مقابلہ وچ گرفتار ہويا او اورفیر جزیہ ادا کرنے دی شرط اُتے رہیا ہويا، سوید بن مقرن نے قومس دے بعد جرجان نوں فتح کرلیا،اس دے بعد کل صوبہ طبرستان مسلماناں دے قبضہ وچ آگیا حضرت بکیرؓ نے آرمینیا فتح کيتا، عبدالرحمن ؓ بن ربیعہ نے شہر بیضا تے علاقہ خزر فتح کرلیا۔
عاصم بن عمرؓ نے ۲۳ھ وچ ملک بیستان اورسہیل بن عدی نے کرمان فتح کيتا،حکم بن عمرو التغلبی نے مکران یعنی بلوچستان دا ملک فتح کيتا اورجنگ عظیم دے بعد اس ملک دے راجہ راسل نے جو ایرانیاں دا طرف دار وباج گذار تھا،شکست کھادی حکم بن عمروؓ نے فاروق اعظمؓ دی خدمت وچ فتح دی خوش خبری دے نال چند ہاتھی وی جو پرت وچ آئے سن بھیجے، حضرت صحار عبدیؓ حضرت حکم دی طرف توں ایہ خوش خبری تے ہاتھی لے کے مدینے گئے سن ،صحار عبدیؓ توں فاروق اعظمؓ نے اس نواح دے حالات معلوم کرنے دے بعد حکم بن عمرو نوں لکھیا، کہ بس جتھے تک پہنچ گئے ہوئے ایتھے رک جاؤ،اب آگے نہ بڑھو، اُتے بیان ہوچکيا اے کہ یزد جرد دارلصدر خراسان یعنی مرو وچ مقیم تھا،فاروق اعظمؓ نے خراسان دی فتح دا علم احنف بن قیس نوں دتا جس نے اول ہرات نوں فتح کيتا اس دے بعد اوہ مرو یعنی شاہجہان دی طرف ودھے،یزد جرد ایتھے مقیم سی اوہ مرو شاہجہان توں مرورود چلا گیا اورخاقان چین ہور دوسرے سلاطین نوں امداد دے لئی خطوط لکھے،احنف بن قیس مروشاہجہان اُتے قبضہ کردے ہوئے مورود دی طرح ودھے،یزد جرو ایتھے توں وی بھجیا تے ملیخ وچ جاکے دم لیا، خراسان وچ چونکہ یزد جرد مقیم سی اورایتھے سخت معرکہ پیش آنے دا احتمال سی اس لئی فاروق اعظمؓ نے احنف بن قیس دی کمک دے لئی کئی فوجی دستے تجربہ کار اوربہادر سپہ سالاراں دی ماتحتی وچ روانہ کيتے سن ،ایہ تازہ دم فوج جدوں احنف بن قیس دے پاس پہنچ گئی، تاں انہاں نے تمام لشکر نوں ہمراہ لے کے بلخ اُتے حملہ کيتا،مگریزد جرد شکست کھا کر بھجیا اوردریائے جیجون توں اُتر کر ترکستان دے علاقے وچ چلا گیا،احنف بن قیسؓ نے تمام خراسان اُتے قبضہ کرکے مرورد کوصدر مقام قرار دتا،خراسان دی فتح دا حال جدوں فاروق اعظمؓ نوں معلوم ہويا تاں احنف دی بہادری تے مردانہ کارنامےآں دی تعریف کيتی،لیکن فرمایا کہ کاش ساڈے اورخراسان دے درمیان آگ دا دریا حائل ہُندا،مدعا آپ دا ایہ سی کہ فتوحات دی وسعت کوئی اچھی گل نئيں اے، آپ نے احنف بن قیس نوں لکھیا، کہ تسيں جتھے تک پہنچ چکے ہو،اس توں آگے ہرگز نہ بڑھو، یزد جرد جدوں خاقان دے پاس فرغانہ وچ پہنچیا،تو اس نے اس دی وڈی عزت کی، اورزبردست فوج لے کے یزد جرد نے مرو شاہجہان اُتے حملہ کيتا،خاقان نوں مرورود وچ احنف بن قیس دے مقابلہ وچ ناکامی ہوئی اوراپنے بعض ناموراں نوں قتل کراکر اوتھے توں فرغانہ دی طرف چل دتا ،خاقان نوں فرغانہ دی طرف راہی سُن کر یزد جرد نے وی مروشاہجہان توں محاصرہ اٹھایا اورترکستان دی طرف چلا یزد جرد دے امیراں تے سرداراں نے ایہ دیکھ کے کہ یزد جرد دا اقبال یاو رنئيں رہیا، اُس توں تمام زر وجواہر اورمال واسباب جو اوہ اپنے ہمراہ ترکستان نوں لئے جاندا سی کھو لیا اوریز د جرد بیک بینی ودوگوش خاقان دے پاس فرغانہ وچ پہنچیا، اس فتح دی خوش خبری فاروق اعظمؓ دے پاس مدینہ وچ پہنچی تاں انہاں نے منادی کرا کے شہر دے لوکاں نوں مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ طلب کيتا،فیر اُس مجمع عام دے روبرو اک تقریر فرمائی جس دا خلاصہ ایہ سی کہ
آج مجوسیاں دی حکومت فنا ہوچکی اے ،اب اوہ اپنے ملک وچ بالشت بھر زمین دے وی مالک نہ ہوسکن گے کہ مسلماناں نوں نقصان پہنچیا سکن،مسلمانو! خدائے تعالیٰ نے تسيں نوں مجوسیاں دی زمین مجوسیاں دے ملک اورمجوسیاں دے اموال واملاک دا مالک بنادتا اے ،تاکہ ہن تواڈے اعمال وافعال نوں جانچے پس مسلمانو تسيں اپنی حالت نوں تغیر نہ ہونے دینا،ورنہ خدائے تعالیٰ تسيں توں وی حکومت کھو لے گا تے کسی دوسری قوم نوں دے دے گا۔
اس دے چند ہی روز بعد فاروق اعظمؓ دی شہادت دا واقعہ [[مدینہ منورہ]] وچ پیش ہويا۔
قحط تے طاعون
[سودھو]۱۷ھ دے آخری ایام وچ [[عراق]] [[شام]] [[مصر]] وچ طاعون نمودار ہويا اور۱۸ ھ دی ابتدا توں اس وباء وچ اشتداد دی کیفیت پیدا ہوئی،نال ہی سرزمین عرب وچ قحط عظیم برپا ہويا،غلہ دی کمی توں تمام ملک وچ وڈی پریشانی پھیلی ،فاروق اعظمؓ نے قحط دے دور کرنے تے لوکاں دی مصیبت نوں ہلکا کرنے دی کوشش وچ حیرت انگیز سرگرمی اورجفا کشی دا اظہار فرمایا،صوبجات ملکاں اسلامیہ دے عاملاں دے پاس احکام بھیجے گئے،کہ اہل مدینہ دے لئی غلہ جتھے تک ممکن ہوئے روانہ کرن، اس حکم دی تعمیل وچ حضرت عمرو بن العاصؓ نے مصر توں ویہہ جہاز غلہ دے بھیجے، انہاں جہازاں دے آنے دی خبر سُن کر فاروق اعظمؓ خود بندرگاہ تک جو مدینہ توں تن منزل دے فاصلہ اُتے سی تشریف لے گئے،غلہ نوں جہازاں توں اُترواکر اک محفوظ مکان وچ رکھیا گیا تے ضرورت منداں دی فہرستاں مرتب کراکر غلہ اُنہاں وچ تقسیم کرایا گیا، فاروق اعظمؓ نے عہد کيتا سی کہ جدوں تک قحط دی بلا لوکاں اُتے مسلط اے اسيں گھی تے دُدھ ہر گز استعمال نہ کرن گے،اس خشک سالی دے دُور کرنے دے لئی فاورق اعظمؓ اہل مدینہ نوں ہمراہ لے کے نماز استسقاء ادا کرنے دے لئی نکلے دعا منگی دعا حالے ختم وی نہ ہوئی سی، کہ بارش شروع ہوگئی،شام وچ طاعون دی وبا دے نمودار ہونے دا حال سُن کر فاروق اعظمؓ مدینہ منورہ توں خود شام دی اسلامی فوجاں دی طرف روانہ ہوئے ،مقام سرغ وچ پہنچے سن کہ حضرت ابو عبیدہؓ بن الجراح اوردوسرے سردارانِ لشکر نے بطریقِ استقبال آگے ودھ کے ملاقات کيتی اوربعض صحابہؓ نے عرض کيتا کہ آپ ہن آگے طاعونی علاقہ وچ تشریف نہ لے جاواں، حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے کہیا کہ ميں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں سنیا اے ،آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا،کہ جس جگہ وبا پھیلی ہو،اوتھے نہ جاؤ تے جے اتفاق توں اس مقام اُتے وبا پھیل جائے جتھے تسيں موجود ہوئے تاں اوتھے توں نہ بھاگو، اس حدیث نوں سُن کر فاروق اعظمؓ مدینہ منورہ دی طرف واپس ہوئے، تے سرداران لشکر نوں تاکیدی طور اُتے ہدایت کرا ٓئے کہ جتھے تک ممکن ہوئے اس مرض دے متعلق انسدادی تدابیر کم وچ لاواں،ابو عبیدہؓ لشکر اسلام نوں لئےہوئے اک نشیبی علاقے وچ مقیم سن ،فاروقی حکم دے موافق اوتھے توں کوچ کرکے مقام جابیہ وچ جس دی آب وہويا اچھی سی لشکر اسلام نوں لے آئے،ایتھے آکر حضرت ابو عبیدہؓ بن الجراح مرض طاعون وچ مبتلا ہوئے جدوں مرض دی شدت اورزندگی توں مایوسی ہوئی تاں حضرت ابو عبیدہؓ نے اپنی جگہ حضرت معاذ بن جبلؓ نوں سالار لشکر مقرر فرمایا اورتھوڑی دیر دے بعد فوت ہوگئے،معاذ بن جبلؓ وی زیادہ دناں زندہ نہ رہ سکے، اول انہاں کےبیٹے نے ايسے مرض وچ مبتلا ہوکے وفات پائی، فیر اوہ وی بیمار ہوئے،انہاں نے مرنے توں پیشتر عمرو بن العاصؓ نوں اپنا جانشین مقرر فرمایا۔
عمروبن العاصؓ حضرت معاذ بن جبلؓ دی وفات کےبعد لشکر اسلام نوں لے کے پہاڑ دی چوٹیاں اُتے چڑھ گئے تے چھوٹے چھوٹے ٹکڑےآں نے وکھ وکھ چوٹیاں اُتے قیام کيتا،چند روز دے بعد اس وبا دا زورو شور کم ہوگیا،مصر دی فتح اس طاعون تے وبا توں یقیناً پہلے ہوچکی سی،اس وبا دے ایام وچ حضرت عمرو بن العاصؓ مصر توں غلہ مدینہ دی جانب روانہ کرنے دے بعد حضرت ابو عبیدہؓ دے پاس شام دے ملک وچ اس لئی تشریف لے آئے سن کہ فاروقِ اعظمؓ دے حدود شام وچ تشریف لیانے دا حال انہاں نوں معلوم ہوچکيا سی تے فاروق اعظمؓ دی خدمت وچ حاضر ہوکے مصر دے حالات بیان کرنا تے انتظامِ ملکی دے متعلق فاروق اعظمؓ توں ہدایات دا حاصل کرنا ضروری سی، فاروق اعظمؓ دی واپسی دے بعد حضرت عمرو بن العاص اس وبا دی مصیبت اورحضرت ابو عبیدہؓ وحضرت معاذؓ دی وفات دے سبب فوراً مصر نوں نہ جاسکدے سن ،اسی وبا وچ یزید بن ابی سفیان جو دمشق دے عامل سن فوت ہوئے، انہاں دے فوت ہونے دی خبر سن کر فاروق اعظم نے حضرت معاویہ بن ابی سفیانؓ انہاں دے بھائی نوں دمشق دا عامل مقرر فرمایا،اسی انتظام وچ شرجیل بن حسنہؓ علاقہ اردن دے عاملِ مقرر ہوئے ،اس وبا وچ وڈے وڈے معزز بزرگ صحابی فوت ہوئے تے اسلامی فتوحات دا سلسلہ جو اک خاص رفتار دے نال جاری سی، اس لئی رک گیا کہ لشکر اسلام اپنی ہی مصیبتاں وچ گرفتار تھا،اسی ۱۸ ھ وچ فاروق اعظمؓ نے شریح بن حرث کندی نوں کوفہ دا اورکعب بن سوار ارذی نوں بصرہ دا قاضی مقرر فرمایا، ايسے سال فاروق اعظمؓ نے مکہ اورمدینہ دے درمیان مسافراں دی راحت دے لئی مکانات اورکنوئاں تعمیر کرائے ،خانہ کعبہ دے صحن دی توسیع دی اورلوکاں دے مکانات خرید خرید کر صحن کعبہ وچ شامل کيتے۔
فتوحات فاروقی
[سودھو]اُتے جنہاں جن ملکاں تے صوبےآں دی فتوحات دا ذکر ہويا اے اُنہاں وچ فارس وعراق وجزیرہ خراسان وبلوچستان وشام وفلسطین ومصر وآرمینیا وغیرہ دا تذکرہ آچکيا اے ،ایہ فتوحات جو فاروق اعظمؓ دی دس سالہ خلافت دے زمانے وچ ہوئیاں معمولی فتوحات نئيں سمجھی جاسکتاں،فاروق اعظمؓ نے ۲۲ ھ وچ اسلامی سلطنت دے جو صوبے مقرر فرمائے سن، انہاں دی تفصیل اس طرح اے ،مکہ ،مدینہ ،شام ،جزیرہ بصرہ،کوفہ،مصر،فلسطین،خراسان،آذربائیجان،فارس،انہاں وچوں بعض صوبے ایداں دے سن ،جو دو دو صوبےآں دے برابر سمجھے جاندے سن بعض صوبےآں دے صدر مقام وی دو دو سن ،اوردونے جگہ وکھ وکھ صوبیدار معہ اپنے کامل عملہ دے رہندے سن ،ہر صوبے وچ اک والی یا عامل اک کاتب یا میر منشی اک بخشی فوج اک صاحب الخراج یا کلکٹر،اک افسر پولیس،اک افسر خزانہ، اک قاضی ضرور ہُندا تھا،خلافت فاروقی اُتے اک عام تبصرہ لکھنے توں پیشتر شہادت فاروقی دا حال وی بیان کردینا مناسب معلوم ہُندا اے۔
واقعہ شہادت فاروق اعظمؓ
[سودھو]مدینہ منورہ وچ مغیرہ بن شعبہ دا اک نصرانی غلام فیروز نامی جس دی کنیت ابولولوتھی رہندا سی، اس نے اک روز بازار وچ فاروق اعظمؓ توں شکایت کیتی کہ میرا آقا مغیرہ بن شعبہ میرے توں زیادہ محصول لیندا اے ،آپ کم کرادیجئے، فاروق اعظمؓ نے اس توں دریافت کيتا کہ کس قدر محصول اوہ وصول کردا اے ،ابو لو لو نے کہیا دودرم (ست آنے) روزانہ،فاروق اعظمؓ نے دریافت فرمایا کہ تاں کيتا کم کردا اے ،اس نے کہیا آہبنگری نقاشی اورنجاری، آپ نے فرمایا کہ انہاں صنعتاں دے مقابلہ وچ ایہ رقم زیادہ نئيں اے، ایہ سُن کر ابو لولو اپنے دل وچ سخت ناراض ہويا،فاروق اعظمؓ نے فیر اس توں مخاطب ہوکے کہیا کہ ميں نے سُنا اے تاں ایسی چکی بنانا جاندا اے کہ جو ہويا دے زور توں چلدی اے ،تو مینوں وی ایسی چکی بنادے،اس نے جواب وچ کہیا کہ بہت خوب وچ ایسی چکی بناداں گا جس دی آواز اہل مغرب ومشرق سناں گے ،دوسرے دن نمازِ فجر دے لئی لوک مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ جمع ہوئے،ابو لو لو اک خنجر لئی ہوئے مسجد وچ داخل ہوگیا، جدوں نماز دے لئی صفاں درست ہوگئياں، اورفاروق اعظمؓ امامت دے لئی آگے ودھ کے نماز شروع کرچکے،تو ابو لولو نے جو مسلماناں دے نال صف اول وچ کھڑا سی نکل کے فاروق اعظمؓ اُتے خنجر دے چھ وار کيتے جنہاں وچ اک وار ناف توں تھلے پيا فاروق اعظمؓ نے فوراً حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نوں کھچ کر اپنی جگہ کھڑا کردتا اورخود زخماں دے صدمہ توں بے ہوش ہوکے گرپئے۔
حضرت عبدالرحمن بن عوف نے لوکاں نوں اس حالت وچ نماز پڑھائی، کہ فاروق اعظمؓ زخمی سامنے پئے سن ،ابو لولو اپنا وار کرکے مسجد نبوی توں بھجیا،لوکاں نے اس دے پھڑنے دی کوشش کيتی،اُس نے کئی شخصاں نوں زخمی کيتا،اورکلیب بن ابی بکیرؓ نوں شہید کردتا، بالآخر گرفتار کرلیا گیا، لیکن اس نے گرفتار ہُندے ہی خود کشی کرلئی،نماز فجر پڑھ لینے دے بعد لوک فاروق اعظمؓ نوں مسجد توں اُٹھا کر اُنہاں دے گھر لیائے انہاں نے ہوش وچ آتے ہی سب توں پہلے ایہ دریافت کيتا کہ میرا قاتل کون سی، لوکاں نے ابو لولو دا ناں دسیا تاں آپ نے فرمایا خدا دا شکر اے کہ وچ ایداں دے شخص دے ہتھ توں نئيں ماریا گیا جو اپنے آپ نوں مسلمان کہندا ہوئے یا جس نے خدا نوں اک سجدہ وی کيتا ہو،اک طبیب نے آکر آپ نوں دُدھ اورنبیذ پلایا تاں اوہ زخم دے راستے باہر نکل آیا،ایہ حالت دیکھ کے لوکاں نوں آپ دی زندگی توں مایوسی ہوئی تے عرض کيتا کہ جس طرح حضرت ابوبکر صدیقؓ نے آپ نوں اپنا جانشین مقرر فرما دتا تھا،آپ وی کسی نوں اپنا جانشین مقرر فرمادتیاں
آپ نے عبدالرحمن بن عوفؓ حضرت سعد بن وقاصؓ،حضرت زبیرؓ بن العوامؓ، حضرت طلحہ ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ،حضرت عثمان بن عفانؓ نوں طلب فرمایا، حضرت طلحہؓ مدینہ منورہ وچ تشریف نہ رکھدے سن فاروق اعظمؓ نے پنج آدمیاں توں مخاطب ہوکے فرمایا کہ تن روز تک طلحہؓ دا انتظار کرنا ،جے اوہ تن روز تک آجاواں تاں انہاں نوں وی اپنی جماعت وچ شامل کرنا، تے تن روز تک نہ آئاں تاں فیر تسيں پنج آدمی ہی مشورہ کرکے اپنے آپ وچوں کسی اک نوں اپنا امیر بنالینا،اس کےبعد آپ اپنے بیٹے عبداللہ بن عمرؓ نوں بلیا کے کہیا کہ جے لوک خلافت وامارت دے انتخاب وچ اختلاف کرن،تو تسيں کثرت دے نال شریک ہونا اورجے فریقین برابر تعداد دے ہاں تاں تسيں اس گروہ وچ شریک ہونا جس وچ عبدالرحمن بن عوفؓ شامل ہون، فیر ابو طلحہ انصاری تے مقداد بن اسود نوں بلیا کے حکم دتا، کہ جدوں ایہ لوک خلیفہ دے انتخاب وتقرر دی غرض توں اک جگہ مشورہ کرنے نوں جمع ہون، تاں تسيں دونے دروازے اُتے کھڑے رہنا تے کسی نوں انہاں دے پاس نہ جانے دینا جدوں تک اوہ مشورے توں فارغ نہ ہوجاواں، فیر آپ نے مذکورہ بالا حضرات نوں مخاطب کرکے فرمایا کہ جو شخص خلافت دے لئی منتخب ہوئے اسنوں وصیت کردا ہاں کہ اوہ انصار دے حقوق دا بہت خیال رکھے،کیونجے ایہ اوہ لوک نيں جنہاں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی مدد کيتی،مہاجرین نوں اپنے گھراں وچ ٹھہرایا انصار تواڈے محسن نيں، انہاں دے نال تسيں نوں احسان کرنا چاہیدا، انہاں دی خطا ولغزش توں حتی الامکان در گذر تے چشم پوشی اختیار کرنا مناسب اے ،تم وچوں جو شخص خلیفہ منتخب ہو،اسنوں مہاجرین دا وی پاس تے لحاظ رکھنا چاہیدا،کیونجے ایہی لوک مادہ اسلام نيں،اسی طرح ذمیاں دا وی پورا پورا خیال رکھنا چاہیدا، اُنہاں کےسا تھ اللہ تے رسول دی ذمہ داری نوں کماحقہ ملحوظ رکھیا جائے، اورذمیاں توں جو وعدہ کيتا جائے،اسنوں ضرور پورا کيتا جائے، انہاں دے دشمناں نوں دور کيتا جائے، انہاں دی طاقت توں زیادہ اُنہاں نوں تکلیف نہ دتی جائے۔
فیر اپنے بیٹے حضرت عبداللہ بن عمرؓ نوں بلیا کے حکم دتا،حضرت عائشہؓ دی خدمت وچ جاؤ اورحضرت ابوبکرصدیقؓ دے پہلو وچ دفن کيتے جانے دی اجازت حاصل کرو، اوہ حضرت عائشہ صدیقہؓ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے فاروق اعظمؓ دی التجا پیش کيتی،حضرت عائشہ صدیقہؓ نے فرمایا کہ ایہ جگہ ميں نے اپنے لئے تجویز دی سی،لیکن ہن وچ عمر فاروقؓ نوں اپنی ذات اُتے ترجیح دیندی ہون، اُنہاں نوں ضرور اس جگہ دفن کيتا جائے ایہ خبر جدوں حضرت عبداللہ ؓ نے فاروق اعظمؓ نوں سنائی، تاں اوہ بہت خوش ہوئے تے فرمایا کہ میری سب توں وڈی مراد برآئی،چہارشنبہ ۲۷ ذی الحجہ ۲۳ھ نوں آپ زخمی ہوئے،اوریکم محرم ۲۴ھ نوں ہفتہ دے دن فوت ہوکے مدفون ہوئے،ساڈھے دس برس خلافت کی، نماز جنازہ حضرت صہیبؓ نے پڑھائی ،حضرت عثمان غنیؓ، حضرت علیؓ ،حضرت زبیرؓ، حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ اورحضرت عبداللہ بن عمرؓ نے قبر وچ اُتارا۔
ازدواج واولاد
[سودھو]فاروق اعظمؓ دا پہلا نکاح زمانہ جاہلیت وچ زینب بنت مظعون بن حبیب بن وہب بن حذافہ بن جمح توں ہويا سی،جن دے بطن توں عبداللہ ؓ، عبدالرحمن اکبرؓ اورحضرت حفصہؓ پیدا ہوئیاں، زینبؓ مکہ وچ ایمان لاواں تے اوتھے فوت ہوئیاں، ایہ عثمانؓ بن مظعون دی بہن سن،جو اول المسلمین سن تے جنہاں دا اسلام لیانے والےآں وچ چودھواں نمبر تھا،دوسرا نکاح عہد جاہلیت ہی وچ ملیکہ بنت جرول خزاعی توں کيتا جس توں عبید اللہ پیدا ہوئے ،چونکہ ایہ بیوی ایمان نئيں لائی،اس لئی اسنوں ۶ھ وچ طلاق دے دی،تیسری بیوی قریبہ بنت ابی امیہ مخزومی سی جس توں جاہلیت ہی وچ نکاح کيتا تے ۶ھ وچ بعد صلح حدبیبیہ اسلام نہ لیانے دی وجہ توں طلاق دے دتی ،چوتھا نکاح اسلام وچ ام حکیم بنت الحرث بن ہشام مخزومی توں کيتا، جنہاں دے بطن توں فاطمہ پیدا ہوئیاں،پنجواں نکاح مدینے وچ آنے دے بعد ۷ ھ وچ جمیلہ بنت عاصم بن ثابت بن ابی افلح اوسی انصاری توں کيتا جنہاں دے بطن توں عاصم پیدا ہوئے،لیکن انہاں نوں وی کسی وجہ توں طلاق دے دتی سی،چھٹا نکاح ۷ ھ وچ ام کلثوم بنت علیؓ بن ابی طالب توں چالیس ہزار مہر اُتے کيتا، انہاں دے بطن توں رقیہ اورزید پیدا ہوئے، عاتکہ بنت زید بن عمرو بن فضیل جو فاروق اعظمؓ دی چچیری بہن سن اورفکیہہ یمنیہ وی فاروق اعظمؓ دی بیویاں وچ شمار دی جاندیاں نيں،فکیہہ دی نسبت بعض لوکاں نے لکھیا اے کہ اوہ لونڈی سن انہاں دے پیٹ توں عبدالرحمن اوسط پیدا ہوئے سن، فاروق اعظمؓ دی اولاد وچ حضرت حفصہؓ زوجہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم اورحضرت عبداللہ دو بہت نامور نيں،حضرت عبداللہ بن عمرؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال قریبا تمام غزوات وچ شریک رہے۔
اولیات فاروقی
[سودھو]فاروق اعظمؓ نے بہت ساریاں مالی وملکی سیاسی وانتظامی ،معاشرتی وتمدنی گلاں تجویز وایجاد فرمائی نيں، انہاں نوں اولیات دے ناں توں پکاردے نيں، انہاں وچ بعض دی لسٹ اس طرح اے:
بیت المال یا خزانہ باقاعدہ طور اُتے قائم کيتا، سنہ ہجری قائم کيتا، امیر المومنین دا لقب اختیار کيتا، فوج دے واسطے باقاعدہ دفتر مقرر کيتا ،مالی دفتر وکھ قائم کيتا ،رضا کاراں دی تنخواہاں مقرر کيتياں،ملک دی پیمائش دا قاعدہ جاری کيتا ،مردم شمار کرائی،نہراں کھدواواں، شہر آباد کرائے مثلاً کوفہ،بصرہ،جزیرہ فسطاط (قاہرہ) صامشررک،مقبوضہ نوں باقاعدہ صوبےآں وچ تقسیم کيتا،حربی تاجراں نوں ملک وچ آنے تے تجارت کرنے دی اجازت دی،درہ دا استعمال کيتا،جیل خانہ قائم کيتا، پولیس دا محکمہ قائم کيتا، راتاں نوں خود گشت کرکے رعایا دے حال توں باخبر رہنے دا طریقہ کڈیا،پرچہ نویس مقرر کيتے،راستے اورمسافراں دے لئی کنويں اورمکانات بنوائے،مفلوک الحال عیسائیاں اوریہودیاں دے روزینے مقرر کيتے،نماز تراویح باجماعت پڑھنے دا اہتمام کيتا،تجارت دے گھوڑےآں اُتے زکوٰۃ مقرر کی،نماز جنازہ وچ چار تکبیراں دا اجماع کيتا۔
متفرق حالات تے خصوصیات
[سودھو]فاروق اعظمؓ دی غذا نہایت سادہ ہُندی سی،ایتھے تک کہ بیرونی علاقےآں اورصوبےآں توں جو قاصد یاوفود آتے سن اوہ فاروق اعظمؓ دے نال بحیثیت مہمان کھانا کھاندے سن ،تو انہاں نوں اس لئی تکلیف ہُندی سی کہ اوہ ایسی سادہ غذا دے عادی نہ ہُندے سن ،لباس وی آپ دا بہت سادہ تے بے تکلفانہ ہُندا سی، کپڑےآں وچ اکثر پیوند لگے ہُندے سن ،بعض اوقات کپڑے دی قمیص وچ چمڑے دا پیوند وی لگاندے سن ،اک مرتبہ آپ دیر تک گھر وچ رہے، جدوں باہر نکلے تاں معلوم ہويا کہ بدن دے کپڑے جو میلے ہوگئے سن اُ ن نوں دھوکر دُھپ وچ ڈالیا تھا،جب اوہ سُک گئے تاں پہن کرباہر آئے ،دوسرے کپڑے نہ سن کہ اُنہاں نوں پہن لیندے ،ہجرت دے بعد ابتدا ءً آپ مدینہ منورہ توں دو تن میل دے فاصلہ اُتے اک گاؤں وچ رہندے سن، خلیفہ ہونے دے بعد آپ شہر مدینہ وچ آرہے سن ،مدینہ منورہ وچ آپ دا مکان مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے نیڑے باب اسلام تے باب الرحمۃ دے درمیان سی، مردے وقت آپ مقروض سن ،آپ نے حکم دتا کہ میرا ایہ مکان فروخت کرکے قرضہ ادا کردتا جائے، چنانچہ اس مکان نوں امیر معاویہؓ نے خریدتا اوراس قیمت توں قرضہ ادا کردتا گیا،اک مرتبہ آپ نے خطبہ وچ فرمایا کہ لوگو! اک وقت ایسا سی کہ وچ لوکاں نوں پانی بھر کر لادتا کردا سی اوہ اس دے عوض مینوں کھجوراں دیندے تے وچ اوہی کھا کر بسر کردا تھا،بعد وچ لوکاں نے کہیا کہ اس تذکرے دتی کیہ ضرورت سی آپ نے فرمایا کہ میری طبیعت وچ کچھ غرور پیدا ہوگیا سی، ایہ اس دی دوا سی،آپ نے بار ہا مدینہ توں مکہ تک اورمکہ توں مدینے تک سفر کيتا کدی کوئی خیمہ یا چھولداری نال نہ ہُندی سی،کسی کیکر کے درخت اُتے چادر پھیلادی اوراس دے تھلے آرام دی غرض توں ٹھہر گئے،لیٹنے یا سونے دی ضرورت پیش آتی زمین اُتے سنگریزاں تے پتھریاں نوں ہموار کرکے تے پتھریاں نوں اک جگہ جمع کرکے تکیہ بناکر اورکپڑا بچھا کر سوجاندے ،آپ نے ازواج مطہرات،اصحاب بدر ،اصحاب بیعت الرضوان وغیرہ تمام جلیل القدر صحابیاں دی تنخواہاں بیت المال توں مقرر کررکھی سن جدوں حضرت اُسامہؓ دی تنخواہ اپنے بیٹے عبداللہ توں زیادہ مقرر دی تاں حضرت عبداللہ بن عمرؓ نے اس اُتے عذر کيتا آپ نے اپنے بیٹے توں کہیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُسامہؓ نوں تیرے توں تے اُسامہؓ دے باپ نوں تیرے باپ توں زیادہ عزیز رکھدے سن ۔
فاروقِ اعظمؓ دے مشیر وندیم سب علماء ہُندے سن خواہ اوہ بُڈھے ہاں یا نو عمر آپ علماء دی وڈی قدر وعزت کردے سن مردم شناسی وجوہر شناسی آپ دی خصوصیات وچ شامل اے ،ہر اک شخص دی خوبیاں نوں آپ بہت جلد معلوم کرلیندے تے فیر انہاں دی پوری پوری قدر کردے ايسے طرح صحابہؓ کرام وچوں ہر اک شخص وچ جو خاص صفت سی،اُسی دے موافق خدمات تے عہدے اُنہاں نوں عطا کيتے سن ،فاروق اعظمؓ کِسے شخص دے محض روزے نماز توں وی کدی دھوکہ نہ کھاندے سن اوہ اگرچہ خود وڈی زاہدانہ زندگی بسر کردے سن ؛ لیکن ذمہ داری دے کماں پریا فوجاں دی سرداری تے صوبےآں دی حکومت اُتے جنہاں لوکاں نوں مقرر فرماندے،اُنہاں دے انتخاب وچ محض زہد واتقا اورزاہد انہ زندگی ہی نوں معیار قرار نہ دیندے ؛بلکہ جنہاں کماں اُتے جنہاں لوکاں نوں مقرر فرماندے انہاں وچ انہاں کماں دے سر انجام تے اہتمام دی پوری قابلیت دیکھ لیندے آپ دی دس سالہ خلافت دے زمانے وچ سینکڑاں وڈی وڈی لڑائیاں عراق وشام، فلسطین اورمصر وخراسان وغیرہ ملکاں وچ ہوئیاں، لیکن آپ خود کسی لڑائی وچ نفس نفیس شریک نہ ہوئے،پر انہاں لڑائیاں دا اہتمام اورضروری انتظام فاروق اعظمؓ ہی دے ہتھ وچ ہُندا تھا،ہر اک سردار نوں آپ دی طرف توں نہایت معمولی معمولی گلاں دے متعلق وی ہدایت پہنچ جاندیاں، اوراسنوں اُنہاں ہدایات دے موافق ہی کم کرنا پڑدا تھا،کسی لڑائی اورکسی معرکہ وچ ایہ نئيں دسیا جاسکدا کہ فلاں حکم فاروق اعظمؓ نے غلط تے غیر مفید دتا تھا،یا فلاح انتظام جو فاروق اعظمؓ نے کیہ اوہ غیر ضروری تھا،آپ نے صوبےآں دے تمام عمال نوں لکھ کے بھیجیا سی کہ کوئی سپاہی میدان ِ جنگ وچ مسلسل چار مہینے توں زیادہ نہ روکیا جائے،چار مہینے دے بعد اُس نوں اپنے اہل وعیال وچ آنے دی رخصت دے دتی جائے،اک مرتبہ آپ نوں کسی مرض دی وجہ توں کسی نے شہد کھانے نوں دسیا،آپ دے ایتھے شہد نہ سی، نہ کسی تے جگہ توں مل سکدا تھا،البتہ بیت المال وچ تھوڑا سا شہد موجود تھا،لوکاں نے کہیا کہ آپ اس شہد نوں استعمال کرن آپ نے کہیا کہ ایہ سارے مسلماناں دا مال اے جدوں تک عام لوک مینوں اجازت نہ داں،آپ نے شہد استعمال نہ کيتا۔
اک روز آپ اونٹھ دے زخم دھوندے جاندے سن تے فرماندے سن کہ مینوں خوف معلوم ہُندا اے کہ کدرے قیامت دے دن میرے توں اس دی بابت وی سوال نہ ہو، آپ نے اک روز حضرت سلمانؓ توں دریافت کيتا کہ وچ بادشاہ ہاں یا خلیفہ،انہاں نے جواب وچ فرمایا کہ جے آپ کسی مسلمان توں اک درہم یا اس توں کم وبیش وصول کرکے بے جا خرچ کرن ،تو آپ بادشاہ نيں ورنہ خلیفہ، آپ نے خلیفہ ہونے دے بعد ابتداءً مدتاں تک بیت المال توں اک حبہ وی نئيں لیا،رفتہ رفتہ نوبت ایتھے تک پہنچی کہ آپ اُتے افلاس مستولی ہونے لگیا تے فقر وفاقہ دی نوبت پہنچنے لگی،تب آپ نے اصحاب کرام نوں مسجد نبوی وچ جمع کرکے فرمایا کہ وچ کاروبار خلافت وچ اس قدر مصروف رہندا ہاں کہ اپنے نفقہ کاکوئی فکر نئيں کرسکدا، آپ سب مل کے میرے لئے کچھ مقرر کردیجئے، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ صبح تے شام کاکھانا آپ نوں بیت المال توں ملیا کريں گا، فاروق اعظمؓ نے اُسی نوں منظور فرمالیا۔
حضرت عبداللہ بن عمرؓ فرماندے نيں کہ کدی ایسا نہ ہويا کہ فاروقِ اعظمؓ نوں غصہ آیا ہوئے تے کسی نے خدا دا ذکر کيتا ہوئے یا خدا دا خوف دلایا ہوئے یا قرآن شریف دی کوئی آیت پڑھی ہوئے تے آپ دا غصہ فرو نہ ہوگیا ہو،حضرت بلالؓ نے اک مرتبہ حضرت اسلمؓ توں حضرت عمرؓ دا حال دریافت کيتا،انہاں نے کہیا اس وچ شک نئيں کہ آپ تمام آدمیاں توں بہتر نيں،لیکن جدوں آپ نوں غصہ آجاندا اے تاں غضب ہی ہوجاندا اے ،حضرت بلالؓ نے کہیا کہ اس وقت تسيں کوئی آیت کیوں نئيں پڑھ دتا کردے کہ سارا غصہ اُتر جائے،حضرت عبداللہ بن عمرؓ روایت کردے نيں کہ فاروق اعظمؓ نے اک حصہ فوج اُتے ساریہؓ نامی اک شخص نوں سپہ سالار بناکر بھیجیا تھا،اک روز خطبہ وچ آپ نے تن مرتبہ بلند آواز توں فرمایا کہ اے ساریہؓ پہاڑ دی طرف جا،چند روز (اک ماہ) بعد اک ایلچی آیا اوراُس نے جنگ دے حالات سُناتے ہوئے کہیا کہ سانوں شکست ہويا چاہندی سی کہ اساں تن مرتبہ کسی شخص دی آواز سنی کہ ساریہؓ پہاڑ دی طرف جا ؛چنانچہ اساں پہاڑ دی طرف رُخ کيتا اورخدائے تعالی نے ساڈے دشمناں نوں شکست دے دی، جس روز خطبہ وچ فاروق اعظمؓ نے ایہ لفظاں فرمائے نيں،اس روز لوکاں نے کہیا کہ آپ ایتھے ساریہ نوں پکاررہے نيں اوہ نہاوند دے مقام اُتے کفار دے مقابلے وچ مصروف اے ،آپ نے فرمایا اُس وقت ميں نے ایسا ہی نظارہ دیکھیا کہ مسلمان مصروف جنگ نيں اورپہاڑ دی طرف متوجہ ہونا اس دے لئی مفید اے ،لہذا بے ساختہ میری بولی توں ایہ لفظاں نکل گئے، جدوں ساریہ دا خط اورایلچی آیا،ٹھیک جمعہ کےر وز عین نماز جمعہ دے وقت ايسے تریخ دا واقعہ اُس خط وچ لکھیا سی تے ایلچی نے زبانی وی بیان کيتا اک مرتبہ حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے فاروق اعظمؓ توں کہیا کہ لوک آپ توں بہت ڈردے نيں تے آپ دی طرف نگاہ اُٹھا کر وی نئيں دیکھ سکدے تے نہ آپ دے سامنے لب ہلاسکدے نيں،فاروق اعظمؓ نے فرمایا کہ واللہ جس قدر ایہ لوک میرے توں ڈردے نيں اس توں زیادہ وچ انہاں لوکاں توں ڈردا ہون۔
فاروق اعظمؓ نے صوبےآں دے عاملاں تے گورنراں نوں حکم دے رکھیا سی کہ ایام حج وچ سب آکر شریک حج ہون، آپ خود وی ہر سال حج نوں جاندے رہے عاملاں دے شریک حج کرنے وچ اک خاص مصلحت ایہ سی کہ حج دے موقعہ اُتے ہر ملک تے ہر صوبے دے لوکاں نوں موقع حاصل اے کہ اوہ آکر میرے توں ملیاں تے اپنے عامل وچ جے کوئی نقص دیکھدے نيں تاں اس دی شکایت کرن اوراسی وقت اس عامل توں وی جو اوتھے موجود اے جواب طلب کيتا جاسکے،اس طرح عاملاں نوں اپنی عزت بچانے دا بہت خیال رہندا سی کہ جے ذرا سی وی لغزش ہوگئی تاں حج دے مجمع عام وچ وڈی فضیحت ورسوائی ہوئے گی،آپ مساوات وجمہوریت دے حقیقی مفہوم توں واقف اوراسنوں قائم کرنا چاہندے سن ،نہ ایہ کہ آپ آج کل دی یورپی جمہوریت دے دلدادہ سن ،جو تعلیم اسلامی تے اُصولِ اسلامی دے خلاف اے ،اک مرتبہ سر منبر اک عورت نے آپ نوں ٹوک دتا اورآپ دے قول نوں غلط دسیا،عورت نے چونکہ صحیح گل کہی سی،لہذا آپ نے مجمع عام وچ فوراً اپنی غلطی نوں تسلیم کرلیا، آج کل جبہ پوش نفس پرور مولویاں دی طرح اپنے قول نوں صحیح ثابت کرنے دے لئی تاویلاں تے دوراز حقیقت گلاں بنانے دی مطلق کوشش نئيں کيتی۔
فتوحات اُتے اک نظر
[سودھو]فتوحات فاروقی دا رقبہ ساڈھے بائیس لکھ مربع میل بیان کيتا جاندا اے ،ایہ فتوحات ایران تے روم دی شہنشاہیاں دے مقابلے وچ عرب دی مفلوک الحال اورچھوٹی سی قوم نوں حاصل ہوئیاں ، روم دی سلطنت جزیرہ نما بلقان،ایشیائے کوچک ،شام،فلسطین،مصر ،سوڈان پرچھائی ہوئی سی،ایران دی سلطنت نوں شکست دے کے شام دے ملک وچ فاتحانہ ودھدی ہوئی ساحل بحرادر مصر تک پہنچ گئی سی، ایرانیاں دے قبضہ وچ رومیاں توں کم ملک نہ سن ،ایہ دونے سلطنتاں مشرقی ومغربی دنیا اُتے اپنے اثر شہرت اورتمدن دے اعتبار توں مستولیاں سن تے کوئی تیسری طاقت اُنہاں دے مقابلہ اُتے آنے والی دنیا وچ پائی نئيں جاندی سی،مسلماناں دی اس حیرت انگیز کامیابی اورخارق عادت فتوحات دے اسباب بیان کردے ہوئے عیسائی اورغیر مسلم مورخ کہندے نيں کہ رومی تے ایرانی دو سلطنتاں کمزور ہوگئی سن اس لئی مسلماناں نوں بہ آسانی فتوحات دا موقع مل گیا، لیکن ایہ وجہ بیان کردے ہوئے اوہ بھُل جاندے نيں کہ عرباں یا مسلماناں دی طاقت اُنہاں کمزور شدہ سلطنتاں دے مقابلے وچ کیہ سی،جب مسلمان اوران دونے سلطنتاں دے درمیان لڑائیاں دا سلسلہ جاری ہويا اے ،تو رومیاں اورایرانیاں دے درمیان کوئی مخالفت اورلڑائی نئيں سی،نہ رومی ایرانیاں دے دشمن سن نہ ایرانی رومیاں دے خون دے پیاسنوں سن ،دونے سلطنتاں نوں وکھ وکھ اپنی اپنی پوری طاقت مسلماناں دے مقابلے وچ صرف کردینے دی سہولت حاصل سی،مسلماناں نوں بیک وقت رومیاں اورایرانیاں دا مقابلہ کرنا پيا ایہ دونے سلطنتاں مہذب تے متمدن سلطنتاں سمجھی جاندیاں سن تے بہت پرانی حکومدیاں سن، انہاں دے پاس سامانِ حرب بافراط ،انتظامات مکمل ،فوج باقاعدہ مرتب،فوجی سردار اورانتظامی اہلکار شائستہ تجربہ کار موجود ،مسلمان اورعرب قوم انہاں چیزاں توں تہی دست سی،فیر ایويں وی طاقتاں دا اندازہ ہوسکدا اے کہ ایرانی وی تے رومی وی اک اک میدان وچ دو دو لکھ توں زیادہ مسلح وآہن پوش لشکر لاسکے،درآنحالیکہ اس دو لکھ لشکر دی پشت اُتے کسی عقب دے مقام اُتے ايسے قدر تعداد دا دوسرا مکمل لشکر وی موجود ہُندا سی اوراس دو لکھ دے لشکر نوں لڑدے ہوئے اطمینان ہُندا سی کہ ساڈی امداد دے لئی ساڈے پِچھے ساڈے بھائیاں دی اِنّی ہی وڈی تعداد اورموجود اے، لیکن مسلماناں دی وڈی توں وڈی فوج جو کسی میدان وچ جمع ہوسکی اے ،وہ تیس چالیس ہزار توں زیادہ نہ سی اوریہ تعداد ہمیشہ اپنے دو دو لکھ حریفاں نوں میدان توں بھگا نے تے فتح پانے وچ کامیاب ہوئی؛ حالانکہ اس دی پشت اُتے کوئی زبردست فوجی چھاونی وی نہ ہُندی سی، پس ایہ کہہ کے فارغ ہوجانا کہ ایرانیاں اوررومیاں دی سلطنتاں پہلے دی نسبت کمزور ہوگئی سن،نہایت ہی احمقانہ گل اے اورمسلماناں دی فتح مندی دے اسباب تلاش کرنے دے کم توں اک متلاشیٔ حقیقت نوں فراغت حاصل نئيں ہوسکدی۔
اس حقیقت نوں جے تلاش کرنا ہوئے تاں اس گل اُتے غور کرو :ایرانی تے رومی دونے شرک وچ مبتلا سن اورعرب ایمان دی دولت توں مالا مال ہوکے توحید اُتے قائم ہوچکے سن ،شرک ہمیشہ انسان نوں بزدل تے ایمان ہمیشہ بہادر بنادیندا اے ،پس ایمان وتوحید دی بدولت عرباں وچ اوہ سچی بہادری پیدا ہوچکی سی جو ایمان دے لئی شرط لازم اے، تے جو کسی طاقت توں کدی مغلوب ہوئے ہی نئيں سکدی،ایہ گل وی قابل توجہ اے کہ اسلام نے عرباں نوں قرآن کریم تے اسوۂ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے ذریعہ جتھے بانی دے اوہ اصول تے گر سکھا دتے سن کہ اُنہاں دے مقابلے وچ ایرانیاں تے رومیاں دی رہتل تے اصول جتھے داری کسی طرح اک لمحہ دے لئی وی نئيں ٹھہر سکدے سن مسلماناں نے جس بستی جس شہر، جس ضلع،جس صوبے نوں فتح کيتا ،اوتھے غیر مسلم آبادی نے مسلماناں دی آمد اورمسلماناں دی حکومت نوں جنت خیال کيتا تے ایہ سمجھیا کہ اپنے اسيں مذہباں دی حکومت توں آزاد ہونا گویا ساڈے لئے دوزخ توں آزاد ہونا سی، مفتوح اقوام نے اپنے فاتح عرباں دے اخلاق شفقتامام علی کرم اللہ وجہہخلق اللہ،عدل ،رحم، میرچشمی ،بلند حوصلگی وغیرہ نوں دیکھ کے بخوشی اپنے آپ نوں اُنہاں دے قدماں وچ ڈال دتا، اورحقیقت ایہ اے کہ بنی نوعِ انسان اپنی انسانیت نوں انہاں عرب فاتحین دی بدولت پہچانا سی، پس رومیاں اورایرانیاں دا کیہ حوصلہ سی کہ اوہ مسلماناں دے مقابلے وچ فتح مند ہوسکدے ،اک تیسری گل ایہ وی قابل توجہ اے کہ اسلام نے عرباں وچ نہ صرف بہادری تے شجاعت ہی پیدا کردتی سی ؛بلکہ انہاں ورگی اتفاق وایثار اورقربانی دی مثال کسی قوم اورکسی ملک وچ دستیاب ہرگز نہ ہوسکے گی جو صحابہؓ کرام وچ اسلام دی بدولت پیدا ہوگئی سی۔
خلافتِ راشدہ دا نصف اول
[سودھو]آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد صدیق اکبرؓ اورفاروق اعظمؓ دا عہد اسلام دی دینی تے مذہبی حکومت یعنی خلافت راشدہ دا نصف اول کہیا جاسکدا اے، نصف آخر وچ عثمان غنیؓ ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ حضرت امام حسن رضی اللہ تعالیٰ عنہ دا عہد حکومت اے ،خلافتِ راشدہ دے نصف اول دا حال بیان ہوچکيا اے ،آئندہ حضرت عثمان غنیؓ دے حالات توں خلافت راشدہ دا نصفِ آخر شروع ہونے والا اے ،مذکورہ نصف اول دی خصوصیات وچ اک گل ایہ اے کہ کسی جگہ وی دین دے مقابلے وچ دنیا مقدم نظر نئيں آتی،اعلائے کلمۃ اللہ دے مقابلے وچ کِسے شخص دا وہم وی کسی ذات غرض ،ذاتی منفعت ،قوم یا قبیلہ دے بے جاحمایت کسی رشتہ داری یا دوستی دے پاس ولحاظ دی طرف نئيں جاندا، خالص اسلامی رنگ اورخالص عربی تمدن ہر جگہ مسلماناں دے نال نال اے ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی صحبت وچ بیٹھنے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال معرکےآں وچ شریک ہونے والے حضرات بکثرت موجود سن، اوہی سب دی نگاہاں وچ واجب التکریم سمجھے جاندے سن تے انہاں دا نمونہ سب دے لئی مشعلِ راہ سی، مسلماناں وچ نااتفاقی اورپھوٹ دا ناں ونشان وی نظر نئيں آتا تھا،میدان جنگ وچ مسجدےآں وچ قیام گاہاں وچ شہراں وچ مسافرت دے قافلاں وچ غرض ہر جگہ جتھے جتھے مسلمان سن، اتفاق،اتحاد یک جہتی تے ایثار دے دریا بہندے ہوئے نظر آتے سن ،حسد خود غرضی اورعداوت دا جمعیت اسلامی دے اندر کدرے پتہ نہ چلدا تھا،مسلماناں دا ہر اک کم خدائے تعالیٰ دی خوشنودی دے لئی سی اوہ اپنے سادگی دے مقابلے وچ ایرانیاں تے رومیاں دے سامان تکلف اوراسباب زینت نوں نفرت وحقار ت دی نظر توں دیکھدے سن، مسلماناں دے اندر کوئی اختلافی مسئلہ پیدا نئيں ہويا سی ،ہر شخص اپنے آپ نوں ہر وقت خدائے تعالیٰ دی جناب وچ حاضر سمجھدا اوراپنے قلب نوں ہمہ وقت گداز پاندا تھا،غرض ایہ اوہ زمانہ سی جس وچ ہر ساعت تے ہر لمحۂ رشد وسعادت دے سوا اورکچھ نظر نئيں آتا،باقی نصف آخر وی بہت چنگا تے رُشد وسعادت ہی دا زمانہ اے ،لیکن اوہ اس نصف اول نوں ہرگز نئيں پہنچ سکدا،اس نصف اول وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے دا پورا پورا نمونہ اورعکس موجود نظر آتا اے۔
مسلماناں دی ہمت رضائے الہی دے حصول اوراعلائے کلمۃ اللہ دی کوشش وچ صرف ہُندی سی ،مال تے دولت دا حاصل کرنا تے عیش وجسمانی دی طلب وچ ساعی رہنا، قطعاً مفقود ومعدوم تھا،خلیفہ وقت خلیفہ ہونے توں پیشتر جس طرح پیوند لگے ہوئے کپڑے استعمال کردا سی، ايسے طرح خلیفہ تے تمام اسلامی دنیا دا شہنشاہ ہوجانے دے بعد وی اس دے ملبوس وچ کوئی فرق نہ ہُندا سی، اوہی پیوند جو مرتبہ خلافت اُتے فائز ہونے توں پہلے سن بعد وچ وی برابر دیکھے جاندے سن ،مسلماناں نے عراق وشام تے مصر دے سرسبز وزرخیر علاقےآں نوں فتح کيتا ،ایرانی شہراں اُتے قابض ہوئے،لیکن فاروق اعظمؓ دے آخر عہد خلافت تک انہاں فاتح مسلماناں نے شام دے عیسائیاں اورایران دے مجوسیاں دی عیش پرستی وراحت طلبی توں رتی برابر وی اثر قبول نئيں کيتا، عراق تے فارس نوں مسلماناں نے فتح کيتا، لیکن اس فاتح فوج دا قیام کوفہ تے بصرہ وچ چھپراں اورخیمےآں دے اندر رہیا، ايسے طرح شام دے ملک وچ اسلامی لشکر نے شام دے شہراں نوں اپنا قیام گاہ نئيں بنایا، بلکہ اوہ موصل ودمشق دے صحراؤں اورپہاڑاں وچ شہراں تے شہریاں دے عیش وتکلفات توں بے خبر قیام پذیر رہندے، اوراپنی اس سپاہیانہ زندگی اورصعوبت کشی اُتے مسرور ومطمئن سن جس لشکر نے مصر نوں فتح کيتا،اس نے مصر دے سامان عیش رکھنے والے شہراں نوں اپنے قیام دے لئی منتخب نئيں کيتا؛بلکہ فسطاط دی چھاؤنی نوں جو آج شہر قاہرہ دی شکل وچ تبدیل ہوگئی اے ،پسند کيتا صدیق اکبرؓ اورفاروق اعظمؓ نہ صرف لوکاں نوں زاہدانہ زندگی بسر کرنے دی ترغیب دیندے سن ؛بلکہ خود اس دے اُتے عمل کرکے وی انہاں نے اپنا بہترین نمونہ لوکاں دے سامنے رکھ دتا سی۔
بیت المال دا اک پیسہ وی اوہ بے جا خرچ نہ کردے سن تے نہ کسی نوں اک پیسہ ناجائز خرچ کرنے دی اجازت دیندے سن ،خلیفۂ وقت بلا امتیاز خاندان تے قبیلہ ہر اک مسلمان دے نال یکساں محبت کردا اورہر خطا وار نوں بلا امتیاز خاندان وقبیلہ یکساں سزا دیندا سی نہ کدی خلیفہ نوں کسی نے اس طرف متوجہ کيتا کہ اوہ روپیہ حاصل کرنے اوراپنی مالی حالت درست کرنے دی کوشش وچ مصروف ہوئے ہاں تے نہ عام مسلماناں نوں اس طرف کوئی خصوصی توجہ سی کہ اوہ مال تے دولت حاصل کرن تے متمول بن جاواں،اب اس دے بعد خلافت راشدہ دا دوسرا نصف حصہ شروع ہُندا اے، مذکورہ بالا تمام امتیازات کم ہُندے تے ہٹتے ہوئے نظر آنے لگدے اورکم ہُندے ہُندے خلافت راشدہ دے نال ہی تمام امتیازات فنا ہوجاندے نيں۔
عثمان بن عفان
[سودھو]نام و تے نسب
[سودھو]عثمان بن عفان بن ابو العاص بن اُمیہ بن عبد شمس بن عبدمناف بن قصی بن کلاب بن مرہ بن کعب بن لوئی بن غالب آپ دی کنیت ابو عمروابوعبداللہ،زمانہ جاہلیت وچ آپ دی کنیت ابو عمرو سی،مسلمان ہونے دے بعد حضرت رقیہؓ توں آپ دے ایتھے حضرت عبداللہ پیدا ہوئے،تو آپ دی کنیت ابو عبد اللہ ہوگئی،حضرت عثمانؓ دی نانی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے والد عبداللہ بن عبدالمطلب کيتی حقیقی بہن سن،جو حضرت عبداللہ دے نال توام پیدا ہوئیاں سن ،اس طرح حضرت عثمانؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی پھُپھی زاد بہن دے بیٹے سن ۔
فضائل
[سودھو]آپ خلق حیا وچ خاص طور اُتے ممتاز سن ،حضرت زید بن ثابتؓ دا قول اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا اے کہ عثمانؓ میرے کولوں گذرے تاں میرے توں اک فرشتے نے کہیا کہ مینوں انہاں توں شرم آندی اے ؛ کیونجے قوم انہاں نوں قتل کردے گی،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا اے ،کہ جس طرح عثمان خدا تے اُس دے رسول صلی اللہ علیہ وسلم توں حیا کردے نيں،فرشتے اُنہاں توں حیا کردے نيں،حضرت امام حسنؓ توں حضرت عثمان غنی دی حیا دا ذکر آیا، تاں انہاں نے فرمایا کہ جے کدی حضرت عثمانؓ نہانا چاہندے تاں دروازہ نوں بندکرکے کپڑے اتارنے وچ اس قدر شرماندے کہ پشت سیدھی نہ کرسکدے سن ،آپ ذوہجرتین سن یعنی آپ نے حبش دی ہجرت وی دی تے مدینہ دی بھی،آپ شکل وشمائل وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں بہت مشابہ سن ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے پہلے از بعثت اپنی بیٹی رقیہؓ دی شادی حضرت عثمانؓ توں کردتی سی،جب جنگ بدر دے روز اوہ فوت ہوگئياں،تو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی دوسری بیٹی حضرت ام کلثومؓ دی شادی آپ توں کردتی، ايسے لئے آپ ذی النورین دے خطاب توں مشہور نيں،ام کلثومؓ وی ۹ھ وچ فوت ہوگئياں ،سوائے حضرت عثمان غنیؓ تے کوئی شخص دنیا وچ ایسا نئيں گذرا،جس دے نکاح وچ کِسے نبی دی دو بیٹیاں رہی ہاں،مناسک حج سب سےبہتر حضرت عثمانؓ جاندے سن ،آپ دے بعد حضرت عبداللہ بن عمرؓ،حضرت عثمان غنیؓ چوتھے مسلمان سن یعنی آپ توں پیشتر صرف تن شخص ایمان لاچکے سن ۔
آپ حضرت ابوبکرصدیقؓ دی تحریک توں مسلمان ہوئے سن ،آپ صحابہ کرام وچ بہت مال دار سن تے اسی طرح سب توں زیادہ سخی تے خدا دی راہ وچ خرچ کرنے والے سن ،آپ حضرت رقیہؓ دی سخت علالت دے سبب جنگ بدر وچ شریک نئيں ہوسکے سن تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اجازت وحکم دے موافق مدینہ منورہ وچ رہے سن ،لیکن جنگ بدر دے مال غنیمت وچوں آپ نوں اس قدر حصہ ملیا جس قدر شرکاء جنگ نوں ملا، تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ عثمان نوں اصحاب بدر وچ شامل سمجھنا چاہیدا ؛چنانچہ اصحاب بدر وچ آپ دا شمار کيتا جاندا اے، آپ صحابہ کرام وچ کثرت عبادت دے لئی خصوصی شہرت رکھدے سن ،رات بھر کھڑے ہوکے نماز پڑھیا کردے تے برساں روزے رکھیا کردے سن ،مسجدنبوی صلی اللہ علیہ وسلم دی بغل وچ ازواج مطہرات دے لئی کچھ زمین آپ نے اپنے خرچ توں خریدی سی۔
اک سال مدینہ وچ قحط پيا،تو آپ نے تمام محتاجاں نوں غلہ دتا،مسلمان جدوں مدینہ وچ آئے،تو پانی دی اوتھے سخت تکلیف سی،اک یہودی دا کنواں تھا،وہ پانی نہایت گراں فروخت کردا تھا،آپ نے اوہ کنواں اس یہودی توں ۳۵ہزار درسانوں خرید کر وقف کردتا،آپ نے کدی جھوٹھ نئيں بولا،مسلمان ہونے دے بعد ہر ہفتے اک غلام خرید کر آزاد کردتا کردے سن ،آپ نے کدی اپنے مال دار ہونے اُتے فخر نئيں کيتا تے زمانہ جاہلیت وچ کدی شراب نئيں پی، آپ حدیث نبوی صلی اللہ علیہ وسلم نوں نہایت عمدگی تے احتیاط توں روایت کيتا کردے سن ،آپ نے جنگ تبوک دے واسطے ساڈھے چھ سو اونٹھ تے پنجاہ گھوڑے راہِ خدا وچ پیش کيتے ،عہد جاہلیت وچ آپ امرائے مکہ وچ شمار ہُندے سن ۔
حلیۂ
[سودھو]آپ میانہ قد، چیچک زدہ خوبصورت شخص سن ،داڑھی گھنی سی،اُس نوں حنا توں رنگین رکھدے سن ،آپ دی ہڈی چوڑی سی،رنگت وچ سُرخی جھلکدی سی،پنڈلیاں بھری بھری سن،ہتھ لمبے لمبےسن، سر دے بال گھونگروالے سن دونے شاناں وچ زیادہ فاصلہ تھا،دانت بہت خوبصورت سن ،کنپٹی دے بال بہت تھلے تک آئے ہوئے سن ،حضرت عبداللہ حزم دا قول اے کہ ميں نے حضرت عثمانؓ توں زیادہ خوبصورت کسی مرد یا عورت نوں نئيں دیکھیا۔
انتخاب
[سودھو]حضرت فاروق اعظمؓ نے انتخاب خلیفہ دے لئی تن دن دی مہلت مقرر فرماکر حضرت مقداد نوں حکم دے دتا سی کہ نامزد شدہ لوک دی مجلس وچ جدوں تک کہ اوہ اپنے آپ وچوں کسی نوں خلیفہ منتخب نہ کرلاں،کسی دوسرے نوں نہ جانے دینا، صرف عبداللہ بن عمرؓ نوں رائے دینے دے لئی شریک ہونے دی اجازت سی،تاکہ اس طرح رائے دہنداں دی تعداد طاق یعنی ست ہوجائے،لیکن عبداللہ بن عمرؓ دے لئی پہلے توں آپ نے ایہ حکم صادر فرمادتا سی کہ انہاں نوں ہرگز خلیفہ منتخب نہ کيتا جائے،اس وقت کسی نے عبداللہ بن عمرؓ دے لئی کہیا،تو آپ نے فرمایا سی کہ بارِ خلافت دی ذمہ داری میرے ہی لئے کيتا کم اے کہ وچ اپنے خاندان وچ دوسرےآں اُتے وی ایہ محنت ڈالاں تے اُنہاں نوں بہت ساریاں آسائشاں توں محروم کرداں،فاروقِ اعظمؓ توں جدوں کسی شخص نے خلیفہ دے متعین تے نامزد فرمادینے دے لئی کہیا،توآپ نے جواب دتا کہ وچ صدیق اکبرؓ دی سنت اُتے عمل کرکے کسی نوں اپنے بعد نامزد نہ کراں،تو ایہ میرے لئے جائز اے ،ماں اپنے بعد کسی نوں جے خلیفہ مقرر کردا تاں اوہ ابو عبیدہ بن الجراح سن ،جو میرے توں پہلے فوت ہوگئے،یا فیر وچ ابو حذیفہ دے غلام سالمؓ نوں خلیفہ بناندا اوہ وی میرے توں پہلے فوت ہوگئے ایہ فرما کر فیر آپ نے انہاں چھ شخصاں دے ناں لئے جو اُتے درج ہوچکے نيں۔
حضرت مقداد الاسود تے حضرت ابو طلحہ انصاری نے وصیت فاروقی دے موافق فاروقِ اعظمؓ دی تجہیز وتکفین توں فارغ ہوکے حضرت صہیبؓ نوں تاں عارضی طور اُتے تن دن دے لئی تاانتخاب خلیفہ مدینہ دا حکمراں تے امام مقرر کيتا تے خود اپنے آدمیاں دی جمعیت لے کے علیؓ،عثمانؓ،زبیرؓ،سعدؓ،عبدالرحمن تے حضرت عبداللہ بن عمرؓ نوں مسوربن الخزامہؓ تے بقول ہور حضرت عائشہؓ دے مکان وچ جمع کرکے دروازے اُتے حفاظت کيتی غرض توں بیٹھ گئے،حضرت طلحہؓ مدینہ وچ موجود نہ سن ،کوئی تے اس مکان وچ داخل نئيں ہوسکدا تھا،حضرت عمرو بن العاصؓ تے حضرت مغیرہ بن شعبہؓ دروازہ اُتے آکے بیٹھ گئے سن ،حضرت سعد بن وقاصؓ نوں معلوم ہويا،تو انہاں نے اُنہاں دوناں نوں دروازے اُتے وی نہ بیٹھنے دتا تے اوتھے توں اُٹھوا دتا تاکہ اوہ کدرے ایہ نہ کہہ سکن،کہ اسيں وی اصحاب شوریٰ وچ شامل سن ،جب سب صاحبان اطمینان توں آکے بیٹھ گئے،تو سب توں اول حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے کھڑے ہوکے کہیا، کہ جو لوک خلافت دے لئی نامزد کيتے گئے نيں،اُنہاں وچوں کون ایسا اے ،جو اپنے آپ نوں خلافت توں دست بردار قراردیندا اے ،اسی نوں ایہ اختیار دتا جائے گا کہ اوہ جس نوں تسيں وچ سب توں افضل ولائق سمجھے اُس نوں خلیفہ مقرر کردے،اس گل نوں سُن کر اُس مختصر مجمع وچوں کسی نے کوئی جواب نہ دتا،سب خاموش رہے،تھوڑی دیر انتظار کرنے دے بعد حضرت عبدالرحمن بن عوف نے فیر اعلان کيتا کہ وچ اپنے آپ نوں خلافت توں دست بردار قرار دیندا ہاں تے انتخاب خلیفہ دے کم نوں انجام دینے اُتے تیار ہاں،ایہ سُن کر سب نے تائید کيتی تے حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نوں اختیار دتا کہ آپ جس نوں چاہن اسيں وچوں خلیفہ منتخب فرماداں،مگر حضرت علیؓ بن ابی طالب بالکل خاموش رہے،انہاں نے ہاں یا نا کچھ نئيں کہیا،تب حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے حضرت علیؓ دی طرف مخاطب ہوکے کہیا کہ آپ نے کچھ نئيں فرمایا آپ وی اپنی رائے دا اظہار کیجئے،حضرت علیؓ نے کہیا کہ وچ وی اس رائے توں متفق ہاں ؛لیکن شرط ایہ اے کہ تسيں پہلے ایہ اقرار کرلو کہ جو فیصلہ کروگے بلا رورعایت تے نفسانیت نوں دخل دئیے بغیر محض حق پرستی تے امت دی خیر خواہی دے لئی کرو گے، حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے کہیا کہ وچ تسيں توں عہد کردا ہاں کہ بلا رو رعایت بلا نفسانیت تے محض امت دی بہتری تے بھلائی دے لئی حق پرستی دی بنا اُتے فیصلہ کراں گا،لیکن تسيں سب اس گل دا اقرار کرو کہ جس ناں وچ منتخب کراں گا اُس اُتے رضا مند ہوجاؤ گے تے جو میری رائے تے میرے فیصلے دی مخالفت کريں گا، تسيں سب اس دے مقابلے وچ میری مدد کرو گے ایہ سُن کر حضرت علیؓ تے تمام مجمع نے اقرار کيتا کہ اسيں سب تواڈے فیصلہ دی تائید تے اُس دے نفاذ وچ تواڈی امداد کرن گے۔
یہ عہد وپیمان ہوجانے دے بعد مجمع منتشر ہويا تے لوک اپنے اپنے گھراں نوں چلے آئے کیونجے حالے تن دن دی مہلت باقی سی،اس دن دے عرصہ وچ حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ برابر صاحب الرائے تے جلیل القدر صحابۂ کرام توں اُنہاں دی راواں دریافت فرماندے رہے، خود وی غور وخوض وچ مصروف رہے،حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ توں روایت اے اوہ فرماندے نيں کہ ميں نے حضرت عثمانؓ توں وکھ ہوکے جاکے دریافت کيتا کہ جے ميں آپ توں بیعت نہ کراں تاں آپ مینوں کس دی بیعت کرنے دی رائے دیندے نيں،انہاں نے کہیا کہ آپ نوں حضرت علیؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرنی چاہیدا ،فیر ميں نے حضرت علیؓ توں وی تنہائی وچ ایہی سوال کيتا،تو انہاں نے حضرت عثمانؓ دا ناں لیا،فیر ميں نے حضرت زبیرؓ توں دریافت کيتا تاں انہاں نے کہیا کہ علیؓ یا عثمانؓ دونے وچ توں کسی اک دے ہتھ اُتے بیعت کرلو،فیر ميں نے حضرت سعدؓ توں تنہائی وچ دریافت کيتا تاں انہاں نے حضرت عثمانؓ دا ناں لیا،فیر ميں نے تے صاحب الرائے حضرات توں دریافت کيتا تاں کثرت رائے حضرت عثمان ہی دی نسبت ظاہر ہوئی،سہ روزہ مہلت دی آخری شب نوں فیر مذکورۂ بالا حضرات دا مجمع ايسے مذکورہ مکان وچ ہويا،حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے حضرت زبیرؓ تے حضرت سعدؓ نوں وکھ بلیا کے کہیا کہ عام طور اُتے علیؓ وعثمانؓ دی نسبت لوکاں دی زیادہ راواں ظاہر ہوئیاں نيں، انہاں دونے حضرات نے وی انہاں نوں دونے دی نسبت اپنی رائے ظاہر کیتی، فیر حضرت سعدؓ بن ابی وقاص نے کہیا کہ آپ تاں اسيں توں بیعت لے لاں تے سانوں انہاں جھگڑےآں توں آزاد کرداں،حضرت عبدالرحمنؓ نے فرمایا ایہ کِداں ممکن اے، وچ تاں انہاں لوکاں دے دائرے توں آزاد ہوچکيا ہاں،جو خلافت دے لئی نامزد ہوئے سن، فیر حضرت عبدالرحمنؓ نے حضرت علیؓ تے حضرت عثمانؓ نوں وکھ لے جاکے کچھ گلاں کيتياں،انہاں نوں مشوراں تے گلاں وچ صبح ہوگئی،ایہی صبح انتخاب خلیفہ دے اعلان ہونے دی صبح سی،لوک منتظر سن ،نمازِ فجر دے بعد تمام مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم آدمیاں توں کھچا کھچ بھر گئی،تمام حضرات مسجد وچ تشریف رکھدے سن تے منتظر سن کہ دیکھئے حضرت عبدالرحمن بن عوف کيتا فیصلہ سُناتے نيں۔حضرت عبدالرحمنؓ دے کچھ فرمانے توں پہلے بعض لوکاں نے اپنی اپنی رائے ظاہر کرنی شروع کردتی ایہ لوک اصحاب شوریٰ وچوں نہ سن ،مثلاً حضرت عمارؓ نے کہیا کہ وچ حضرت علیؓ نوں مستحق خلافت سمجھدا ہاں،ابن ابی سرحؓ تے عبداللہ بنؓ ابی ربیعہ نے کہیا کہ اسيں حضرت عثمانؓ نوں زیادہ مستحق ومناسب پاندے نيں، اس قسم دی چہ می گوئیاں شروع ہوئیاں تاں حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ توں کہیا کہ تسيں ہن دیر کیوں کررہے ہو،اندیشہ اے کہ مسلماناں وچ کوئی فتنہ نہ پیدا ہوجائے، تسيں جلد اپنی رائے دا اظہار کرکے اس مسئلہ نوں ختم کردو،حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ اُٹھے تے تمام مجمع نوں مخاطب کرکے کہیا کہ جتھے تک میری طاقت وچ سی، ميں نے ہر طبقہ تے ہر گروہ دی رائے معلوم کرلئی اے تے اُس کم وچ کِسے غفلت وکم التفاقی نوں مطلق راہ نئيں دتی اے ، میرے فیصلے توں ہن کسی نوں انکار دا موقع حاصل نئيں اے ؛کیونجے بہ رضا ورغبت تمام اصحاب شوریٰ تے نامزدگانِ خلافت نے میرے فیصلے نوں ناطق تسلیم کرلیا اے تے ماں اپنی تمام طاقت صحیح فیصلہ تک پہنچنے دے لئی صرف کرچکيا ہاں ایہ کہہ کے انہاں نے حضرت عثمان غنیؓ نوں اپنے پاس بُلایا تے کہیا کہ خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے احکام تے سنت شیخین اُتے چلنے دا اقرار کرو،انہاں نے اقرار کيتا کہ وچ خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم تے صدیقؓ وفاروقؓ دے نمونے اُتے چلنے دی کوشش کراں گا،اس دے بعد حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے حضرت عثمان غنیؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی،اُنہاں دے بعد سب لوک حضرت عثمانؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرنے لگے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں اول اس نظارے توں کچھ دل گرفتگی ہوئی تے مسجد توں اُٹھ کر باہر جانے لگے،لیکن فیر کچھ خیال آیا توفوراً وڈی چھیندی وبے تابی دے نال صفاں نوں چیردے ہوئے ودھے، تے حضرت عثمان غنیؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی ،حضرت طلحہؓ اس روز یعنی یکم محرم نوں مدینہ وچ موجود نہ سن تے اسی لئے اوہ شریک مشورہ نہ ہوسکے سن ،حضرت طلحہؓ اگلے روز یعنی ۲ محرم ۲۴ ھ نوں مدینہ وچ تشریف لیائے تے ایہ سُن کر کہ تمام لوکاں نے بالاتفاق حضرت عثمان غنیؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی اے ،حضرت عثمانؓ دی خدمت وچ بغرض بیعت حاضر ہوئے، حضرت عثمان نے اُنہاں توں کہیا کہ آپ دی غیرموجودگی وچ میرا انتخاب ہوگیا اے تے زیادہ دناں آپ دا انتظار نئيں ہوسکدا تھا،جے آپ مدعی خلافت ہاں تاں وچ آپ دے حق وچ خلع خلافت کرنے نوں تیارہاں،حضرت طلحہ ؓ نے کہیا،کہ جدوں تمام لوکاں نے آپ دی خلافت اُتے بیعت کرلئی اے تاں وچ وی آپ دی خلافت اُتے رضا مند ہاں،ماں مسلماناں وچ کوئی فتنہ تے اختلاف ڈالنا نئيں چاہندا، ایہ کہہ کے انہاں نے وی حضرت عثمان غنیؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی-
بیعت دے بعد حضرت عثمان غنیؓ منبر اُتے کھڑے ہوئے تے لوکاں نوں مخاطب کر کے اعمال صالحہ دی ترغیب دلائی، مال تے دولت دی فراوانی توں جو غفلت پیدا ہُندی اے اُس توں ڈرایا تے رضائے الہی نوں ہمیشہ مقدم رکھنے دی نصیحت کيتی،اُس دے بعد صوبےآں دے عاملاں تے حاکماں دے ناں اک حکم جاری کيتا،جس وچ فاروق اعظمؓ دی وفات تے اپنے انتخاب دا تذکرہ تھا،ہور اُنہاں نوں تاکید کيتی گئی سی کہ جس طرح فاروق اعظمؓ دی خلافت وچ دیانت وامانت دے نال اپنے فرائض انجام دیندے رہے ہوئے ايسے طرح انجام دیندے رہوئے۔
دربار عثمانی وچ پہلا مقدمہ
[سودھو]فاروقِ اعظمؓ دی شہادت توں چند روز پیشتر اک روز ابو لولوء اک خنجر لئے ہوئے ہرمزان دے پاس گیا ایہ اوہی ایرانی سردار ہرمزان اے جس دا اُتے ذکر آچکيا اے ،جو فاروق اعظمؓ دے ہتھ اُتے مسلمان ہوکے مدینہ منورہ وچ رہنے لگیا سی، ابو لولو تھوڑی دیر تک ہرمزان دے پاس بیٹھیا ہويا گلاں کردا رہیا،اس وقت اوتھے حیرہ دا باشندہ اک عیسائی غلام جفینہ نامی وی بیٹھیا سی، انہاں تِناں نوں اک جگہ بیٹھے تے گلاں کردے ہوئے حضرت عبدالرحمن بن ابی بکرؓ نے دیکھیا، حضرت عبدالرحمن بن ابی بکرؓ نوں نیڑے آندے دیکھ کے ابو لولو اوتھے توں اُٹھ کر چل دتا، اٹھدے وقت خنجر جو اوہ لئے ہوئے سی، اس دے ہتھ توں گرگیا سی جس نوں گردے ہوئے تے ابو لولوء نوں اٹھا تے ہوئے وی حضرت عبدالرحمن بن ابی بکرؓ نے دیکھیا تھا،اس وقت انہاں نوں نہ کوئی شبہ گذرا سی ،نہ کسی قسم دا خیال اُنہاں دے دل وچ پیدا ہويا سی، لیکن جدوں ابو لولوء نے حضرت فاروق اعظمؓ نوں زخمی کيتا تے اس دے بعد ابو لو لوء گرفتار ہوکے مقتول ہويا، تاں اس دے کولوں جو خنجر نکلیا،اسنوں حضرت عبدالرحمن بن ابی بکرؓ نے پہچانا، کہ ایہ اوہی خنجر اے جو چند روز ہوئے ،اُس دے پاس دیکھیا تھا،نال ہی مذکورہ بالا تمام واقعہ وی انہاں نے سُنایا ،ابو لولوء دے ہرمزان دے پاس جانے تے گلاں وغیرہ کرنے دا حال فاروق اعظمؓ دی شہادت دے بعد جدوں اُنہاں دے دوسرے صاحبزادے عبید اللہ بن عمرؓ نے سنیا تاں طیش تے انتقام دے جوش وچ انہاں نے موقع پاکر ہر مزان اُتے حملہ کيتا،ہرمزان نوں زخمی ہوکے گردا ہويا دیکھ کے سعد بن ابی وقاصؓ ،عبید اللہ بن عمرؓ دے گرفتار کرنے نوں تے عبید اللہ بن عمرؓ، جفینہ عیسائی غلام دے وی قتل کرنے نوں دوڑے، پہلے اس دے عبید اللہ بن عمرؓ جفینہ دے قتل اُتے قادر ہوںسعد بن ابی وقاص نے اُنہاں نوں گرفتار کرلیا؛چونکہ حالے تک کوئی خلیفہ منتخب نئيں ہويا سی تے حضرت صہیب ؓ ہی عارضی طور اُتے خلافت دے ضروری کم انجام دے رہے سن، لہذا حضرت سعدبن ابی وقاصؓ نے عبید اللہ بن عمر نوں حضرت صہیبؓ دی خدمت وچ پیش کيتا،حضرت صہیبؓ نے انہاں نوں خلیفہ کےمنتخب ہونے تک دے لئی قید کردتا۔
اب جدوں حضرت عثمان غنی ؓ خلیفہ منتخب ہوئے تے بیعت عامہ مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ ہوچکی تے حضرت عثمان غنیؓ خطبہ خلافت وی لوکاں نوں سُنا چکے،تو سب توں پہلے آپ دی خدمت وچ ایہ مقدمہ پیش ہويا تے حضرت عبیداللہؓ نوں آپ دے سامنے لیایا گیا، حضرت عبید اللہ بن عمرؓ توں جدوں ہرمزان دے قتل دی نسبت دریافت کيتا گیا تاں انہاں نے اقرار کرلیا اس اُتے حضرت عثمان غنیؓ نے صحابۂ کرام توں مشورہ لیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ عبیداللہ بن عمرؓ نوں ہرمزان دے قصاص وچ قتل کردینا چاہیے،لیکن حضرت عمروبن العاصؓ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی اس رائے توں مخالفت دا اظہار کيتا تے کہیا کہ ایہ کسی طرح مناسب نئيں ،حالے کل اُتے ساں دی گل اے کہ باپ ماریا گیا اے ،اج اس دے بیٹے نوں قتل کردے ہوئے تے لوکاں نے وی عمرو بن العاص دی رائے دی تائید کيتی،حضرت عثمان غنیؓ کچھ شش تے پنج وچ پئے،لیکن فیر فوراً ہی انہاں نے فرمایا کہ ایہ معاملہ نہ فاروق اعظمؓ دے عہد خلافت دا اے تے نہ میری خلافت دے زمانے دا کیونجے میرے خلیفہ منتخب ہونے توں پہلے ایہ واقعہ ظہور وچ آچکيا تھا،لہذا وچ اس دا ذمہ دار نئيں ہوسکدا، اُس دے بعد حضرت عثمان غنیؓ نے ایہ بہترین صورت اختیار کيتی کہ خود عبید اللہ بن عمرؓ دا ولی بن دے اپنے کولوں ہرمزان دے قتل دی دیت ادا کردتی،تے منبر اُتے چڑھ کر اک پُر اثر تقریر کی،اس طرح تمام لوک اس فیصلے توں خوش ہوگئے تے حضرت عبید اللہ بن عمرؓ قصاص توں بچ گئے۔
ولایات دے عامل یا گورنر
[سودھو]جب حضرت عثمان غنی رضی اللہ تعالیٰ عنہ خلیفہ منتخب ومقرر ہوئے نيں، تاں اسلامی صوبےآں تے ولایتاں اُتے فاروق اعظمؓ دے مقرر کيتے ہوئے مندرجہ ذیل عمال حکمران سن ۔
مکہ وچ نافع بن عبدالحراث، طائف وچ سفیان بن عبداللہ ثقفی،یمن وچ یعلی بن اُمیہ ،عمان وچ حذیفہ بن محصن ،دمشق وچ معاویہ بن ابی سفیان،مصر وچ عمرو بن العاص،حمص وچ عمربن سعد، اردن وچ عمر بن عتبہ، بصرہ وچ ابو موسیٰ اشعری،کوفہ وچ مغیرہ بن شعبہ، بحرین وچ عثمان بن ابی العاص۔
عاملاں دے عزل ونصب دے متعلق سب توں پہلا حکم حضرت عثمان غنیؓ نے ایہ جاری کيتا کہ مغیرہ بن شعبہ نوں کوفہ دی گورنری توں معزول کرکے مدینہ وچ بلالیا تے اُنہاں دی جگہ حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نوں کوفہ دا گورنر مقرر کرکے بھیجیا،لوکاں نے اس تقرر وبرطرفی دا سبب دریافت کيتا،توانہاں نے فرمایا کہ مغیرہؓ نوں کسی خطا اُتے معزول نئيں کيتا گیا ؛بلکہ ميں نے ایہ انتظام وصیت فاروقی دے موافق کيتا اے کیونجے حضرت فاروق اپنے اس منشاء نوں میرے توں فرما چکے سن ۔
فتح اسکندریہ
[سودھو]حضرت عثمان غنیؓ دے ابتدائی سال خلافت یعنی ۲۴ ھ وچ کوئی اہم تے قابل تذکرہ واقعہ ظہور پذیر نئيں ہويا، اس جگہ اک گل بیان کردینی ضروری اے کہ قیصرِ روم ہرقل دا انتقال اسکندریہ دی فتح توں ست ماہ بعد قسطنطنیہ وچ ہوچکيا سی، فتح بیت المقدس دے بعد ہرقل ایشیائے کوچک تے شام توں بھج کر قسطنطنیہ چلا گیا سی تے جس قدر ملک مسلماناں نے فتح کيتا تھا،اُس دے واپس کرنے توں مایوس تے بقیہ علاقہ دی حفاظت کيتی تدبیراں وچ پریشان تھا،اس دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے جدوں مصر اُتے فوج کشی کی،تو مقوش شاہِ مصر نے جزیہ دی ادائیگی اُتے صلح کرکے مصر تے اسکندریہ اُنہاں دے سپرد کر دتا سی، ہر قل مصر نوں اپنا صوبہ سمجھدا سی تے مقوقش اس دا ماتحت سی مصر اُتے مسلماناں دے قابض ہونے دی خبر سُن کر ہرقل نوں تے وی صدمہ ہويا تے اسی رنج وچ ست مہینے دے بعد فاروقِ اعظمؓ دے عہد خلافت وچ فوت ہويا،اس دی جگہ اس دا بیٹا قسطنطین تخت نشین ہويا،قسطنطین نے اسکندریہ دے اُتے توں مسلماناں دی سیادت اُٹھانے تے براہ راست اپنے قبضے وچ لیانے دے لئی اک زبردست مہم بھیجی،رومی فوج جہازاں دے ذریعہ قسطنطنیہ توں روانہ ہوکے ساحل اسکندریہ اُتے اتری،اسکندریہ وچ مقوقش نے رومیاں نوں داخل ہونے توں روکیا تے اپنے عہد اُتے جو اوہ مسلماناں توں کرچکيا سی قائم رہیا۔
مسلماناں نوں رومیاں دے اس حملہ دی اطلاع ہوئی،تو اوہ فسطاط (قاہرہ) توں نکلے ادھر توں رومی اسکندریہ نوں چھڈ کے اسلامی چھاؤنی دی طرف متوجہ ہوئے،راستے ہی وچ مقابلہ ہويا وڈی سخت لڑائی ہوئی رومی فوج دا سپہ سالار اعظم ماراگیا، تے بوہت سارے رومی میدان جنگ وچ کھیت رہے جو بچے انہاں نے بہ مشکل فرار تے اپنی کشتیاں اُتے سوار ہوکے قسطنطنیہ دی راہ لی،حضرت عمرو بن العاصؓ نے رومیاں نوں بھگا کر اسکندریہ تے نواحِ اسکندریہ دے باشندےآں دے تمام اُنہاں نقصانات دی تحقیق کرائی جو رومی فوج دے ذریعہ ہويا تھا،اُنہاں تمام نقصانات نوں عمرو بن العاص نے پورا کيتا؛ کیونجے اوہ ذمیاں دی حفاظت تے اُنہاں نوں نقصانات توں بچانے دا ذمہ دار اپنے آپ نوں سمجھدے سن ،اس دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے شہر اسکندریہ دی شہر پناہ نوں منہدم کيتا تے اپنی چھاؤنی فسطاط نوں واپس چلے آئے،اسکندریہ دی شہر پناہ نوں منہدم کرانا اس لئی ضروری سی کہ رومیاں دے حملہ آور ہونے تے اسکندریہ اُتے قابض ہوجانے دا خطرہ دور ہوجائے ،ایہ واقعہ ۲۵ھ دی ابتداء دا اے۔
فتح آرمینیا
[سودھو]فاروقِ اعظمؓ دی وفات دا حال سُن کر ہی رومیاں وچ وی اسکندریہ اُتے حملہ کرنے دی ہمت پیدا ہوئی سی،تے اسی خبر نوں سُن کر ہمدان ورے وغیرہ ایرانی علاقےآں وچ وی بغاوتاں دی سازشاں نمودار ہوئیاں، ایرانیاں نے کہیا کہ اسيں ہن عرباں دی رعایا بن دے نہ رہن گے بلکہ اپنی خود مختار حکومتاں قائم کرن گے، انہاں بغاوتاں دا حال سُن کر حضرت عثمان غنیؓ نے ابو موسیٰ اشعریؓ، براء بن عازبؓ تے قرط بن کعبؓ وغیرہ سرداراں نوں مامور فرمادتا، انہاں سرداراں نے بہت جلد انہاں بغاوتاں نوں فرو کردتا سی، حضرت سعد بن وقاصؓ حضرت عمر فاروق دے عہد خلافت وچ معزول ہوکے مدینہ منورہ وچ آگئے سن ،حضرت عثمان غنیؓ نے تخت خلافت اُتے متمکن ہُندے ہی حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نوں فیر گورنری اُتے مقرر کردتا،اسی زمانہ وچ حضرت عبداللہ بن مسعودؓ کوفہ دے بیت المال دے عامل یا افسر خزانہ سن ۔
حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے جو کوفہ دے گور نر مقرر ہوکے آئے سن حضرت عبداللہ بن مسعودؓ توں اپنی کسی ضرورت دے لئی کچھ قرض لے لیا،چند روز دے بعد عبداللہ بن مسعودؓ نے اُس قرض دا تقاضا کيتا،مگر حضرت سعدؓ اسنوں ادا نہ کرسکے،اسی وچ گل ودھ گئی تے دونے صاحباں دی شکر رنجی وبے لطفی دی خبر مدینہ منورہ وچ حضرت عثمان غنی تک پہنچی انہاں نے حضرت سعد بن وقاصؓ نوں ۲۵ھ وچ کوفہ دی گورنری توں معزول کرکے ولید بن عقبہ بن ابی معیط نوں مقرر کيتا ،آذربائیجان دی حفاظت دے لئی جو فوج رہندی سی،وہ وی گورنر کوفہ دے ماتحت سمجھی جاندی سی تے کوفہ دی چھاؤنی ہی توں باری باری اک سردار مناسب فوج دے نال آذربائیجان دے لئی روانہ کيتا جاندا سی ،سعد بن وقاصؓ دے زمانے وچ عتبہ بن فرقد آذر بائیجان وچ مقرر سن، سعدؓ دے معزول ہونے اُتے عتبہ بن فرقد وی آذر بائیجان توں معزول کرکے بلائے گئے ،آذر بائیجان والےآں نے عتبہ دے جاندے ہی فوراً بغاوت دا علم بلند کيتا ، ولید بن عتبہ نے فوراً آذر بائیجان اُتے فوج کشی کی،آذر بائیجان والےآں نے پرانی شرائط اُتے فیر صلح کرلئی،تے جزیہ ادا کرنے لگے، ولید بن عقبہ جو عہد فاروقی وچ جزیرہ دے عامل سن تے اب کوفہ دے گورنر مقرر ہوئے سن ،حضرت عثمان غنیؓ دے رضاعی بھائی سن ،حضرت سعدؓ چونکہ وڈے متقی پرہیزگار شخص سن تے ولید بن عقبہ زہد وعبادت وچ سعدؓ دے مرتبہ کونہ پہنچدے سن ،اس لئی اہل کوفہ ولید دے آنے تے سعدؓ دے جانے توں کچھ خوش نہ سن ،انہاں نوں ایام وچ جدوں کہ ولید بن عقبہ نے آذر بائیجان اُتے چڑھائی دی سی۔
معاویہ عامل دمشق نے حبیب بن مسلمہؓ نوں آرمینیا دی طرف روانہ کيتا سی تے حبیب بن مسلمہ اوتھے دے اکثر شہراں تے قلعےآں اُتے قابض ہوکے رومیاں نوں جزیہ ادا کرنے اُتے مجبور کرچکے سن ایہ خبر سُن کر اک رومی سردار قیصر قسطنطین دے حکم دے موافق ملیطبہ،سیواس ،قونیہ وغیرہ شہراں تے چھاؤ نیاں توں ايسے ہزار فوج لے کے براہِ خلیج قسطنطین حبیب بن مسلمہ اُتے چڑھ آیا،حبیبؓ نے اس فوج گراں دا حال سُن کر حضرت امیر معاویہ نوں لکھیا،انہاں نے فوراً بلا توقف حضرت عثمان غنیؓ نوں اطلاع دی،حضرت عثمان غنیؓ نے فوراً ولید بن عقبہ گورنر کوفہ نوں لکھیا کہ دس ہزار فوج حبیب بن مسلمہ دی مددکے واسطے آرمینیا دی طرف روانہ کردو، ایہ فرمان عثمانی حضرت ولید بن عقبہ نوں موصل وچ ملا، جدوں کہ اوہ فتح آذربائیجان توں کوفہ دی طرف آرہے سن ،انہاں نے ايسے وقت سلمان بن ربیعہ نوں اٹھ ہزار فوج دے نال آرمینیا دی جانب روانہ کردتا۔
حبیب بن مسلمہ تے سلمان بن ربیعہ نے مل کے تمام علاقہ آرمینیا نوں فتح کرلیا تے بحر خضر دے کنارے کوہ قاف تک پہنچ گئے،اوتھے سلمان بن ربیعہ شروان تے تمام علاقہ جبال نوں تصرف وچ لاندے ہوئے کوفہ دی طرف آئے تے حبیب بن مسلمہؓ حضرت امیر معاویہؓ دی خدمت وچ بمقام دمشق حاضر ہوئے،اس دے بعد امیر معاویہؓ نے خود اک جمعیت لے کے رومی علاقہ اُتے چڑھائی کی،رومی لشکر خوف زدہ ہوکے انطاکیہ وطرطوس دے تمام درمیانی قلعہ چھڈ کے فرار ہوگیا،حضرت امیر معاویہ نے انہاں نوں قلعےآں وچ اپنی چھاؤ نیاں قائم کرکے انہاں وچوں بعض قلعےآں نوں ویران ومسمار وی کردتا،ایہ تمام واقعات ۲۵ھ وچ وقوع پذیر ہوئے،اب آئیندہ ۲۶ھ شروع ہُندا اے۔
حضرت عبداللہ بن سعدؓ المعروف بہ ابن ابی سرح حضرت عثمان غنیؓ دے رضاعی بھائی سن ،عہد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ اک مرتبہ مرتد ہوکے فیر صدق دل توں مسلمان ہوئے سن ،حضرت عثمان غنیؓ نے انہاں نوں مصر دا عامل تے افسر خزانہ بناکر بھیجیا تے عمرو بن العاصؓ نوں صرف فوجی افسر رکھیا، انہاں فوجی وملکی افسراں وچ ناچاقی پیدا ہوئی تے حضرت عثمان غنیؓ نے اس ناچاقی توں مطلع ہوکے ۲۶ھ وچ حضرت عمرو بن العاصؓ نوں قطعاً معزول وبرطرف کرکے عبداللہ بن سعدؓ نوں مصر واسکندریہ وچ کامل اختیارات دے دئیے اگرچہ عبداللہ بن سعدؓ وی عرب دے مشہور بہادراں تے شہسواراں وچ شمار ہُندے سن، لیکن اوہ حضرت عمرو بن العاصؓ دی طرح نہ تجربہ کار سن نہ مصر وچ حضرت عمروؓ دی سی ہردل عزیزی حاصل کرسکدے سن ،حضرت عمروؓ دے معزول ہونے توں اہل مصر نوں سخت صدمہ ہويا، تے وہ اپنے نويں حاکم یعنی عبداللہ بن سعدؓ دے خلاف بغاوت اُتے آمادہ ہوگئے، قیصر قسطنطین نے جدوں مصر دا ایہ حال تے حضرت عمرو بن العاص دے معزول ہونے دی کیفیت سُنی تاں اُس نے اپنے اک زبردست تے تجربہ کار سپہ سالار نوں اک زبردست فوج دے کے کشتیاں دے ذریعہ اسکندریہ دی جانب روانہ کردتا،شہر وچ جو رومی یعنی یونانی لوک سن، اوہ سب اس رومی فوج توں مل گئے،غرض کچھ معمولی سی زود خورد تے خون ریزی دے بعد اسکندریہ رومی فوج دے قبضہ وچ آگیا ،ایہ سُن کر حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت عمرو بن العاصؓ نوں فیر مصر دا گور نر مقرر کرکے روانہ کيتا، عمرو بن العاصؓ نے اس ملک وچ آندے ہی رومی فوج دے مقابلے دی ایسی تیاریاں کيتياں تے اس طرح مقابلہ کيتا کہ رومیاں نوں سخت نقصان برداشت کرنے دے بعد اسکندریہ چھڈ کے بھاگنا پيا، ہن دی مرتبہ حضرت عمرو بن العاصؓ نے اسکندریہ تیسری مرتبہ فتح کيتا سی تے اس مرتبہ اسکندریہ دے فتح کرنے توں پہلے قسم کھادی سی کہ تمام شہر نوں ویران ومسمار کرداں گا لیکن فتح دے بعد انہاں نے اپنے لشکر نوں خاں ریزی تے قتل وغارت گری توں قطعاً روک دتا،جس جگہ لشکر نوں قتل وغارت دی ممانعت دا حکم دتا تھا،اُس جگہ اک مسجد تعمیر کرادتی جس دا ناں رحمت مشہور ہويا، جدوں حضرت عمرو بن العاصؓ ملکِ مصر اُتے پورے طور اُتے قابض ومتصرف ہوگئے تے تمام انتظامات ملکی وی مکمل ہوگئے تاں حضرت عثمانِ غنی خلیفہ وقت نے حضرت عمرو بن العاصؓ نوں مصر دی حکومت توں معزول کرکے انہاں دی جگہ حضرت عبداللہ بن سعدؓ نوں فیر مصر دا گورنر مقرر کردتا اس مرتبہ حضرت عمروؓ نوں اپنے معزول ہونے دا صدمہ ہويا،ادھر عبداللہ بن سعدؓ نوں وی اپنے مامور ومقرر ہونے دا رنج ہويا، کیونجے اوہ مصر دی بگڑدی ہوئی حالت نوں خود نہ سنبھال سکے سن ،اسنوں عمروبن العاص نے سُدھار اتے اُس دے بعد فیر ملک دی حکومت انہاں نوں دے دتی گئی،اب عبداللہ بن سعد نوں ایہ فکر ہوئی کہ کسی طرح اپنی گذشتہ بد نامی دی تلافی کراں
فتح افریقہ
[سودھو]حضرت عبداللہ بن سعدؓ نے حضرت عثمان غنیؓ توں اجازت طلب کيتی کہ شمال افریقہ اُتے چڑھائی ہونی چاہیدا،اس زمانہ وچ افریقہ اک برا اعظم دا ناں اے، مگر اُس زمانہ وچ افریقہ ناں دی اک ریاست وی سی،جو طرابلس تے طنجہ دے درمیانی علاقہ اُتے پھیلی ہوئی سی، لیکن اس زمانہ وچ افریقہ اُنہاں ملکاں دے مجموعہ اُتے وی بولا جاندا سی جو اج کل براعظم افریقہ دے شمالی حصہ وچ واقع نيں یعنی طرابلس الجیریا،ٹیونس مراکو وغیرہ،حضرت عثمان غنیؓ نے عبداللہ بن سعدؓ نوں فوج کشی دی اجازت دے دتی ،انہاں نے دس ہزار فوج کےسا تھ مصر توں خروج کرکے علاقہ برقہ وچ سرحدی رئیساں نوں مغلوب کيتا، انہاں رئیساں نوں اپنے زمانہ حکومت وچ عمرو بن العاصؓ وی چڑھائی کرکے جزیہ دی ادائیگی دے لئی مجبور کرچکے سن تے بعد وچ اوہ موقع پاکر خود مختار ہوگئے سن ،اس لئی ہن انہاں نے جزیہ دے ادا کرنے تے اپنے آپ نوں محکوم تسلیم کرنے مین زیادہ چون وچرا نئيں کيتی،اس دے بعد جدوں عبداللہ بن سعدؓ ملک دے درمیانی حصے تے طرابلس دی طرف ودھنے لگے،تو حضرت عثمان غنی نے مدینہ منورہ توں اک فوج مرتب کرکے انہاں دی مدد دے لئی روانہ کيتی،اس فوج وچ حضرت عبداللہ بن عمرؓ حضرت عبداللہ بن عباسؓ ،حضرت عبداللہ بن زبیرؓ،حضرت عمرو بن العاصؓ حضرت حسین بن علیؓ، حضرت ابن جعفر وغیرہ حضرات شامل سن، ایہ فوج مصر سےہُندی ہوئی برقہ وچ پہنچی،تو اوتھے عبداللہ بن سعدؓ نے استقبال کرکے اس نال ملاقات کيتی،اب سب مل کے طرابلس دی طرف ودھے،رومیاں نے طرابلس توں نکل کے مقابلہ کيتامگر شکست کھا کر بھجے، مسلماناں دا طرابلس اُتے قبضہ ہوگیا،طرابلس اُتے قبضہ مکمل کرکےخاص ریاست افریقہ دی طرف لشکر اسلام ودھیا ،افریقہ دا بادشاہ جرجیر نامی قیصر دا ماتحت تے خراج گزار تھا،اسنوں جدوں اسلامی لشکر کے اپنی طرف متوجہ ہونے دی اطلاع ملی،تو اُس نے اک لکھ ویہہ ہزار فوج جمع کرکے اک شبانہ روز دی مسافت اُتے اگے ودھ کے مسلماناں دا مقابلہ کيتا،دونے لشکر اک دوسرے دے مقابل پہنچ گئے، تاں حضرت عبداللہ بن سعدؓ نے سب توں پہلے عیسائی لشکر نوں اسلام دی دعوت دتی،جر جیر نے اس دعوت دا صاف انکار کيتا تاں دوبارہ جزیہ ادا کرنے دے لئی کہیا گیا،جب اس نے جزیہ ادا کرنے توں وی صاف انکار کيتا تاں مسلماناں نے صف آرائی کرکے لڑائی شروع کی،لڑائی وڈے زورو شور نال ہوئی،فتح وشکست دی نسبت کوئی پیشن گوئی نئيں کيتی جاسکدی سی،کہ اِنّے وچ مسلماناں دی کمک دے لئی اک تازہ دم فوج پہنچی،تے لشکر اسلام توں نعرہ تکبیر بلند ہويا۔
اس اجمال دی تفصیل اس طرح اے کہ بعد مسافت دے سبب اس لشکر دی خبر مدینہ منورہ وچ جلد نئيں پہنچ سکدی سی، حضرت عثمان غنیؓ نے جدوں دیکھیا کہ لشکر افریقہ دی خبر آئے ہوئے زیادہ دن گذر گئے نيں تاں انہاں نے حضرت عبدالرحمن بن زبیرؓ نوں اک دستہ فوج دے ہمراہ افریقہ دی طرف روانہ فرمادتا تھا،حضرت عبدالرحمن بن زبیرؓ اپنی فوج دے نال لشکر اسلام وچ داخل ہوگئے، اس لئی مسلماناں نے نعرۂ تکبیر بلند کيتا ،جرجیر نے نعرۂ تکبیر سُن کر دریافت کيتا کہ مسلماناں وچ کیوں ایہ نعرۂ تکبیر بلندا ہويا، تاں اسنوں دسیا گیا کہ مسلماناں دی اک تازہ دم فوج مدد دے لئےپہنچ گئی اے، جر جیر ایہ سُن کر بہت فکر مند ہويا، مگر اس روز لڑائی دا کوئی فیصلہ نہ ہوسکا،شام ہونے اُتے دونے فوجاں اپنے اپنے خیمےآں دی طرف متوجہ ہوئیاں،اگلے روز جدوں لڑائی شروع ہوئی تاں عبداللہ بن زبیرؓ نے میدان جنگ وچ عبداللہ بن سعدؓ نوں موجود نہ پاکر سبب دریافت کيتا اُنہاں نوں دسیا گیا کہ جرجیر نے منادی کرادتی اے کہ جو شخص عبداللہ بن سعدؓ دا سرکاٹ کر لیائے گا، اسنوں اک لکھ دینار بطور انعام دتے جاواں گے تے اُس دے نال جرجیر اپنی لڑکی دی شادی وی کردے گا، لہذا عبداللہ بن سعدؓ جان دے خوف توں میدان وچ نئيں آئے، عبداللہ بن زبیر ایہ گل سُن کر عبداللہ بن سعدؓ دے پاس انہاں دے خیمہ وچ گئے تے کہیا کہ تسيں وی اپنے لشکر وچ منادی کرادو، کہ جو شخص جرجیر دا سرکاٹ کر لیائے گا، اُس نوں مالِ غنیمت توں اک لکھ دینار دتا جائے گا تے جر جیر دی لڑکی توں اس دا نکاح کيتا جائے گا تے جر جیر دے ملک دا حاکم اُس نوں بنادتا جائے گا۔
چنانچہ اُسی وقت عبداللہ بن سعدؓ نے منادی کرادتی جس توں جرجیر نوں سخت مصیبت پیش آئی، عبداللہ بن سعد میدان وچ آگئے تے اج وی طرفین نے خوب خوب داد شجاعت دی، مگر فتح وشکست دا کوئی فیصلہ نہ ہوسکا، جدوں رات ہوئی تاں مجلس مشورت منعقد ہوئی تے عبداللہ بن زبیرؓ نے رائے دتی کہ اسلامی لشکر توں ادھی فوج میدان جنگ وچ جاکے دشمن دا مقابلہ کرے تے ادھی خیمےآں وچ رہے،جب حسب دستور دونے فوجاں شام تک لڑائی لڑدی ہوئی تھک کے اک دوسرے توں جدا ہاں تے اپنے اپنے خیمےآں دی طرف متوجہ ہاں ،تو اس وقت اوہ تازہ دم فوج جو خیمےآں وچ بیٹھی رہی اے شمشیر بہ کف رومیاں اُتے ٹُٹ پئے، اس طرح ممکن اے کہ لڑائی دا فیصلہ جلد ہوجائے، اس رائے نوں سب نے پسند کيتا، اگلے دن یعنی تیسرے روز دی جنگ وچ نصف فوج صبح توں مصروف جنگ ہوئی تے نصف فوج عبداللہ بن زبیرؓ دی ماتحتی وچ خیمےآں دے اندر منتظر رہی،دوپہر تک فریقین لڑدے رہے تے بعد دوپہر اک دوسرے توں جدا ہوئے فوراً ابن الزبیرؓ اپنی تازہ دم فوج لے کے خیمےآں توں نکل پئے تے رومیاں اُتے حملہ آور ہوئے رومی اس حملے دی تاب نہ لیا کے اپنے خیمےآں دی پناہ وچ گئے ، لیکن انہاں نوں اوتھے وی پناہ نہ ملی ،مسلماناں نے اُنہاں نوں گرفتار تے قتل کرنا شروع کردتا۔
جرجیر نے مقابلہ کيتا ابن الزبیرؓ نے اُس نوں تلوار دے اک ہی وارے توں قتل کردتا ،اگلے روز مسلمان اُس میدان توں کوچ کرکے اگے ودھے تے افریقہ دے دارالصدر شہر سبیطلہ دا محاصرہ کيتا چند روز دے بعد اسنوں فتح کرکے بے حد تے بے شمار مال غنیمت اُتے قبضہ پایا سواراں نوں فی کس تن تین ہزار دینار ملےشہر سبیطلہ دی فتح دے بعد مسلماناں نے اگے ودھ کے قلعہ جم دا محاصرہ کيتا جس نوں اہل افریقہ نے خوب مستحکم کررکھیا سی، اسنوں وی مسلماناں نے امان دے نال فتح کرلیا اہل افریقہ نے اسلامی طاقت دے اگے اپنے آپ نوں مغلوب تے مجبور دیکھ کے دس لکھ دینار جزیہ دے کے صلح کرلیا،ابن زبیرؓ افریقہ دی بشارت تے مال غنیمت دا خمس لے کے مدینہ منورہ دی طرف روانہ ہوئے، تے حضرت عثمانِ غنیؓ خلیفہ وقت دی خدمت وچ پیش کيتا اس خمس نوں مروان الحکم نے پنج لکھ دے عوض خرید لیا،عبداللہ بن سعدؓ اک برس تن مہینے دے بعد ۲۷ ھ وچ افریقہ توں مصر نوں واپس آئے،افریقہ والےآں نے بجائے جرجیر دے اپنا اک تے بادشاہ منتخب کرلیا تے مسلماناں نوں مقررہ جزیہ ادا کرنے لگے،افریقہ ايسے ریاست یا اُسی ملک دا ناں سمجھنا چاہیدا جس نوں قرطاجنہ دا ملک کہندے سن ۔
فتح قبرص تےروڈس
[سودھو]عبداللہ بن سعدؓ جدوں علاقۂ قرطاجنہ یا افریقہ توں مصر واپس چلے آئے تے اُسی سال یعنی ۲۷ ھ وچ انہاں دی جگہ عبداللہ بن نافعہ مصر دے گورنر مقرر ہوئے،تو قسطنطین بے فیر جنگی تیاریاں شروع کيتياں، ۲۸ھ وچ اس نے اک بحری فوج افریقہ دی طرف روانہ کيتی،اس فوج نے ساحل افریقہ اُتے اُتر کر اس خراج دے دینے توں انکار کيتا تے کہیا کہ جدوں ساڈے ملک اُتے مسلمان حملہ آور ہوئے تاں قیصر نوں خراج دے دینے توں انکار کيتا تے کہیا کہ جدوں ساڈے ملک اُتے مسلمان حملہ آور ہوئے تاں قیصر ساڈی کوئی امداد نہ کرسکا ،لہذا ہن اس دی سیادت تسلیم کرنا تے اُس نوں خراج دینا ساڈے لئے ضروری نئيں،ایتھے تک دے اہل افریقہ تے رومی لشکر وچ مقابلہ ہويا، رومیاں نے اہل افریقہ نوں شکست دتی تے اوتھے توں اسکندریہ دی طرف ودھے ایتھے عبداللہ بن نافع نے مدافعت تے مقابلہ دی تیاری کی،رومی سردار افریقہ توں اسکندریہ دی طرف آیا،تو قیصر روم خود چھ سو کشتیاں لے کے اسکندریہ دے ارادے توں روانہ ہويا، دونے طرف توں رومی لشکر اسکندریہ اُتے قبضہ کرنے دے لئی آگئے،اُدھر توں اسلامی لشکر نے مقابلہ کيتاسخت خاں ریز لڑائی ہوئی تے نتیجہ ایہ ہويا کہ فلسطین تے اس دی فوج باحال تباہ اسکندریہ توں فرار ہوکے قبرص دی طرف گئے قبرص نوں انہاں نے اپنا بحری مرکز تے جنگی سامان دا صدر مقام بناکر رکھیا سی-
اس کیفیت نوں ایتھے ملتوی چھڈ کے حضرت امیر معاویہؓ دا حال وی ايسے موقع اُتے تھوڑا سا عرض کردینا نہایت ضروری اے تاکہ سلسلہ مضمون پورے طور اُتے مربوط ہوسکے۔
وفات فاروقی دے وقت حضرت امیر معاویہؓ دمشق واردن دے گور نر سن تے حمص وقنسرین دے حاکم حضرت عمیر بن سعید انصاریؓ سن ،وفاتِ فاروقی دے بعد حضرت عمیرؓ بن سعید نے استعفاداخل کيتا توحضرت عثمان غنیؓ نے حمص تے قنسرین دا علاقہ وی حضرت امیر معاویہؓ دے دائرۂ حکومت وچ داخل کردتا،اُس دے بعد جدوں عبدالرحمن بن علقمہ حاکم فلسطین فوت ہوئے تاں حضرت عثمان غنیؓ نے فلسطین دا ملک وی حضرت امیر معاویہ دی حکومت وچ دے دتا، اس طرح رفتہ رفتہ ۲۷ ھ وچ حضرت امیر معاویہؓ تمام ضلعے شام دے مستقل حاکم ہوگئے سن ،حضرت امیر معاویہؓ نے خلافت فاروقی دے آخری ایام وچ ساحل شام توں روانہ ہوکے جزیرہ قبرص اُتے حملہ کرنے دی اجازت فاروق اعظمؓ توں چاہی سی،فاروق اعظمؓ نوں بحری حملہ دی اجازت دینے وچ تامل سی تے بحری حملہ دی اجازت حاصل نہ ہونے پائی سی کہ فاروق اعظمؓ شہید ہوگئے، ہن حضرت عثمان غنیؓ توں امیر معاویہ ؓ نے بحری حملہ دی اجازت چاہی تے دربار عثمانی توں چند شرائط دے نال اجازت حاصل ہوچکی سی ،منجملہ تے شرائط دے اک شرط ایہ سی کہ اس لڑائی تے بحری حملہ وچ جس شخص دا جی چاہے اوہ شریک ہوئے کسی نوں ہرگز شرکت دے لئی مجبور نہ کيتا جائے۔
چنانچہ حضرت امیر معاویہؓ دی تحریک توں اک گروہ قبرص اُتے حملہ کرنے دے تیار ہوگیا جس وچ حضرت ابو ذر غفاری،حضرت ابوالدرداء،شداد بن اوسؓ،عبادہ بن صامتؓ تے ان دی بیوی ام حرامؓ بنت ملحان وی شامل سن ،اس گروہ مجاہدین دی سرداری حضرت عبداللہ بن قیس نوں دتی گئی،مجاہدین دا لشکر کشتیاں وچ سوار ہوکے قبرص دی طرف روانہ ہويا،قسطنطین قیصر روم اسکندریہ توں شکست کھا کر قبرص وچ آیا، تاں اس دے تعاقب وچ مصر دا اسلامی لشکر وی مصر توں کشتیاں وچ سوار ہوکے پہنچ گیا، اُدھر اسلامی لشکر قبرص وچ پہنچیا، اُدھر ساحل شام توں مذکورۂ بالااسلامی لشکر قبرص دے ساحل اُتے اُترا جس وقت کشتی توں ساحل اُتے ام حرامؓ اتراں تاں گھوڑا بدک کر بھجیا اوہ گرپڑاں تے فوت ہوگئياں،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں دے متعلق ایہی پیشن گوئیکيتی سی جو حرف بہ حرف پوری ہوگئی،قسطنطین قبرص وچ تاب مقابلہ نہ لاس دا، ایتھے توں بہزار خرابی فرار ہوکے قسطنطنیہ پہنچیا تے اوتھے فوت ہويا، لیکن بہ روایت ہور اہل قبرص ہی نے قسطنطین نوں مسلماناں دے مقابلہ وچ شکست اُتے شکست کھاندے دیکھ کے اک روز جدوں کہ اوہ حمام وچ گیا ہويا تھا،موقع پاکر قتل کردتا تھا،قبرص توں فارغ ہوکے انہاں نے روڈس دا ارادہ کيتا،روڈس والےآں نے خوب جم کر مسلماناں دا مقابلہ کيتا،کئی خاں ریز معرکےآں دے بعد روڈس اُتے وی اسلامی لشکر دا قبضہ ہوگیا ايسے جزیرے وچ اک بہت وڈا تانبے دا بت سی جس دی اک ٹانگ جزیرہ دے ساحل اُتے تے دوسری ٹانگ ساحل دے قریبی ٹاپور اُتے سی تے ان دونے ٹانگاں دے وچکار اِنّی چوڑی آبنائے سن کہ جہاز اس دے اندر ہوکے جاندے سن ،حضرت امیر معاویہؓ نے اس بُت نوں توڑ کر اُس دے تانبے دے ٹکڑے اسکندریہ والی فوج دے ہمراہ اسکندریہ روانہ کردتے ،جتھے انہاں نوں اک یہودی نے خرید لیا تھا،قبرص تے روڈس دی فتوحات توں حضرت امیر معاویہ دی شہرت وہردل عزیز ی وچ بہت وڈا وادھا ہويا ؛کیونجے انہاں بحری فتوحات نے مسلماناں دے لئی قسطنطنیہ تے دوسرے ملکاں اُتے چڑھائیاں دا گویا اک دروازہ کھول دتا تھا،ایہ تمام واقعات ۲۸ ھ دے آخریا ۲۹ ھ دے شروع زمانہ تک دے نيں۔
۲۷ھ دے ابتدائی ایام وچ بصرہ والےآں نے اپنے گورنر حضرت ابو موسی اشعری دی شکایت مدینہ منورہ وچ آکے خلیفہ وقت نال کيتی،حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت ابو موسیٰ اشعری نوں بصرہ دی حکومت توں معزول کرکے اپنے ماماں زاد بھائی عبداللہ بن عامر کرزبن ربیعہ بن حبیب بن عبد شمس نوں مقرر فرمادتا تھا،اُس وقت عبداللہ بن عامر دی عمر قریبا پچیس سالکيتی سی ، انہاں نوں حضرت عثمانؓ نے نہ صرف ابو موسیٰ اشعری دے لشکر دی ؛بلکہ عثمان بن العاصی ثقفی والی عمان وبحرین دے لشکر دی وی سرداری سپرد کی،عبید اللہ بن معمر خراسان دے گورنر سن، انہاں نوں اوتھے توں خلیفہ وقت نے تبدیل کرکے فارس دے صوبہ دی گورنری تفویض دی تے خراسان دی حکومت اُتے عمیر بن عثمان بن سعدؓ نوں مقرر فرمایا ،عمیر بن عثمان نے خراسان پہنچدے ہی نہایت مستعدی تے قوت دے نال ملک دا انتظام کيتا تے فرخانہ تک دے علاقہ اُتے قبضہ کرلیا ،۲۷ ھ دے آخر تے ۲۸ ھ دے شروع وچ عمیر بن عثمان خراسان دی گورنری توں معزول ہوئے ، انہاں دی جگہ ابن احمر مامور ہوئے تے عبدالرحمن بن عبس کرمان دی حکومت اُتے مقرر کيتے گئے چند روز دے بعد کرمان دی گور نری توں عبدالرحمن معزول ہوئے تے ان دی جگہ عاصم بن عمرو مقرر ہوئے تے سجستان دی گورنری عمران بن النفیل کودتی گئی۔
مندرجہ بالا تبدیلیاں چونکہ جلد جلد وقوع پذیر ہوئیاں،لہذا ایرانیاں نے انتظامی تغیرات نوں اپنے لئے اک غیبی تائید سمجھ کر آپس وچ سازشاں شروع کرداں تے بغاوت اُتے آمادہ ہوکے اسلامی لشکر کے مقابلہ دی تیاریاں کرلاں، انہاں تیاریاں تے بغاوتاں دے مراکز اصطخر تے جور دو مقام سن ،عبید اللہ بن معمر فارس دے گورنر نے انہاں باغیانہ سازشاں تے تیاریاں دا حال سُن کر ۲۷ھ وچ اصطخر والےآں اُتے چڑھائی کی، اصطخر دے دروازہ اُتے لڑائی ہوئی تے عبیداللہ بن معمر شہید ہوئے،حضرت عبید اللہ بن معمر دے شہید ہونے اُتے انہاں دی فوج اوتھے توں فرار ومنتشر ہوگئی، ایہ خبر سُن کر عبداللہ بن عامر حاکم بصرہ اپنا لشکر لے کے فارس دی طرف ودھے انہاں دے مقدمہ الجیش دی سرداری عثمان بن العاصؓ دے سپرد سی عبداللہ بن عامر تواسطخر دی طرف گئے تے ہرم بن حیان نوں جو رکا محاصرہ کرنے دے لئی روانہ کيتا،اسطخر دے نواح وچ ایرانیاں نے جمعیت کثیر دے نال وڈی بہادری وپامردی توں اسلامی لشکر دا مقابلہ کيتا، وڈی خوفناک تے خاں ریز جنگ ہوئی بالآخر ایرانی مسلماناں دے مقابلہ توں بھجے مسلماناں نے اسطخر اُتے قبضہ کيتا تے باغیاں دے قتل وغارت وچ کمی کيتی۔
ہرم بن حیان نوں جور دا محاصرہ کيتے اک مدت گذرچکی سی، ہرم بن حیان دن بھر روزہ رکھدے تے دشمناں توں لڑدے ،شام نوں افطار کرکے نماز وچ مصروف ہوجاندے،اک مرتبہ ایسا اتفاق ہويا کہ افطار دے بعد انہاں نوں کھانے دے لئی روٹی نہ ملی، انہاں نے اگلے دن ايسے حالت وچ روزہ رکھیا، اس روز وی کھانا نہ ملیا غرض اس طرح انہاں نوں اک ہفتہ ہوگیا کہ روزہ اُتے روزہ رکھدے رہے،جب ضعف بہت ودھ گیا تاں انہاں نے اپنے خادم توں کہیا کہ بیٹے تینوں کيتا ہوگیا اے کہ وچ اک ہفتے توں پانی دے نال روزہ افطار کرکے روزہ رکھ رہیا ہاں تے تاں مینوں کھانے دے لئی روٹی نئيں دیندا، خادم نے کہیا میرے سردار ! وچ روز انہ آپ دے لئی روٹی پکا کر جاندا ہون، تعجب اے کہ آپ نوں نئيں ملدی،اگلے روز خادم نے روٹی پکا کر حسب معمول رکھی تے خود گھات وچ بیٹھ کر روٹی دی نگرانی کرنے لگیا کہ دیکھاں کون آکے روٹی لے جاندا اے ،کیا دیکھدا اے کہ شہر دی طرف توں اک کتا آیا تے روٹی اٹھا کے چل دتا، خادم وی آہستہ توں اٹھیا کر اُس کتے دے پِچھے ہوئے لیا کتا روٹی لئے ہوئے شہر پناہ دی طرف گیا تے اک بدرو دے راستے شہر وچ داخل ہوگیا خادم ایہ دیکھ کے واپس لُٹیا تے ہرم بن حیان دی خدمت وچ تمام واقعہ عرض کيتا ہرم بن حیان نے اسنوں تائید غیبی سمجھیا تے چند بہادر آدمیاں نوں لے کے رات دے وقت ايسے بدرو دے راستے شہر دے اندر داخل ہوگئے تے پاسباناں نوں قتل کرکے فورا شہر دا دروازہ کھول دتا ،اسلامی فوج نے شہر وچ داخل ہوکے شہر نوں فتح کيتا تے اس طرح بآسانی جور اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا ،مسلماناں نے ایتھے یعنی شہر جور وچ وی تے اسطخر وچ وی باغیاں نوں سخت سزاواں دے کے آئندہ دے لئی بغاوت دا سد باب کيتا،اس فتح دی خبر مسلماناں نے مدینہ نوں بھیجی تے آئندہ دے لئی خلیفہ وقت توں ہدایات طلب کيتياں۔
۲۹ھ دا حج
[سودھو]حضرت عثمان غنیؓ مدینہ منورہ توں مہاجرین وانصار دی جماعت دے اک نال حج بیت اللہ دے ارادے توں روانہ ہوئے،منی وچ پہنچ کے حکم دتا، کہ خیمہ نصب کرن،تے حاجیاں نوں جمع کرکے اس وچ ضیافت کرن،لوکاں نے اس گل نوں بدعت سمجھ کرنا پسند کيتا؛کیونجے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے صدیق ؓ تے فاروقؓ دے زمانے وچ ایسا نئيں ہويا سی، ايسے سفر وچ قبیلہ جہنیہ دی اک عورت آپ دی خدمت وچ پیش کيتی گئی ،ایہ عورت پہلے بیوہ سی فیر اس نے عقد ثانی کيتا تے بعد نکاح صرف چھ مہینے گذرنے اُتے اس دے لڑکا پیدا ہويا، حضرت عثمانؓ نے اس عورت اُتے رجم کرنے دا حکم دتا،جب اس حکم دی خبر حضرت علیؓ نوں پہنچی، تاں اوہ حضرت عثمان غنیؓ دی خدمت وچ پہنچے تے کہیا کہ قرآن مجید وچ خدائے تعالیٰ فرماندا اے "وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا" جس توں معلوم ہويا کہ حمل تے دُدھ پلانے دی مدت تیس مہینے اے تے مدتِ رضاعت قرآن مجید وچ دوسری جگہ بیان کيتی گئی اے ؛کہ "وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ" پس دُدھ پلانے دی مدت دو سال یعنی چوبیس مہینے تیس مہینے وچوں خارج کرن،تو باقی حمل دی اقل مدت چھ مہینے رہندی اے ،لہذا اس عورت اُتے زنا یقین طور اُتے ثابت نئيں، حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت علیؓ دا ایہ کلام سُن کر فوراً آدمی دوڑادتا کہ اسنوں رجم نہ کيتا جائے،لیکن اس آدمی دے پہنچنے توں پہلے اسنوں رجم کيتا جاچکيا تھا،حضرت عثمان غنیؓ نوں اس دا سخت ملال وافسوس رہیا،اسی سال حضرت عثمان غنیؓ نے مسجد نبوی دی توسیع کی،مسجد دا طول اک سو سٹھ گز تے عرض اک سو پنجاہ گزر رکھیا تے پتھر دے ستون لگائے درودیواراں تمام پختہ بنواواں۔
۳۰ہجری
[سودھو]ولید بن عقبہ جداں کہ اُتے مذکور ہوچکيا اے کوفہ دی گورنری اُتے مامور سن ،ابو زبیدہ شاعر جو پہلے نصرانی سی تے اب مسلمان ہونے دے بعد وی شراب خوری توں باز نہ آیا تھا،ولید بن عقبہ دی صحبت وچ زیادہ رہندا تھا،لوکاں نے ولید بن عقبہ نوں وی شراب خوری دا الزام لگایا رفتہ رفتہ ایہ شکایت دربار خلافت تک پہنچی،اوتھے توں ولید بن عقبہ دی طلبی دا حکم آیا، ایہ مدینہ منورہ وچ جواب پینڈو دے لئی حاضر ہوئے، انہاں دے مخالف وی شکایتاں کرنے مدینے وچ پہنچ گئے،ولید جدوں مدینہ وچ گئے تے حضرت عثمان غنیؓ دی خدمت وچ حاضر ہوئے،تو انہاں نے ولید توں مصافحہ کيتا،لوکاں نوں ایہ مصافحہ کرنا وی ناگوار گذرا، فیر شراب خوری دے الزام دی تحقیق شروع ہوئی، تاں کوئی ایسا گواہ پیش نہ ہويا،جو ایہ کہے کہ ميں نے ولید دی شراب پیندے ہوئے دیکھیا اے ،لہذا شک تے شبہ دی حالت وچ حضرت عثمان نے حد جاری کرنے وچ تامل کيتا ،لوکاں نے اس تامل وتوقف اُتے وی بدگمانی نوں راہ دی، بالآخر دربار خلافت وچ ایہ گواہی پیش ہوئی کہ اساں ولید بن عقبہ نوں شراب پیندے ہوئے تاں نئيں دیکھیا لیکن شراب دی قے کردے ہوئے دیکھیا اے ،اسکے بعد حضرت عثمان غنیؓ نے حکم دتا کہ ولید دے دُرے لگائے جاواں، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اس مجلس وچ موجود سن ،عبداللہ بن جعفر ابی طالب نے ولید دے درے مارنے شروع کردئے، جدوں چالیس درے لگ چکے،تو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے روک دتا تے کہیا کہ اگرچہ فاروق اعظمؓ نے شراب خور دے ايسے درے لگائے نيں تے اوہ وی درست نيں،لیکن صدیق اکبرؓ نے شراب خوری دے چالیس درے لگائے نيں، تے مینوں اس معاملہ وچ صدیق اکبرؓ دی تقلید زیادہ محبوب اے ،اُس دے بعد خلیفہؓ وقت نے ولید بن عقبہ نوں کوفہ دی گورنری توں معزول کرکے انہاں دی جگہ سعید بن العاصؓ نوں کوفہ دا گور نر مقرر کيتا۔
حضرت ابو ذرؓ غفاری دا واقعہ
[سودھو]اسی ۳۰ ھ وچ حضرت ابو ذر غفاریؓ دا واقعہ پیش آیا،کہ اوہ ملک شام وچ معاویہ دی ماتحتی وچ تشریف رکھدے سن ،اوتھے انہاں نے ایہ آیت کریمہ "وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ" دے معانی ومطالب وچ معاویہ توں مخالفت کيتی ،ابوذر غفاریؓ فرماندے سن کہ روپیہ جمع کرنا تے سب دا سب راہ خدا وچ خرچ نہ کردینا کسی طرح جائز نئيں تے حضرت امیر معاویہؓ فرماندے سن کہ انفاق فی سبیل اللہ توں مراد زکوٰۃ دا ادا کرنا اے جس روپیہ دی زکوٰۃ ادا کيتی جائے اس دا جمع ہونا گناہ نئيں اے ،جے بلا شرط روپیہ دا جمع کرنا گناہ ہُندا ،تو قرآن کریم وچ ترکہ دی تقسیم تے وراثت دے حصص دا ذکر نہ ہُندا، حضرت ابو ذر غفاری دے اس عقیدے دا حال اوتھے دے لوکاں نوں معلوم ہويا تاں سب نے اُنہاں دا مذاق اُڑایا تے نو عمر لوک خاص کر زیادہ تمسخر کرنے لگے حضرت ابوذر دا اصرار وی ترقی کردا گیا،ایتھے تک نوبت پہنچی کہ حضرت امیر معاویہؓ نے حضرت عثمان غنیؓ نوں اس کیفیت دی اطلاع دی،خلیفہ وقت نے حکم بھیجیا کہ حضرت ابو ذرؓ نوں نہایت تکریم دے نال مدینہ منورہ دی طرف روانہ کردو، مدینہ وچ آکے حضرت ابوذرؓ نے اپنے عقیدے دا اعلان شروع کردتا،چونکہ اُنہاں دے مزاج وچ درشتی سی،لہذا لوک اُنہاں توں عموما چشم پوشی ودرگذر ہی کردے سن ،لیکن ایتھے وی نو عمر تے خوش طبع لوک موجود سن ،وہ کدی نہ کدی اُنہاں نوں چھیڑ ہی دیندے سن ،اتفاقاً ايسے عرصہ وچ حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ دی وفات ہوئی،وہ بہت مال دار شخص تے عشرہ مبشرہ وچ شامل سن، کسی نے حضرت ابو ذرؓ توں کہیا کہ عبدالرحمن نے اس قدر دولت چھڈی اے ،اُنہاں دی نسبت آپ دا کیہ حکم اے ،انہاں نے بلاتامل حضرت عبدالرحمن اُتے وی اپنا فتویٰ جاری کردتا، اس اُتے حضرت کعبؓ احبار جو حضرت فاروق اعظمؓ دے عہد خلافت وچ مسلمان ہوئے سن تے بنی اسرائیل دے زبردست عالم سن، معترض ہوئے ،ابو ذر نے ایہ کہہ کے کہ اے یہودی تینوں انہاں مسائل توں کيتا واسطہ اپنا عصا اٹھایا تے کعب احبار اُتے حملہ آور ہوئے،کعب احبار بھجے تے حضرت عثمان غنیؓ دی مجلس دی طرف گئے، اُنہاں دے پِچھے پِچھے ابوذرؓ وی اپنا عصا لئے ہوئے پہنچے،وڈی مشکل توں حضرت عثمان دے غلاماں نے کعب احبار نوں بچایا تے حضرت ابو ذرؓ نوں باز رکھیا،حضرت ابو ذرؓ دا غصہ جدوں فرو ہويا تاں اوہ خود حضرت عثمان غنیؓ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا کہ میرا تاں عقیدہ ایہی اے کہ سب دا سب مال خدا دی راہ وچ خرچ کردینا واجب اے شام دے لوکاں نے میری مخالفت کيتی تے مینوں ستانا چاہیا،اب مدینہ وچ وی لوک ايسے طرح میری مخالفت کرنے لگے نيں،آپ بتاواں کہ وچ کیہ تدبیرا اختیار کراں تے کتھے چلا جاواں ،اس اُتے حضرت عثمان غنیؓ نے اُنہاں نوں مشورہ دتا کہ آپ مدینہ توں باہر کسی پنڈ وچ سکونت اختیار فرمالاں ؛چنانچہ حضرت ابو ذرؓمدینہ توں تن میل دے فاصلے اُتے مقام موضع ربذہ وچ جاکے سکونت پذیر ہوگئے۔
خَاتمِ نَبوی صلی اللہ علیہ وسلم
[سودھو]آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی انگشتری جس توں خطوط تے فرامین مہر کيتا کردے سن ،وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد حضرت عائشہ صدیقہؓ دے پاس سی،حضرت عائشہؓ نے اوہ انگوٹھی جدوں کہ صدیق اکبرؓ خلیفہ منتخب ہوگئے تاں اُنہاں نوں سپرد کردتی،صدیق اکبرؓ دے بعد اوہ انگوٹھی فاروق اعظمؓ دے پاس رہی، فاروق اعظمؓ نے جدوں کہ انتخاب دا کم اصحاب شوریٰ دے سپرد کيتا،وہ انگوٹھی ام المومنین حضرت حفصہؓ نوں سپرد کردتی،کہ جو شخص خلیفہ منتخب ہوئے اُس نوں پہنچیا دتی جائے،جب حضرت عثمان غنیؓ خلیفہ مقرر ہوئے،تو حضرت حفصہؓ نے اوہ انگشتری اُنہاں دی خدمت وچ پہنچادی،اسی سال یعنی ۳۰ ھ وچ مدینہ وچ اوہ دو میل دے فاصلے اُتے اک کنويں وچ جس دا ناں بیرا ریس اے ،وہ انگشتری حضرت عثمانؓ دے ہتھ توں گر گئی،اس کنويں دا تمام پانی سینچ دتا گیا تے انگوٹھی دے لئی وڈی تلاش تے کوشش کيتی گئی،لیکن اوہ کدرے ہتھ نہ آئی، خاتم نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے اس طرح غائب ہوجانے توں حضرت عثمانِ غنیؓ نوں سخت ملال ہويا، اُسی وقت توں حضرت عثمان غنیؓ اُتے حادثات وفتن دا نزول شروع ہويا، حضرت عثمانِ غنیؓ نے اُس انگوٹھی دے گم ہوجانے اُتے اک ہور انگوٹھی بالکل ايسے طرح ايسے نمونہ تے اُسی شکل وشمائل دی بنوائی سی۔
اسی سال جدوں مسجد نبوی وچ نمازیاں دی کثرت ہوئی تے جمعہ دے دن ایسی کثرت ہونے لگی کہ اذان دی آواز سب نمازیاں تک پہنچنی دشوار ہوئی، تاں حضرت عثمان غنی نے حکم دتا کہ مؤذن بلند مقام اُتے چڑھ کر خطبہ دی اذان توں پہلے اک ہور اذان دتا کرن، اس طرح جمعہ دے دن دو اذاناں ہونے لگياں، ايسے سال حضرت عثمانِ غنیؓ نے صحابہ کرام نوں مشورہ دتا کہ اوہ اپنی عراق وشام دی جائداداں فروخت کرکے ،مکہ ،طائف وغیرہ وچ جائداداں خرید لاں؛چنانچہ اکثر صحابہؓ نے اس اُتے عمل کيتا۔
سعید بن العاص نے کوفہ دی گورنری اُتے مامور ہوکے تے کوفہ پہنچ کے اک لشکر مرتبہ کيتا،اس لشکر وچ حسن بن علیؓ، عبداللہ بن عمرؓ، ابن عمروؓ،عبداللہ بن زبیرؓ،حذیفہ بن الیمانؓ وغیرہ وی شامل سن ،اس لشکر کے نال سعید بن العاصؓ نے طبرستان اُتے حملہ کرکے طبرستان وجرجان دے تمام علاقے تے مشہور شہراں نوں فتح کرلیا تے یزید بن المہلب نوں قومس دی طرف روانہ کيتا۔
اشاعت قرآن مجید
[سودھو]حضرت حذیفہ بن الیمانؓ جدوں بصرہ،کوفہ،رے، شام وغیرہ ہُندے ہوئے مدینہ منورہ وچ واپس تشریف لائے،تو انہاں نے کہیا کہ ایہ عجیب گل اے کہ عراق والے قرآن مجید نوں اک ہور قرأت اُتے پڑھدے تے شام والے کسی دوسری قرأت نوں پسند کردے نيں،بصرہ والےآں دی قرأت کوفہ والےآں توں تے کوفہ والےآں دی قرأت فارس والےآں توں وکھ اے ،مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ سب نوں اک ہی قرأت اُتے جمع کيتا جائے،حضرت عثمان غنیؓ نے صحابہ کرام نوں جمع کرکے مجلس مشورت منعقد کی،سب نے حذیفہ بن الیمانؓ دی رائے نوں پسند فرمایا،اُس دے بعد حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت حفصہؓ دے کولوں قرآن مجید دا اوہ نسخہ منگوایا جو خلافت صدیقی وچ حضرت زید بن ثابتؓ تے دوسرے صحابہ دے زیر اہتمام جمع تے مرتب ہويا سی تے اول حضرت ابوبکرصدیقؓ دے پاس فیر اُنہاں دے بعد فاروق اعظمؓ دے زیر تلاوت رہیا تے فاروق اعظمؓ دی شہادت دے بعد حضرت حفصہؓ دے پاس تھا،اس قرآن مجید دی نقل تے کتابت اُتے عثمان غنی نے کئی معقول وموزاں حضرات نوں معمور کيتا، جدوں بہت ساریاں نقلاں تیار ہوگئياں، تاں اک نسخہ وڈے وڈے شہراں وچ بھیج کر نال ہی حکم بھیجیا کہ سب ايسے دے موافق قرآن مجید نقل کراواں تے پہلی جو نقل جس دے پاس ہوئے اوہ جلادی جائے کوفہ وچ جدوں قرآن مجید پہنچیا تاں صحابۂ کرام بہت خوش ہوئے، لیکن عبداللہ بن مسعودؓ نے اپنی ہی قرأت اُتے اصرار کيتا۔
۳۱ھ دے واقعات
[سودھو]دربار خلافت توں جو احکام جاری ہوئے اُنہاں دے مواق ہرم بن حیان لشکری،ہرم حیان عبسی حرث بن راشد بلادفارس دے ضلعے وچ احنف بن قیس خراسان وچ تے حبیب بن قرہ مرو وچ ، خالد بن عبداللہ بلخ وچ ،قیس بن بیرہ طوس وچ عامل مقرر ہوئے،خراسان دے کئی شہراں وچ بغاوت نمودار ہوئی،عبداللہ بن عامر نے فوج کشی کرکے تمام بغاوتاں نوں فرو کيتا فیر نیشا پور اُتے چڑھائی کرکے اوتھے دے سرکشاں نوں درست کيتا،نیشا پور توں فارغ ہوکے حضرت عبداللہ بن عامرؓ نے اک لشکر سرخس دی طرف روانہ کيتا تے اک جمعیت لے کے خود ہرات دی جانب گئے،ہرات نوں فتح کرکے بلخ وطبرستان دی بغاوتاں نوں فرو کيتا،اس دے بعد کرمان سجستان تے فارس دے صوبےآں وچ جاکے اوتھے دے تمام سرکشاں نوں مطیع ومنقاد کيتا،اس طرح تمام بلاد ایران وعراق وچ عبداللہ بن عامر دی دھاک بیٹھ گئی تے لوک اُنہاں دے ناں توں خوف کھانے لگے۔
یزد جرد دی ہلاکت
[سودھو]ایرانی سلطنت تاں فاروق اعظمؓ ہی دے عہد خلافت وچ برباد ہوچکی سی،سلطنت دے بعد سرحدی صوبے یا بعض شہر جو باقی سن اوہ خلافت عثمانی وچ مسخر ہوگئے سن ،لیکن یزد جرد شاہ فارس دی حالت ایہ سی کہ کدی رے وچ اے کدی بلخ وچ کدی مرو وچ اے تاں کدی اصفہان وچ کدی اسطخر وچ اے تاں کدی جیحون نوں عبور کرکے ترکستان نوں چلا گیا اے کدی چین وچ اے کدی فیر فارس دے ضلعے وچ آگیا اے ،غرض اس دے نال کئی ہزار ایرانیاں دی جمعیت سی،تے اوہ اپنی خاندانی عظمت تے ساسانی اقتدار وبزرگی دی بدولت لوکاں نوں اپنی طرف متوجہ کرلینے وچ کامیاب ہوجاندا تے لوک وی اس توقع وچ کہ شاید اس دا ستارۂ اقبال فیر طلوع ہو، اس دے نال ہوجاندے سن ،ایہی سب توں وڈی وجہ سی کہ ایران دے اکثر صوبےآں ،ضلعاں تے شہراں وچ کئی کئی مرتبہ بغاوت ہوئی،تے مسلمان سرداراں نے اسنوں بار بار فرو کيتا، اس مرتبہ یعنی ۳۱ ھ وچ یزد جر د چین وترکستان دی طرف توں اک جمعیت دے نال نواح بلخ وچ آیا، ایتھے اس نے بعض شہراں اُتے چند روز قبضہ حاصل کيتا لیکن اس دے اقبال دی نحوست نے اُس نوں ناکام فرار ہونے تے مسلمان دی قید وچ پڑنے دے لئی بھج کر اک پن چکی والے دی پناہ وچ جانے اُتے مجبور کيتا پن چکی والے نے اس دے قیمتی لباس دے لالچ وچ جدوں کہ اوہ سورہیا سی قتل کردتا تے لباس تے زیور تے ہتھیار وغیرہ اُتار کر اس دی لاش نوں پانی وچ ڈال دتا،ایہ واقعہ نواح مرو وچ مقام مرغاب دے متصل ۲۳ اگست ۶۵۱ ء نوں وقوع پذیر ہويا ،یزد جرد دے چار سال تاں عیش وعشرت دی حالت وچ گذرے،سولہ برس تباہی وآوارگی وچ بسر ہوئے انہاں سولہ برس وچ آخری دس سال مفروری دے عالم وچ گذرے، اس دے بعد ایرانی فتنے سب فرو ہوگئے۔
اسی سال محمد بن ابی حذیفہؓ تے محمد بن ابی بکرؓ نے جو مصر وچ والی مصر عبداللہ بن سعد بن ابی سرح دے پاس مقیم سن عبداللہ بن سعد توں مخالفت وناخوشی دا اظہار کيتا،عبداللہ بن سعد دے نال اُنہاں دونے بزرگاں دی ناخوشی بڑھدے بڑھدے ایتھے تک پہنچی کہ انہاں نے علانیہ حضرت عثمان غنیؓ اُتے اعتراض وطعن کيتا کہ انہاں نے عبداللہ بن سعد جداں شخصاں نوں جنہاں توں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ناخوش رہے صوبےآں دا گور نر بنا رکھیا اے تے ان دی زیادتیاں تے مظالم دیکھ کے وی معزول نئيں کردے۔
۳۲ھ دے واقعات
[سودھو]۳۱ ھ دے ماہ ذی الحجہ وچ جدوں عبداللہ بن عامر حج بیت اللہ دے لئی خانۂ کعبہ دی طرف روانہ ہوئے تاں ملک ایران دے اک ایرانی سردار مسمی قارن نے ملک دے مختلف صوبےآں توں چالیس ہزار دا اک لشکر جمع کرکے ایرانی صوبےآں اُتے قبضہ کرلینے دا مناسب موقع پایا،قارن دی اس شرارت ودلیری دے مقابلے وچ عبداللہ بن حازم اک سردار نے صرف چند ہزار مسلماناں دی جمعیت توں اوہ کارنمایاں کيتا کہ ایرانیاں نوں سخت ترین ذلت ونامرادی دے نال شکست کھانی پئی، عبداللہ بن حازم اپنی تن چار ہزار جمعیت نوں لے کے ایرانیاں دے چالیس ہزار لشکر دی طرف روانہ ہوئے،قریب پہنچ کے انہاں نے مجاہدین نوں حکم دتا کہ اپنے اپنے نیزےآں نوں کپڑا لپیٹ لاں تے کپڑے تیل تے چربی توں ترکرلاں جدوں لشکر دا رن دے نیڑے پہنچیا تاں شام ہوکے رات ہوچکی سی،عبداللہ بن حازم نے حکم دتا کہ تمام نیزےآں دے کپڑےآں نوں اگ لگاداں تے دشمن اُتے حملہ آور ہاں اس اچانک حملہ آوری تے ان شعلاں دی روشنی دیکھ کے ایرانی حواس باختہ ہوکے بھجے تے کسی نوں مقابلہ کرنے دا ہوش نہ رہیا،مسلماناں نے بہتاں نوں قتل کيتا،بہتاں نوں گرفتار کيتا،بوہت سارے اپنی جان بچا کر لے گئے تے بچ کر نکلئے،عبداللہ بن عامر حج بیت اللہ توں فارغ ہوکے مدینہ منورہ حضرت عثمانیؓ دی خدمت وچ حاضر ہوئے سن ،بعض روایات دے بموجب حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے ۸۵برس دی عمر وچ اس سال یعنی ۳۲ھ وچ وفات پائی تے بہت ساریاں دولت تے اولاد چھڈی۔
۳۳ھ دے واقعات
[سودھو]ولید بن عقبہ دی معزولی دے بعد کوفہ دی گورنری اُتے سعید بن العاصؓ مقرر ہوئے سن جداں کہ اُتے ذکر ہوچکيا اے ،سعید بن العاصؓ نے کوفہ وچ پہنچ کے اہل کوفہ دی دلجوئی تے مدارات وچ کوئی کوتاہی نہ کی،مالک بن حارث نخعی جو مالکِ بن اشترکے ناں توں مشہور اے ،ثابت بن قیس ہمدانی،اسود بن یزید،علقمہ بن قیس، جندب بن زہیر جندب بن کعب ازدی،عروہ بن الجعد،عروبن الحق خزاعی، صعصعہ وزید پسران سوجان بن المواعدی مکیل بن زیاد وغیر اسيں سب سعید بن العاصؓ دی صحبت وچ آکے بیٹھدے تے بے تکلفانہ گلاں کردے کدی ہنسی مذاق دیاں گلاں وی ہوجاندیاں،اک روز سعید بن العاصؓ گورنر کوفہ دی بولی توں نکلیا کہ ایہ علاقہ تاں قریش دا باغ اے ،ایہ سُن کر مالک اشترنے فورا غصے دے لہجہ وچ کہیا کہ جس علاقے نوں اللہ تعالیٰ نے ساڈی تلواراں دے زور توں فتح کيتا اے تسيں اسنوں اپنی قوم دا بستان خیال کردے ہو،نال ہی دوسرے لوکاں نے اس قسم دیاں گلاں شروع کيتياں،شوروغل بلند ہويا تاں عبدالرحمن اسدی نے لوکاں نوں شور وغل مچانے توں منع کيتا، اُس اُتے سب نے مل کے عبدالرحمن نوں ماریا تے اس قدر زدوکوب کيتا کہ بے چارہ بے ہوش ہوگیا، اس واقعہ دے بعد سعید بن العاصؓ نے رات دی صحبت موقوف کرکے درباری مقرر کردتے کہ لوکاں نوں آنے توں باز رکھن،اس رات دی روزانہ مجلس دے برخاست ہونے دا لوکاں نوں بہت ملال ہويا تے اب عام طور اُتے جتھے دو چار آدمی مل کے بیٹھدے یا کھڑے ہُندے سعید بن العاصؓ دی تے اُنہاں دے نال حضرت عثمان غنیؓ دی وی شکایت بولی اُتے لاندے، انہاں شکایت کرنے والےآں دے گرد تے بوہت سارے بازاری آدمی جمع ہوجاندے۔
رفتہ رفتہ ایہ سلسلہ طویل ہويا تے فتنہ ودھنے لگیا تاں سعید بن العاصؓ نے ایہ تمام روداد حضرت عثمان غنی دی خدمت وچ لکھ کے بھیج دی،عثمان غنیؓ نے جواباً سعید بن العاصؓ نوں لکھیا کہ انہاں لوکاں نوں کوفہ توں شام دی طرف امیر معاویہؓ دے پاس بھیج دو، چنانچہ سعید بن العاصؓ نے سب نوں شام دی طرف روانہ کردتا،حضرت امیر معاویہؓ نے اُنہاں دی خوب خاطر مدارات کی،اُنہاں دے نال بیٹھ کر کھانا کھاندے تے اُنہاں دا روزینہ وی مقرر کردتا،بات ایہ سی کہ حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت امیر معاویہؓ نوں لکھ دتا سی کہ چند سرکش لوکاں دی اک جماعت تواڈی طرف بھجوائی جاندی اے تسيں نوں شش کرو کہ اوہ راہِ راست اُتے آجاواں،اسی لئی امیر معاویہ نے انہاں لوکاں دے نال نہایت محبت وہمدردی دا برتاؤ کيتا، چند روز دے بعد انہاں نے انہاں لوکاں نوں سمجھایا کہ قریش دی سیادت نوں تسلیم کرن تے مسلماناں دے باہمی اتفاق نوں درہم برہم نہ ہونے داں ؛لیکن خلیفہ ابن صوجان نے امیر معاویہؓ دی نہایت معقول وہمدردانہ گلاں دا بہت ہی غیر معقول تے سراسرنادرست جواب دتا تے اپنی ضد اُتے اڑارہیا،مجبوراً امیر معاویہؓ نے حضرت عثمان غنیؓ نوں لکھیا کہ ایہ لوک راہ راست اُتے آنے والے نظر نئيں آندے،حضرت عثمان غنیؓ نے اُنہاں نوں لکھیا کہ انہاں لوکاں نوں حمص دی جانب عبدالرحمن بن خالدؓ دے پاس بھیج دو، حضرت امیر معاویہؓ نے اُنہاں نوں حمص دی جانب روانہ کردتا،عبدالرحمنؓ بن خالد والی حمص نے انہاں دے نال انہاں دے حسب حال سختی تے درشتی دا برتاؤ کيتا،حتی کہ اپنی مجلس وچ بیٹھنے دی وی اجازت نئيں دی، چند روز دے بعد ایہ لوک سِدھے ہوگئے تے اپنی سابقہ سرکشی دی حرکات اُتے اظہار افسوس کيتا، عبدالرحمن بن خالد نے اس دی اطلاع دربار خلافت نوں لکھ بھیجی اوتھے توں اجازت آگئی کہ جے ایہ لوک ہن کوفہ دی طرف جانا چاہن تاں جانے دو
عبداللہ بن سبا
[سودھو]عبداللہ بن سبا المعروف بہ ابن السوداء شہر صنعاء کار ہنے والا اک یہودی تھا،وہ حضرت عثمان غنیؓ دے عہد خلافت وچ ایہ دیکھ کے کہ مسلماناں نوں دولت خوب حاصل ہُندی اے تے اب ایہی دنیا وچ سب توں وڈی فاتح قوم بن گئی اے مدینہ وچ آیا تے بظاہر مسلماناں وچ شامل ہوگیا، مدینہ وچ اس دا آنا تے رہنا بہت ہی غیر معروف تے ناقابل التفات سی، اس نے مدینے وچ رہ کے مسلماناں دی اندرونی تے داخلی کمزوریاں نوں خوب جانچا تے مخالف اسلام تدابیر نوں خوب سوچیا،انہاں نوں ایام وچ بصرہ دے اندر اک شخص حکیم بن جبلہ رہندا تھا،اس نے ایہ طرفہ اختیار کيتا کہ اسلامی لشکر کے نال کسی فوج وچ شریک ہوجاندا تاں موقع پاکر ذمیاں نوں پرت لیندا کدی کدی تے لوکاں نوں وی اپنا شریک بنانا تے ڈاکہ زنی اختیار کرنا، اس دی ڈاکہ زنی دی خبراں مدینہ وچ حضرت عثمان غنیؓ تک پہنچیاں۔
انہاں نے گورنر بصرہ نوں لکھیا کہ حکیم بن جبلہ نوں شہر بصرہ دے اندر نظر بند رکھو تے حدود شہر توں باہر ہرگز نہ نکلنے دو اس حکم دی تعمیل وچ اوہ بصرہ دے اندر محصور ونظر بند رہنے لگا، عبداللہ بن سبا حکیم بن جبلہ دے حالات سُن کر مدینہ توں روانہ ہويا تے بصرہ وچ پہنچ کے حکیم بن عبداللہ دے مکان اُتے مقیم ہويا، ایتھے اس نے حکیم بن جبلہ تے اس دے ذریعہ اس دے دوستاں تے دوسرے لوکاں توں مراسم پیدا کيتے اپنے آپ نوں مسلماناں دا حامی تے خیر خواہِ آل رسول ظاہر کرکے لوکاں دے دلاں وچ اپنے منصوبے دے موافق فساد انگیز خیالات وعقائد پیدا کرنے لگا، کدی کہندا کہ مینوں تعجب ہُندا اے کہ مسلمان اس گل دے تاں قائل نيں کہ حضرت عیسیٰ علیہ السلام دوبارہ دنیا وچ آئیاں گے ؛لیکن اس گل نوں نئيں مندے کہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وی دنیا وچ ضرور آئیاں گے؛چنانچہ انہاں لوکاں نوں "إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ" دی غلط تفسیر سُنا سُنا کر اس عقید ے اُتے قائم کرنا شروع کيتا کہ آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی مراجعت دنیا وچ ضرورہوئے گی،بوہت سارے احمق اس فریب وچ آگئے،فیر اس نے انہاں احمقاں نوں اس عقیدے اُتے قائم کرنا شروع کيتا کہ ہر پیغمبر دا اک خلیفہ تے وصی ہويا کردا اے، تے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے وصی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نيں، جس طرح آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خاتم الانبیاء نيں،اسی طرح حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ خاتم الاوصیاء نيں، فیر اس نے علانیہ کہنا شروع کيتا کہ لوکاں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ تے سلم دے بعد حضرت علیؓ دے سوا دوسرےآں نوں خلیفہ بناکر وڈی حق تلفی دی اے ،اب سب نوں چاہیدا کہ حضرت علیؓ دی مدد کرن تے موجودہ خلیفہ نوں قتل یا معزول کرکے حضرت علیؓ نوں خلیفہ بناداں ،عبداللہ بن سبایہ تمام منصوبے تے اپنی تحریک دی انہاں تمام چیزاں نوں مدینہ منورہ توں سوچ سمجھ کر بصرہ آیا سی تے اس نے نہایت احتیاط تے قابلیت دے نال بااقساط اپنی مجوزہ بد عقیدیاں نوں شائع کرنا تے لوکاں دے سامنے بیان کرنا شروع کيتا۔
رفتہ رفتہ اس فتنے دا حال بصرہ دے گورنر عبداللہ بن عامر نوں معلوم ہويا تاں انہاں نے عبداللہ بن سبا نوں بلیا کے پُچھیا کہ تسيں کون ہو،کتھے توں آئے تے ایتھے کیوں آئے ہو، عبداللہ بن سبا نے کہیا مینوں اسلام توں دلچسپی اے وچ اپنے یہودی مذہب دی کمزوریاں دے خلاف ہوکے اسلام دی طرف متوجہ ہويا ہاں تے ایتھے آپ دی رعایا بن دے زندگی بسر کرنا چاہندا ہون، عبداللہ بن عامر نے کہیا کہ ميں نے تواڈے حالات تے تواڈی گلاں نوں تحقیق کيتا اے ،مینوں تاں ایہ معلوم ہُندا اے کہ تسيں کوئی فتنہ برپا کرنا تے مسلماناں نوں گمراہ کرکے یہودی ہونے دی حیثیت توں جمعیت اسلامی وچ افتراق وانتشار پیدا کرنا چاہندے ہو،چونکہ عبداللہ بن عامر دی بولی توں پتے دیاں گلاں نکل گئی سن،لہذا اس دے بعد عبداللہ بن سبانے بصرہ وچ اپنا قیام مناسب نہ سمجھیا تے اپنے خاص الخاص راز دار تے شریک کار لوکاں نوں اوتھے چھڈ کے تے اپنی بنائی ہوئی جماعت دے لئی مناسب تجاویز ہدایات سمجھیا کر بصرہ توں چل دتا،تے دوسرے اسلامی فوجی مرکز یعنی کوفہ وچ آیا، ایتھے پہلے ہی توں اک جماعت حضرت عثمان غنیؓ تے ان دے عامل دی دشمن موجود سی،عبداللہ بن سبا نوں کوفہ وچ آکے بصرہ توں زیادہ بہتر موقع اپنی شرارتاں نوں کامیاب بنانے دا ملا،عبداللہ بن سبا نوں اک طرف تاں اسلام توں مخالفت سی دوسری طرف اسنوں حضرت عثمان غنیؓ توں خاص ذاتی عداوت سی تے حضرت عثمان غنیؓ توں کوئی انتقام یا بدلہ لینے دا خواہش مند معلوم ہُندا سی کوفہ وچ آکے بہت جلد عبداللہ بن سبا نے اپنے زہد واتقا دا سکہ لوکاں دے دلاں اُتے بٹھادتا،عام طور اُتے لوک اسنوں تعظیم وتکریم دی نگاہ توں دیکھنے تے اس دا ادب ولحاظ کرنے لگے،جب کوفہ وچ عبداللہ بن سبا دے پھیلائے ہوئے خیالات دا چرچا ہويا تاں ایتھے دے گورنر سعید بن العاصؓ نے اُسنوں بلیا کے ڈانٹا تے اوتھے دے سمجھدار تے شریف آدمیاں نے وی اسنوں مشتبہ آدمی سمجھیا؛چنانچہ عبداللہ بن سبا کوفہ توں نکل کے شام دی طرف روانہ ہويا،مگر جس طرح بصرہ وچ اوہ اپنی جماعت چھڈ آیا سی ايسے طرح کوفہ وچ وی اُس نے اپنی اک زبردست جماعت چھڈی،جس وچ مالک اشتر وغیرہ مذکورہ بالالوک تے ان دے احباب تے اقارب زیادہ تر شامل سن ،کوفہ توں اوہ شام یعنی دمشق وچ پہنچیا تاں ایتھے اس دی دال زیادہ نہ گلی تے جلد ہی اسنوں ایتھے توں شہر بدر ہونا پيا،عبداللہ بن سبا دی عداوت حضرت عثمان غنیؓ تے بنو امیہ توں دم بہ دم ترقی کررہی سی، تے ہر جلاوطنی دے لئی اک نواں میدان تے نیا موقع کامیابی دا پیدا کردیندی سی،شام توں خارج ہوکے اوہ سیدھا مصر وچ پہنچیا،اوتھے دے گورنر عبداللہ بن سعد سن مصر وچ عبداللہ بن سبا نے اپنے سابقہ تجربہ توں فائدہ اُٹھا کر زیادہ احتیاط تے زیادہ گہرے پن دے نال کم شروع کيتا ایتھے اس نے اپنی خفیہ سو سائٹی دا مکمل نظام مرتب کيتا تے محبت اہلبیت تے حمایت علیؓ دے اظہار کوخاص الخاص ذریعہ کامیابی بنایا،مصر دے گورنر عبداللہ بن سعد دی نسبت وی مصریاں نوں تے اوتھے دے مقیم عرباں نوں شکایات سن ،عبداللہ بن سعد نوں افریقہ پرہور قیصر قسطنطنیہ دے معاملات دی وجہ توں داخلی گلاں دی طرف زیادہ متوجہ رہنے دی فرصت وی نہ سی۔
ایتھے توں عبداللہ بن سبا نے اپنے بصرہ کوفہ دے دوستاں توں خط وکتابت جاری دی تے مقررہ نظام دے موافق مصر، کوفہ، تے بصرہ توں اوتھے دے عاملاں دی شکایت وچ مدینہ والےآں دے پاس پیہم خطوط جانے شروع ہوئے،نال ہی بصرہ والےآں دے پاس کوفہ تے مصر توں خطوط پہنچے کہ ایتھے دے گورنراں نے وڈے ظلم اُتے کمر بنھ رکھی اے تے رعایا اُتے عرصہ حیات تنگ کر رکھیا اے ايسے طرح بصرہ تے کوفہ توں مصر والےآں دے پاس تے بصرہ ومصر تے دمشق توں کوفہ والےآں دے پاس خطوط پہنچنے لگے، چونکہ کِسے جگہ وی عاملاں تے گورنراں دے ہتھ توں رعایا اُتے ظلم نہ ہُندا سی، لہذا ہر جگہ دے آدمیاں نے ایہ سمجھیا کہ اسيں توں زیادہ تے تمام صوبےآں اُتے ظلم تے تشدد تے بے انصافی روا رکھی جارہی اے تے حضرت عثمان غنیؓ ظالمانہ طور اُتے اپنے عاملاں تے گورنراں نوں انہاں دے عہدےآں اُتے بحال رکھدے تے معزول کرنے توں انکار کردے نيں چونکہ ہر اک صوبے تے ہر اک علاقے توں مدینہ منورہ وچ وی برابر خطوط پہنچ رہے سن، لہذا حضرت عثمان غنیؓ نے عمار بن یاسرؓ نوں مصر دی جانب تے محمد بن مسلمہ نوں کوفے دی جانب روانہ کيتا کہ اوتھے دے حالات دیکھ کے آئیاں تے صحیح اطلاع دربار خلافت وچ پہنچاواں، عمار بن یاسرؓ جدوں مصر وچ پہنچے تاں اوتھے دے انہاں لوکاں نے جو عبداللہ بن سعدؓ گور نر مصر توں ناخوش سن تے ان لوکاں نے جو عبداللہ بن سبا دی جماعت نال تعلق رکھدے سن عمار بن یاسر نوں اپنا اسيں نوا وہم خیال بنالیا تے انہاں نوں مدینہ منورہ وچ واپس جانے توں ایہ کہہ کے روک لیا کہ حضرت عثمانؓ دیدہ ودانستہ ظلم وستم نوں روا رکھدے نيں انہاں دی امداد ومصاحیت توں پرہیز کرنا مناسب اے ،محمد بن مسلمہ نے کوفہ پہنچ کے حضرت عثمان غنیؓ نوں اطلاع دتی کہ ایتھے دے عوام وی تے شرفاء وی علانیہ بولی درازی تے طعن تے تشنیع اُتے بولی کھولدے تے عذر بغاوت دے علامات دا اظہار کررہے نيں، انہاں نوں ایام وچ اشعث بن قیس، سعید بن قیس، صائب بن اقرع، مالک بن حبیب، حکیم بن سلامت ،جریر بن عبداللہ، سلمان بن ربیع وغیرہ حضرات جو صاحبِ اثر تے عزم وہمت دے وارث تے خلافت اسلامیہ دے حامی سن کوفہ توں دوسرے تھاںواں دی طرف روانہ ہوچکے سن ۔
سعید بن العاصؓ نے ہر طرف شورش تے لوکاں دی زباناں اُتے علانیہ شکایات نوں دیکھ کے قعقاع بن عمرو نوں اپنا قائم مقام بنایا تے کوفہ توں مدینہ دا عزم کيتا کہ خلیفۂ وقت نوں جاکے خود زبانی تمام حالات سناواں، تے اندیشہ وخطرہ دی پوری کیفیت سمجھاواں، سعید بن العاصؓ دے روانہ ہونے دے بعد کوفہ دے لوکاں نے مالک اشتر وغیرہ نوں جو حمص وچ مقیم سن لکھیا کہ اج کل کوفہ بالکل خالی اے جس طرح ممکن ہوئے اپنے آپ نوں کوفہ وچ پہنچاداں،کوفہ وچ بارعب عمال خلافت دے موجود نہ رہنے دے سبب عوام دیاں بولیاں بالکل بے لگام ہوگئياں تے علانیہ لوک عثمان غنیؓ تے ان دے عاملاں نوں برا بھلا کہنے تے طعن تے تشنیع کرنے لگے اس ہنگامے نے ایتھے تک ترقی دی کہ یزید بن قیس کوفہ والےآں دی اک جمعیت ہمراہ لے کے اس ارادے توں نکلیا کہ مدینہ وچ پہنچ کے حضرت عثمان غنیؓ نوں خلع خلافت اُتے مجبور کرے، قعقاع بن عمرو ایہ دیکھ کے سدِّ راہ ہوئے تے اک جمعیت اپنے ہمراہ لے جاکے یزید بن قیس نوں گرفتار کرنے وچ کامیاب ہوئے۔
یزید نے قعقاع بن عمرو دی منت وسماجت کرلئی تے کہیا مینوں سعید بن العاصؓ توں بعض شکایات نيں اس دے سوا تے کوئی مقصد نہ سی کہ سعید بن العاصؓ نوں کوفہ دی گورنری توں معزول کرایا جائے،قعقاع بن عمرو نے یزید نوں چھوڑدتا،لیکن اس دے بعد ہی مالک بن اشتراپنی جماعت دے نال حمص توں کوفہ وچ پہنچ گیا، انہاں لوکاں دے کوفے پہنچنےپر شورش پسنداں وچ اک تازہ قوت تے جوش پیدا ہويا،مالکِ اشتر نے علانیہ لوکاں اُتے یزید بن قیس دی جماعت وچ شامل ہونے دی ترغیب دتی تے خود وی یزید بن قیس دے لشکریاں وچ شامل ہوکے کوفہ توں روانہ ہويا قعقاع اس جمعیت دا مقابلہ نہ کرسکے، ایہ لوک کوفہ توں روانہ ہوکے قادسیہ دے نیڑے مقام جرعہ وچ پہنچے۔
34ھ دے واقعات
[سودھو]کوفہ دی تاں اوہ حالت سی جو اُتے مذکور ہوئی،اُدھر حضرت عثمان غنیؓ نے اپنے دوسرے عاملاں دے ناں وی فرامین روانہ کردئے کہ اس مرتبہ بعد حج سب مدینہ منورہ وچ میرے پاس آکے شریک مشورہ ہاں؛ چنانچہ شام توں حضرت امیر معاویہؓ ،مصر توں عبداللہ بن سعد بن ابی سرح،کوفہ توں سعید بن العاصؓ، بصرہ توں عبداللہ بن عامر تے بعض دوسرے چھوٹے چھوٹے صوبےآں توں وی اوتھے دے عامل مدینہ وچ آکے جمع ہوئے،حضرت عثمان غنیؓ نے علاوہ انہاں عمال دے مدینہ منورہ دے صاحب الرائے حضرات نوں وی شریک مجلس کيتا تے دریافت کيتا کہ ایہ شورش جو میرے خلاف پھیلی اے اس دا سبب دسو تے مینوں مفید مشورہ دو کہ وچ کیہ کراں عبداللہ بن عامر نے کہیا کہ میرے نزدیک انہاں لوکاں نوں جہاد وچ مصروف کردینا بہترین علاج اے ،خالی بیٹھے ہوئے اس قسم دے فساد تے فتنے سوجھدے نيں، جدوں جہاد وچ مصروف ہوجاواں گے تاں ایہ شورشاں خود بخود فنا ہوجاواں گی، سعید بن العاصؓ نے کہیا کہ انہاں شریر لوکاں دے سرداراں یعنی شرارت دے اماماں دی گل بات اُتے معقول گرفت کيتی جائے تے ان نوں منتشر کردتا جائے،اس دا نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ انہاں دے پیر ولوک خود بخود منتشر ہوجاواں گے، امیر المومنین حضرت عثمانؓ نے کہیا کہ ایہ رائے تاں معقول اے لیکن اس اُتے عملدر آمد آسان نئيں، معاویہ نے کہیا کہ اسيں لوک جو صوبےآں دے گورنر نيں اپنے اپنے صوبےآں نوں سنبھالاں تے ان مفسداں توں ہر اک صوبے نوں بکلی پاک کرداں،عبداللہ بن سعدؓ نے کہیا کہ ایہ لوک سب دے سب لالچی تے زبردست نيں انہاں نوں مال تے زرد ے کر اپنا بنالینا چاہیدا۔
ايسے مجلس وچ جدوں شورش تے فساد دے متعلق اصل حالات اک دوسرے توں دریافت کيتے گئے تاں معلوم ہويا کہ ایہ تمام شورش محض فرضی تے خیالی طور اُتے برپا کيتی گئی اے ،اصلیت اس دی کچھ وی نئيں اے ،ایہ معلوم ہوکے لوکاں نوں تے وی تعجب ہويا،بعض حضرات نے ایہ مشورہ دتا کہ جو لوک اس قسم دی شرارتاں تے بغاوتاں وچ حصہ لیندے نيں، انہاں سب نوں ڈھونڈھ ڈھونڈھ کر قتل کردتا جائے، تے مجرماں دے نال کسی نرمی تے رعایت نوں روانہ رکھیا جائے، حضرت عثمان غنیؓ نے فرمایا کہ وچ صرف اس قدر سزا دے سکدا ہاں جس قدر قرآن وحدیث نے مقرر دی اے ،جب تک وچ کِسے نوں علانیہ مرتد ہُندے ہوئے نہ دیکھاں اس وقت کِداں کسی نوں قتل کرسکدا ہون، جنہاں جن جرماں دی حدود مقرر نيں انہاں نوں اُتے حد جاری کرسکدا ہاں،باقی اپنے خلاف ہر اک فتنہ نوں صبر واستقامت دے نال برداشت کرنے دا عزم رکھدا ہون، غرض اس قسم دیاں گلاں ہوکے ایہ مجلس برخاست ہوئی تے کوئی خاص تجویز تے طرز عمل نئيں سوچیا گیا،البتہ ایہ ضرور ہويا کہ جہاد دے لئی بعض اطراف وچ فوجاں روانہ کرنے دا حکم ضرور بعض عاملاں نوں دتا گیا،مدینہ منورہ توں روانہ ہوکے عمال اپنے اپنے صوبےآں دی طرف روانہ ہوئے ،جب سعید بن العاصؓ اپنے صوبے دی طرف روانہ ہوئے تاں مقام جرعہ اُتے پہنچ کے انہاں نے دیکھیا کہ کوفہ والےآں دا اک وڈا لشکر یزید بن قیس دی ماتحتی وچ موجود اے ،سعید بن العاصؓ دے پہنچنے اُتے یزید نے وڈی سختی تے درشتی توں کہیا کہ تسيں ایتھے توں فوراً واپس چلے جاؤ،ہم تسيں نوں کوفہ وچ ہرگز داخل نہ ہونے دین گے،ایہ سُن کر سعید بن العاصؓ دے غلام نے کہیا کہ ایہ نا ممکن اے کہ سعید واپس چلے جاواں،ایہ سُن کر مالک اشتر نے فوراً اگے ودھ کے سعید دے غلام دا پیر پھڑیا تے اونٹھ توں تھلے کھچ کر قتل کردتا تے سعید بن العاصؓ توں کہیا کہ جاؤ عثمان توں کہدو کہ ابو موسیٰ اشعری نوں بھیج دے، سعید مجبوراً اوتھے توں لوٹے تے مدینے وچ واپس آکے تمام ماجرا حضرت عثمان غنیؓ نوں سنایا انہاں نے ايسے وقت ابو موسیٰ اشعری نوں اپنے پاس بلیا کے کوفہ دی گور نری پرمامور فرمایا، ابو موسی اشعریؓ مدینہ توں روانہ ہوکے کوفہ وچ پہنچے تے اپنے ہمراہ حضرت عثمان دا اک خط کوفہ والےآں دے ناں لیائے کہ تسيں نے جس شخص نوں اپنے لئے پسند تے منتخب کيتا اے ايسے نوں تواڈی طرف بھیجیا جاندا اے ایہ وی لکھیا سی کہ جتھے تک شریعت مینوں اجازت دے گی وچ تواڈی خواہشات پوری کيتے جاواں گا تے تواڈی زیادتیاں نوں برداشت کرکے تواڈی اصلاح دی کوشش کراں گا۔
ابو موسیٰ نے کوفہ وچ پہنچ کے جمعہ دے روز تمام لوکاں دے سامنے منبر اُتے چڑھ کر خطبہ دتا جس وچ جماعت مسلمین دے اندر تفرقہ مٹانے تے امیر المومنین عثمان غنیؓ دی اطاعت کرنے دی تاکید دی ابو موسیٰ دی اس تقریر توں کوفہ وچ کِسے قدر سکون نمودار ہويا تے عام لوک جو سبائی جماعت توں بے خبر تے بے تعلق سن مطمئن ہوگئے،لیکن عبداللہ بن سبا دے گروہ تے حضرت عثمانؓ توں عناد رکھنے والےآں نے رفتہ رفتہ حضرت عثمان غنیؓ دے عمال تے کوفہ کےاردگرد دے ضلعے وچ رہنے والے چھوٹے چھوٹے حکام دے متعلق جو عثمان غنیؓ دے مقرر کيتے ہوئے سن شکایات کرنی شروع کيتياں تے خط تے کتابت دے ذریعہ مدینہ منورہ وچ دوسرے بااثر حضرات نوں وی حضرت عثمان غنیؓ توں بد گمان بنانا شروع کيتا ،مدینہ والےآں دے پاس جدوں باہر والےآں توں عاملاں دی شکایات وچ خطوط پہنچدے تاں اوہ بہت پیچ وتاب کھاندے، حضرت عثمان غنیؓ دے پاس آندے تے اُنہاں نوں عمال دی سزا دہی تے معزولی دے لئی مجبور کردے، حضرت عثمان غنیؓ عندالتحقیق چونکہ اپنے عاملاں نوں بے خطا پاندے لہذا اوہ اُنہاں نوں سزادینے یا معزول کرنے وچ تامل کردے جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ خود مدینہ منورہ وچ عثمان غنیؓ دے متعلق لوکاں دی بولی اُتے علانیہ شکایتاں آنے لگياں تے تھاں تھاں خلیفۂ وقت دی نسبت سرگوشیاں شروع ہوئیاں ایہ رنگ دیکھ کے ابو اسید ساعدیؓ کعب بن مالکؓ تے حسان بن ثابتؓ وغیرہ بعض حضرات مدینہ وچ لوکاں نوں طعن وتشنیع توں رکدے تے اطاعتِ خلیفہ دی تاکید کردے سن ،مگر لوکاں اُتے کوئی اثر نہ ہُندا سی ایہ اوہ زمانہ سی کہ عبداللہ بن سبا دے ایجنٹ تمام ملکاں اسلامیہ تے تمام وڈے وڈے شہراں تے قصبےآں وچ پہنچ چکے سن تے اس دے متبعین ہرجگہ پیدا ہوچکے سن ۔
ملکاں اسلامیہ وچ طاقت دے اعتبار توں آجکل پنج وڈے وڈے مرکز سن ،مدینہ تاں دارالخلافہ سی تے شروع ہی توں اوہ اسلامی طاقت تے شوکت دا منبع تے مرکز رہیا سی، کوفہ تے بصرہ دونے فوجی چھاؤنیاں یا لشکری لوکاں تے جنگ جو عربی قبیلے دی بستیاں سن تے دونے مقاماں اُتے اسلامی طاقت اس قدر موجود سی کہ تمام ایرانی صوبےآں اُتے جیحون دے پار ترکستان تک تے آرمینیہ تک وجارجیہ دے صوبےآں تک تے بحر خضر تے بحر اسود دے ساحلاں تک کوفہ وبصرہ دا رعب طاری تھا،فسطاہ یا قاہرہ وی فوجی چھاؤنی سی تے مصر دے علاوہ طرابلس تے فلسطین تک اس دا اثر پڑدا سی، دمشق تمام ملک دا دارالصدر تھا،ایتھے وی مسلماناں دی اس قدر فوجی طاقت موجود سی کہ قیصر روم اس طاقت توں خائف سی تے جب کدی دمشقی فوج دا قیصری فوج توں مقابلہ ہويا، رومیاں نے ہمیشہ شکست ہی کھادی،عبداللہ بن سبا شروع ہی وچ انہاں پنجاں مرکزاں دی اہمیت نوں محسوس کرچکيا سی تے اسنوں معلوم سی کہ انہاں دے سوا کوئی چھٹا مقام ایسا نئيں اے جتھے مسلماناں دی فوجی طاقت تے عرباں دی جنگ جو جمعیت انہاں وچوں کسی مقام دے برابر موجود ہو،لہذا اوہ سب توں پہلے مدینہ منورہ وچ آیا ،ایتھے توں اوہ بصرہ پہنچیا، بصرہ توں کوفہ،کوفہ توں دمشق تے دمشق توں مصر پہنچیا،دمشق وچ اسنوں حضرت امیر معاویہؓ دی وجہ توں کم کامیابی ہوئی باقی ہر جگہ اوہ کامیابی دے نال لوکاں دے خیالات نوں خراب کردا تے چھوٹی یا وڈی اک جماعت بناندا تے اپنے راز دار شریک دا ر ایجنٹ ہر مقام اُتے چھوڑدا گیا،دمشق وچ وی اس نے اِنّا کم ضرور کيتا کہ حضرت ابو ذرؓ دے واقعہ توں فائدہ اٹھا کے لوکاں وچ اس خیال نوں پھیلایا کہ ابوذرؓ سچ کہندے نيں، تے وہ راستی اُتے سن ؛ کیونجے بیت المال نوں امیر معاویہؓ نے اللہ دا مال دس دے اس اُتے قبضہ کرنا تے اپنے زیر تصریف رکھنا چاہیا اے حالانکہ اوہ مسلماناں دا مال اے تے سارے مسلمان اس وچ شریک نيں تے انہاں نوں وچ اسنوں تقسیم کردینا چاہیدا، ايسے سلسلے وچ اس نے حضرت عثمان غنیؓ نوں وی مورد الزام ٹھہرایا، تے لوکاں نوں انہاں دے خلاف بھڑکایا،اُنہاں دے بعد عبداللہ بن سبا حضرت ابودرداءؓ دی خدمت وچ حاضر ہويا تے نہایت احتیاط تے قابلیت دے نال اپنے خیالات فاسدہ انہاں دی خدمت وچ پیش کرنے شروع کيتے انہاں نے عبداللہ بن سبا دیاں گلاں سُن کر صاف طور اُتے کہہ دتا کہ تسيں یہودی معلوم ہُندے ہوئے تے اسلام دے پردے وچ مسلماناں نوں گمراہ کردے فیر رہے ہو،اوتھے جدوں اس دی دال نہ گلی تاں اوہ حضرت عبادہ بن صامتؓ دی خدمت وچ پہنچاانہاں نے جدوں اُس دے خیالات سنے تے اس دی گلاں توں اس دا اندازہ کيتا تاں فوراً اسنوں پکڑلیا تے حضرت امیر معاویہ دی خدمت وچ لے جاکے کہیا کہ مینوں تاں ایہ اوہی شخص معلوم ہُندا اے جس نے ابوذرؓ نوں بہکادتا تے تسيں توں لڑیادتا اے حضرت امیر معاویہؓ نے ايسے وقت اسنوں دمشق توں نکلوا دتا سی، تے اوہ اوتھے توں مصر دی طرف جاکے مصروف دا ر تے اپنی سازشی تدابیر دے جال دے پھیلانے وچ مصروف ہوگیا سی۔
جب ممالکِ محروسہ دے ہر گوشے توں مدینہ منورہ وچ خطوط آنے لگے تے خود دارالخلافہ وچ شورش دے سامان ہوئے تاں حضرت عثمان غنیؓ دے پاس مدینہ دے بعض اکابرآئے تے ان نوں توجہ دلائی کہ اپنے عاملاں دی خبرلاں تے لوکاں دی شکایتاں دور کرن، حضرت عثمان غنیؓ نے صحابۂ کرام دی جماعت وچ چند معتبر ومعتمد حضرات نوں منتخب کرکے ہر اک صوبے دی طرف اک آدمی بھیجیا کہ اصل حالات معلوم کرکے آئیاں تے ایتھے آکے بیان کرن ؛چنانچہ محمد بن مسلمہ نوں کوفہ دی جانب اسامہ بن زید بصرہ دی جانب،عبداللہ بن عمر شام دی جانب روانہ ہوئے،اسی طرح ہر اک چھوٹے یا وڈے صوبے دی طرف اک اک تفتیش کنندہ روانہ ہويا ،چند روز دے بعد سب نے بیان کيتا کہ اساں تاں عاملاں تے والیاں وچ کِسے قسم دی کوئی برائی نئيں دیکھی سب اپنے اپنے علاقہ وچ پوری توجہ تے کوشش دے نال مصروف کار نيں تے کوئی خلاف شریعت حرکت وی اُنہاں توں سرزد نئيں ہُندی نہ رعایا وچوں کوئی شریف تے ذی عقل شخص اُنہاں دا شاکی اے ،ایہ کیفیت اہل مدینہ نے سُنی تے قدرے انہاں دی تسکین ہوئی ؛ لیکن چند ہی روز دے بعد فیر اوہی کیفیت پیدا ہوگئی ہن ایہ اوہ زمانہ سی کہ حج دا موسم نیڑے آگیا تھا،حضرت عثمان غنیؓ نے اک منشور عام ہر شہر وقصبہ وچ عام رعایا دے ناں اس مضمون دا بھیجیا کہ:
میرے پاس اس قسم دی خبراں پہنچ رہیاں نيں کہ میرے عاملاں توں رعایا نوں کچھ نقصان پہنچ رہیا اے اوہ ظلم تے ستم دا برتاؤ کردے نيں،لہذا ميں نے تمام عاملاں دے پاس احکام روانہ کردئے نيں کہ اوہ اس مرتبہ حج وچ ضرور شریک ہاں پس جس شخص نوں میرے کسی عامل توں کچھ شکایت ہوئے اوہ حج دے موقع اُتے آکے اپنی شکایت میرے سامنے پیش کرے تے اپنا حق میرے توں یا میرے عامل توں بعد تصدیق وصول کرلے۔
حضرت عثمانؓ دا فرمان
[سودھو]اک اک حکم ہر عامل دے پاس وی پہنچ گیا کہ ضرور شریک حج ہونا چاہیدا؛چنانچہ عبداللہ بن سعدؓ والئ مصر معاویہ ؓ بن ابی سفیان والئی شام،عبداللہ بن عامر وغیرہ تمام عمال مکہ معظمہ وچ حج دے موقع اُتے جمع ہوگئے ،عبداللہ بن سبا دی تجویز دے موافق لوک ہر اک صوبے تے ہر اک مرکز توں روانہ ہوئے تے بجائے اس دے کہ مکہ معظمہ وچ آندے مدینہ منورہ وچ آکے جمع ہوگئے،حج دے ایام وچ حضرت عثمان غنیؓ نے اعلان کرایا کہ تمام عامل موجود نيں جس دا جی چاہے اپنی شکایت پیش کرے، مگر کوئی شخص کسی عامل دی شکایت لے کے نہ آیا خلیفہ وقت دی مجلس وچ جو شخص موجود سن اوہ ا س فساد تے فتنے دے مٹانے دی نسبت باہم مشورہ کرنے لگے تے اس طرح اُنہاں دیاں گلاں نے طول کھِچیا ،حضرت عثمان غنی ؓ نے سب نوں مخاطب کرکے فرمایا کہ ایہ فتنہ تاں ضرور برپا ہونے والاہے تے اس دا دروازہ عنقریب کھل جائے گا وچ ایہ نئيں چاہندا کہ فتنہ دے اس دروازے نوں کھولنے دا انتظام مجھ اُتے عائد ہو، خدائے تعالیٰ خوب آگاہ اے کہ ميں نے لوکاں دے نال سوائے بہتری تے بھلائی دے تے کچھ نئيں کيتا اس دے بعد سب خاموش ہوگئے تے حج توں فارغ ہوکے مدینہ منورہ وچ آئے،ایتھے آکے حضرت عثمان غنیؓ نے انہاں لوکاں نوں جو باہر توں آئے ہوئے سن اک جلسہ وچ طلب کيتا تے اسی جلسہ وچ حضرت علیؓ ،حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیر نوں وی بلوایا، حضرت امیر معاویہؓ وی مکہ توں حضرت عثمان غنیؓ دے نال آئے سن تے وہ وی اس وقت موجود سن ،اس مجلس وچ سب توں پہلے حضرت امیر معاویہؓ نے کھڑے ہوکے حمد تے ثنا دے بعد کہیا کہ:
آپ سب حضرات جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے اصحاب تے صاحب حل تے عقد نيں، اس امت دے سرپرست نيں،آپ حضرات نے اپنے دوست یعنی حضرت عثمان غنیؓ نوں بلا رورعایت خلیفہ منتخب کيتا، ہن اوہ بُڈھے ہوگئے نيں،اُنہاں دی نسبت قسم قسم دیاں گلاں لوکاں دی بولی اُتے جاری نيں آپ لوکاں نے اس معاملہ وچ جے کوئی فیصلہ کيتا اے تاں اسنوں ظاہر کیجئے وچ جواب دینے دے لئی تیار ہاں،ہاں ایہ وی بتا دینا ضروری سمجھدا ہاں کہ جے کسی نوں خلافت وامارت دی طمع ہوئے تاں یاد رکھو کہ تسيں لوک سوائے پیٹھ پھیر کر بھاگنے دے تے کچھ حاصل نہ کرسکو گے۔
اس تقریر دے آخری فقرے نوں سن کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حضرت امیر معاویہؓ نوں جھڑک دتا اوہ بیٹھ گئے تے حضرت عثمانؓ کھڑے ہوئے،انہاں نے فرمایا کہ:
اس وچ شک نئيں کہ حضرت ابو بکر صدیقؓ تے حضرت عمر فاروقؓ نے خلیفہ ہوکے احتیاط تے احتساب دی وجہ توں اپنے عزیز واقارب دی مطلق گل نہ پوچھی،حالانکہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے رشتہ داراں دا لحاظ فرماندے تے اُنہاں نوں مدد دیندے سن ،میرے عزیز واقارب غریب لوک نيں،ماں اُنہاں دے نال سلوک کردا ہاں،جے تسيں اسنوں ناجائز ثابت کردو تاں وچ اس طز عمل توں دست کش ہونے نوں تیار ہون۔
اعتراض
[سودھو]حضرت عثمان غنیؓ نے ایتھے تک فرمایا سی کہ اک شخص نے اٹھیا کر اعتراض کيتا کہ آپ اپنے رشتہ داراں نوں ناجائز طور اُتے مال دیندے نيں،مثلا عبداللہ بن سعدؓ نوں آپ نے تمام مالِ غنیمت بخش دتا،حضرت عثمان غنیؓ نے جواب دتا کہ ميں نے اسنوں مال غنیمت دے خمس وچوں صرف پنجواں حصہ دتا اے میرے توں پہلے خلافت صدیقی تے خلافت فاروقی وچ وی اس دیاں مثالاں موجود نيں اس دے بعد اک ہور شخص اٹھا تے اس نے کہیا کہ تسيں نے اپنے عزیز واقارب نوں امارتاں تے حکومتاں دے رکھی نيں،مثلاً معاویہ بن ابی سفیان نوں تمام ملک شام اُتے امیر بنارکھیا اے ،بصرہ دی امارت توں ابو موسیٰ اشعری نوں معزول کرکے انہاں دی جگہ عبداللہ بن عامر نوں امیر بنایا ،کوفہ دی امارت توں مغیرہ بن شعبہ نوں جدا کرکے ولید بن عقبہ نوں تے اس دے بعد سعید بن العاص نوں امیر بنایا ،ایہ سُن کر حضرت عثمانؓ نے جواب دتا کہ جنہاں لوگو ں نوں ميں نے امارتاں دے رکھی نيں اوہ میرے اقارب نئيں نيں تے اوہ اپنے عہدےآں دے کم نوں بحسن وخوبی انجام دینے دی قابلیت رکھدے نيں جے اوہ آپ لوکاں دی رائے وچ امارت دے قابل نئيں نيں تے مجھ اُتے انہاں دے بے جارعایت دا الزام عائد ہُندا اے تاں وچ انہاں لوکاں دی جگہ دوسرےآں نوں مقرر کرنے دے لئی تیار ہاں ؛چنانچہ ميں نے سعید بن العاصؓ نوں انہاں دی امارت توں جدا کرکے ابو موسیٰ اشعری نوں کوفہ دا گورنر بنا دتا اے اُس دے بعد اک شخص نے کہیا کہ تسيں نے بلا استحقاق تے ناقابل رشتہ داراں نوں امارتاں دتی نيں جو انہاں امارتاں دے اہل نہ سن ،مثلاً عبداللہ بن عامر اک نوجوان شخص نيں انہاں نوں والی نئيں بنانا چاہیدا سی حضرت عثمانؓ نے جواب دتا کہ عبداللہ بن عامر عقل تے فراست دین داری وقابلیت وچ خاص طور اُتے ممتاز اے محض نوجوان ہونا کوئی عیب دی گل نئيں اے ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُسامہ بن زیدؓ نوں صرف ۱۷ سال دی عمر وچ کیوں امیر بنایا سی، اس دے بعد اک ہور شخص اُٹھا تے اُس نے کہیا کہ آپ نوں اپنے کنبے والےآں توں وڈی محبت اے، آپ انہاں نوں وڈے وڈے عطیات دیندے نيں،حضرت عثمانؓ نے جواب دتا کہ اہل خاندان نال محبت دا ہونا کوئی گناہ نئيں اے وچ انہاں نوں جے عطیات دیندا ہاں تاں بیت المال توں نئيں ؛بلکہ اپنے ذاتی مال توں دیندا ہاں،بیت المال توں تاں ميں نے اپنے خرچ دے لئی وی اک کوڑی نئيں لی،اپنے رشتہ داراں دے لئی بلا استحقاق کِداں لے سکدا ہون، اپنے ذاتی مال دا مینوں اختیار اے جس نوں چاہاں داں۔
اس دے بعد اک شخص اُٹھا تے اُس نے کہیا کہ تسيں نے چراگاہ نوں اپنے لئے مخصوص کرلیا اے ،حضرت عثمانؓ نے جواب دتا کہ وچ جدوں خلیفہ ہويا سی تاں مدینے وچ میرے توں زیادہ نہ اونٹھ کسی دے سن نہ بکریاں؛ لیکن اج کل میرے پاس صرف دو اونٹھ نيں جو صرف حج دی سواری دے لئی رکھ لئے نيں وچ اُنہاں نوں چرائی اُتے وی نئيں گھلدا،البتہ بیت المال دے اونٹھاں دی چراگاہ ضرور مخصوص اے، تے وہ میرے زمانے وچ نئيں ؛بلکہ پہلے توں مخصوص چلی آندی اے اس دا مجھ اُتے کوئی الزام نئيں لگایا جاسکدا، فیر اک شخص نے کہیا کہ تسيں ایہ دسو کہ تسيں نے منیٰ وچ پوری نماز کیوں پڑھی حالانکہ قصر کرنی چاہیدا سن ،حضرت عثمان غنیؓ نے جواب دتا کہ میرے اہل وعیال مکہ وچ مقیم سن لہذا میرے لئے نماز قصر نہ کرنا جائز سی، غرض ايسے قسم دے اعتراضات سر مجلس لوکاں نے کيتے تے حضرت عثمان غنیؓ نے ہر اک دا جواب کافی وشافی دتا اس دے بعد جلسہ برخاست ہويا تے لوک خاموشی دے نال اٹھیا کر منتشر ہوگئے،حضرت عمرو بن العاصؓ نے حضرت عثمان غنیؓ توں کہیا کہ آپ دی طرف توں لوکاں دے نال نرمی دا ضرورت توں زیادہ اظہار ہورہیا اے ،فاروق اعظمؓ دا ایہ طریقہ نئيں تھا،اُنہاں توں سیکڑاں کوس اُتے بیٹھے ہوئے عامل اُنہاں دے پیش خدمت غلام توں تے بھی زیادہ ڈردے سن تے خائف رہندے سن لوکاں دے نال نرمی صرف ايسے حد تک برتنی چاہیدا جتھے تک کہ فساد دے پیدا ہونے دا اندیشہ تک نہ ہوئے آپ جنہاں لوکاں نوں جاندے نيں کہ اوہ مسلماناں وچ تفرقہ ڈالنے دی کوشش کررہے نيں انہاں نوں قتل نئيں کروایندے،حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت عمروؓ دے اس مشورے نوں سُنا تے خاموش ہوگئے۔
۵۲ھ دے واقعات
[سودھو]مدینہ منورہ وچ جنہاں صوبےآں دے والی حضرت عثمانؓ دے ہمراہ مکہ معظمہ توں آئے سن اوہ سب اَگڑ پِچھڑ اپنے اپنے صوبےآں دی طرف رخصت ہوگئے، آخر وچ معاویہ وی رخصت ہونے دے لئی حضرت عثمان غنیؓ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتا کہ مینوں اندیشہ معلوم ہُندا اے کہ کدرے آپ اُتے حملہ نہ ہوئے تے آپ اس دی مدافعت نہ کرسکن،مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ آپ میرے نال ملک شام دی جانب چلياں،اوتھے تمام اہل شام میرے فرماں بردار تے شریک کار نيں حضرت عثمان غنیؓ نے جواب دتا کہ وچ کِسے حالت وچ وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا قرب تے ہمسائیگی ترک نئيں کرسکدا، ایہ سن کر حضرت امیر معاویہؓ نے کہیا چنگا اجازت دیجئے کہ وچ اک زبردست لشکر ملک شام توں آپ دی حفاظت دے لئی ایتھے بھیج داں کہ اوہ مدینہ وچ مقیم رہے حضرت عثمان نے فرمایا کہ وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پڑوسیاں یعنی مدینہ والےآں نوں تنگ کرنا نئيں چاہندا ایہ سُن کر حضرت معاویہ نے کہیا کہ آپ ضرور دھوکہ کھاواں گے،حضرت عثمانؓ غنی اُس دے جواب وچ حَسْبِیَ اللہ ونِعْمَ الْوَکِیْل کہہ کے خاموش ہوگئے، حضرت معاویہؓ فیر اوتھے توں اُٹھ کر حضرت علیؓ ،طلحہؓ،زبیرؓ دی خدمتاں وچ حاضر ہوئے تے بوقت ضرورت حضرت عثمان غنیؓ دی امداد دی سفارش وفرمائش کرکے شام دی جانب روانہ ہوگئے۔
عبداللہ بن سبا دی سازش
[سودھو]عبداللہ بن سبا نے مصر وچ بیٹھے بیٹھے اپنے تمام انتظامات خفیہ طور اُتے مکمل کرلئے سن حضرت عمار بن یاسر تے ورقا بن رافع انصاری جداں صحابیاں نوں وی اس نے اپنے دام تزویر وچ لے لیا تھا،لیکن اس دی اصل تحریک تے مقصود حقیقی دا حال سوائے اس دے چند خاص الخاص مسلمان نما یہودیاں دے کسی نوں معلوم نہ سی، بظاہر اُ س نے حُب علیؓ تے حُب اہل بیت نوں خلافت عثمانی دے درہم برہم کرنے دے لئی اک ذریعہ بنایا سی، مذکورہ بالا فوجی مقاماں توں بوہت سارے سادہ لوح عرب اس دے فریب وچ آچکے سن ؛چنانچہ عبداللہ بن سبا دی تحریک واشارے دے موافق ہر اک مقام اُتے مہم عثمانؓ دے لئی تیاریاں کيتياں،ہر مقام تے ہر گروہ دے آدمی اس گل اُتے متفق سن کہ حضرت عثمانؓ نوں معزول یا قتل کردتا جائے؛ لیکن اس دے بعد خلیفہ کس نوں بنایا جائے اس وچ اختلاف تھا،کوئی حضرت علیؓ دا ناں لیندا تھا،کوئی زبیر بن العوام نوں بہتر سمجھدا سی تے کوئی حضرت طلحہ نوں خلافت دے لئی سب توں موزاں سمجھدا سی ؛چونکہ عبداللہ بن سبا نوں اسلام توں کوئی ہمدردی تاں سی ہی نئيں،اس دا مقصد صرف عثمان غنی دی مخالفت سی لہذا اس نے حضرت علیؓ دی حمایت ومحبت دے بہانے نوں اس موقع اُتے زیادہ استعمال کرنا ترک کردتا تے لوکاں نوں آئندہ خلافت دے انتخاب وچ مختلف الخیال دیکھ کے انہاں دے حال اُتے چھوڑدتا۔
فتنہ برداز قافلیاں دی روانگی
[سودھو]سب توں پہلے اک ہزار آدمیاں دا اک قافلہ مشہور کرکے کہ اسيں حج کرنے جاندے نيں مصر توں روانہ ہويا اس قافلہ وچ عبدالرحمن بن عدیس،کنانہ بن بشر یمنی سودان بن عمران وغیرہ شامل سن، اس قافلے کاسردار غافقی بن حرب مکی سی، تجویز کيتی گئی سی کہ مصر توں ایہ اک ہزار آدمی سب دے سب اک ہی مرتبہ اک نال روانہ نہ ہاں؛بلکہ مختلف اوقات وچ اَگڑ پِچھڑ چار چھوٹے چھوٹے قافلاں دی شکل وچ روانہ ہاں تے اگے کئی منزل دے بعد مل کے سب اک قافلہ بن جاواں ؛چنانچہ ایسا ہی ہويا، اک ہزار دا قافلہ مقام کوفہ توں مالک اشترکی سرداری وچ ايسے اہتمام دے نال یعنی چار حصےآں وچ منقسم ہوکے روانہ ہويا اس قافلہ وچ زید بن صفوان عبدی، زیاد بن النفرحارثی، عبداللہ بن اماسم عامری وی شامل سن ايسے طرح اک ہزار دا قافلہ حرقوس بن زہیر سعدی دی سرداری وچ بصرہ توں روانہ ہويا جس وچ حکیم بن جبلہ عبدی بشر بن شریک قیسی وغیرہ شامل سن ،ایہ تمام قافلے ماہ شوال ۳۵ ھ وچ اپنے اپنے شہراں توں روانہ ہوئے تے سب نے ایہ مشہور کيتا کہ اسيں حج ادا کرنے جاندے نيں، انہاں سب نے آپس وچ پہلے ہی توں ایہ تجویز پختہ کرلئی سی کہ اس مرتبہ امیر المومنین عثمان بن عفانؓ نوں ضرور معزول یا قتل کرن گے اپنے اپنے مقاماں توں ٹکڑے ٹکڑے ہوکے روانہ ہوئے فیر سب یک جا ہوئے اس دے بعد چند منزلاں طے کرکے تِناں صوبےآں دے قافلے مل کراک ہوگئے تے سب دے سب مل کر مدینہ منورہ دی طرف روانہ ہوئے جدوں مدینہ منورہ تن منزل دے فاصلے اُتے رہ گیا تاں اوہ لوک جو طلحہ ؓ نوں خلیفہ بنانا چاہندے سن اگے ودھ کے زوخشب وچ ٹھیر گئے،جو لوک زبیرالعوام نوں خلیفہ بنانا چاہندے سن مقام اعوص وچ آکے مقیم ہوگئے جو لوک حضرت علیؓ نوں خلیفہ بنانا چاہندے سن اوہ ذوالمروہ وچ مقیم ہوگئے،طلحہؓ دے حامیاں وچ زیادہ تعداد بصرہ دے لوکاں دی ،زبیر بن العوام دے طرفداراں وچ زیادہ تعداد کوفہ دے لوکاںکيتی سی جو لوک حضرت علیؓ نوں خلیفہ بنانا چاہندے سن انہاں وچ زیادہ تر مصر دے لوک شامل سن ۔
زیاد بن المنظر تے عبداللہ بن الاصم نے انہاں تمام بلوائیاں توں کہیا کہ تسيں لوک ایتھے ٹھہرے رہو،جلدی نہ کرو اسيں پہلے مدینہ وچ داخل ہوکے اہل مدینہ دی حالت معلوم کرآئیاں، کیونجے سانوں معلوم ہويا اے کہ مدینہ والےآں نے وی جنگی تیاری دی اے ،جے ایہ خبر صحیح اے تاں فیر اسيں توں کچھ نہ ہوسکے گا، تمام بلوائی ایہ سن کر خاموش ہوگئے تے ایہ دونے مدینہ وچ داخل ہوئے مدینہ وچ پہنچ کے ایہ دونے حضرت علیؓ،طلحہؓ،زبیر تے امہات المومنین توں ملے تے ان توں اپنے آنے دا مقصد بیان کیہ انہاں سبھاں نے انہاں نوں ملامت کيتی تے واپس جانے دا حکم دتا۔
اس جگہ ایہ گل خصوصیت توں قابل ذکر اے کہ عبداللہ بن سبا دے آدمی جو مدینہ منورہ وچ موجود سن ،انہاں نے حضرت علیؓ،حضرت طلحہؓ، حضرت زبیرؓ تے امہات المومنین دے ناں توں بوہت سارے خطوط لکھ لکھ کے کوفہ،بصرہ،ومصر دے انہاں لوکاں دے ناں روانہ کيتے جوان بزرگاں دے ناں توں عقیدت رکھدے سن تے عبداللہ بن سبا دے دام تزویر وچ پورے تے یقینی طور توں نئيں پھسے سن، انہاں خطوط وچ لکھیا گیا سی کہ حضرت عثمان ہن اس قابل نئيں رہے کہ انہاں نوں تخت خلافت اُتے متمکن رہنے دتا جائے،مناسب ایہی اے تے امت مسلمہ دی فلاح ايسے وچ مضمر اے کہ آنے والے ماہ ذی الحجہ وچ اس ضروری کم نوں سرانجام دے دتا جائے، ایہی وجہ سی کہ ایہ تِناں قافلے مدینہ منورہ وچ ہر قسم دا فساد مچانے تے کشت وخون کرنے دے ارادے توں چلے سن ،تین ہزار آدمیاں دا کیہ حوصلہ سی کہ اوہ اس مدینۃ النبی صلی اللہ علیہ وسلم اُتے تصرف کردے،تے زبردستی اپنے ارادے پورے کرانے دے عزم توں آندے، جس مدینہ اُتے جنگ احزاب دے کثیر التعداد کفار دخل نہ پاسکے سن، انہاں بلوائیاں نوں ایہی شیری تے دلیری سی کہ مدینہ دے اکابر سب ساڈی حمایت اُتے آمادہ نيں تے ہم جو کچھ کرن گے گویا انہاں دے منشا نوں پورا کرن گے،مدینہ وچ جدوں ہر اک بزرگ نے انہاں دی آمد نوں نامناسب قرار دتا تے انہاں نے مدینہ وچ کِسے قسم دی مستعدی تے جنگی تیاری وی نہ دیکھی تاں انہاں نے انہاں بزرگاں دی مخالفت رائے نوں مصلحت اندیشی اُتے محمول کيتا تے واپس جاکے تمام بلوائیاں دے نمائندےآں تے سرداراں نوں جمع کيتا تے مدینہ والےآں دی طرف توں اطمینان دلیا کے ایہ تجویز پیش کيتی ،سرداران مصر جنہاں وچ زیادہ تر حضرت علیؓ دے حامی نيں حضرت علیؓ دے پاس بصرہ والے طلحہؓ دے پاس تے کوفہ والے زبیرؓ کےپاس جاواں ؛چنانچہ ایہ لوک مدینہ وچ داخل ہوکے تِناں حضرات دی خدمت وچ وکھ وکھ حاضر ہوئے تے کہیا کہ اسيں حضرت عثمان دی خلافت نوں کسی طرح پسند نئيں کردے،آپ اسيں توں بیعت خلافت لے لاں،ہر اک بزرگ توں بیعت لینے دی فرمائش کيتی گئی تے ہر اک نے سختی توں انکار کيتا،جب انکار دیکھیا تاں مصر والےآں نے حضرت علیؓ توں کہاکہ ساڈے ایتھے دا عامل عبداللہ بن سعد چونکہ ظالم اے اسيں اسنوں معزول کرائے بغیر مدینہ توں باہر ہرگز نہ جاواں گے،بلوائیاں دے انہاں سرداراں دے اصرار تے جرأت نوں دیکھ کے تے مناسب وقت سمجھ کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے بعض دوسرے اصحاب کرام نے حضرت عثمانؓ دی خدمت وچ حاضر ہوکے مشورہ دتا کہ انہاں بلوائیاں نوں مدینہ وچ داخل ہونے توں پہلے ہی ایتھے توں ٹال دو تے ان دی ضدپوری کردو،یعنی عبداللہ بن سعدؓ نوں مصر دی امارت توں معزول کردو،حضرت عثمان غنیؓ نے دریافت کيتا کہ فیر کس نوں مصر دا عامل تجویز کيتا جائے۔
حضرت علیؓ نے تے دوسرے صحابہؓ نے محمد بن ابی بکرؓ دا ناں لیا اوہ پہلے ہی توں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے حامی تے عبداللہ بن سبا دے فریب وچ آئے ہوئے سن حضرت عثمان غنیؓ نے محمد بن ابی بکرؓ نوں مصر دی امارت دا فرماں لکھ کردے دتا، تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے بلوائیاں دے سرداراں نوں رخصت کيتا، تے کہیا کہ جاؤ ہن تواڈی ضد پوری ہوگئی،حضرت طلحہ تے حضرت زبیرؓ نے وی بہت کچھ سمجھیا بجھا کر لوکاں نوں رخصت کردتا،تیسرے یا چوتھے روز کيتا دیکھدے نيں کہ باغیاں دی ساری دی ساری جماعت تکبیر دے نعرے بلند کردی ہوئی مدینہ وچ داخل ہوئی تے حضرت عثمانؓ دے گھر دا محاصرہ کرلیا، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے کہیا کہ تسيں لوک ایتھے توں چلے گئے سن فیر کِداں واپس آگئے،انہاں نے کہیا کہ خلیفہ نے اپنے غلام دے ہتھ عبداللہ بن سعدؓ دے پاس مصر دی جانب اک خط روانہ کيتا سی کہ اسيں جدوں اوتھے پہنچیاں تاں اوہ سانوں قتل کردے،اساں اوہ خط پکڑلیا اے ،اسنوں لے کے آئے نيں،نال ہی مصری وکوفی قافلے وی واپس آگئے نيں کہ اپنے بھائیاں دے نال رنج وراحت وچ شرکت کرن،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ واللہ ایہ تسيں لوکاں دی سازش اے تے تواڈی نیت نیک نئيں اے، انہاں لوکاں نے کہیا خیر جو کچھ وی ہوئے اس خلیفہ نوں قتل کرنا ضروری اے ،آپ اس کم وچ ساڈی مدد کرن،حضرت علیؓ نے برہم ہوکے فرمایا وچ بھلا تواڈی مدد کِداں کرسکدا ہاں ایہ سن کر انہاں لوکاں نے کہیا کہ فیر آپ نے سانوں کیوں لکھیا سی؟ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ ميں نے تسيں نوں کدی کچھ وی نئيں لکھیا ایہ سُن کر اوہ آپس وچ حیرت توں اک دوسرے دی طرف دیکھنے لگے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اس دے بعد مدینہ توں باہر مقام احجارالزیت وچ تشریف لے گئے تے بلوائیاں نے حضرت عثمان غنیؓ نوں تنگ کرنا شروع کردتا،اب تک بلوائی لوک حضرت عثمان غنیؓ دے پِچھے نمازاں پڑھدے سن ،اب انہاں نے اُنہاں دے پِچھے نمازاں پڑھنی چھوڑداں تے دوسرے لوکاں نوں وی زبردستی حضرت عثمانؓ دے پِچھے نماز پڑھنے توں روکنا شروع کيتا۔
حضرت عثمان غنیؓ نے ایہ رنگ تے مدینہ دی گلیاں نوں بلوائیاں توں پُر دیکھ کے مختلف ملکاں دے والیاں نوں خطوط لکھے تے امداد طلب کيتی یا ایہ خبراں خود بخود ہی انہاں ملکاں وچ پہنچیاں ،چنانچہ مصر،شام،کوفہ،بصرہ توں نیک دل لوکاں تے صحابہ کرام نے مدینہ دی طرف لوکاں نوں روانہ ہونے تے خلیفہ وقت دی مدد کرنے دی ترغیب دی،حضرت معاویہؓ نے حبیب بن مسلمہ فہری نوں تے عبداللہ بن سعدؓ نے معاویہ بن خدیج نوں روانہ کيتا کوفہ توں قعقاع بن عمرو اک جماعت دے نال روانہ ہوئے،اسی طرح بصرہ توں وی اک جماعت روانہ ہوئی انہاں خبراں دے پہنچنے تے ان امدادی جمعیتاں دے روانہ ہونے وچ ضرور کچھ نہ کچھ تامل واقع ہويا؛کیونجے انہاں وچوں کوئی وی حضرت عثمانؓ غنی دی شہادت توں پہلے مدینہ وچ نہ پہنچ سکیا سب نے راستہ ہی وچ واقعہ شہادت دا حال سُنا تے راستہ ہی توں اپنے اپنے صوبےآں دی طرف واپس روانہ ہوگئے ،تیس دن تک حالت محاصرہ وچ حضرت عثمان غنیؓ نمازاں دے لئی مسجد وچ آندے رہے اس دے بعد بلوائیاں نے انہاں دا گھر توں نکلنا تے گھر وچ پانی دا جانا بند کردتا، حضرت عثمانؓ نے ہر چند کہیا کہ تسيں عینی شاہد پیش کرو کہ ميں نے ایہ خط لکھیا اے جس نوں تسيں نے بہانہ بنایا اے ،یا میرے توں قسم لے لو،مینوں اس دا کوئی علم نئيں اے ،بلوائیاں نے کسی دی کوئی معقول گل پسند نہ کی،اک عام افرا تفری دا زمانہ تھا،حضرت عثمان غنیؓ اُتے بلوائیاں نے پانی دا جانا بند کردتا،تو انہاں نوں وڈی تکلیف ہوئی،فیر اک ہمسایہ دے ذریعہ پوشیدہ طور اُتے پانی گھر وچ پہنچکيا رہیا۔
حضرت ابو ایوب انصاری دی امامت
[سودھو]حضرت عثمان غنیؓ جدوں خود مسجد وچ نہ آسکے تاں انہاں نے نمازاں دی امامت دے لئی ابو ایوبؓ انصاری نوں مقرر فرمایا،لیکن چند روز دے بعد بلوائیاں دے سردار غافقی بن حرب مکی نے خود نمازاں دی امامت شروع کردتی، مصر وچ جس طرح محمد بن ابی بکرؓ حضرت عثمانؓ دے خلاف کوشش فرماندے سن ايسے طرح محمد بن حذیفہ وی مخالفت عثمانی وچ مصروف سن ،جب مصر توں عبدالرحمن بن عدیس دی سرگردگی وچ قافلہ روانہ ہويا تاں محمد بن ابی بکرؓ انہاں لوکاں دے نال ہی مدینہ منورہ وچ آئے سن لیکن محمد بن حذیفہ اوتھے مصر وچ رہ گئے سن ،حضرت عثمان غنیؓ دے محاصرہ دی خبر جدوں مصر وچ پہنچی تاں عبداللہ بن سعدؓ اوتھے توں خود اک جمعیت لے کے مدینہ دی طرف روانہ ہوئے،جب مقام رملہ پہنچے تاں انہاں دے پاس خبر پہنچی کہ محمد بن حذیفہ نے مصر اُتے قبضہ کرلیا اے ،ایہ سُن کر اوہ واپس آگئے،فلسطین ہی وچ سن کہ حضرت عثمان غنیؓ دی شہادت دی خبر پہنچ گئی،محاصرہ دی خبر چالیس روز تک ممتدرہی اس عرصہ وچ حضرت علیؓ کئی مرتبہ حضرت عثمان غنیؓ دے پاس آئے تے انہاں نے بلوائیاں دے سمجھانے تے واپس چلے جانے دیاں کوششاں وی کيتياں،لیکن حضرت عثمان غنیؓ دے میر منشی مروان بن الحکم نے جوان دا چچازاد بھائی وی سی، حضرت علیؓ تے بنو ہاشم دے دوسرے سرداراں نوں ناخوش کرنے تے جلی کٹی گلاں دے کہنے دی غلطی بار بار دی ،کئی مرتبہ حضرت عثمان غنی ؓ نے اپنی پاک باطنی تے نیک نیندی توں بگڑے ہوئے معاملے نوں سلجھا وی لیا، تے ا عیان قریش وانصار دی حمایت وی حاصل کرلئی،لیکن اس شخص مروان بن حکم نے عین وقت اُتے اپنی دریدہ دہنی تے بد لگامی توں بنے بنائے کم نوں بگاڑدتا۔
مروان بن حکم دیاںشراتاں
[سودھو]حضرت عثمان غنیؓ اک بامروت تے نرم مزاج انسان سن، ايسے لئے مروان نوں اس جرأت تے دیدہ دلیری دا موقع ملدا رہیا، مروان تے اس دے باپ حکم نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مدینہ توں خارج کردتا سی تے حضرت ابوبکرصدیقؓ تے فاروق اعظمؓ نے وی اپنے اپنے عہد خلافت وچ انہاں باپ بیٹےآں نوں مدینہ وچ داخل ہونے نہ دتا سی لیکن جدوں حضرت عثمان غنیؓ خلیفہ ہوئے تاں انہاں نے مروان نوں مدینہ وچ بلالیا تے قرابت ورشتہ داری دے خیال توں اُنہاں اُتے احسان کرنا ضروری سمجھ کر اپنا میر منشی بنالیا، کاتب یعنی میر منشی بن کرمروان نے خلیفہ دے مزاج وچ تے وی زیادہ دخل پالیا، تے اپنی چالاکیوں توں صحابہ کرام دے خلاف بعض اوقات درِ خلافت توں احکام صادر کرادینے وچ کامیاب ہونے لگا، ایہی وجہ سی کہ باشندگان مدینہ مروان بن حکم توں ناراض سن تے انہاں ایام محاصرہ تے چہل روز بدامنی دے دوران وچ اہل مدینہ نے باغیاں تے بلوائیاں دے نال مل کے کئی مرتبہ مروان دے مطالبہ دی آواز بلند کرائی تے جے حضرت عثمانؓ مروان نوں بلوائیاں دے سپرد کردیندے تاں یقیناً ایہ فتنہ وی فرو ہوجاندا، کیونجے گھٹ توں گھٹ مدینہ وچ تاں کوئی شخص حضرت عثمانؓ دا مخالف باقی نہ رہندا، مدینہ دے ہر شخص نوں جے ملال سی تاں مروان توں سی ،حضرت عثمانؓ توں کسی نوں کوئی خصوصی عناد تے عداوت نہ سی،حضرت عثمان ؓ نے مروان دے سپرد کرنے وچ اس لئی انکار کيتا کہ انہاں نوں یقین سی ایہ لوک مروان نوں فوراً قتل کردین گے لہذا انہاں نے پسند نہ کيتا کہ مروان دے قتل دا موجب بنیاں ،جب بلوائیاں نے زیادہ شورش برپا دی تے یہ معلوم ہويا کہ ہن بلوائی حضرت عثمان غنیؓ دے مکان دا دروازہ گرا کر اندر داخل ہونا تے ان نوں قتل کرنا چاہندے نيں تاں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنے صاحبزاداں حضرت امام حسن تے امام حسین ؓ نوں بھیجیا کہ حضرت عثمانؓ دے دروازے اُتے مسلح موجود رہو تے بلوائیاں نوں مکان دے اندر داخل ہونے توں روکو،اسی طرح حضرت طلحہ تے حضرت زبیرؓ نے وی اپنے اپنے صاحبزاداں نوں حضرت عثمان ؓ دے دروازے اُتے بھیج دتا، انہاں صاحبزاداں نے دروازہ اُتے پہنچ کے بلوائیاں نوں روکیا تے ان نوں اس لئی مجبوراً رکنا پيا کہ جے انہاں وچوں کسی نوں کوئی صدمہ پہنچ جاندا تاں تما م بنی ہاشم دے مخالف تے درپے مقابلہ ہونے دا اندیشہ سی، ادھر بلوائیاں نوں اس گل دا اندیشہ سی کہ حضرت عثمانؓ دے عاملاں نے محاصرہ دی خبر سُن کر ضرور مدینہ دی طرف فوجاں روانہ کيتی ہاں گی، جے اوہ فوجاں پہنچ گئياں تاں فیر مقصد برآری دشوار ہوئے گی،لہذا انہاں نے فوری تدابیر شروع کرداں، تے حضرت عثمان غنیؓ دے اک متصلہ مکان وچ داخل ہوکے تے دیوار کود کر اک جماعت انہاں دے مکان دے اندر داخل ہوگئی۔
حضرت عثمان غنیؓ دی شہادت
[سودھو]بلوائیان مصر نے جدوں مدینہ منورہ وچ دوبارہ واپس آکے خط لوکاں نوں دکھایا تے حضرت عثمانِ غنیؓ نے حلفیہ اس خط توں اپنی لا علمی دا اظہار کيتا تاں عبدالرحمن بن عدیس نے جو بلوائیاں دا سرغنہ تھا،کہیا کہ تسيں اپنے اس قول تے حلف وچ جھوٹھے ہوئے تب وی تے سچے ہوئے تب وی تواڈا خلیفہ رکھنا کسی طرح جائز نئيں،کیونجے اگرتم جھوٹھ بول رہے ہوئے تاں جھوٹھے نوں مسلماناں دا خلیفہ نئيں ہونا چاہیدا تے جے سچے ہوئے تاں ایداں دے ضعیف خلیفہ نوں جس دی اجازت تے اطلاع دے بغیر جو جس دا جی چاہے حکم لکھ کے بھیج دے خلیفہ نئيں رکھنا چاہیدا،عبدالرحمن بن عدیس نے حضرت عثمانؓ توں کہیا کہ آپ خود ہی خلافت چھوڑداں،انہاں نے جواب وچ کہیا کہ وچ اس کردے نوں جس نوں خدانے مینوں پہنایا اے ،خود نئيں اتاراں گا،یعنی خلافت دے منصب نوں خود نئيں چھوڑاں گا،اس دے بعد بلوائیاں نے انہاں دے مکان دا محاصرہ کرلیا تے سختی شروع کی،جب خلیفۂ وقت اُتے پانی وی بند کردتا گیا،تے پانی دی نایابی توں تکلیف واذیت ہوئی تاں حضرت عثمان غنیؓ اپنے مکان دی چھت اُتے چڑھے تے اپنے حقوق جتائے تے اپنا سابق الایمان ہونا وی لوکاں نوں یاد دلایا، اس تقریر دا بلوائیاں اُتے کچھ اثر ہويا کہ انہاں وچوں اکثر ایہ کہنے لگے کہ بھائی ہن انہاں نوں جانے دو تے ان توں درگذر کرولیکن اِنّے وچ مالک بن اشترآگیا،اس نے لوکاں دے مجمع نوں فیر سمجھیا یا کہ دیکھو کدرے دام فریب وچ نہ آجا نا چنانچہ لوک فیر مخالفت اُتے آمادہ ہوگئے،بلوائیاں نوں جدوں یقین ہوگیا کہ ملکاں اسلامیہ توں جو فوجاں آئیاں گی اوہ ضرور حضرت عثمانؓ دی حامی تے ساڈی مخالف ہاں گی، تاں انہاں نے یعنی اُنہاں دے سرداراں نے حضرت عثمان غنیؓ دے شہید کرنے دا مصمم ارادہ کرلیا، انہاں نوں ایام وچ حضرت عائشہؓ نے حج دا ارادہ کيتا تے اپنے بھائی محمد بن ابی بکر نوں بلوایا کہ اوہ ساڈے نال چلياں،تو محمد بن ابی بکرؓ نے انہاں دے نال جانے توں صاف انکار کردتا ؛کیونجے اوہ بلوائیاں دے نال شیر وشکر ہورہے سن ،حضرت حنظلہؓ کاتب وحی نے کہاکہ تسيں ام المومنینؓ دے نال نئيں جاندے تے سفہائے عرب دی پیروی کردے ہوئے ایہ تواڈی شان دے بعید اے ،محمد بن ابی بکرؓ نے انہاں دیاں گلاں دا کوئی جواب نہ دتا،فیر حنظلہؓ کوفہ دی طرف چلے گئے،حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ تے دوسرے صحابیاں نے اپنے اپنے دروازے بند کرلئے سن نہ گھر توں باہر نکلدے سن نہ کسی توں ملدے سن حضرت ابن عباسؓ نے عثمان غنی دے دروازے اُتے موجود درہ کے بلوائیاں دا مقابلہ کيتا تے اُنہاں نوں روکیا لیکن اُنہاں نوں حضرت عثمانؓ نے امیر الحاج بناکر باصرار مکہ روانہ کيتا،ورنہ اوہ فرماندے سن مینوں انہاں بلوائیاں توں جہاد کرنا حج کرنے توں زیادہ محبوب اے ،حسن بن علیؓ،عبداللہ بن زبیرؓ،محمد بن طلحہؓ ،سعید بن العاصؓ،نے دروازہ کھولنے توں بلوائیاں نوں روکیا تے لڑکر انہاں نوں پِچھے ہٹادتا۔
لیکن حضرت عثمان غنیؓ نے انہاں لوکاں نوں قسماں دے کے لڑنے توں روکیا تے گھر دے اندر بلا لیا بلوائیاں نے دروازہ وچ اگ لگادی تے اندر گھس آئے، انہاں لوکاں نے انہاں نوں فیر مقابلہ کرکے باہر کڈ دتا، اس وقت حضرت عثمان غنیؓ قرآن شریف پڑھ رہے سن جدوں اس آیت اُتے پہنچے"الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ"(یہ اوہ لوک نيں جنہاں لوکاں نے آکے خبر دتی کہ مخالف لوکاں نے تواڈے نال لڑنے دے لئی بھیڑ جمع دی اے ذرا انہاں توں ڈردے رہنا، تاں اس خبر نوں سُن کر انہاں دے ایمان تے وی مضبوط ہوگئے تے بول اٹھے کہ سانوں اللہ کافی اے تے اوہ بہترین کارساز اے ) تاں حاضرین توں مخاطب ہوکے کہیا کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے میرے توں اک عہدلیا اے، وچ اس عہد اُتے قائم ہون، تے تم ہر گز انہاں بلوائیاں دا مقابلہ تے ان توں قتال بالکل نہ کرو، حضرت حسنؓ بن علیؓ نوں حکم دتا کہ تسيں وی اپنے باپ دے پاس چلے جاؤ، لیکن انہاں نے جانا پسند نہ کيتا تے دروازہ اُتے بلوائیاں نوں رکدے رہے۔
مغیرہ بن الاخنسؓ ایہ حالت دیکھ کے تاب نہ لاسکے اپنے چند ہمراہیاں نوں لے کے بلوائیاں دے مقابلہ اُتے آئے تے لڑکر شہید ہوئے،اسی طرح ابوہریرہؓ وی ایہ کہندے ہوئے: یا قوم مالی ادعو کم الی النجاۃ وتدعوننی الی النار (لوگو! مینوں کیہ ہویا اے کہ وچ تسيں نوں نجات دی طرف بلاندا ہاں تے تسيں مینوں اگے دی طرف بلاندے ہو) بلوائیاں اُتے ٹُٹ پئے،حضرت عثمان غنیؓ نوں جدوں معلوم ہويا تاں انہاں نے باصرار حضرت ابوہریرہؓ نوں واپس بلوایا تے لڑائی توں باز رہنے دا حکم دتا، ايسے عرصہ وچ حضرت عبداللہ بن سلام تشریف لیائے انہاں نے بلوائیاں نوں سمجھانا تے فتنہ توں باز رکھنا چاہیا،لیکن بجائے اس دے کہ انہاں دی نصیحت کابلوائیاں اُتے کچھ اثر ہُندا اوہ عبداللہ بن سلام توں وی لڑنے اُتے آمادہ ہوگئے،حضرت عثمان غنیؓ دے مکان وچ جس قدر آدمی سن انہاں وچوں کچھ تاں کوٹھے اُتے چڑھے ہوئے سن تے باغیاں دی کوشش تے نقل وحرکت دے نگراں سن ،کچھ لوک دروازہ اُتے سن تے باہر توں داخل ہونے تے گھسنے والے بلوائیاں نوں اندر آنے توں روک رہے سن ،حضرت عثمان غنیؓ تے ان دی بیوی نائلہ بنت الفرافصہ گھر وچ سن ۔
بلوائیاں نے ہمسائے دے گھر وچ داخل ہوکے تے دیوار کود کر حضرت عثمان اُتے حملہ کيتا سب توں پہلے محمد بن ابی بکرؓ حضرت عثمان غنیؓ دے نیڑے پہنچے تے اُنہاں دی داڑھی پھڑ کر کہیا کہ اے نعثل(لمبی داڑھی والے) خدا تینوں رسوا کرے،حضرت عثمانؓ نے کہیا کہ وچ نعثل نئيں ؛بلکہ عثمان امیرالمومنین ہاں ،محمد بن ابی بکرؓ نے کہیا تینوں اس بڑھاپے وچ وی خلافت دی ہوس اے ،حضرت عثمانؓ نے کہیا کہ تواڈے باپ ہُندے تاں اوہ میرے اس بڑھاپے دی قدر کردے تے میری اس داڑھی نوں اس طرح نہ پکڑدے محمد بن ابی بکرؓ ایہ سُن کر کچھ شرما گئے تے داڑھی چھڈ کے واپس چلے گئے،اُنہاں دے واپس جانے دے بعد بد معاشاں دا اک گروہ ايسے طرف توں دیوار کود کر اندر آیا، جس وچ بلوائیاں دا اک سرغنہ عبدالرحمن بن عدیس کنانہ بن بشیر عمرو بن عمق،عمیر بن حنابی، سودان بن حمران غافقی سن ،کنانہ بن بشیر نے آندے ہی حضرت عثمان غنیؓ اُتے تلوار چلائی، انہاں دی بیوی نائلہ نے فوراً اگے ودھ کے تلوار نوں ہتھ توں روکیا، انہاں دی انگلیاں کٹ کر وکھ جا پڑاں،فیر دوسرا وار کيتا ،جس توں آپ شہید ہوگئے،اس وقت آپ قرآن دی تلاوت وچ مصروف سن ،خون دے قطرات قرآن شریف دی آیت اُتے گرے "فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ" عمرو بن عمق نے آپ اُتے نیزے توں نو زخم پہنچائے۔
عمیر بن حنابی نے اگے ودھ کے ٹھوکرن ماراں جس توں آپ دی پسلیاں ٹُٹ گئياں،وہ ہر ٹھوکر لگاندے ہوئے کہندا جاندا تھا،کیوں تسيں نے ہی میرے باپ نوں قید کيتا سی جو بے چارہ حالت قید ہی وچ مرگیا تھا،گھر دے اندر ایہ قیامت برپا ہوگئی،چھت والےآں تے دروازے والےآں نوں خبر ہی نہ ہوئی، آپ دی بیوی نائلہ نے آوازاں داں تاں لوک چھت اُتے توں اترے تے دروازے دی طرف توں اندر متوجہ ہوئے بلوائی اپنا کم کرچکے سن اوہ بھجے بعض انہاں وچوں حضرت عثمان دے غلاماں دے ہتھوں توں مارے گئے،اب کسی کونہ دروازے اُتے رہنے دی ضرورت سی نہ کسی دی حفاظت باقی رہی سی،چاراں طرف توں بلوائیاں ،بدمعاشاں نے زور کيتا،گھر دے اندر داخل ہوکے تمام گھر دا سامان پرت لیا حتی کہ جسم دے کپڑے تک وی نہ چھڈے اس بدامنی تے ہلچل دے عالم وچ بجلی دی طرح مدینہ وچ عثمان غنیؓ دی شہادت دی خبر پھیل گئی،ایہ حادثہ ۱۸ ذی الحجہ ۳۵ ھ یوم جمعہ نوں وقوع پذیر ہويا،تین دن تک حضرت عثمان غنیؓ دی لاش بے گور وکفن پئی رہی آخر حکیم بن حزام تے جبیر بن مطعم دونے حضرت علیؓ دے پاس گئے، انہاں نے دفن کرنے دی اجازت دی،رات دے وقت عشاء ومغرب دے درمیان جنازہ لے کے نکلے،جنازہ دے نال زبیرؓ،حسنؓ،ابو جہم بن حذیفہؓ،مروان وغیرہ سن ،بلوائیاں نے جنازہ دی نماز پڑھنے تے دفن کرنے وچ وی رکاوٹ پیدا کرنی چاہی، مگر حضرت علیؓ نوں معلوم ہويا تاں انہاں نے سختی توں انہاں کومنع کيتا،جبیر بن مطعمؓ نے جنازہ دی نمازپڑھائی،بغیر غسل دے انہاں نوں کپڑےآں وچ جو پہنے ہوئے سن دفن کيتے گئے۔
حضرت عثمان غنیؓ دی شہادت دے وقت ممالکِ اسلامیہ وچ مندرجہ ذیل عامل وامیر مامور سن عبداللہ بن الحضرمی مکہ وچ ،قاسم بن ربیعہ ثقفی طائف وچ ،یعلی بن مینہ صنعاء وچ عبداللہ بن ربیعہ جند وچ ،عبداللہ بن عامل بصرہ وچ ،معاویہ بن ابو سفیان ملکِ شام وچ ، عبدالرحمن بن خالد حمص وچ ،حبیب بن مسلمہ قنسرین وچ ، ابولاعور سلمی اردن وچ ، عبداللہ بن قیس فزاری بحرین وچ عقلمہ بن حکیم کندی معاویہ دی طرف توں فلسطین وچ ،ابو موسیٰ اشعری کوفہ وچ ،امام تے قعقاع بن عمرو سالارلشکر سن ،جابر مزنی تے سماک انصاری دونے خراج سواد اُتے مامور سن ،جریر بن عبداللہ قرقیسیا وچ ،اشعث بن قیس آذربائیجان وچ ،سائب بن اقرع اصفہان وچ گورنر مقرر سن مدینہ منورہ وچ بیت المال دے افسر عقبہ بن عمرو تے قضا اُتے زبیر بن ثابت مامور سن ۔
حضرت عثمان غنیؓ ۸۲سال دی عمر وچ بارہ سال خلافت کرکے فوت ہوئے،جنت البقیع دے نیڑے مدفون ہوئے، آپ دے کل گیارہ بیٹے تے چھ بیٹیاں ہوئیاں سن۔
خلافت عثمانی اُتے اک نظر
[سودھو]خلافتِ عثمانیؓ دے واقعات پڑھ کر بے اختیار قلب اُتے ایہ نمایاں اثر ہُندا اے کہ اسيں عہدِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم تے خلافت صدیقی تے فاروقی دے زمانے نوں طے کرکے کسی نويں زمانے وچ داخل ہوتےہاں، اس زمانے دی آب تے ہوا وی نويں اے تے لوکاں دی وضع قطع وچ وی غیر معمولی تغیر پیدا ہوگیا اے ،زمین وآسمان غرض ہر چیز دی کیفیت متغیر اے ،خلافتِ فاروقی تک مسلماناں دی نگاہ وچ مال ودولت دی کوئی وقعت تے قیمت نہ سی،خود خلیفہ دی حالت ایہ ہُندی سی کہ اپنے اہل وعیال دی ضروریات پورا کرنے دے لئی دوسرے لوکاں توں وی بہت ہی کم روپیہ اس دے ہتھ وچ آندا سی تے اس بے زری وافلاسی نوں نہ خلیفہ وقت کوئی مصیبت تصور فرماندا تھا،نہ عام لوک مال تے دولت دی طرف خواہش مند نظر آندے سن ،مسلماناں دی سب توں وڈی خواہش اعلاء کلمۃ اللہ تے ان دی سب توں وڈی مسرت راہِ خداماں قربان ہوجانا تھا،عہدِ عثمانی وچ ایہ گل محسوس طور اُتے کم ہوگئی سی،حضرت عثمان غنیؓ تاں پہلے ہی توں مال دار شخص سن ،خلیفہ ہونے دے بعد وی انہاں دی سابقہ ہر دو خلفاء دی عدالتاں وچ نمایاں فرق نظر آنا چاہیدا تھا؛چنانچہ اوہ فرق نظر آیا،فاروق اعظمؓ دے آخر زمانے تک فتوحات دا سلسلہ جاری رہیا تے دولت مند وزر خیز علاقے انہاں دے زمانے وچ مسلماناں نے مسخر تے مفتوح کيتے، انہاں دی دولت تاں مسلماناں دے قبضہ وچ آگئی تے آرہی سی،لیکن اوہ اس دولت دے استعمال تے عیش وراحت حاصل کرنے دے طریقےآں توں نا آشنا سن ،حضرت عثمان غنیؓ دے زمانے وچ مسلماناں نے حاصل شدہ دولت توں عیش حاصل کرنا شروع کيتا،مدینہ دے معمولی چھپر محلےآں تے ایواناں دی شکل وچ تبدیل ہونے لگے،لوکاں دے دلاں وچ جائداد حاصل کرنے تے روپیہ جمع رکھنے دا شوق پیدا ہويا، اس شوق دے نال ہی سپہ گری تے مردانگی دا خصوصی جذبہ جو مسلماناں تے عرباں دا امتیازی نشان تھا،کافور ہونے لگا،سپاہیانہ اخلاق دی جگہ اج کل دی اصطلاح دے مطابق رئیسانہ اخلاق پیدا ہونے لگے جنہاں نوں حقیقتاً زمانۂ اخلاق کہنا چاہیدا تے ایہ سب توں وڈی مصیبت تے سب توں وڈی بد نصیبی سی جو مسلماناں اُتے وارد ہوئی۔
صدیق اکبرؓ تے فاروق اعظمؓ دے زمانے تک قریش تے حجازی عرب جس وچ اکثریت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا زمانہ دیکھے ہوئے سی، اک غالب عنصر دی حیثیت توں موجود سن ،وہ سب دے سب اسلام نوں اپنی چیز سمجھدے تے اپنے آپ نوں اسلام دا وارث جاندے سن ،اسلام دے مقابلے وچ قبائلی امتیاز انہاں دے دلاں توں بالکل مٹ گئے سن ،اسلام دے رشتے توں ودھ کے انہاں دے نزدیک کوئی رشتہ نہ سی تے اسلام توں ودھ کے انہاں دے لئی کوئی محبوب چیز نہ سی، فتوحات دے وسیع ہونے تے ممالکِ اسلامیہ دے کثیر ہونے توں مسلماناں دی افواج تے مسلماناں دی جمعیت وچ ایداں دے لوکاں دی تعداد بہت زیادہ ودھ گئی جو حالے چند روز توں اسلام وچ داخل ہوئے سن تے ان دے دلاں وچ اسلامی محبت قبائلی امتیاز تے قومی وخاندانی خصوصیات اُتے غالب نئيں ہونے پائی سی،عہدِ فاروقی دی فتوحات کثیرہ وعظیمہ جنہاں افواج دے ذریعہ ہوئیاں انہاں وچ بنی بکر ،بنی وائل، بنی عبدالقیس،بنی ربیعہ، بنی ازد، بنی کندہ، بنی تمیم، بنی قضاعہ وغیرہم قبیلے دے لوک زیادہ سن ،انہاں نوں لوکاں نے ایرانی صوبےآں ، شامی علاقےآں تے مصر تے فلسطین وغیرہ نوں فتح کيتا تھا،انہاں نوں دے ذریعہ ایرانی ورومی شہنشاہیاں دے پرخچے اُڑے سن ،لیکن انہاں مذکورہ قبیلے وچوں کوئی وی قبیلہ ایسا نہ سی جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی شرفِ صحبت توں فیضیاب ہويا ہو، انہاں وچوں جے کوئی شخص آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا فیض صحبت پائے ہوئے سی، تاں ایداں دے لوکاں دی تعداد الشافہ دا لمعدوم دے حکم وچ سی،ایہ تمام قبیلے جو اسلام دی جرار فوج ثابت ہوئے معصیت سوز ایمان تے مجنونانہ شیفتگی ،اسلام وچ قریشی تے حجازی صحابہ کرامؓ دے مرتبے نوں نئيں پہنچ سکدے سن ،مگر فاروقِ اعظمؓ دی نگاہ اس قدر وسیع تے عمیق سی کہ ہر مسئلہ دی جزئیات تک دا انہاں نوں احاطہ سی ،انہاں نے ایسا نظام قائم کر رکھیا سی تے مہاجر تے انصار دی سیادت دی ایسی حفاظت کيتی کہ انہاں دے عہدِ خلافت وچ ایہ ممکن ہی نہ ہويا کہ کوئی غیر مہاجر یا انصار دی ہمسری دا خیال تک وی لاسکے، تمام مہاجرین وانصار دی حیثیت فاروق اعظمؓ دے زمانہ وچ اک شاہی خاندان تے فاتح قومکيتی سی فاروقِ اعظمؓ نے اک طرف وڈی کوشش تے احتیاط دے نال اپنی فتحمند فوج تے صف شکن وعربی سپا ہیاں دے خصوصی سپاہیانہ تے جوانمردانہ جذبات دے حفاظت تے نگرانی دی حتیٰ کہ شام دے خوش سواد شہراں تے سامانِ عیش رکھنے والی بستیاں وچ یا انہاں دے نیڑے وی عہدِ فاروقیؓ وچ اسلامی فوجاں نوں قیام کرنے دا موقع نئيں دتا جاندا سی، دوسری طرف توں انہاں نے نہایت ہی اعلیٰ تدبر تے انتہائی مآل اندیشی دے نال جلیل القدر تے صاحبِ ِ اقتدار صحابیاں نوں صحبتِ عوام ؛بلکہ صحبتِ عام توں خاص خوبی دے نال بچا کر رکھیا کہ کسی نوں وی محسوس نہ ہونے پایا تے ان جلیل القدر اصحاب کرام دے رعب وعظمت دی اک طرف حفاظت ہوئی دوسری طرف ہمہ وقت انہاں دے گرد مدینہ منورہ وچ نہ صرف ملکِ عرب ؛بلکہ تمام دنیا کےمنتخب تے با اقتدار وصاحبِ اثر جماعت موجود رہندی سی۔
حضرت عثمان غنیؓ دے زمانے وچ ایہ گلاں رفتہ رفتہ اَگڑ پِچھڑ مٹتی گئياں،مذکورہ بالا عربی قبیلے اپنے آپ نوں مہاجرین وانصار قریشی وحجازی لوکاں دا ہمسر ؛بلکہ انہاں توں ودھ کے سمجھنے لگے، صحابہ کرامؓ جو شاہی خاندان دا مرتبہ رکھدے سن دُور دراز صوبےآں وچ منتشر ہوگئے،مدینہ منورہ دی جمعیت درہم برہم ہوگئی تے خود دارالخلافہ قوت دا مرکز نہ رہ سکا،اس کانتیجہ ایہ ہويا کہ نال ہی نال قومی وقبائلی امتیازات تازہ ہونے لگے،ہر اک قبیلے تے ہر اک خاندان دی وکھ وکھ عصبیت قائم ہوگئی،آپس وچ اوہی عہدِ جاہلیت دی رقابتاں زیادہ ہونے لگياں تے اسلامی رشتہ تے دینی اخوت دا اثر قومی وخاندانی امتیازات اُتے فائق نہ رہ سکا،مہاجرین وانصار نو مسلماں دی کثرت دے اندر درخورہونے دی وجہ توں اپنے اقتدوعظمت نوں باقی نہ رکھ سکے۔
حضرت عثمان غنیؓ نرم مزاج سن ،حکومت وانتظام دے باقی رکھنے دے لئی تنہا نرم مزاجی ہی کافی نئيں ہوسکدی ؛بلکہ اس دے لئی طاقت وسختی دے اظہار دی وی ضرورت ہويا کردی اے حضرت عثمان غنیؓ دے زمانے وچ اک طرف تاں مسلماناں دے دلاں وچ مال ودولت تے عیش وراحت جسمانی دی قدر پیدا ہونے لگی، تے دوسری طرف خلیفہ وقت دا رعب واقتدار دلاں سےکم ہونے لگا، اس حالت وچ شہرت پسند تے جاہ طلب لوکاں نوں اپنی اولوالعزمیاں دے اظہار تے اپنے ارادےآں دے پورا کرنے دی کوششاں دا موقع ملنے لگا،قریشیاں تے حجازیاں وچ جو اس قسم دے اولوالعزم لوک سن، انہاں نوں وڈی آسانی دے نال نو مسلم قبیلے دی حمایت تے فتح مند لشکریاں دی اعانت وحمایت حاصل ہونے لگی۔
اسلام توں پیشتر قبیلۂ قریش دوحصےآں وچ منقسم سمجھیا جاندا تھا،اک بنو امیہ،دوسرے بنو ہاشم اگرچہ بنو ہاشم تے بنو امیہ دونے خاندان مل کے تمام قبیلہ قریش نوں پورا نئيں کردے سن ؛بلکہ مثل اس دے تے وی خاندان قریش وچ سن ،لیکن بنو ہاشم تے بنو امیہ چونکہ اک دوسرے دے رقیب تے مخالف سن لہذا باقی خاندان وی انہاں نوں وچ توں کسی نہ کسی دے طرف دار سن ،بنو امیہ دی طاقت تے ان دا اثر ورسوخ ظہورِ اسلام دے نیڑے زمانہ وچ بنو ہاشم توں ودھ گیا تھا،اگرچہ ظہورِ اسلام توں بہت پہلے اوہ بنو ہاشم توں کمزور سن ،جب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم قبیلۂ بنو ہاشم وچ مبعوث ہوئے تاں بنو اُمیہ نے ہی آپ صلی اللہ علیہ وسلم دی تے اسلام دی سب توں زیادہ مخالفت کی،احد تے احزاب دی خطرناک وعظیم الشان لڑائیاں وچ مخالفین اسلام دی فوجاں دا سپہ سالار ابو سفیان سی، جو بنو امیہ توں سی، آخر نتیجہ ایہ ہويا کہ خود ابو سفیان تے بنو امیہ سب اسلام وچ داخل ہوگئے، امویاں تے ہاشمیاں دا فرق تے امتیاز بالکل مٹ گیا، اسلام نے بنو امیہ تے بنو ہاشم دوناں نوں بالکل اک کردتا،نسلی تے قبائلی امتیازات دا ناں ونشان باقی نہ رہیا، حضرت ابوبکر صدیقؓ تے حضرت عمر فاروقؓ دے عہدِ خلافت وچ وی ایہی کیفیت رہی تے سارے دے سارے قبیلے اک ہی رنگ وچ رنگین نظر آندے سن ؛ لیکن حضرت عثمان غنیؓ دے عہدِ خلافت وچ بنو امیہ نوں عہدِ جاہلیت دی رقابتاں فیر یاد آگئياں ، فیر حضرت عثمان غنی چونکہ بنو امیہ سن تے نال ہی انہاں نوں اپنے کنبے دی پرورش تے اپنے رشتہ داراں اُتے احسان کرنے دا زیادہ خیال تھا،لہذا بنو امیہ نوں زیادہ منافع حاصل ہُندے ،ادھر فوجی تے جنگی اولوالعزمیاں دے نال مالی اولوالعزمیاں وی لوکاں دے دلاں وچ پیدا ہونے لگیاں سن، خلیفۂ وقت دے رعب واقتدار دی گرفت وی کم ہوگئی سی،مہاجرین وانصار تے قریشیاں دا اقتدار وی نو مسلم بہادراں دی کثرت دے سبب ہلکا پڑنے لگیا تھا،مدینہ منورہ وچ وی بااثر تے طاقتور لوکاں دی یک دل جمعیت کمزور ہوکے قریباً معدوم ہوچکی سی،لہذا بنوامیہ نے انہاں تمام گلاں توں فائدہ اُٹھانے وچ کمی نئيں کيتی،حضرت عثمان غنیؓ دی نرم مزاجی توں تاں انہاں نے ایہ فائدہ اُٹھا یا کہ مروان بن الحکم نوں انہاں دا میر منشی ہونے دی حالت وچ بنو امیہ دا ایسا حامی تے طرفدار بنادتا کہ اس نے جا تے بے جا ہمہ وقت تے بہر طور بنو امیہ نوں فائدہ پہنچوانے ،اگے ودھانے،طاقتور بنانے وچ مطلق کوتاہی نئيں کيتی۔
جب ملکاں تے صوبےآں دی گور نریاں زیادہ تر بنوامیہ ہی نوں مل گئياں تے تمام ممالکِ اسلامیہ وچ ہر جگہ بنو امیہ ہی حاکم تے صاحبِ اقتدار نظر آنے لگے تاں انہاں نے اپنے اقتدار رفتہ دے واپس لینے یعنی بنو ہاشم دے مقابلہ وچ اپنا مرتبہ بلند قائم کرنے دی کوشش کيتی،اس دا لازمی نتیجہ ایہ سی کہ بنو ہاشم تے دوسرے قبیلے نوں وی بنو امیہ دی انہاں کوششاں دا احساس ہويا،ایہ کہنا کہ خود حضرت عثمان غنیؓ بنو امیہ دی ایسی کوششاں دے متحرک تے خواہش مند سن سراسر بہتان وافترا اے ؛ کیونجے انہاں دے اندر کسی سازش،کسی پالیسی، کسی منافقت دا ناں ونشان تک وی نئيں دسیا جاسکدا، انہاں دی نرم مزاجی درگذر تے رشتہ داراں دے نال نیک سلوک توں پیش آنے دی دو صفتاں نے مل کے بنو امیہ نوں موقع دے دیاکہ اوہ اپنے قومی وخاندانی اقتدار دے قائم کرنے دی تدبیراں وچ مصروف ہاں تے اس طرح عہد جاہلیت دی فراموش شدہ رقابتاں فیر تازہ ہوجاواں، انہاں رقابتاں نوں نتیجہ خیز بنانے دے لئی مال تے دولت دی فراوانی تے عیش وتن آسانی دی خواہش نے تے وی سہارا دتا، اس قسم دیاں گلاں دا وہم تے گمان وی صدیقی وفاروقی عہدِ خلافت وچ کِسے نوں نئيں ہوسکدا سی اس موقع اُتے مجبوراً ایہ کہنا پڑدا اے کہ اگرچہ خاندان والےآں تے رشتہ داراں دے نال احسان کرنا اک خوبی دی گل اے ؛لیکن اس اچھی گل اُتے اک خلیفہ نوں عمل درآمد کرانے دے لئی وڈی ہی احتیاط دی ضرورت اے تے حضرت عثمان غنیؓ توں شاید کماحقہ،احتیاط دے برتنے وچ کمی ہوئی تے مروان بن الحکم اپنے چچا زاد بھائی نوں آخر وقت تک اپنا کاتب یعنی میر منشی تے وزیر ومشیر رکھنا تاں بلاشک احتیاط دے خلاف سی، نہ اس لئی کہ اوہ آپ دا رشتہ دار سی ؛بلکہ اس لئی کہ اوہ اتقا تے روحانیت وچ ناقص تے مرتبہ جلیلہ دا اپنی قابلیت وخصائل دے اعتبار توں اہل تے حقدار نہ سی۔
حضرت عثمان غنیؓ دے خلیفہ ہُندے ہی ایرانی صوبےآں وچ جگہ جگہ بغاوتاں ہوئیاں، مگر اسلامی فوجاں نے باغیاں دی ہر جگہ گوشمالی دی تے تمام بغاو ت زدہ علاقےآں وچ فیر امن تے امان تے اسلامی حکومت قائم کردتی، انہاں بغاوتاں دے فرو کرنے وچ اک ایہ وی فائدہ ہويا کہ ہر باقی صوبہ دے سرحد علاقےآں دی طرف وی توجہ کيتی گئی تے اس طرح بوہت سارے نويں نويں علاقے وی مسلماناں دے قبضہ وچ آگئے،مثلاً جنوبی ایران دی بغاوتاں نوں فرو کرنے دے سلسلے وچ سیستان تے کرمان دے صوبےآں اُتے وی مسلماناں دا قبضہ ہويا،شمالی ومشرقی ایرانی دی بغاوتاں،ترکاں تے چینیاں دی چڑھائیاں دے انسداد دی کوششاں دا نتیجہ ایہ ہويا کہ ہرات ،کابل، بلخ،تے جیحون پار دے علاقےآں اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا ،رومیاں نے مصر تے اسکندریہ اُتے چڑھائیاں کيتياں جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ رومیاں نوں مسلماناں نے شکست دے کے بھگا دتا تے جزیرہ سائپرس تے روڈس اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا،افریقہ دے رومی گور نر نے فوجاں جمع کرکے مصر دی اسلامی فوج نوں دھمکانا چاہیا، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ برقہ طرابلس تک دا علاقہ مسلماناں دے قبضہ وچ آگیا، ايسے طرح ایشیائے کوچک دی رومی فوجاں نے وی ہتھ پیر ہلانے چااے، مسلماناں نے انہاں نوں قرار واقعی سزا دے کے آرمینیہ تے طغلس تک دے علاقہ اُتے قبضہ کرلیا ۔
غرض حضرت عثمان غنی دے زمانے وچ وی بہت کافی تے اہم فتوحات مسلماناں نوں حاصل ہوئیاں تے حدود اسلامیہ دے حدود پہلے توں بہت زیادہ وسیع ہوگئے،ایران وشام تے مصر وغیرہ ملکاں وچ حضرت عثمان غنیؓ دے حکم دے موافق گور نراں نے سڑکاں بنوانے،مدرسے قائم کرنے،تجارت وحرفت تے زراعت نوں فروغ دینے دیاں کوششاں کيتياں، یعنی سلطنت اسلامیہ نے اپنی ظاہری ترقی دے نال ہی مصنوعی ترقی وی کی،لیکن ایہ تمام ترقیات زیادہ تر خلافت عثمانی دے نصف اول یعنی ابتدائی چھ سال وچ ہوئیاں، نصف آخری یعنی چھ سال دے عرصہ وچ اندرونی تے داخلی فسادات دی پیدائش تے نشو ونما ہُندی رہی، اس توں پیشتر دے مسلماناں دا مطمح نظر تے قبلۂ توجہ اشاعتِ اسلام تے شرک شکنی دے سوا تے کچھ نہ تھا،لیکن ہن اوہ توجہ آپس دی مسابقت تے برادر افگنی وچ وی مصروف ہونے لگی،بنو امیہ نےمدینہ منورہ وچ اپنی تعداد تے اثر نوں ودھیا لیا تے اطراف تے جوانب دے صوبےآں تے ملکاں وچ وی انہاں دا اثر روز افزاں ترقی کرنے لگا۔
یہ ضروری نہ سی کہ بنو امیہ دے اس طرزِ عمل نوں دیکھ کے دوسرے مسلمان قبیلے موافقت یا مخالفت وچ بے سوچے سمجھے حصہ لینے لگدے تے قومی جانب داری دی اگ وچ کود پڑدے ؛بلکہ بنو امیہ دی غلط کاریاں نوں محسوس کرنے دے بعد صحابہؓ کرامؓ یعنی مہاجرین وانصار دی محترم جماعت جے سہو لت تے معقولیت دے نال لوکاں نوں سمجھاندی تے اس فتنہ نوں نشو ونما پانے توں پہلے دبا دینے دی کوشش کردی تاں اصحابِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دا اِنّا اثر امت محمدیہ صلی اللہ علیہ وسلم وچ ضرور موجود سی کہ انہاں بزرگاں دی کوشش صدا بصحراثابت نہ ہُندی، بنو امیہ نے اپنا اقتدار ودھانے دیاں کوششاں شروع کيتياں، انہاں دا احساس صحابۂ کرام نوں کچھ عرصہ دے بعد ہويا تے جب احساس ہويا تاں اس وقت توں علاج دیاں کوششاں وی شروع ہوکے کامیاب ہوسکدیاں سن لیکن بد قسمتی تے سوء اتفاق توں امت مسلمہ نوں اک سخت تے شدید ابتلاء وچ مبتلا ہونا پيا، یعنی عین ايسے زمانےماں نہایت چالاک وعقلمند تے صاحب عزم وارادہ یہودی عبداللہ بن سبا اسلام دی تخریب ومخالفت دے لئی آمادہ ومستعد ہوگیا۔
آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عہد مبارک وچ وی منافقاں دے ہتھوں توں مسلماناں نوں بارہیا ابتلا وچ مبتلا ہونا پيا، تے اب عہدِ عثمانی وچ وی اک منافق یہودی مسلماناں دی ایذا رسانی دا باعث ہويا ایہ فیصلہ کرنا دشوار اے کہ عبداللہ بن اُبی زیادہ خطرناک منافق سی یا عبداللہ بن سبا وڈا منافق تھا؛لیکن ایہ ضرور کہیا جاسکدا اے کہ عبداللہ بن اُبی نوں اپنے شرارت آمیز منصوبےآں وچ کامیابی کم حاصل ہوئی تے نامرادی تے ناکامی بیشتر اس دے حصے وچ آئی، لیکن عبداللہ بن سبا اگرچہ خود کوئی ذاتی کامیابی حاصل نہ کرسکا اُتے مسلماناں دی جمعیت نوں اوہ ضرور نقصان عظیم پہنچیا سکا؛کیونجے اس نقصانِ عظیم دے موجبات پہلے توں مرتب تے مہیا ہور اے سن ،عبداللہ بن سبا دی مسلم کش کوششاں دا سب توں زبردست پہلو ایہ سی کہ اس نے بنو امیہ دی مخالفت وچ یک لخت ویکاک تمام عرب قبیلے نوں برانگیختہ تے مشتعل کردتا جس دے لئی اس نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی حمایت تے محبت نوں ذریعہ تے بہانہ بنایا جنہاں قبیلے وچ اس نے مخالفت بنو امیہ تے عداوت عثمانی پیدا کرنی چاہی، ایہ سب دے سب اوہی لوک سن جو اپنی فتوحات اُتے مغرور تے اپنے کارنامے دے مقابلے وچ قریش واہل حجاز نوں خاطر وچ نہ لاندے سن ،لیکن سابق الاسلام نہ سن ؛بلکہ نو مسلماناں وچ انہاں دا شمار تھا،عبداللہ بن سبا نے وڈی آسانی توں بنو امیہ دے سواباقی اہل مدینہ نوں حضرت عثمانؓ دی بد گوئی تے بنو امیہ دی عام شکایت اُتے آمادہ کردتا،فیر اوہ بصرہ کوفہ دمشق وغیرہ فوجی مرکزاں وچ گھُمیا، جتھے سوائے دمشق دے ہر جگہ اسنوں مناسب آب تے ہوا تے موافق سامان میسر ہوئے، دمشق وچ وی اسنوں کم کامیابی نئيں ہوئی کیونجے ایتھے وی اس نے حضرت ابو ذر غفاریؓ والے واقعہ توں خوب فائدہ اُٹھا یا،آخر وچ اوہ مصر پہنچیا تے تمام مرکزی مقاماں دے اندر جتھے اوہ خود سامان فراہم کراآیا تھا،مصر وچ بیٹھے بیٹھے اپنی تحریک نوں ترقی دتی،مصر کواس نے اپنا مرکز اس لئی بنایا کہ ایتھے دا گور نر عبداللہ بن سعد خود مختاری وچ تاں دوسرے گورنراں توں ودھیا ہويا تے وقت نظر وچ دوسرےآں توں کم تے رومیاں وغیرہ دے حملےآں دی روک تھام دے خیال تے افریقہ تے طرابلس وغیرہ دی حفاظت کيتی فکر وچ اندرونی تحریکاں تے داخلی کماں دی طرف زیادہ متوجہ نئيں ہوسکدا سی، ایتھے اسنوں دو تن صحابی ایداں دے مل گئے جو وڈی آسانی توں اس دے ارادےآں دی اعانت وچ شریک تے مصروف ہوگئے۔
اس نے بصرہ وچ حضرت طلحہؓ تے کوفہ وچ حضرت زبیرؓ دی مقبولیت نوں بڑھاہويا دیکھیا ؛لیکن اوہ جاندا سی کہ تمام عالم اسلام وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی مقبو لیت انہاں دونے حضرات توں ودھ جائے گی، لہذا اس نے بصرہ ، کوفہ،دمشق نوں وڈی آسانی توں چھوڑدتا تے مصر وچ بیٹھ کر اپنے کم نوں اس طرح شروع کيتا کہ بصرہ، کوفہ والےآں دی اس مخالفت نوں ترقی دتی جو انہاں نوں بنو امیہ تے حضرت عثمانؓ دے نال پیدا ہوچکی سی،لیکن مصر وچ اس مخالفت دے پیدا کرنے تے اسنوں ترقی دینے دے علاوہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی محبت تے اُنہاں دے مظلوم ہونے،حقدارِ خلافت ہونے، وصی ہونے وغیرہ دے خیالات نوں شائع کيتا، اس اشاعت وچ وی وڈی احتیاط توں کم لیا تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے طرفداراں دی اک زبردست جماعت بنالینے وچ کامیاب ہويا،عبداللہ بن سبا دی انہاں کاروائیاں نے بہت ہی جلد عالم اسلام وچ اک شورش پیدا کردتی، اس شورش دے پیدا ہوجانے دے بعد صحابہ کرام توں اوہ موقع جاندا رہیا کہ اوہ خود بنو امیہ دے راہ راست اُتے رکھنے دے کوشش وچ کامیاب ہُندے ،عبداللہ بن سبا دی شرارتاں وچ غالباً سب توں پلید شرارت ایہ سی کہ اس نے مدینہ منورہ توں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی طرف توں فرضی خطوط نوں کوفہ تے بصرہ تے مصر والےآں دے پاس بھیجوائے تے اس طرح اپنے آپ نوں وی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا ایجنٹ تعین کرانے تے لوکاں نوں دھوکھا دینے وچ خوب کامیاب ہويا،ایہ اس دا ایسا فریب سی کہ اک طرف حضرت عثمان غنیؓ شہید ہوئے تے دوسری طرف اج تک لوک اس غلط فہمی وچ مبتلا نيں کہ نعوذ باللہ حضرت علیؓ دے اشارے تے سازش توں حضرت عثمان غنیؓ شہید کيتے گئے،حالانکہ اس توں زیادہ غلط تے نا درست کوئی دوسری گل نئيں ہوسکدی، اوہ یعنی عبداللہ بن سبا نہ حضرت عثمانؓ دا دوست سی، نہ حضرت علیؓ توں اسنوں کوئی ہمدردی سی اوہ تاں دونے دا یکساں دشمن تے اسلام دی بربادی دا خواہاں سی، اس لئی جتھے اس نے اک طرف حضرت عثمان غنیؓ نوں شہید کرایا،دوسری طرف حضرت علیؓ نوں شریکِ سازش ثابت کرکے انہاں دی عزت وحرمت نوں وی سخت نقصان پہنچیا نا چاہیا۔
حضرت ابوبکرصدیقؓ تے حضرت عمر فاروقؓ دے بعد جے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ منتخب ہُندے تاں ایہ انتخاب عین وقت اُتے تے تر تیب دے اعتبار توں بالکل موزاں تے مناسب سی ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ جے حضرت عمر فاروقؓ دے بعد تختِ خلافت اُتے متمکن ہوجاندے تاں فاروق اعظمؓ تے حضرت علیؓ دی خلافت وچ بے حد مشابہت نظر آندی،اوہی سادگی،اوہی زہد تے تقویٰ، اوہی مال تے دولت توں بے تعلق ہونا ہی خاندانی تے قومی حمایت توں بے تعلق ہونا وغیرہ گلاں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ وچ موجود سن جو حضرت عمرؓ وچ پائی جاندیاں سن تے اس طرح شاید عرصہ دراز تک قومی پاسداری تے خاندانی حمایت دا مسئلہ مسلماناں وچ پیدا نہ ہُندا، حضرت عثمان غنیؓ دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا خلیفہ مقرر ہونا ہی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے عہدِ خلافت دی عام ناکامیاں دا اصل سبب اے جداں کہ آئندہ حالات توں ثابت ہوجائے گا۔
خصائل وخصائص عثمانی
[سودھو]عثمان غنیؓ دی فطرت دی نہایت ہی سلیم وبرد بار ثابت ہوئی سی ، عہد جاہلیت ہی وچ شراب اپنے اُتے حرام کرلئی سی، کدی عہدِ جاہلیت وچ وی زنا دے پاس تک نئيں بھٹکے نہ کدی چوری دی ،عہد جاہلیت وچ وی انہاں دی سخاوت توں لوک ہمیشہ فیض یاب ہُندے رہندے سن ،ہر سال حج نوں جاندے،منیٰ وچ اپنا خیمہ نصب کراندے، جدوں تک حجاج نوں کھانا نہ کھلا لیندے پرت کر اپنے خیمہ وچ نہ آندے تے یہ وسیع دعوت صرف اپنی جیب خاص توں کردے،جیش العسرۃ دا تمام سامان حضرت عثمان غنی نے مہیا فرمایا سی، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اہلبیت نبوی اُتے بارہیا فاقہ دی مصیبت آندی سی اکثر موقعاں اُتے حضرت عثمانؓ ہی واقف ہوکرضروری سامان بھجواندے سن ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بار ہا انہاں دے لئی دعا کيتی اے کہ "اَللّٰھُمَّ اِنِّیْ قَد رَضِیْتُ عَنْ عُثْمَان فَارض عنہ اللھم انی قد رضیت عن عثمان فارض عنہ "(اے اللہ! وچ عثمانؓ توں راضی ہاں تاں وی اس توں راضی ہوجا،اے اللہ ! وچ عثمانؓ توں راضی ہاں تاں وی اس توں راضی ہوجا، اک مرتبہ ایہ دعا آپ صلی اللہ علیہ وسلم شام توں صبح تک منگدے رہے،اک مرتبہ خلافتِ صدیقی وچ سخت قحط پيا، لوکاں نوں کھانا تے غلہ دستیاب نہ ہونے دی سخت تکلیف ہوئی، اک روز خبر مشہور ہوئی کہ حضرت عثمان غنیؓ دے اک ہزار اونٹھ غلہ توں لدے ہوئے آئے نيں، مدینہ دے تاجر فوراً حضرت عثمانؓ دے پاس پہنچے تے کہیا کہ سانوں ڈیوڑھے نفع توں غلہ دے دو یعنی جس قدر تسيں نوں غلہ سو روپے وچ پيا اے ،ہم توں اس دے ڈیڑھ سو روپے لے لو،حضرت عثمان غنیؓ نے کہیا کہ تسيں سب لوک گواہ رہو کہ ميں نے اپنا تمام غلہ فقراء ومساکین مدینہ کودے دتا اے۔
حضرت عبداللہ بن عباسؓ فرماندے نيں کہ ايسے شب ميں نے خواب دیکھیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اک گھوڑے اُتے سوار حُلہ نوری پہنے ہوئے جارہے نيں، وچ دوڑ کر اگے ودھیا تے عرض کيتا: مینوں آپ صلی اللہ علیہ وسلم دی زیارت دا بے حد اشتیاق تھا،آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ مینوں جانے دی جلدی اے، عثمانؓ نے اج اک ہزار اونٹھ غلہ صدقہ دتا اے تے خدائے تعالیٰ نے اسنوں قبول فرما کر جنت وچ اک عروس دے نال عثمان ؓ دا عقد کيتا اے ،اس عقد وچ شریک ہونے جارہیا ہاں،حضرت عثمان غنیؓ جدوں توں ایمان لائے،آخر وقت تک برابر ہر جمعہ نوں اک غلام آزاد کردے رہے، کدی جے کسی جمعہ نوں آزاد نہ کرسکے تاں اگلے جمعہ نوں دو غلام آزاد کيتے،ایام محاصرہ وچ وی جدوں کہ بلوائیاں نے آپ ؓ اُتے پانی تک بند کررکھیا سی آپ ؓ نے غلاماں نوں برابر آزاد کيتا، آپ ؓ نہایت سادہ کھانا کھاندے سن تے سادہ لباس پہندے؛ لیکن مہماناں نوں ہمیشہ نہایت لذیذ تے قیمتی کھانا کھلاندے سن، عہدِ خلافت وچ وی کدی آپ ؓ نے دوسرے لوکاں توں برتری تے فضیلت تلاش نئيں کيتی، سب دے نال بیٹھدے ،سب دی عزت کردے تے کسی توں اپنی تکریم دے خواہاں نہ ہُندے سن ،اک مرتبہ آپ ؓ نے اپنے غلام توں کہیا کہ ميں نے تیرے اُتے زیادتیکيتی سی تاں میرے توں اس دا بدلہ لے لے ،غلام نے آپ ؓ دے کہنے توں آپ ؓ دے کان پکڑے،آپ ؓ نے اُس توں کہیا کہ بھائی خوب زور توں پکڑو کیونجے دنیا دا قصاص آخرت دے بدلے توں بہرحال آسان اے ،قرآن کریم دی اشاعت تے قرآن کریم دی اک قرأت اُتے سب نوں جمع کرنا اُتے مذکور ہوچکيا اے ،مسجدِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دی توسیع دا حال وی اُتے آچکيا اے ،آپ ؓ نے روزیناں دی تقسیم تے وظائف دے دینے دے لئی ایام تے اوقات مقرر فرما رکھے سن، ہر اک کم وقت اُتے تے با قاعدہ کرنے دی آپ نوں عادت سی، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ،حضرت ابو بکر صدیقؓ،حضرت عمر فاروقؓ دے زمانے وچ جمعہ دے دن اذان اس وقت ہُندی سی جدوں امام منبر اُتے جاندا تھا،حضرت عثمان غنیؓ دے زمانے وچ لوکاں دی ==کثرت ہوئی تاں آپ ؓ نے حکم دتا کہ خطبہ دی اذان توں پہلے وی اک اذان ہواکرے؛چنانچہ اس وقت توں لے کے اج تک جمعہ دے دن ایہ اذان دتی جاندی اے۔
بعض ضروری اشارات
[سودھو]جس وقت بلوائیاں نے مدینہ منورہ وچ داخل ہوکے بد تمیزیاں شروع کردتیاں سن اس وقت حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ تعالیٰ عنہا مدینہ توں مکہ دی جانب حج دے لئی روانہ ہوئیاں،حج توں فارغ ہوکے آپ ؓ مدینہ منورہ نوں واپس آرہیاں سن کہ مقام سرف وچ بنی لیث دے اک شخص عبید بن ابی سلمہ نامی دے ذریعہ ایہ خبر سُنی کہ حضرت عثمان غنیؓ نوں بلوائیاں نے شہید کردتا ایہ خبر سن کر آپ ؓ مکہ واپس پرت گئياں۔
جس وقت بلوائیاں نے مدینہ وچ ہجوم کيتا تاں حضرت عمرو بن العاصؓ وی مدینہ وچ موجود سن مگر جدوں انہاں نے ایہ دیکھیا کہ بلوائیاں دی گستاخیاں تے ان دا تسلط ترقی کرکے تمام مدینہ نوں مغلوب کرچکيا اے تے شرفائے مدینہ بلوائیاں دے مقابلے وچ مجبور ہوچکے نيں تاں عمرو بن العاص نے معہ اپنے دونے بیٹےآں عبداللہ تے محمد دے مدینہ توں کوچ کيتا تے فلسطین وچ آکے رہنے لگے، ایتھے تک کہ انہاں دے پاس فلسطین وچ حضرت عثمان غنیؓ دے شہید ہونے دی خبر پہنچی۔
عبداللہ بن سعدؓ گورنر مصر ایہ سُن کر کہ مدینہ منورہ وچ بلوائیاں نے حضرت عثمان غنیؓ دا محاصرہ کے رکھیا اے ،مصر توں مدینہ دی جانب روانہ ہوئے مگر راستے وچ ایہ سُن کر کہ عثمان غنیؓ شہید ہوگئےمصر دی جانب لوٹے تاں معلوم ہويا کہ اوتھے محمد بن ربیعہ نے مصر اُتے قبضہ کرلیا اے ،عبداللہ بن سعدؓ مجبوراً فلسطین وچ مقیم ہوگئے تے فیر دمشق دی طرف چلے گئے۔
قتل عثمان غنیؓ دے وقت مدینہ منورہ وچ علیؓ، طلحہؓ،زبیرؓ تن وڈے تے صاحبِ اثر حضرات موجود سن، انہاں دے علاوہ حضرت عبداللہ بن عمرؓ تے حضرت سعد بن وقاص وغیرہ وی ايسے مرتبہ دے حضرات تشریف رکھدے سن ،مگر بلوائیاں تے باغیاں دے ہتھوں سب دی عزتاں معرض خطر وچ سن، مدینہ دی حکومت تمام وکمال انہاں بلوائیاں دے ہتھ وچ سی اول الذکر ہرسہ اصحاب اگرچہ بلوائیاں دی نگاہ وچ خاص عزت ووقعت وی رکھدے سن ،لیکن انہاں سب نے اپنی اپنی عزتاں دی حفاظت دے خیال توں گھراں دے دروازے بند کرلئےتھے تے سب خانہ نشین ہوئے بیٹھے سن ،کوئی گھر توں باہر نئيں نکلدا سی، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ بعض ضرورتاں توں مدینہ دے باہر وی تشریف لے جاندے سن، تے بعض دا ایہ خیال اے کہ آپ مدینہ توں باہر ايسے غرض توں گئے سن کہ انہاں بلوائیاں دی شرارتاں توں محفوظ رہیاں ؛چنانچہ جدوں حضرت عثمان غنیؓ شہید ہوئے نيں تاں آپ مدینہ توں کئی میل دے فاصلہ اُتے سن ۔
مصر، کوفہ تے بصرہ دے باغیاں نے جدوں توں مدینہ منورہ وچ داخل ہوکے حضرت عثمانؓ نوں گھر توں نکلنے تے مسجد وچ آنے توں روک دتا سی ،اسی روز توں مدینہ منورہ وچ انہاں دی حکومت سی؛ لیکن چونکہ خلیفۂ وقت گو حالتِ محاصرہ ہی وچ کیوں نہ ہو، موجود سن، لہذا بلوائیاں دی ظالمانہ حکومت نوں حکومت دے ناں توں تعبیر نئيں کيتا جاسکدا، لیکن حضرت عثمان غنیؓ دے شہید ہونے دے بعد مدینہ وچ تقریباً اک ہفتہ غافقی بن حرب مکی بلوائیاں دے سردار دی حکومت رہی، اوہی ہر اک حکم جاری رکھدا تے اوہی نمازاں دی امامت کراندا سی، انہاں بلوائیاں وچ بعض لوک مآل اندیش تے سمجھ دار وی سن، انہاں نے اپنے دل وچ سوچیا کہ جے اسيں لوک ايسے طرح قتل عثمان ؓ دے بعد ایتھے توں منتشر ہوگئے تاں ساڈے لئے وی کوئی نیک نتیجہ پیدا نئيں ہوسکدا، اسيں جتھے ہون گے قتل کيتے جاواں گے تے ایہ شورش محض فساد تے بغاوت سمجھی جائے گی، فیر اس طرح وی اسيں جائز احتجاج دا جامہ نئيں پہنا سکن گے،لہذا انہاں نے آپس وچ مشورہ کرکے سب نوں اس گل اُتے آمادہ کيتا کہ ہن کسی نوں جلد خلیفہ منتخب کراؤ تے بغیر خلیفہ منتخب کرائے ہوئے ایتھے واپس ہونے تے جانے دا ناں نہ لو، انہاں نوں ایام شورش دے دوران وچ ایہ اطمینان کرلینے دے بعد کوفہ تے بصرہ توں وی اس تجویز تے قرارداد دے موافق لوک روانہ ہوکے مدینہ پہنچ گئے،عبداللہ بن سبا وی مصر توں روانہ ہويا، تے نہایت غیر مشہور تے غیر معلوم طریقے اُتے مدینہ وچ داخل ہوکے اپنے ایجنٹاں تے دوستاں وچ شامل ہوگیا؛چونکہ بلوائیاں دے اس تمام لشکر وچ سب دے سب ہی ایداں دے لوک نہ سن جو عبداللہ بن سبا دے راز دار ہاں ؛بلکہ بوہت سارے بے وقوف وواقعہ پسند تے دوسرے ارادےآں دے لوک سن ،لہذا عبداللہ بن سبا نے ایتھے آکے خود کوئی سرداری یا نمبر داری دی شان مصلحتاً حاصل نئيں کيتی ؛بلکہ اپنے دوسرے ایجنٹاں ہی دے ذریعہ تمام مجمع نوں متحرک کرکے اپنے حسب منشاء کم لیندا رہیا،ایہ انتخاب خلیفہ دی تجویز وی عبداللہ بن سباکيتی سی ؛چنانچہ ایہ لوک جمع ہوکے حضرت طلحہؓ ،حضرت زبیرؓ، حضرت علیؓ دے پاس وکھ وکھ گئے تے انہاں بزرگاں وچوں ہر اک توں درخواست کيتی کہ آپ خلافت قبول فرمالاں تے ہم توں بیعت لاں،ہراک بزرگ نے خلافت دے قبول کرنے توں انکار کيتا تے یہ مجبور ونامراد ہوکے رہ گئے،آخر عبداللہ بن سبا نے اک تدبیر سجھائی تے مدینہ منورہ وچ انہاں باغیاں تے بلوائیاں نے اک ڈھنڈورا پٹوادتا کہ اہل مدینہ ہی ارباب حل وعقد نيں تے اہل مدینہ ہی ابتدا توں خلیفہ دا انتخاب کردے آئے نيں تے اہل مدینہ ہی دے مشورے تے انتخاب توں منتخب کيتے ہوئے خلیفہ نوں مسلماناں نے ہمیشہ خلیفہ تسلیم کيتا اے ،لہذا اہم اعلان کردے نيں تے اہل مدینہ نوں آگاہ کيتے دیندے نيں کہ تسيں نوں صرف دودن دی مہلت دتی جاندی اے، اس دوران دے عرصہ وچ کوئی خلیفہ منتخب کرلو،ورنہ دو دن دے بعد اسيں علیؓ ،طلحہؓ،زبیرؓ تِناں نوں قتل کردین گے، اس اعلان نوں سُن کر مدینہ والےآں دے ہوش وحواس جاتےرہے اوہ بیتابانہ اپنے اپنے گھراں توں نکل کے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے پاس گئے، ايسے طرح باقی دونے حضرات دے پاس وی مدینہ والےآں دے وفود پہنچے،حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ نے تاں صاف انکار کردتا تے کہیا کہ اسيں خلافت دا بار اپنے کندھےآں اُتے لینانہاں نوں چاہندے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے وی اولاًانکار ہی کيتا سی جدوں لوکاں نے زیادہ اصرار ومنت سماجت دی تاں اوہ رضامندہوگئے، اُنہاں دے رضا مند ہُندے ہی لوک جوق درجوق ٹُٹ پئے،اہل مدینہ نے وی تے بلوائیاں دی جمعیت نے وی انہاں دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔
نام ونسب
[سودھو]علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن ہاشم بن عبد مناف بن قصی بن کلاب بن مرہ بن کعب بن لوئی بن غالب۔
آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ ؓ نوں ابو الحسن تے ابو تراب دی کنیت توں مخاطب فرمایا، آپؓ دی والدہ ماجدہ دا ناں فاطمہ بنت اسد بن ہاشم سی، آپ پہلی ہاشمیہ سن کہ خاندانِ ہاشمیہ وچ منسوب ہوئیاں، اسلام لاواں تے ہجرت فرمائی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچازاد بھائی سن تے داماد وی یعنی حضرت فاطمہ رضی اللہ تعالی عنہا بنت آنحضر صلی اللہ علیہ وسلم دے شوہر سن ،آپؓ میانہ قد ،مائل بہ پستی سن، دوہرا بدن،سرکے بال کسی قدر اُڑے ہوئے،باقی تمام جسم اُتے بال تے لمبی گھنی داڑھی ،گندم گاں سن ۔
=آپؓ دی خصوصیات
[سودھو]حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ سب توں پہلے اسلام لیانے والےآں وچوں سن ،آپ ؓ انہاں لوکاں وچ نيں جنہاں نے قرآن مجید نوں جمع کرکے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خدمت وچ پیش کيتا سی، آپ ؓ بنی ہاشم وچ سب سےپہلے خلیفہ سن، آپ ؓ نے ابتدائے عمر توں کدی بتاں دی پرستش نئيں کيتی، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جدوں مکہ توں مدینہ نوں ہجر ت دی تاں آپ ؓ نوں مکہ وچ اس لئی چھڈ گئے کہ تمام امانتاں لوکاں نوں پہنچاداں،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اس حکم دی تعمیل کرنے دے بعد آپ ؓ وی ہجرت کرکے مدینہ وچ پہنچ گئے،سوائے اک جنگ تبوک دے تے تمام لڑائیاں وچ آپ ؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال شریک ہوئے،جنگ تبوک نوں جاندے وقت آپ ؓ نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینہ دا عامل یعنی قائم مقام بنا گئے سن ،جنگ اُحد وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے جسم مبارک اُتے سولہ زخم آئےتھے،جنگ خیبر وچ آنحضرتﷺ نے جھنڈا آپ دے ہتھ وچ دتا سی تے پہلے توں فرمادتا سی کہ خیبر آپؓ دے ہتھ اُتے فتح ہوئے گا،آپؓ نے خیبر دا دروازہ اپنی پشت اُتے اُٹھالیاتھا،ایہ درواز ہ جدوں بعد وچ لوکاں نے اُٹھا نا چاہیا تاں بوہت سارے آدمیاں دا زور لگےبغیر اپنی جگہ توں نہ ہلا، آپ ؓ نوں اپنا ناں ابو تراب بہت پسند سی، جدوں کوئی شخص آپؓ نوں اس ناں توں پکاردا تاں آپؓ بہت خوش ہُندے سن اس ناں دی ناں وجہ ایہ اے کہ اک روز آپ ؓ گھر توں نکل کے مسجدماں آئے تے اوتھے پڑ کر سورہے،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مسجد وچ تشریف لیائے تے حضرت علیؓ نوں اُٹھایا تاں انہاں دے جسم توں مٹی پونچھدے جاندے سن تے فرماندے جاندے سن کہ ابو تراب اُٹھو۔
آپ دے فضائل
[سودھو]حضرت سعد بن وقاصؓ فرماندے نيں کہ غزوہ تبوک دے موقع اُتے جدوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت علیؓ نوں مدینہ وچ رہنے دا حکم دتا تاں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے کہیا کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم مینوں عورتاں تے بچےآں اُتے خلیفہ بناکر چھڈے جاندے نيں، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ کیہ تسيں اس گل توں خوش نئيں ہُندے کہ وچ تسيں نوں ايسے طرح چھڈ جاندا ہاں جس طرح حضرت موسیٰ علیہ السلام نے حضرت ہارون نوں چھڈیا تھا،ہاں اِنّی گل ضرور اے کہ میرے بعد کوئی نبی نئيں ہوئے گا،جنگِ خیبر وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ کل وچ ایداں دے شخص نوں حکم داں گا جس دے ہتھ اُتے قلعہ فتح ہوئے گا تے جس نے خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نوں خوش کرلیاہے،اگلے روز صبح نوں تمام صحابہ منتظرتھے کہ دیکھو اوہ کونسا خوش قسمت شخص اے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت علیؓ نوں بلوایا تے جھنڈا سپرد کيتا تے قلعہ فتح ہويا،جب آیت مباہلہ نازل ہوئی تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت علیؓ ،فاطمہؓ، حسنؓ تے حسینؓ نوں طلب فرمایا تے کہیا کہ الہی ایہ میرے کنبہ دے لوک نيں، اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ جس کاماں دوست ہاں ا س دے علیؓ وی دوست نيں، فیر فرمایا کہ الہی جو شخص علیؓ نال محبت رکھے تاں وی اس نال محبت رکھ تے جو علیؓ نال دشمنی رکھے تاں وی اس نال دشمنی رکھ، اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ چار آدمی ایداں دے نيں جنہاں نال محبت رکھنے دا مینوں حکم دتا گیا اے ،لوکاں نے عرض کيتا کہ انہاں دا ناں بتادیجئے ،آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا: علیؓ،ابوذرؓ،مقدادؓ، سلمان فارسیؓ۔ابن عمرؓ توں روایت اے کہ جدوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے صحابیاں وچ بھائی چارہ کرایا تاں حضرت علیؓ روندے ہوئے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس آئے تے کہیا کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے ہر اک وچ مواخاۃ قائم کرادتی،لیکن وچ رہ گیا،آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ تسيں دنیا وآخرت وچ میرے بھائی ہو،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک مرتبہ فرمایا کہ وچ علم دا شہر ہاں تاں علیؓ اس دا دروازہ نيں،حضرت عمر رضی اللہ تعالیٰ عنہ دا قول اے کہ اسيں سب وچ حضرت علیؓ زیادہ معاملہ فہم نيں،حضرت عائشہ صدیقہؓ توں حضرت علیؓ دا ذکر آیا تاں انہاں نے فرمایا کہ علیؓ توں زیادہ سنت دا ہن کوئی واقف نئيں رہیا،حضرت عمار بن یاسرؓ توں روایت اے کہ اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ توں فرمایا کہ دو شخص شقی ترین نيں، اک احمر جس نے حضرت صالح دی اونٹنی دی کونچاں کٹاں تے دوسرا اوہ شخص جو تیرے سر اُتے تلوار مار دے تیری داڑھی نوں جسم توں جدا کرے گا۔
آپ ؓ دے قضایا وکلمات
[سودھو]حضرت علیؓ نے فرمایا:خدا دا شکر اے ،دین دے معاملہ وچ میرا دشمن وی میرے توں استفتاء کردا اے ،معاویہؓ نے میرے توں پوچھ بھیجیا اے کہ خنثی مشکل دی میراث وچ کیہ کيتا جائے، ميں نے اسنوں لکھ بھیجیا اے کہ اس دی پیشاب گاہ دی صورت توں میراث دا حکم جاری ہونا چاہیے، یعنی جے پیشاب گاہ مرداں دی مانند ہوئے تاں اس دا حکم مرد دا ہوئے گا تے اگرعورت دی طرح ہوئے تاں عورت کا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ جدوں بصرہ وچ تشریف لے گئے تاں قیس بن عبادہ نے آپ ؓ دی خدمت وچ عرض کيتا کہ بعض لوک کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ ؓ توں وعدہ فرمایا سی کہ میرے بعد تسيں خلیفہ بنائے جاؤ گے، اس معاملہ وچ آپ توں ودھ کے تے کون ثقہ ہوسکدا اے، اسيں آپ توں ہی دریافت کردے نيں کہ ایہ کیہ گل اے ،ایہ سن کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا: ایہ بالکل غلط اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے میرے توں کوئی وعدہ فرمایا سی۔
جے فی الحقیقت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے میرے توں کوئی وعدہ فرمایا سی تاں وچ حضرت ابوبکرؓ تے حضرت عمرؓ نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے منبر اُتے کیوں کھڑا ہونے دیندا تے ان نوں اپنے ہتھ توں قتل نہ کردیندا ،چاہے میرا نال دینے والا اک وی نہ ہُندا،بات ایہ اے کہ جدوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیماری نے طول کھِچیا تاں اک روز مؤذن نے حاضر ہوکے آپ صلی اللہ علیہ وسلم نوں نماز دے واسطے بلايا تاں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ ابو بکرؓ نوں لے جاؤ اوہ میری جگہ نماز پڑھاواں گے،لیکن اُم المومنین عائشہ صدیقہؓ نے آپ صلی اللہ علیہ وسلم نوں اس ارادے توں باز رکھناچاہیا تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں غصہ آیا تے فرمایا کہ تسيں حضرت یوسفؑ دے زمانے دی سی عورتاں ہو،ابوبکرؓ ہی نوں لے جاؤ، جس دن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وفات پائی تاں اساں اپنی جگہ غور کيتاتو اس شخص نوں اپنی دنیا دے لئی وی قبول کرلیا،جس نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ساڈے دین دے واسطے انتخاب فرمایا تھا؛ کیونجے نماز اصل دین اے تے آپ صلی اللہ علیہ وسلم دین دے امیر تے دنیا دے قائم رکھنے والے سن ،پس اساں ابو بکر صدیقؓ نوں مستحق سمجھ کر انہاں توں بیعت کرلئی تے اسی لئے کسی نے وی اختلاف نئيں کيتا تے کسی نے کسی نوں نقصان پہنچانے دا ارادہ نئيں کيتا،نہ کوئی متنفس ابوبکرؓ توں بیزار ہويا،لہذا ميں نے وی حضرت ابوبکرؓ دا حق ادا کيتا، انہاں دی اطاعت کی، انہاں دے لشکر وچ شامل ہوکے انہاں دی طرف توں لڑیا، اوہ جو کچھ مینوں دیندے سن لے لیندا تھا،جتھے کدرے مینوں لڑنے دا حکم دیندے سن لڑدا تھاا ور انہاں دے حکم توں حد شرع لگاندا سی جدوں انہاں دا انتقال ہويا تاں اوہ حضرت عمرؓ نوں اپنا خلیفہ بناگئے ميں نے حضرت عمرؓ دے نال وی اوہی برتاؤ کيتا تے ان دے نال ايسے طرح پیش آیا جس طرح حضرت ابو بکرؓ دے نال پیش آیا سی، جدوں حضرت عمرؓ دا انتقال ہويا تاں ميں نے اپنے دل وچ سوچیا کہ میری پیش قدمی اسلام تے قرابت تے دوسری خصوصیات نوں دیکھدے ہوئے حضرت عمرؓ میری خلافت دا حکم دے جاواں گے ؛لیکن اوہ ڈر ے کہ کدرے ایداں دے شخص نوں انتخاب نہ کر جاواں جس دا انجام چنگا نہ ہوئے ؛چنانچہ انہاں نے اپنے نفس دے نال اپنی اولاد نوں وی خلافت توں محروم کردتا،جے حضرت عمرؓ بخشش وعطا دے اصول اُتے چلدے تاں اپنے بیٹے توں ودھ کے کس نوں مستحق سمجھدے، غرض انتخاب ہن قریش دے ہتھ وچ آیا جنہاں وچوں اک وچ وی سی، جدوں لوک انتخاب دے لئی جمع ہوئے تاں ميں نے خیال کيتا کہ اوہ میرے توں تجاوز نہ کرن گے ، عبدالرحمن بن عوفؓ نے اسيں توں وعدے لئے کہ جو کوئی خلیفہ مقرر کيتا جائے گا اسيں اس دی اطاعت کرن گے فیر انہاں نے عثمان ؓ دا ہتھ پھڑ لیا،اب جو ميں نے غور کيتا تاں معلوم ہويا کہ میرے توں جو وعدہ لیا گیا سی اوہ غیر دی اطاعت دے لئی لیا گیا تھا،لہذا ميں نے عثمانؓ توں بیعت کرلئی تے ان دے نال ميں نے اوہی سلوک کيتا تے ان توں ايسے طرح پیش آیا جس طرح حضرت ابوبکرؓ وحضرت عمرؓ دے نال پیش آیا سی جدوں انہاں دا وی انتقال ہوگیا تاں ميں نے خیال کيتا کہ اوہ لوک تاں گذر گئے جنہاں نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ساڈا امام بنایا سی تے وہ وی گذر گئے جنہاں دے لئی میرے توں وعدہ لیا گیا سی تاں وچ بیعت لینے اُتے آمادہ ہوگیا، چنانچہ اہل حرمین (مکہ ومدینہ) نے تے کوفہ تے بصرہ دے رہنے والےآں نے میرے توں بیعت کرلئی، ہن اس معاملہ خلافت وچ اک ایسا شخص میرا مد مقابل اے جس دی نہ قرابت میری مانند اے نہ علم نہ سبقتِ اسلام، حالانکہ وچ مستحق خلافت ہون۔
اک شخص نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ توں دریافت کيتا کہ آپ ؓ نے اک خطبہ وچ کہیا سی کہ الہی سانوں ویسی ہی صلاحیت عطا فرما ورگی تونے خلفائے راشدین نوں فرمائی سی تاں آپ ؓ دے نزدیک اوہ خلفائے راشدین کون سن ایہ سن کر حضرت علیؓ اکھاں وچ آنسو بھر لیائے تے فرمانے لگے اوہ میرے دوست ابوبکرؓ تے عمرؓ نيں،دونے امام الہدیٰ تے شیخ الاسلام سن، قریش نے بعد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے انہاں دونے دی پیروی دی تے جن لوکاں نے انہاں دی پیروی دی انہاں نے نجات پائی تے جو لوک انہاں دے راستے اُتے پڑگئے اوہی گروہِ خدا نيں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں جھوٹھ توں سخت نفرت سی،اک مرتبہ آپ ؓ کچھ فرما رہے سن کہ اک شخص نے آپ ؓ نوں جھٹلایا،آپ ؓ نے بددعا کيتی اوہ حالے مجلس توں اُٹھنے وی نہ پایا سی کہ اس دی اکھاں جاندی رہیاں۔
اک مرتبہ دو آدمی کھانا کھانے بیٹھے،اک دے پاس پنج روٹیاں سن تے دوسرے دے پاس تین،اِنّے وچ اک آدمی تے آگیا، انہاں دونے نے اسنوں اپنے نال کھانے اُتے بیٹھالیا،جب اوہ تیسرا آدمی کھانا کھا کر چلنے لگیا تاں اس نے اٹھ درھم انہاں دوناں نوں دے کے کہیا کہ جو کچھ ميں نے کھایا اے اس دے عوض وچ سمجھو،اس دے جانے دے بعد انہاں دونے وچ درھماں دی تقسیم دے متعلق جھگڑا ہويا،پنج روٹیاں والے نے دوسرے توں کہیا کہ وچ پنج درھم لاں گا تے تینوں تن ملیاں گے؛ کیونجے تیری روٹیاں تن سن، تن روٹیاں والے نے کہیا: وچ تاں نصف توں کم پرہرگز راضی نہ ہواں گا، یعنی چار درھم لے کے چھوڑاں گا، اس جھگڑے نے ایتھے تک طول کھِچیا کہ اوہ دونے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی خدمت وچ حاضر ہوئے،آپ ؓ نے انہاں دونے دا بیان سن کر تن روٹیاں والے توں کہیا کہ تیری روٹیاں کم سن،تین درھم تینوں زیادہ مل رہے نيں بہتر اے تاں رضا مند ہوجا، اس نے کہیا جدوں تک میری حق رسی نہ ہوئے گی، وچ کِداں راضی ہوسکدا ہاں ،حضرت علیؓ نے فرمایا کہ فیر تیرے حصہ وچ صرف اک درھم آئے گا تے تیرے ساتھی دے حصے وچ ست درھم آئیاں گے، ایہ سن کر اسنوں بہت ہی تعجب ہويا،اس نے کہیا کہ آپ ؓ وی عجیب قسم دا انصاف کررہے نيں،ذرا مینوں سمجھیا دیجئے کہ میرے حصہ وچ اک ہور اس دے حصہ وچ ست کس طرح آندے نيں؟ حضرت علیؓ نے فرمایا: سُنو: کل اٹھ روٹیاں سن تے تسيں تن آدمی سن چونکہ ایہ مساوی طور اُتے تقسیم نئيں ہوسکتاں لہذا ہر اک روٹی دے تن ٹکڑے قرار دے کے کل چوبیس ٹکڑے سمجھو، ایہ تاں معلوم نئيں ہوسکدا کہ کس نے کم کھایا تے کس نے زیادہ، لہذا ایہی فرض کرنا پئے گا کہ تِناں نے برابر کھانا کھایا تے ہر اک شخص نے اٹھ اٹھ ٹکڑے کھائے،تیری تن روٹیاں دے نو ٹکڑےآں وچوں اک اس تیسرے شخص نے کھایا تے اٹھ تیرے حصہ وچ آئے تے تیرے ساتھی دی پنج روٹیاں دے پندرہ ٹکڑےآں وچوں ست اس تیسرے شخص نے کھائے تے اٹھ تیرے ساتھی دے حصہ وچ آئے؛چونکہ تیرا اک ٹکڑا تے تیرے ساتھی دے ست ٹکڑے کھا کر اس نے اٹھ درھم دتے نيں،لہذا اک درھم تیرا اے، تے ست درھم تیرے ساتھی دے ،ایہ سن کر اس نے کہیا ہاں ہن وچ راضی ہُندا ہاں،اک مرتبہ اک شخص نے آپ ؓ دے ایتھے شکایت کیتی کہ فلاں شخص ایہ کہندا اے کہ اس نے خواب وچ میری ماں توں جماع کيتا اے ،آپ ؓ نے فرمایا: اس خواب بیان کرنے والے نوں دُھپ وچ کھڑا کرکے اس دے سایہ دے کوڑے لگاؤ۔
آپ ؓ دے اقوالِ حکمیہ
[سودھو]آپ ؓ نے فرمایا:لوگو!اپنی زبان تے جسم توں خلاملا تے اپنے اعمال وقلوب توں جُدائی پیدا کرو،قیامت وچ آدمی نوں ايسے دا بدلہ ملے گا جو کچھ کرجائے گا تے ان ہی دے نال انہاں دا حشر ہوئے گا جس توں انال محبت ہوئے گی، قبولِ عمل وچ اہتمام بلیغ کرو؛ کیونجے کوئی عمل بغیر تقویٰ تے خلوص دے قابلِ قبول نئيں اے، اے عالمِ قرآن عاملِ قرآن وی بن ،عالم اوہی اے جس نے پڑھ کر اس اُتے عمل کيتا تے اپنے علم وعمل وچ موافقت پیدا کی،اک زمانہ ایسا آنے والا اے کہ عالماں دے علم وعمل وچ سخت اختلاف ہوئے گا، اوہ لوک حلقے بنھ کر بیٹھاں گے تے اک دوسرے اُتے فخر ومباہات کرن گے ؛حتیٰ کہ کوئی شخص انہاں دے پاس آبیٹھے گا تاں اسنوں وکھ بیٹھنے دا حکم دین گے،یادرکھو کہ اعمال حلقہ ومجلس نال تعلق نئيں رکھدے ؛بلکہ ذاتِ الہیٰ توں ۔حُسن خلق آدمی دا جوہر، عقل اس دی مدد گار تے ادب انسان دی میراث اے ،وحشت غرور توں وی بدتر چیز اے ،اک شخص نے حضرت علیؓ دی خدمت وچ حاضر ہوکے عرض کيتا کہ مینوں مسئلہ تقدیر سمجھیا دیجئے آپ ؓ نے فرمایا کہ اندھیرا راستہ اے نہ پوچھ،اس نے فیر اوہی عرض کيتا،آپ ؓ نے فرمایا کہ اوہ بحرعمیق اے اس وچ غوطہ مارنے دی کوشش نہ کر،اس نے فیر اوہی عرض کيتا، آپ ؓ نے فرمایا: ایہ خدا دا بھید اے تیرے توں پوشیدہ رکھیا گیا اے ؛ کیوں اس دی تفتیش کردا اے ،اس نے فیر اصرار کيتا تاں آپ ؓ نے فرمایا کہ چنگا ایہ بتا کہ خدائے تعالیٰ نے تینوں اپنی مرضی دے موافق بنایا اے یا تیری فرمائش دے موافق اس نے کہیا: خدانے اپنی مرضی دے موافق بنایا اے ،آپ ؓ نے فرمایا کہ بس فیر جدوں اوہ چاہے،تینوں استعمال کرے تینوں اس وچ کیہ چارہ اے ،ہر مصیبت دی اک انتہا ہُندی اے تے جب کسی اُتے مصیبت آندی اے تاں اوہ اپنی انتہا تک پہنچ کے رہندی اے ،عاقل نوں چاہیدا کہ مصیبت وچ گرفتار ہوئے تاں بھٹکتا نہ پھرے تے اس دے دفع دی تدبیراں نہ کرے کیونجے تے زحمت ہُندی اے ،مانگنے اُتے کسی نوں کچھ دینا توبخشش اے تے بغیر منگے دینا سخاوت ،عبادت وچ سُستی دا پیدا ہونا، معیشت وچ تنگی واقع ہونا،لذتاں وچ کمی دا آجانا گناہ دی سزا اے ،حضرت امام حسنؓ نوں آپؓ نے آخری بار نصیحت کيتی کہ سب توں وڈی تونگری عقل اے، تے سب توں زیادہ مفلسی حماقت اے ،سخت ترین وحشت غرور اے تے سب توں وڈا کرم حسن خلق اے ،احمق دی صحبت توں پرہیز کرو،وہ چاہندا تاں اے کہ توانوں نفع پہنچائے لیکن نقصان پہنچاندا اے ،جھوٹھے توں پرہیز کرو کیونجے اوہ نیڑے ترین نوں بعید تے بعید ترین نوں نیڑے کردیندا اے بخیل توں وی پرہیز کرو کیونجے اوہ تسيں توں اوہ چیز چھڑادے گا جس دی تسيں نوں سخت احتیاج اے ،فاجر کےپاس وی نہ بیٹھو کیونجے اوہ توانوں کوڑیاں دے بدلے بیچ ڈالے گا،پنج گلاں یاد رکھو نہ کسی شخص نوں سوائے گناہ دے تے کسی چیز توں نہ ڈرنا چاہیدا ،سوائے خدا دے تے کسی آدمی توں اُمید نہ رکھنی چاہیدا،جو شخص کوئی چیز نہ جاندا ہوئے اس دے سیکھنے وچ کدی شرم نہ کرے،کسی عالم توں جدوں کوئی ایسی گل پوچھی جائے جس نوں اوہ نہ جاندا ہوئے تاں اسنوں بلا دریغ کہہ دینا چاہیدا کہ خدا بہتر جاندا اے ،صبر تے ایمان وچ اوہی نسبت اے جو سر تے جسم وچ جدوں صبر جاندا رہے تاں سمجھو ایمان جاندا رہیا، جدوں سرہی جاندا رہیا تاں جسم کِداں بچ سکدا اے ،فقیہ اس شخص نوں کہنا چاہیدا جو لوکاں نوں خدا توں نا اُمید نہ کرے تے گناہاں دی رخصت نہ دے تے خدا دے عذاب توں بے خوف نہ کردے،قرآن شریف توں اعراض کراکر کسی تے طرف مائل نہ کردے، انار نوں اس پتلی سی جھلی دے نال کھانا چاہیدا جو داناں کےسا تھ ہُندی اے کیونجے اوہ معدہ وچ جاکے غذا نوں پکادیندی اے ،اک زمانہ ایسا آنے والا اے کہ مومن ادنٰی غلام توں وی زیادہ ذلیل ہوئے گا۔
بیعت خلافت
[سودھو]حضرت عثمان غنیؓ دی شہادت دے اک ہفتہ بعد ۲۵ ذی الحجہ ۳۵ھ نوں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے ہتھ اُتے مدینہ منورہ وچ بیعت عام ہوئی ،شہادتِ عثمانی دے بعد مدینہ منورہ وچ قاتلین عثمانؓ دا ہی زور تھا،انہاں نے اول اہل مدینہ نوں ڈریا دھمکا کر انتخابِ خلیفہ دے کم اُتے آمادہ کيتا،بلوائیاں وچ زیادہ تعداد حضرت علیؓ دی جانب مائل سی اہل مدینہ دی وی حضرت علیؓ دے متعلق کثرت آرا سی،لوک جدوں حضرت علیؓ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے بیعت دے لئی عرض کيتا تاں آپ ؓ نے فرمایا کہ تسيں لوک تاں مینوں خلیفہ انتخاب کردے ہوئے ؛لیکن تسيں لوکاں دے انتخاب کرنے توں کيتا ہُندا اے جدوں تک کہ اصحاب بدر مینوں خلیفہ تسلیم نہ کرن، ایہ سن کر لوک اصحاب بدر دی طرف گئے تے جتھے تک ممکن ہويا انہاں نوں جمع کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی خدمت وچ لائے،سب توں پہلے مالک اشتر نے بیعت کيتی اس دے بعد تے لوکاں نے ہتھ بڑھائے۔
حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ طلحہؓ تے زبیرؓ دی نیت وی معلوم ہونی چاہیے ؛چنانچہ مالک اشتر طلحہؓ دی جانب تے حکیم بن جبلہ زبیرؓ دی جانب روانہ ہوئے تے دونے حضرات نوں زبردستی پھڑ کر حضرت علیؓ دے سامنے لائے،حضرت علیؓ نے انہاں دونے حضرات توں فرمایا کہ آپ وچوں جو شخص خلافت دا خواہش مند ہو،ماں اس دے ہتھ اُتے بیعت کرنے دے لئی تیار ہاں، انہاں دونے نے انکار کيتا،فیر انہاں دونے سےکہیا گیا کہ جے تسيں خود خلیفہ بننا نئيں چاہندے ہوئے تاں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے ہتھ اُتے بیعت کرو، ایہ دونے کچھ سوچنے لگے تاں مالک اشتر نے تلوار کھچ کر حضرت طلحہؓ توں کہیا کہ حالے آپ دا قصہ پاک کردتا جائے گا،حضرت طلحہؓ نے ایہ حالات دیکھ کے حضرت علیؓ توں کہیا کہ وچ اس شرط اُتے بیعت کردا ہاں کہ آپ کتاب اللہ تے سنت رسول اللہ دے مطابق حکم داں تے حدودِ شرعی جاری کرن یعنی قاتلانِ عثمانؓ توں قصاص لاں،حضرت علیؓ نے انہاں گلاں دا اقرار کيتا،حضرت طلحہؓ نے بیعت دے لئی اپنا ہتھ ودھایا جو کٹا ہويا تھا( جنگ احد وچ انہاں دا ہتھ زخماں دی کثرت توں بیکار ہوگیا سی) بعض لوکاں نے اس مجلس وچ سب توں پہلے حضرت طلحہ ؓ دے کٹے ہوئے ہتھ دا بیعت دے لئی بڑھدے ہوئے دیکھ کے بد فالی سمجھی،اس دے بعد حضرت زبیرؓ دے نال وی ایہی واقعہ پیش آیا تے انہاں نے وی حضرت طلحہؓ والی شرطاں پیش کرکے بیعت کيتی،حضرت سعد بن ابی وقاص توں وی بیعت دے لئی کہیا گیا ،انہاں نے اپنا دروازہ بند کرلیا تے کہیا کہ جدوں سب لوک بیعت کرلاں گے اس دے بعد وچ وی بیعت کراں گا تے اس گل دا وی وعدہ کيتا کہ میری طرف توں کسی قسم دا اندیشہ نہ کرو، انہاں نوں حضرت علیؓ نے انہاں دے حال اُتے چھوڑدتا، حضرت عبداللہ بن عمرؓ نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ دی طرح بیعت وچ تامل کيتا، انہاں توں لوکاں نے ضامن طلب کيتا۔
مالک اشتر نے تلوار کڈ کے کہیا کہ انہاں نوں قتل کيتے دیندا ہاں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے مالک اشتر نوں روکیا تے کہیا کہ عبداللہ بن عمرؓ دا ضامن وچ ہاں،اس دے بعد حضرت عبداللہ بن عمرؓ عمرے دے ارادے توں مکہ دی جانب روانہ ہوگئے،اس دا حال حضرت علیؓ نوں معلوم ہويا تے لوکاں نے اُنہاں توں کہیا کہ اوہ آپ دے خلاف ارادے لے کے روانہ ہوئے نيں ،حضرت علیؓ نے فوراً انہاں دی گرفتاری دے لئی لوکاں نوں روا کرنا چاہیا، اِنّے وچ حضرت علیؓ دی صاحبزادی ام کلثومؓ جو حضرت عمر فاروقؓ دی زوجہ سن آئیاں تے انہاں نے حضرت علیؓ نوں یقین دلایا کہ عبداللہ بن عمرؓ آپ ؓ دے خلاف کوئی حرکت نئيں کرن گے، اوہ صرف عمرہ ادا کرنے دے لئی روانہ ہوئے نيں،تب حضرت علیؓ نوں اطمینان ہويا، انہاں دے علاوہ محمد بن مسلم، اسامہ بن زیدؓ، حسان بن ثابتؓ، کعب بن مالکؓ، ابو سعید خدریؓ، نعمان بن بشیرؓ، زید بن ثابتؓ، حضرت مغیرہ بن شعبہؓ، عبداللہ بن سلام وغیرہ جلیل القدر حضرات نے وی بیعت نئيں کيتی بوہت سارے لوک،بالخصوص بنوامیہ بیعت وچ شامل نہ ہونے دے لئی مدینہ توں شام دی طرف فوراً روانہ ہوگئے،بعض حضرات ايسے غرض توں مکہ دی طرف چل دتے جو صحابہ مدینہ منورہ وچ موجود سن تے فیر وی انہاں نے بیعت نئيں کيتی انہاں نوں حضرت علیؓ نے طلب کرکے وجہ پوچھی تاں انہاں نے صاف جواب دتا کہ حالے مسلماناں وچ خونریزی دے اسباب موجود نيں تے فتنہ دا بکلی انسداد نئيں ہويا اس لئی اسيں حالے رکے ہوئے نيں تے بالکل غیر جانب دار رہنا چاہندے نيں۔
اس دے بعد حضرت علیؓ نے مروان بن الحکم نوں طلب کيتا مگر اس دا کدرے پتہ نہ چلا،حضرت نائلہ زوجۂ حضرت عثمانؓ توں قاتلاں دا ناں دریافت کيتا تاں انہاں نے دو شخص دا صرف حلیہ دسیا تے ناں نہ بتاسکن،محمد بن ابی بکرؓ دی نسبت انہاں توں پُچھیا کہ ایہ وی قاتلاں وچ نيں تاں انہاں نے کہیا کہ حضرت عثمانؓ دے قتل ہونے توں پہلے ایہ دروازے توں باہر واپس جاچکے سن ،بنو امیہ دے بعض افراد زوجۂ عثمانؓ حضرت نائلہ ؓ دی کٹی ہوئی انگلیاں تے خون آلود کرتہ لے کے ملکِ شام دی طرف حضرت معاویہؓ بن ابی سفیان دے پاس گئے۔
خلافت دا دوسرا دن
[سودھو]حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ دونے اگلے دن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا کہ اساں تاں بیعت ايسے شرط اُتے دی اے کہ آپ ؓ قاتلینِ عثمانؓ توں قصاص لوؤ گے، جے آپ نے قصاص لینے وچ تامل فرمایا تاں ساڈی بیعت فسخ ہوجائے گی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ میں قاتلین عثمانؓ توں ضرور قصاص لاواں گا، تے حضرت عثمانؓ دے معاملہ وچ پورا پورا انصاف کراں گا،لیکن حالے تک بلوائیاں دا زور اے تے امر خلافت پورے طور اُتے مستحکم نئيں ہويا اے، میں اطمینان وسہولت حاصل ہونے اُتے اس طرف توجہ کراں گا، فی الحال اس معاملہ وچ کچھ نئيں کيتا جاسکدا، ایہ دونے صاحب حضرت علیؓ دی گفتگو سُن کر تے اُٹھ کر اپنے اپنے گھراں نوں چلے آئے،لیکن لوکاں وچ اس دے متعلق سرگوشیاں تے چہ میگوئیاں شروع ہوگئياں،قاتلین عثمانؓ تے بلوائیاں نوں تاں ایہ فکر ہوئی کہ جے قصاص لیا گیا تاں فیر ساڈی خیر نئيں اے تے ان لوکاں نوں جو حضرت عثمانؓ نوں مظلوم سمجھدے سن تے بلوائیاں توں سخت نفرت رکھدے سن، انہاں نوں اس گل دا یقین ہويا کہ ایہ لوک جنہاں نے حضرت عثمانؓ نوں ظالمانہ طور اُتے شہید کيتا اے، اپنے کیفرکردار نوں نہ پہنچیاں گے تے مزے توں فاتحانہ گلچھرے اُڑاندے ہوئے پھراں گے،اس قسم دے خیالات دا لوکاں دے دلاں وچ پیدا ہونا حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی خلافت دے لئی مضر سی، مگر انہاں دے پاس اس دے لئی کوئی چارہ کار وی نہ سی تے وہ حالات موجود وچ جدوں کہ پہلے ہی توں نظام حکومت درہم ہوکے دراالخلافت دی ہوا بگڑ چکی سی، کچھ وی نہ کرسکدے سن ۔
بلوائیاں دی سرتابی
[سودھو]بیعت خلافت دے تیسرے دن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حکم دتا کہ کوفہ تے بصرہ ومصر وغیرہ ملکاں تے دوسرے صوبےآں توں آئے ہوئے تمام اعراب واپس چلے جان، اس حکم نوں سن کر عبداللہ بن سبا تے اس دی جماعت دے لوکاں نے واپس جانے تے مدینہ نوں خالی کرنے توں انکار کيتا تے اکثر بلوائیاں نے انہاں دا اس انکار وچ نال دتا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی خلافت دی ایہ حقیقتاً سب توں پہلے بد فالی سی کہ انہاں دے حکم نوں انہاں نوں لوکاں نے مننے توں انکار کيتا جو بظاہر اپنے آپ نوں اُنہاں دا وڈا فدائی تے شیدائی ظاہر کردے سن اس دے بعد حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتا کہ آپ ؓ سانوں بصرہ وکوفہ دی طرف بھیج دیجئے اوتھے دے لوکاں نوں چونکہ اسيں توں اک گونہ عقیدت اے لہذا اسيں اوتھے جاکے لوکاں دے منتشر خیالات نوں یک سو کردین گے،حضرت علیؓ نوں شبہ ہويا تے انہاں انہاں دونے صاحباں نوں مدینہ توں باہر جانے دی ممانعت کردتی۔
مغیرہؓ وابن عباسؓ دا مفید مشورہ
[سودھو]حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنی خلافت دے تیسرے چوتھے ہی دن حضرت عثمانؓ دے زمانے دے تمام عاملاں تے والیاں دی معزولی دا فرمان لکھوایا تے ان والیاں تے عاملاں دی جگہ دوسرے لوکاں دا تقرر فرمایا،ایہ سُن کر حضرت مغیرہ بن شعبہؓ جو وڈے مدبر ودور اندیش تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے قریبی رشتہ دار سن ،حضرت علیؓ دے پاس آئے تے کہیا کہ آپ نے طلحہؓ وزبیرؓ تے دوسرے قریش نوں جو مدینہ توں باہر جانے دی ممانعت کردتی اے تے ان نوں روک لیا اے ،اس دا اثر ایہ ہوئے گا کہ تمام قریش آپ ؓ دی خلافت نوں اپنے لئے باعث تکلیف سمجھاں گے تے ان نوں آپ دے نال ہمدردی نہ رہے گی، دوسرے آپؓ نے عہد عثمانی دے عاملاں نوں معزول کرنے وچ چھیندی توں کم لیا اے مناسب ایہ اے کہ آپ ؓ ہن وی اپنے روانہ کيتے ہوئے عاملاں نوں واپس بلوالیاں تے انہاں نوں عاملاں نوں اپنے اپنے علاقےآں وچ مامور رہنے داں تے ان توں صرف بیعت واطاعت دا مطالبہ کرن۔
حضرت علیؓ نے مغیرہؓ دی اس گفتگو نوں سُن کر اس دے تسلیم کرنے توں صاف انکار کردتا،اگلے دن جدوں مغیرہؓ دے برادر عمزاد تے حضرت عبداللہ بن عباسؓ وی حضزت علیؓ دی خدمت وچ موجود سن آئے تے عندالتذکرہ انہاں نے اپنی پہلی رائے دے خلاف حضرت علیؓ دی خدمت وچ عرض کيتا کہ آپ ؓ نوں عُمال عثمانؓ دے معزول کرنے وچ بہت چھیندی توں کم لینا چاہیدا، جدوں مغیرہؓ اس مجلس توں اُٹھ کر چلے گئے تاں حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے حضرت علیؓ توں کہیا کہ مغیرہؓ نے کل آپ نوں نصیحت کيتی سی تے اج دھوکھا دتا اے ،حضرت علیؓ نے کہیا کہ فیر آپ دی رائے کيتا اے ،عبداللہ بن عباس ؓ نے کہیا کہ مناسب تاں ایہ سی کہ شہادت عثمانؓ دے وقت آپ مکہ توں چلے جاندے ؛لیکن ہن مناسب ایہی اے کہ عمال عثمانؓ نوں بحال رکھو،ایتھے تک کہ آپ دی خلافت نوں استقلال واستحکام حاصل ہوجائے تے جے آپ ؓ نے عمال عثمانؓ دے تبدیل کرنے تے معزول کرنے وچ جلدی دی تاں بنو امیہ لوکاں نوں دھوکھا دین گے کہ اسيں قاتلین عثمانؓ توں قصاص طلب کردے نيں جداں کہ اہلِ مدینہ وی کہہ رہے نيں،اسی طرح لوک انہاں دے شریک ہوجاواں گے تے آپ دی خلافت دا شیرازہ درہم برہم ہوکے کمزور ہوجائے گا۔
یہ سن کر حضرت علیؓ نے فرمایا کہ وچ معاویہؓ نوں صرف تلوار دے ذریعہ سیدھا کراں گا ،کوئی رعایت نہ رکھاں گا،ابن عباسؓ نے کہیا کہ آپ اک بہادر شخص ضرور نيں لیکن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے: الحرب خدعۃ جے آپ میرے کہنے اُتے عمل کرن تاں وچ آپ نوں ایسی تدبیر بتاواں کہ بنو امیہ سوچدے ہی رہ جاواں تے ان توں کچھ نہ بن پئے،حضرت علیؓ نے فرمایا کہ مجھ وچ نہ تاں تواڈی خصلتاں نيں نہ معاویہؓ دی سی، حضرت ابن عباسؓ نے کہیا کہ میرے نزدیک مناسب ایہ اے کہ تسيں اپنا مال واسباب لے کے ینبوع چلے جاؤ تے اوتھے دروازہ بند کرکے بیٹھ جاؤ،عرب لوک خوب سرگرداں وپریشان ہون گے ؛لیکن آپ دے سوا کسی نوں لائق امارت نہ پاواں گے تے جے تسيں انہاں لوکاں یعنی قاتلین عثمانؓ دے نال اٹھو گے تاں لوک تسيں اُتے خونِ عثمان دا الزام لگاواں گے،حضرت علیؓ نے کہیا کہ تواڈی گل اُتے عمل کرنا مناسب نئيں سمجھدا؛بلکہ تسيں نوں میری گل اُتے عمل کرنا چاہیدا ،حضرت ابن عباسؓ نے کہیا بے شک میرے لئے ایہی مناسب اے کہ آپ ؓ دے احکام دی تعمیل کراں، حضرت علیؓ نے فرمایا کہ تسيں نوں بجائے معاویہؓ دے شام دا والی بناکر بھیجنا چاہندا ہون، حضرت ابن عباسؓ نے کہیا کہ معاویہؓ حضرت عثمانؓ دا اک جدی بھائی اے تے مینوں آپ دے نال تعلق تے قرابت اے ،وہ مینوں شام دے ملک وچ داخل ہُندے ہی قتل کرڈالے گا یا قید کردے گا،مناسب ایہی اے کہ معاویہؓ توں خط وکتابت کيتی جائے تے کسی طرح بیعت لے لی جائے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس گل دے مننے توں انکار فرمادتا ،مغیرہ بن شعبہؓ نے دیکھیا کہ حضرت علیؓ نے انہاں دے مشورہ اُتے عمل نئيں کيتا تے حضرت ابن عباسؓ دے مشورہ نوں وی رد کردتا تاں اوہ ناراض ہوکے مدینہ منورہ توں مکہ معظمہ دی طرف چلے گئے۔
عُمال دا عزل ونصب
[سودھو]حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنی خلافت دے تیسرے چوتھے ہی دن حضرت عثمانؓ دے زمانے دے تمام عاملاں تے والیاں دی معزولی دا فرمان لکھوایا تے ان والیاں تے عاملاں دی جگہ دوسرے لوکاں دا تقرر فرمایا،ایہ سُن کر حضرت مغیرہ بن شعبہؓ جو وڈے مدبر ودور اندیش تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے قریبی رشتہ دار سن ،حضرت علیؓ دے پاس آئے تے کہیا کہ آپ نے طلحہؓ وزبیرؓ تے دوسرے قریش نوں جو مدینہ توں باہر جانے دی ممانعت کردتی اے تے ان نوں روک لیا اے ،اس دا اثر ایہ ہوئے گا کہ تمام قریش آپ ؓ دی خلافت نوں اپنے لئے باعث تکلیف سمجھاں گے تے ان نوں آپ دے نال ہمدردی نہ رہے گی، دوسرے آپؓ نے عہد عثمانی دے عاملاں نوں معزول کرنے وچ چھیندی توں کم لیا اے مناسب ایہ اے کہ آپ ؓ ہن وی اپنے روانہ کيتے ہوئے عاملاں نوں واپس بلوالیاں تے انہاں نوں عاملاں نوں اپنے اپنے علاقےآں وچ مامور رہنے داں تے ان توں صرف بیعت واطاعت دا مطالبہ کرن۔
حضرت علیؓ نے مغیرہؓ دی اس گفتگو نوں سُن کر اس دے تسلیم کرنے توں صاف انکار کردتا،اگلے دن جدوں مغیرہؓ دے برادر عمزاد تے حضرت عبداللہ بن عباسؓ وی حضزت علیؓ دی خدمت وچ موجود سن آئے تے عندالتذکرہ انہاں نے اپنی پہلی رائے دے خلاف حضرت علیؓ دی خدمت وچ عرض کيتا کہ آپ ؓ نوں عُمال عثمانؓ دے معزول کرنے وچ بہت چھیندی توں کم لینا چاہیدا، جدوں مغیرہؓ اس مجلس توں اُٹھ کر چلے گئے تاں حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے حضرت علیؓ توں کہیا کہ مغیرہؓ نے کل آپ نوں نصیحت کيتی سی تے اج دھوکھا دتا اے ،حضرت علیؓ نے کہیا کہ فیر آپ دی رائے کيتا اے ،عبداللہ بن عباس ؓ نے کہیا کہ مناسب تاں ایہ سی کہ شہادت عثمانؓ دے وقت آپ مکہ توں چلے جاندے ؛لیکن ہن مناسب ایہی اے کہ عمال عثمانؓ نوں بحال رکھو،ایتھے تک کہ آپ دی خلافت نوں استقلال واستحکام حاصل ہوجائے تے جے آپ ؓ نے عمال عثمانؓ دے تبدیل کرنے تے معزول کرنے وچ جلدی دی تاں بنو امیہ لوکاں نوں دھوکھا دین گے کہ اسيں قاتلین عثمانؓ توں قصاص طلب کردے نيں جداں کہ اہلِ مدینہ وی کہہ رہے نيں،اسی طرح لوک انہاں دے شریک ہوجاواں گے تے آپ دی خلافت دا شیرازہ درہم برہم ہوکے کمزور ہوجائے گا۔
یہ سن کر حضرت علیؓ نے فرمایا کہ وچ معاویہؓ نوں صرف تلوار دے ذریعہ سیدھا کراں گا ،کوئی رعایت نہ رکھاں گا،ابن عباسؓ نے کہیا کہ آپ اک بہادر شخص ضرور نيں لیکن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے: الحرب خدعۃ جے آپ میرے کہنے اُتے عمل کرن تاں وچ آپ نوں ایسی تدبیر بتاواں کہ بنو امیہ سوچدے ہی رہ جاواں تے ان توں کچھ نہ بن پئے،حضرت علیؓ نے فرمایا کہ مجھ وچ نہ تاں تواڈی خصلتاں نيں نہ معاویہؓ دی سی، حضرت ابن عباسؓ نے کہیا کہ میرے نزدیک مناسب ایہ اے کہ تسيں اپنا مال واسباب لے کے ینبوع چلے جاؤ تے اوتھے دروازہ بند کرکے بیٹھ جاؤ،عرب لوک خوب سرگرداں وپریشان ہون گے ؛لیکن آپ دے سوا کسی نوں لائق امارت نہ پاواں گے تے جے تسيں انہاں لوکاں یعنی قاتلین عثمانؓ دے نال اٹھو گے تاں لوک تسيں اُتے خونِ عثمان دا الزام لگاواں گے،حضرت علیؓ نے کہیا کہ تواڈی گل اُتے عمل کرنا مناسب نئيں سمجھدا؛بلکہ تسيں نوں میری گل اُتے عمل کرنا چاہیدا ،حضرت ابن عباسؓ نے کہیا بے شک میرے لئے ایہی مناسب اے کہ آپ ؓ دے احکام دی تعمیل کراں، حضرت علیؓ نے فرمایا کہ تسيں نوں بجائے معاویہؓ دے شام دا والی بناکر بھیجنا چاہندا ہون، حضرت ابن عباسؓ نے کہیا کہ معاویہؓ حضرت عثمانؓ دا اک جدی بھائی اے تے مینوں آپ دے نال تعلق تے قرابت اے ،وہ مینوں شام دے ملک وچ داخل ہُندے ہی قتل کرڈالے گا یا قید کردے گا،مناسب ایہی اے کہ معاویہؓ توں خط وکتابت کيتی جائے تے کسی طرح بیعت لے لی جائے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس گل دے مننے توں انکار فرمادتا ،مغیرہ بن شعبہؓ نے دیکھیا کہ حضرت علیؓ نے انہاں دے مشورہ اُتے عمل نئيں کيتا تے حضرت ابن عباسؓ دے مشورہ نوں وی رد کردتا تاں اوہ ناراض ہوکے مدینہ منورہ توں مکہ معظمہ دی طرف چلے گئے۔
معاویہ دی سرکشی
[سودھو]حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے معبد اسلمی دے ہتھ ابو موسیٰ اشعری دے پاس اک خط روانہ کيتا جس دے جواب وچ ابو موسیٰ ؓ نے لکھیا کہ اہلِ کوفہ نے میرے ہتھ اُتے بیعت کرلئی اے ،اکثر نے ایہ بیعت برضا ورغبت دی اے تے بعض نے بہ اکراہ،اس خط دے آجانے توں گونہ اطمینان کوفہ دی طرف توں حاصل ہويا،جب ابو موسیٰؓ دے ناں کوفہ دی جانب خط روانہ کيتا گیا سی اُسی وقت دوسرا خط جریر بن عبداللہ تے سبزہ جہمی دے ہتھ حضرت امیر معاویہؓ دے ناں دمشق دی جانب بھیجیا گیا،اوتھے توں تن مہینے تک کوئی جواب نئيں آیا، معاویہ نے کئی مہینے تک قاصد نوں ٹھہرائے رکھیا، فیر اک خط سربمہر اپنے قاصد قبیصہ عبسی نوں دے کے جریر بن عبداللہ دے نال مدینہ دی طرف روانہ کيتا،اس خط دے لفافہ اُتے حضرت علیؓ دا پتہ صاف لکھیا ہويا سی یعنی ‘‘من معاویۃ الی علی’’ ایہ خط لے کے دونے قاصد ماہ ربیع الاول ۳۶ ھ دے آخر ایام وچ مدینے پہنچے،قاصد نے حضرت علیؓ دی خدمت وچ حاضر ہوکے خط پیش کيتا، حضرت علیؓ نے لفافہ کھولیا تاں اس دے اندر توں کوئی خط نہ نکلیا،آپ ؓ نے غصہ دے نال قاصد دی طرف دیکھیا،قاصد نے کہیا کہ وچ قاصد ہاں مینوں جان دی امان اے ،حضرت علیؓ نے فرمایا: ہاں تینوں امان اے ،اس نے کہیا کہ ملکِ شام وچ کوئی آپ دی بیعت نہ کرے گا، ميں نے دیکھیا اے کہ سٹھ ہزار شیوخ عثمان غنیؓ دے خون آلودہ قمیص اُتے رو رہے سن، اوہ قمیص لوکاں نوں مشتعل کرنے دی غرض توں جامع دمشق دے منبر اُتے رکھی اے ،حضرت علیؓ نے فرمایا، اوہ لوک میرے توں خونِ عثمانؓ دا بدلہ طلب کردے نيں ؛حالانکہ میں خون عثمانؓ توں بری ہاں،خدا قاتلینِ عثمانؓ توں سمجھے ایہ کہہ کے قاصد نوں معاویہؓ دی طرف واپس کردتا۔
سبائیاں دی گمراہی
[سودھو]بلوائیاں تے سبائیاں نے اس قاصد نوں گالیاں دے کے مارنا چاہیا، لیکن اہل مدینہ دے بعض لوک نے اُس نوں آزار پہنچنے توں بچایا تے وہ مدینہ توں روانہ ہوکے دمشق پہنچیا،جریر بن عبداللہ دی نسبت وی بلوائیاں دے سرداراں نے معاویہؓ توں ساز باز کرنے دا الزام لگایا کیونجے اوہ دیر تک شام وچ رہے سن تے فوراً واپس نہ آسکے سن، جریر اس الزام نوں سُن کر کبیدہ خاطر ہوئے تے مدینہ دی طرف چلے گئے،حضرت معاویہؓ نوں جدوں ایہ خبر لگی تاں انہاں نے قرقیسا وچ اپنے قاصد بھیج کر باصر ارجریر نوں اپنے پاس بلوایا۔
مدینہ والےآں نوں جدوں امیر معاویہؓ تے حضرت علیؓ دے قاصداں دے آنے جانے تے تعلقات دے منقطع ہونے دا حال معلوم ہويا تاں ہن انہاں نوں فکر ہوئی کہ دیکھئے آپس وچ کدرے تے عظیم الشان کشت وخون نہ ہو؛ چنانچہ اہل مدینہ نے زیاد بن حنظلہ قصی نوں حضرت علیؓ دی مجلس وچ بھیجیا کہ اُنہاں دا عندیہ جنگ دے متعلق معلوم کرکے سانوں مطلع کرے،حضرت علیؓ نے زیاد توں مخاطب ہوکے کہیا کہ تیار ہوجاؤ،اُس نے کہیا: کس کم دے لئی،آپؓ نے فرمایا: ملکِ شام اُتے حملہ آور ہونے دے لئی، زیاد نے عرض کيتا کہ نرمی تے مہر بانی توں کم لینا سی، حضرت علیؓ نے فرمایا کہ نئيں،باغیاں دی سزا دہی نا گزیر اے ،اہل مدینہ نوں جدوں ایہ معلوم ہويا کہ حضرت علیؓ ضرور ملکِ شام اُتے چڑھائی کرنے والے نيں تاں حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ دونے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہدی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتا کہ اسيں عمرہ کرنے مکہ معظمہ نوں جاتےہاں سانوں مدینہ توں جانے دی اجازت دتی جائے،حضرت علیؓ نے انہاں دونے حضرات دا مدینہ وچ زیادہ روکنا تے نظر بند رکھنا مناسب نہ سمجھ کر اجازت دے دی، تے مدینہ وچ اعلان کرادتا ملکِ شام اُتے فوج کشی کرنے دے لئی لوک تیار ہوجاواں تے اپنا اپنا سامان درست کرلاں، فیر اک خط عثمان بن حنیف دے پاس بصرہ دی جانب اک ابو موسیٰ دے پاس کوفہ دی طرف تے قیس بن سعد دے پاس مصر دی جانب روانہ کيتا کہ جتھے تک ممکن ہوئے اپنی طاقت تے اثر نوں کم وچ لیا کے لشکر فراہم کرو تے جس وقت اسيں طلب کرن فوراً ساڈے پاس بھیج دو۔
مسلماناں دے خلاف فوج کشی
[سودھو]جب اکثر اہل مدینہ حضرت علیؓ دے حکم دے موافق تیار ہوگئے تاں آپ نے قثم بن عباسؓ نوں اپنی جگہ مدینہ دا حاکم تے عامل تجویز کرکے اپنے بیٹے محمد بن حنیفہؓ نوں لشکر دا جھنڈا عطا کيتا،میمنہ دا افسر عبداللہ بن عباسؓ نوں مقرر فرمایا،میسرہ اُتے عمرو بن ابی سلمہ نوں مامور کيتا تے ابولیلیٰ بن الجراح برادرِ حضرت ابو عبیدہ بن الجراح نوں مقدمۃ الجیش دی سرداری سپرد فرمائی، تے اس احتیاط نوں ملحوظ خاطر رکھیا کہ بلوائیاں وچوں جنہاں دی اکثر تعدادا وی تک مدینہ وچ موجود سی کسی نوں فوج دے کسی حصہ دا سردار نئيں بنایا، حالے حضرت علیؓ فوج دے حصےآں دی سرداریاں ہی تقسیم فرمارہے سن لیکن فوج حالے مرتب ہوکے مدینہ توں روانہ نئيں ہوئی سی کہ مکہ دی جانب توں خبر پہنچی کہ اوتھے آپ دی مخالفت وچ تیاریاں ہوئے رہیاں نيں،خبر سُن کر آپ نے سردستہ ملکِ شام دا ارادہ ملتوی کردتا۔
جداں کہ اُتے بیان ہوچکيا اے ،حضرت اُم المومنین عائشہ صدیقہ رضی اللہ تعالی عنہا بعد ادائے حج مدینہ نوں واپس آرہیاں سن کہ راستہ وچ مقام سرف وچ حضرت عثمان غنیؓ دی شہادت دا حال سُن کر مکہ نوں واپس پرت گئياں،اس خبر دے نال ہی آپ نوں ایہ خبر وی معلوم ہوگئی سی کہ حضرت علیؓ دے ہتھ اُتے لوکاں نے مدینہ وچ بیعت کرلئی اے، جدوں آپ مکہ وچ واپس تشریف لے آئیاں تاں آپ دی اس طرح واپسی دا حال سُن کر لوک آپ دی سواری دے ارد گرد جمع ہوگئے،آپ نے اس مجمع دے روبرو فرمایا کہ واللہ عثمانؓ مظلوم مارے گئے، وچ انہاں دے خون دا بدلہ لاں گی،افسوس اے کہ اطراف وجوانب دے شہراں تے جنگلاں توں آئے ہوئے لوکاں تے مدینہ دے غلاماں نے مل کے بلاوہ کیہ تے عثمانؓ دی مخالفت اس لئی دی کہ اس نے نوعمراں نوں عامل مقرر کيتا تھا؛حالانکہ اسکے پیش رواں نے وی ایسا کيتا تھا،ایہ بلوائی جدوں اپنے دعوے اُتے دلیل نہ لاسکے تاں عثمانؓ دی عداوت اُتے کمر بستہ تے بد عہدی اُتے آمادہ ہوگئے،جس خون نوں اللہ تعالیٰ نے حرام کيتا تھا،اُس نوں بہایا تے جس شہر نوں خدائے تعالیٰ نے اپنے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دا دارِ ہجرت بنایا سی اوتھے خاں ریزی دی تے جس مہینے مین خاں ریزی ممنوع سی اس مہینے وچ خاں ریزی دی تے جس مال دا لینا جائز نہ سی اسنوں پرت لیا ،واللہ عثمانؓ دی اک انگلی بلوائیاں جداں تمام جہان توں افضل اے جس وجہ توں ایہ لوک عثمانؓ دے دشمن ہوئے سن عثمانؓ اس توں پاک وصاف ہوچکيا سی۔
مکہ وچ حضرت عثمان غنیؓ دی جانب توں عبداللہ بن عامر حضرمی عامل سن ،انہاں نے حضرت عائشہ صدیقہؓ دی ایہ تقریر سن کر کہیا کہ سب توں پہلے خونِ عثمانؓ دا بدلہ لینے والا وچ ہون۔
یہ سنتےہی تمام بنو امیہ جو بعد شہادت عثمان غنیؓ حالے مکہ وچ پہنچے سن ،بول اُٹھے اسيں سب آپ دے شریک نيں،انہاں نوں وچ سعید بن العاصی تے ولید بن عقبہ وغیرہ وی شامل سن ،عبداللہ بن عامر بصرہ توں معزول ہوکے مکہ ہی دی جانب آئے یعلی بن منبہ یمن توں آئے تے چھ سو اونٹھ تے چھ لکھ دینار لے کے آئے تے مکہ ہی دی جانب آئے،تے ایہ تجویز اں ہونے لگياں کہ خونِ عثمانؓ دا معاوضہ لیا جائے۔حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ جدوں مدینہ توں روانہ ہوکے مکہ وچ پہنچے تاں حضرت ام المومنین عائشہ صدیقہؓ نے اُنہاں دوناں نوں بُلواکر دریافت کيتا کہ تسيں لوک کس طرح تشریف لیائے ہو،دونے صاحباں نے جواب دتا کہ مدینہ دے نیک تے شریف لوکاں اُتے اعراب تے بلوائی مستولی ہوگئے نيں،انہاں نوں دے خوف توں بھج کر ایتھے آئے نيں، حضرت عائشہؓ نے فرمایا کہ فیر تاں تسيں نوں ساڈے نال اُنہاں دی طرف خروج کرنا چاہیدا، دونے صاحباں نے آمادگی ورضا مندی دا اظہار کيتا اہل مکہ سب حضرت ام المومنینؓ دے تابع فرمان سن، عبداللہ بن عامر سابق گور نر بصرہ،یعلی بن منبہ گورنر یمن،حضرت طلحہؓ، حضرت زبیرؓ، ایہ چار شخص ام المومنین دے لشکر وچ سردار تے صاحبِ حل تے عقد سمجھے جاندے سن ،اول کسی نے ایہ مشورہ دتا کہ مکہ توں روانہ ہوکے تے مدینہ توں کترا کر سانوں شام دے ملک وچ جانا چاہیدا، اس اُتے عبداللہ بن عامر نے کہیا کہ ملکِ شام وچ امیر معاویہؓ موجود نيں تے وہ ملک شام نوں سنبھالے رکھنے دی کافی طاقت واہلیت رکھدے نيں،مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ اسيں سب بصرہ دی جانب چلياں،اوتھے میرے دوستاں تے ہمدرداں دی وی اک بھاری تعداد ضرور موجود اے ،ماں اوتھے ہن تک عاملانہ حیثیت توں رہیا ہون، ہور اہل بصرہ دا رجحانِ طبع حضرت طلحہؓ دی جانب زیادہ اے ،لہذا بصرہ وچ سانوں یقیناً کامیابی حاصل ہوئے گی تے اس طرح اک زبردست صوبہ تے بہت وڈی جمعیت ساڈے ہتھ آجائے گی، کسی شخص نے کہیا کہ سانوں مکہ ہی وچ رہ کے کیوں نہ مقابلہ کرنا چاہئیے، اس دے جواب وچ عبداللہ بن عامر نے کہیا مکہ والےآں نوں ضرور ہم خیال بناچکے نيں تے اوہ ساڈے نال نيں لیکن انہاں لوکاں وچ اِنّی طاقت نئيں اے کہ جے اوہ لوک جو مدینہ وچ موجود ہ نيں حملہ آورہاں تاں انہاں دا حملہ سنبھال سکن، تے خون عثمانؓ دے مطالبہ طاقت پیدا کرسکن۔
غرض اس رائے نوں سب نے پسند کيتا تے بصرہ دی تیاریاں ہونے لگياں اس دے بعد سب دی ایہ رائے ہوئی کہ حضرت عبداللہ بن عمرؓ مکہ وچ تشریف لیائے ہوئے نيں انہاں نوں وی شریک کرو بلکہ انہاں نوں نوں اپنا سردار بناؤ؛چنانچہ حضرت عبداللہ بن عمرؓ بلوائے گئے تے ان دی خدمت وچ عرض کيتا گیا کہ آپ قاتلین عثمانؓ اُتے خروج کرن،حضرت عبداللہ بن عمرؓ نے جواب دتا کہ اسيں مدینہ والےآں دے نال نيں جو اوہ کرن گے،ایہ جواب سُن کر فیر اُنہاں توں کسی نے اصرار نئيں کيتا، حضرت عائشہ صدیقہؓ دے سوا باقی امہات المومنینؓ وی حضرت عائشہؓ دے نال مکہ وچ تشریف لیائی ہوئیاں سن،انہاں نے جدوں ایہ سُنا کہ حضرت عائشہؓ بصرہ دا قصد رکھدی نيں تاں انہاں نے وی حضرت عائشہؓ دا نال دینے تے اُنہاں دے ہمراہ رہنے دا ارادہ کيتا، انہاں نوں وچ حضرت حفصہؓ بنت عمرؓ وی سن، اُنہاں نوں اُنہاں دے بھائی عبداللہ بن عمرؓ نے بصرہ دی طرف جانے توں منع کيتا تے اوہ رُک گئياں، مغیرہ بن شعبہ وی مکہ پہنچ گئے سن ،وہ وی اس لشکرکے ہمراہ ہولئے
عبداللہ بن عامر تے یعلی بن منبہ بصرہ تے یمن توں کافی روپیہ تے سامان لے کے مکہ وچ پہنچے سن ،لہذا انہاں نوں دونے نے لشکر ام المومنینؓ دے سامان سفر دی تیاری وفراہمی وچ حصہ لیا، انہاں دونے نے روانگی توں پہلے تمام مکہ وچ منادی کرادتی کہ ام المومنین حضرت عائشہؓ ،حضرت طلحہؓ، حضرت زبیرؓ بصرہ دی طرف جارہے نيں،جو شخص اسلام دا ہمدرد تے خونِ عثمانؓ دا بدلہ لینا چاہندا ہوئے اوہ آئے تے شریکِ لشکر ہوجائے،اسنوں سواری وغیرہ دتی جائے گی غرض اس طرح مکہ معظمہ توں ڈیڑھ ہزار آدمیاں دا لشکر روانہ ہويا،عین روانگی دے وقت مروان بن الحکم تے سعید بن العاص وی مکہ وچ آپہنچے شریک ہوئے،مکہ توں تھوڑی ہی دُور چلے سن کہ اطراف جوانب توں جوق در جوق لوک آ آ کے شریک ہونا شروع ہوئے تے بہت جلد اس لشکر دی تعدادتین ہزار ہوگئی،اُم فضل بنت الحرث تے عبداللہ بن عباسؓ وی شریک لشکر سن ،انہاں نے قبیلہ جہنیہ دے اک شخص ظفر نامی نوں اجرت دے کے حضرت علیؓ دی جانب روانہ کيتا تے اک خط دتا جس وچ اس لشکر تے اس دی روانگی دے تمام حالات لکھ کے حضرت علیؓ نوں آگاہ کيتا گیا تھا،باقی امہات المومنین جو حضرت عائشہؓ دے ہمراہ آئی سن،مقام ذات عرق تک تاں ہمراہ آئیاں ،فیر حضرت عائشہ صدیقہؓ توں رو رو کر رخصت ہوئیاں تے مدینہ دی طرف روانہ ہوگئياں۔
جداں کہ بیان ہوچکيا اے مروان بن الحکم وی اس لشکر کے ہمراہ اے ،مروان بن الحکم ہی اوہ شخص اے جس نے حضرت عثمان غنیؓ نوں موردِ اعتراضات بنایا، مروان بن الحکم ہی نے حضرت عثمان غنیؓ نوں مسلماناں دی عام خواہش دے موافق اپنے طرزِ عمل وچ تبدیلی پیدا کرنے توں باز رکھیا،مروان بن الحکم ہی توں لوکاں نوں نفرت سی، جے ایام محاصرہ وچ وی حضرت عثمان غنیؓ مروان بن الحکم نوں بلوائیاں دے مطالبہ دے موافق بلوائیاں دے سپرد کردیندے تاں حضرت عثمان غنیؓ دے نال ہرگز اس سختی دا برتاؤ نہ کرسکدے تے نہ اُنہاں دی شہادت تک نوبت پہنچکی ؛بلکہ تمام جھگڑےآں دا خاتمہ ہوجاندا لیکن حضرت عثمان غنیؓ نے مناسب نئيں سمجھیا کہ مروان بن الحکم نوں بلوائیاں دے ہتھ وچ دے داں جو اُس نوں یقیناً قتل کردیندے،مروان بن الحکم ہی اوہ شخص اے جس نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس دے کسی جھوٹھ بولنے اُتے مدینہ منورہ توں کڈ دتا تھا،غرض مروان بن الحکم اک نہایت چالاک تے خطرناک آدمی تھا،اس لشکرکے ہمراہ ہوکے وی اُس نے اپنی فطرت دے تقاضے توں مجبور ہوکے فتنہ پیدا کردینے والی حرکت کی،مکہ توں نکلنے دے بعد اول نمازکا وقت آیا تاں مروان نے اذان دی،فیر حضرت طلحہؓ وزبیرؓ دے پاس آکے کہیا کہ آپ دونے وچوں امامت کس دے سپرد کيتی جائے، ایہ دونے حضرات حالے کچھ کہنے نہ پائے سن کہ ابن زبیرؓ نے کہیا: میرے باپ نوں ابن طلحہؓ فوراً بول اُٹھے نئيں،میرے باپ کو،ایہ حال حضرت ام المومنینؓ نوں معلوم ہويا تاں انہاں نے مروان نوں پاس بُلا بھیجیا تے کہیا: کیہ تسيں ساڈے کم نوں درہم برہم کرنا چاہندے ہو، امامت میرا بھانجا عبداللہ بن زبیرؓ کرےگا۔
چند منزل تے چل کے اک روز مروان بن الحکم نے طلحہؓ تے زبیرؓ توں پُچھیا کہ جے تسيں فتح مند ہوگئے تاں خلیفہ کس نوں بناؤ گے؟انہاں نے جواب دتا کہ اسيں دونے وچوں جس نوں لوک منتخب کرلاں گے اوہی حاکم بن جائے گا،ایہ سن کر سعید بن العاصؓ نے کہیا کہ تسيں لوک تاں صرف عثمان غنی ؓ دے خون دا بدلہ لینے دے لئی نکلے ہو، حکومت عثمانؓ دے لڑکے نوں دینی چاہیدا، انہاں دونے بزرگاں نےجواب دتا کہ تسيں کسی تے کا ناں لیندے تاں خیر، لیکن ایہ کِداں ممکن اے کہ مہا جرین دے بُڈھے تے بزرگ لوکاں نوں چھڈ کے نو عمر لڑکےآں نوں حاکم بنادتا جائے،سعید بن العاصؓ نے کہیا کہ جے ایہ گل اے تاں وچ شریک نئيں رہ سکدا،ایہ کہہ کے اوہ واپس چل دئے، انہاں دے لوٹتے ہی عبداللہ بن خالد بن اسید تے مغیرہ بن شعبہ وی واپس ہوگئے، انہاں لوکاں دے نال قبیلہ ثقیف دے بوہت سارے آدمی واپس پرت گئے، حضرت طلحہؓ وزبیرؓ باقی تمام آدمیاں نوں لئے ہوئے اگے روانہ ہوئے،اتفاقاً خواب دے چشمہ اُتے پہنچے تاں کتاں نے بھونکنا شروع کردتا، اس چشمہ دا ناں معلوم کيتا تاں دسیا گیا کہ ایہ چشمۂ خواب اے ،ایہ ناں سندے ہی حضرت ام المومنین عائشہ صدیقہؓ نے فرمایا کہ مینوں لوٹاؤ، لوٹاؤ، لوکاں نے دریافت کيتا کہ کیوں؟ آپ ؓ نے فرمایا کہ اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس بیویاں بیٹھی ہوئیاں سن،آپ نے ارشاد فرمایا کہ کاش! مینوں معلوم ہوجاندا کہ تسيں وچوں کس نوں دیکھ کے خواب دے کتے بھونکاں گے،ایہ کہہ کے حضرت عائشہؓ نے اونٹھ دی گردن اُتے ہتھ ماریا تے اُس نوں اوتھے بٹھا دتا،اک دن تے اک رات اوتھے مقیم رہیاں تے تمام لشکر آپ ؓ دے نال خیمہ زن رہیا، ایتھے تک کہ لشکر وچ یکاک شور مچا کہ جلدی کرو،جلدی کرو،علیؓ تسيں تک پہنچ گئے،ایہ سُن کر چھیندی دے نال تمام لشکر بصرہ دی جانب چل کھڑا ہويا،حضرت عائشہ صدیقہؓ وی لشکر کے نال روانہ ہوئیاں کیونجے انہاں توں پہلے ہی ایہ کہہ دتا گیا سی کہ غلطی توں کسی نے اس چشمہ دا ناں خواب بتادتا تھادر حقیقت ایہ اوہ چشمہ نئيں اے، نہ اوہ اس راستہ وچ آسکدا اے ،اسی طرح چشمہ خواب دے قیام دا خاتمہ ہوگیا۔
یہ لشکر جدوں بصرہ دے نیڑے پہنچیا تاں حضرت عائشہ صدیقہؓ نے اول عبداللہ بن عامر نوں اہلِ بصرہ دی طرف بھیجیا تے بصرہ دے عمائدین دے ناں خطوط وی روانہ کيتے تے خود جواب دے انتظار وچ ٹھہر گئياں، بصرہ دے موجودہ گورنر عثمان بن حنیف نوں جدوں حضرت عائشہؓ دی تشریف آوری دا حال معلوم ہويا تاں اس نے بصرہ دے چند با اثر لوکاں نوں بُلیا کے بطور ایلچی حضرت عائشہؓ دے لشکر دی جانب بھیجیا، انہاں لوکاں نے حضرت ام المومنینؓ دی خدمت وچ حاضر ہوکے تشریف لیانے دا سبب دریافت کيتا تاں انہاں نے جواب دتا کہ عام بلوائیاں تے قبیلے دے فتنہ پرداز لوکاں نے ایہ ہنگامہ برپا کيتا اے تے مسلماناں دی جمعیت نوں نقصان پہنچیا کر اسلام نوں نقصان پہچانیا چاہیا اے، وچ مسلماناں دی ایہ جماعت لے کے اس لئی نکلی ہاں کہ اُنہاں نوں اصلی واقعات توں مطلع کراں تے اُنہاں دی اصلاح کراں،اس خروج توں میرا مقصود اصلاح بین المسلمین دے سوا تے کچھ نئيں اے ،اوتھے توں اُٹھ کر ایہ لوک حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ دی خدمت وچ آئے تے آنے دا سبب دریافت کيتا،انہاں نے جواب دتا کہ اسيں عثمانؓ دا بدلہ لینے دے لئی نکلے نيں،فیر اُنہاں بصرہ والےآں نے دریافت کيتا کہ کیہ تسيں دونے نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہبن ابی طالبؓ دے ہتھ اُتے بیعت نئيں کيتی سی؟ انہاں نے جواب دتا کہ ہاں اساں بیعت کيتی سی،مگر اس شرط اُتے کہ قاتلینِ عثمانؓ توں قصاص لیا جائے، دوسرے ایہ کہ اسيں توں جدوں بیعت لی گئی سی تاں تلوار ساڈے سرپر سی،ایتھے توں اُٹھ کر ایہ لوک بصرہ وچ عثمان بن حنیف دے پاس واپس گئے تے جو سن کر گئے سن سُنایا،عثمان بن حنیف نے سُن کر انا للہ وانا الیہ راجعون پڑھیا فیر انہاں لوکاں توں یعنی عمائدین بصرہ توں کہیا کہ تواڈا کيتا ارادہ اے ؟ انہاں نے کہیا کہ خاموشی اختیار کرو،عثمان بن حنیف نے کہیا کہ وچ انہاں نوں روکاں گا،جب تک حضرت علیؓ ایتھے تشریف نہ لے آئیاں عمائدین بصرہ اپنے اپنے گھراں وچ آکے بیٹھ رہے،عثمانؓ نے تمام کوفہ والےآں نوں لڑائی دے لئی تیار کرنے تے مسجد وچ جمع ہونے دا اعلان کيتا،جب لوک مسجد وچ جمع ہوگئے تاں عثمان بن حنیف نے کوفہ دے اک شخص قیس نامی نوں تقریر کرنے دے لئی کھڑا کيتا،اُس نے کہیا کہ لوگو!جے طلحہؓ تے زبیرؓ تے اُنہاں دے ہمراہی مکہ توں ایتھے اپنی جان دی امان طلب کرنے آئے نيں تاں ایہ گل غلط اے ،کیونجے مکہ وچ تاں چڑیاں تک نوں جان دی امان حاصل اے ،کوئی کسی نوں نئيں ستاسکدا، تے جے ایہ لوک خون عثمانؓ دا بدلہ لینے آئے نيں تاں اسيں لوک عثمانؓ دے قاتل نئيں نيں،پس مناسب ایہ اے کہ اُنہاں نوں جس طرف توں ایہ آئے نيں،اُسی طرف لُٹیا دو، ایہ تقریر سن کر اسود بن سریع سعدی نے اٹھیا کر کہیا کہ ایہ لوک سانوں قاتلینِ عثمانؓ سمجھ کرنئيں آئے ؛بلکہ قاتلین عثمانؓ دا مقابلہ کرنے دے لئی اسيں توں مدد طلب کرنے آئے نيں،ایہ لفظاں سُن کر لوکاں نے قیس مذکور اُتے کنکریاں پھینکنی شرو ع کيتياں تے جلسہ درہم برہم ہوگیا، عثمان بن حنیف نوں ایہ معلوم ہوگیا کہ بصرہ وچ وی طلحہؓ وزبیرؓ دے ہمدرد ومعاونین موجود نيں۔
صف آرائی
[سودھو]حضرت عائشہ صدیقہؓ اپنے لشکر نوں لئے ہوئے مقام مرور تک آپہنچاں تاں عثمان بن حنیف اپنا لشکر لئے ہوئے بصرہ توں نکلیا تے صف آرا ہويا،ام المومنین دے لشکر دا میمنہ حضرت طلحہؓ دے سپرد سی تے میسرہ دے سردار حضرت زبیرؓ سن ،جب دونے لشکر آمنے سامنے اک دوسرے دے نیڑے آگئے تاں اول میمنہ دی جانب صفِ لشکر توں حضرت طلحہؓ نکلے تے انہاں نے حمد وصلوٰۃ دے بعد حضرت عثمانؓ دی فضیلتاں بیان کيتياں تے اُنہاں دے خون دا بدلہ لینے دی لوکاں نوں ترغیب دتی اس دے بعد میسرہ دی جانب توں حضرت زبیرؓ نکلے تے انہاں نے حضرت طلحہؓ دی تقریر دی تصدیق دی فیر اس دے بعد حضرت ام المومنینؓ نے نصائح فرمائے،حضرت ام المومنینؓ دی تقریر سن کر عثمان بن حنیف دے لشکریاں دے اُسی وقت دو گروہ ہوگئے،اک تاں عثمان بن حنیف دے نال مقاومت تے مقابلہ اُتے آمادہ سن تے دوسرے اوہ جو طلحہؓ تے زبیرؓ توں لڑنے نوں چنگا نئيں جاندے سن ،حضرت ام المومنینؓ تے حضرت طلحہ وزبیرؓ نے جدوں ایہ دیکھیا کہ عثمان بن حنیف دے لشکریاں وچ خود ہی پھوٹ پڑگئی اے تاں میدان توں واپس چلے آئے تے پِچھے ہٹ کر اپنے خیمےآں وچ مقیم ہوگئے لیکن عثمان بن حنیف اپنے ساتھیاں نوں لئے ہوئے برابر مقابلہ اُتے کھڑا رہیا تے اُس نے جاریہ بن قدامیہ نوں حضرت ام المومنینؓ دی خدمت وچ بھیجیا جس نے آکے عرض کيتا کہ اے ام المومنینؓ! عثمان غنیؓ دا قتل ہونا زیادہ پسندیدہ سی بمقابلہ اس دے کہ تسيں اس ملعون اونٹھ اُتے سوار ہوکے نکلاں،تواڈے لئے اللہ تعالیٰ نے پردہ مقرر کيتا تھا،تم نے پردہ دی ہتک کی،جے تسيں اپنے ارادے توں آئی ہوئے تاں مدینہ منورہ دی طرف واپس چلی جاؤ تے جے بجبرواکراہ آئی ہوئے تاں خدائے تعالیٰ توں مد چاہو تے لوکاں توں واپس چلنے نوں کہو، ایہ تقریر حالے ختم نہ ہونے پائی سی کہ حکیم بن جبلہ نے ام المومنینؓ دے لشکر اُتے حملہ کردتا،ادھر توں وی مدافعت کيتی گئی،مگر شام ہونے دے سبب لڑائی ختم ہوگئی،اگلے دنامام علی کرم اللہ وجہہالصباح حکیم بن جبلہ نے صف آرائی دی تے طرفین توں لڑائی شروع ہوئی، حکیم بن جبلہ ماریا گیا خلاصہ ایہ کہ عثمان بن حنیفہ نوں انجام کار شکست ہوئی،بصرہ اُتے طلحہؓ وزبیرؓ دا قبضہ ہوگیا،عثمان بن حنیف گرفتار ہوکے حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ دے سامنے آئے تاں حضرت ام المومنین نوں اطلاع دتی گئی انہاں نے چھوڑدینے دا حکم دتا، اوہ اوتھے توں چھُٹ کر حضرت علیؓ دی طرف روانہ ہوئے،اب حضرت طلحہ تے زبیرؓ تے حضرت ام المومنینؓ دا بصرہ اُتے قبضہ ہوگیا،لیکن ایہ قبضہ وی ویسا ہی سی جداں کہ عثمان بن حنیف دا قبضہ تھا،یعنی موافق ومخالف دونے قسم دے لوک بصرہ وچ موجود سن ۔
حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں جدوں ایہ معلوم ہويا کہ اہل مکہ مخالفت اُتے آمادہ نيں تاں آپ نے ملک شام دی طرف روانگی دا قصد ملتوی فرمادتا، اس دے بعد ہی خبر پہنچی کہ حضرت عائشہؓ،حضرت زبیرؓ تے حضرت طلحہؓ معہ لشکر مکہ توں بصرے دی طرف روانہ ہوگئے تاں آپ نوں بہت صدمہ ہويا،آپ ؓ نے تمام اہل مدینہ توں امداد طلب کيتی خطبہ پڑھیا تے لوکاں نوں لڑائی دے لئی آمادہ کيتا ،اہل مدینہ نوں ایہ بہت ہی شاق گذردا سی کہ اوہ حضرت عائشہؓ،طلحہؓ،تے زبیرؓ دے مقابلے وچ لڑنے نوں نکلاں،لیکن جدوں حضرت ابوالہشم بدریؓ،زیاد بن حنظلہؓ،خزیمہ بن ثابتؓ ابو قتادہ نے آمادگی ظاہر کیتی تاں تے لوک وی آمادہ ہوگئے،آخر ماہ ربیع الثانی ۳۶ھ نوں حضرت علیؓ مدینہ توں نکل کے بصرہ دی طرف روانہ ہوئے،کوفیاں تے مصریاں دے گروہاں نے وی آپ دی معیت اختیار کيتی۔
عبداللہ بن سباء یہودی منافق
[سودھو]اسی لشکرماں عبداللہ بن سباء وی معہ اپنے ساتھیاں تے رازداراں دے موجود سی جدوں آپ مدینہ توں روانہ ہوئے تاں راستہ وچ حضرت عبداللہ بن سلامؓ مل گئے، حضرت علیؓ دے گھوڑے دی لگام پھڑ کر کھڑے ہوگئے تے کہیا کہ اے امیر المومنین! آپ مدینہ توں تشریف نہ لے جاواں،واللہ جے آپ ایتھے توں نکل جاواں گے تاں مسلماناں دا امیر ایتھے فیر پرت کر نہ آئے گا ،لوک گالیاں دیندے ہوئے عبداللہ بن سلامؓ دی طرف دوڑے،حضرت علیؓ نے فرمایا: اسنوں چھڈ دو،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابہ وچ ایہ چنگا آدمی اے ،اس دے بعد آپ اگے ودھے تے مقام زیدہ وچ پہنچے تاں خبر سنی کہ طلحہؓ تے زبیرؓ بصرہ وچ داخل ہوگئے۔
حضرت علیؓ نے مقام زیدہ وچ قیام کردتا تے ایتھے توں ملک دے مختلف حصےآں وچ لوکاں دے ناں احکام جاری کردتے، محمد بن ابی بکرؓ تے محمد بن جعفرؓ نوں کوفہ دی جانب روانہ کيتا کہ اوتھے توں لوکاں نوں جمع کرکے لاواں ،خود زیدہ وچ ٹھہرے ہوئےلوکاں نوں جنگ کيتی ترغیب دیندے رہے چند روز دے بعد مدینہ منورہ توں اپنا اسباب تے سواری وغیرہ منگا کر روانگی دا عزم فرمایا لوکاں نوں چونکہ حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ توں لڑنا پسند نہ سی اس لئی آپ نے فرمایا کہ وچ انہاں لوکاں اُتے حملہ نہ کراں گا تے جب تک اوہ خود حملہ کرکے مجھ کومجبور نہ کردین گے ،اُنہاں توں نہ لڑاں گا تے جتھے تک ممکن ہوئے گا اُنہاں نوں راہ راست اُتے لیانے دی کوشش کيتی جائے گی،حالے زیدہ توں روانہ نہ ہوئے سن کہ قبیلہ طے دی اک جماعت آکے شریک لشکر ہوئی،آپ نے انہاں دی تعریف کيتی زیدہ توں روانگی دے وقت آپ ؓ نے عمرو بن الجراح نوں مقدمۃ الجیش دا افسر مقرر فرمایا،مقام فید وچ پہنچے تاں قبیلہ طے تے قبیلہ اسد دے کچھ لوکاں نے حاضر ہوکے اسيں رکاب چلنے دی اجازت طلب کيتی،آپ نے فرمایا کہ تسيں لوک اپنے اقرار اُتے ثابت قدم رہو،ایہی بہت اے تے لڑنے دے لئی مہاجرین کافی نيں، ايسے مقام اُتے آپؓ نوں کوفہ توں آندا ہويا اک شخص ملا، اُس نے آپ توں دریافت کيتا کہ ابو موسیٰ اشعری دی نسبت تواڈا کيتا خیال اے اُس نے کہیا:جے تسيں صلح وصفائی دے ارادے توں نکلے ہوئے یعنی طلحہؓ وزبیرؓ وغیرہ توں صلح کرنا چاہندے ہوئے تاں ابو موسیٰ تواڈا شریک نئيں اے ،آپ ؓ نے فرمایا کہ جدوں تک اسيں اُتے کوئی حملہ آور نہ ہوئے ساڈا ارادہ لڑائی دا نئيں اے، فید توں روانہ ہوکے مقام ثعلبیہ اُتے قیام ہويا تاں اوتھے خبر پہنچی کہ حکیم بن جبلہ ماریا گیا تے عثمان بن حنیف خود آکے حاضر خدمت ہوئے،اُنہاں نوں دیکھ کے آپ ؓ نے فرمایا کہ تسيں نوں تواڈی مصیبتاں اُتے اجر ملے گا۔
فیر آپؓ نے فرمایا کہ طلحہؓ وزبیرؓ نے اول میرے ہتھ اُتے بیعت کيتی،فیر انہاں نے بد عہدی کر کے مجھ اُتے خروج کيتا، انہاں لوکاں نے ابوبکرؓ وعمرؓ وعثمانؓ دی اطاعت دی تے میری مخالفت کردے نيں،کاش ایہ لوک جاندے کہ وچ انہاں توں جدا نئيں ہاں ایہ کہہ کے آپ طلحہؓ تے زبیرؓ دے حق وچ بدعا کرنے لگے۔
محمد بن ابوبکرؓ تے محمد بن جعفرؓ نوں حضرت علیؓ نے کوفہ دی طرف روانہ کيتا تھا،انہاں نے کوفہ وچ پہنچ کے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا خط ابو موسیٰ کودتا تے لوکاں نوں حضرت علیؓ دے حکم دے موافق لڑائی اُتے آمادہ کرنے لگے، مگر کسی نے آمادگی دا اظہار نہ کيتا،جب محمد بن ابوبکرؓ نے زیادہ اصرار دے نال ترغیب دتی تاں لوکاں نے کہیا کہ لڑائی دے لئی نکلنا دنیا دا راستہ اے تے بیٹھ رہنا، آخرت دی راہ اے ،لوک ایہ سن کر بیٹھ رہے ،محمد بن ابی بکرؓ تے محمد بن جعفر نوں ایہ دیکھ کے غصہ آیا تے ابو موسیٰ توں سخت برتاؤ کيتا،ابو موسیٰ نے انہاں دونے توں کہیا کہ عثمان غنیؓ دی بیعت میری تے علیؓ دونے دی گردن وچ اے ،جے لڑائی ضروری اے تاں قاتلین عثمانؓ توں جتھے کدرے اوہ ہاں،لڑنا چاہیے،ایہ دونے صاحب مایوس ہوکے کوفہ توں چل دتے تے مقام ذی قار وچ حضرت علیؓ دی خدمت وچ پہنچ کے کوفہ دا تمام حال گوش گزاریا کيتا
حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے محمد بن ابی بکرؓ تے محمد بن جعفر دے ناکام واپس آنے اُتے اُشتر دی طرف مخاطب ہوکے کہیا کہ تسيں ابن عباسؓ نوں ہمراہ لے کے جاؤ تے ابو موسیٰ نوں جس طرح ممکن ہوئے سمجھاؤ؛چنانچہ ایہ دونے کوفے پہنچے، ہرچند ابو موسیٰ نوں سمجھیا یا تے فوجی امداد طلب کيتی،لیکن ابو موسیٰ آخر تک ہر اک گل دا صرف اک ہی جواب دیندے رہے کہ جدوں تک فتنہ فرو نہ ہوجائے وچ تاں سکوت ہی اختیار رکھاں گا،اشتر تے ابن عباسؓ دونے مجبور ہوکے واپس چلے آئے، تے عرض کيتا کہ اوتھے ابو موسیٰ اُتے کوئی اثر نئيں ہُندا۔
حضرت علیؓ نے اشتر وابن عباسؓ دے واپس آنے اُتے اپنے بیٹے حسن تے عمار بن یاسرؓ نوں کوفہ دی جانب روانہ کيتا،جب ایہ دونے کوفہ وچ پہنچے تاں انہاں دے آنے دی خبر سُن کر ابو موسیٰ مسجد وچ آئےحسن بن علیؓ توں معانقہ کيتا تے عمار بن یاسرؓ توں مخاطب ہوکے کہیا کہ تسيں نے حضرت عثمان غنیؓ دی کوئی امداد نئيں کيتی تے فاجراں دے نال شامل ہوگئے ،عمارنے کہیا: نئيں ميں نے ایسا نئيں کيتا اِنّے وچ حضرت حسن بول پئے کہ لوکاں نے اس معاملہ وچ اسيں توں کوئی مشورہ نئيں کيتا تے اصلاح دے سوا ساڈا دوسرا مقصود نئيں اے تے امیر المومنینؓ اصلاح امت دے کماں وچ کِسے دوسرے توں ڈردے نئيں نيں،ابو موسیٰ نے نہایت ادب دے نال جواب دتا کہ میرے ماں باپ آپ اُتے فدا ہاں،آپ نے سچ فرمایا لیکن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے کہ عنقریب فتنہ برپا ہونے والا اے، اُس وچ بیٹھیا ہويا شخص کھڑا ہونے والے تاں، کھڑا ہويا پیادہ چلنے والے تاں،پیادہ چلنے والا سوار توں بہتر ہوئے گا، تے کل مسلمان آپس وچ اک دوسرے دے بھائی نيں، انہاں دا خون تے مال حرام اے ،عمار بن یاسرؓ نوں ابو موسیٰ دیاں گلاں توں کچھ ایسی برا فروختگی ہوئی کہ اوہ ابو موسیٰ نوں گالی دے بیٹھے ابو موسیٰ گالی سُن کر خاموش ہوگئے ،مگر حاضرین وچوں کسی نے ترکی بتر دی جواب دتا،بات بڑھی تے لوک عمار اُتے ٹُٹ پئے، مگر ابو موسیٰ نے عمار نوں بچا لیا۔
انہاں نوں ایام وچ حضرت ام المومنین عائشہ صدیقہؓ نے بصرہ توں اہل کوفہ دے ناں خطوط روانہ کيتے جنہاں وچ لکھیا سی کہ اس زمانہ وچ تسيں لوک کسی دی مدد نہ کرو،اپنے اپنے گھراں وچ بیٹھ رہو یا ساڈی مدد کرو، کہ اسيں عثمان ؓ کےخون دا بدلہ لینے نکلے نيں،اسی جلسہ وچ زید بن صوحا نے ام المومنین دا خط مسجد وچ لوگو ں نوں پڑھ کر سنانا شروع کيتا، ثبت بن ربعی گالی دے بیٹھیا، اس توں حاضرین وچ اک جوش پیدا ہوگیا تے علانیہ حضرت ام المومنینؓ دی طرف داری دا اظہار کرنے لگے،ابو موسیٰ اس جوش وخروش نوں کم کرنے دی کوشش کررہے سن کہ فتنہ دے فرو ہونے تک گھراں وچ بیٹھ رہو،میری اطاعت کرو، عرب دے ٹیلےآں وچوں اک ٹیلہ بن جاؤ تاکہ مظلوم تواڈے سائے وچ آکے پناہ گزین ہاں،تم لوک اپنے نیزےآں دی نوکاں تھلے کرلو تے اپنی تلواراں نوں نیام وچ کرلو۔
ان گلاں نوں سُن کر زید بن صوحان نے کھڑےہو کرلوکاں نوں حضرت امیر المومنینامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی مددکرنے دی ترغیب دی،اس دے بعد تے کئی شخص اَگڑ پِچھڑ تائید کرنےکو کھڑےہوگئے، اس دے بعد عمار بن یاسرؓ بولے کہ لوگو! حضرت علیؓ نے تسيں نوں حق دیکھنے دے لئی بلايا اے ،چلو تے اُنہاں دے نال ہوکے لڑو،فیر حضرت حسن بن علیؓ نے فرمایا: لوگو! ساڈی دعوت قبول کرو،ساڈی اطاعت کرو تے جس مصیبت وچ تسيں تے ہم سب مبتلا ہوگئے نيں،اس وچ ساڈی مدد کرو،امیر المومنینؓ کہندے نيں کہ جے اسيں مظلوم نيں تاں ساڈی مدد کرو،تے جے اسيں ظالم نيں تاں اسيں توں حق لو،وہ ایہ وی فرماندے نيں کہ طلحہؓ وزبیرؓ نے سب توں پہلے میرے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے سب توں پہلے بد عہدی کی،حضرت حسن بن علیؓ دی تقریر توں لوکاں دے دلاں اُتے اک فوری اثر ہويا تے سب نے اپنی آمادگی ظاہر کردتی،عمار بن یاسرؓ تے حضرت حسنؓ نوں روانہ کرنے دے بعد حضرت علیؓ نے مالک اشتر نوں وی روانہ کردتا تھا،اشتر کوفہ وچ اس وقت پہنچیا جدوں کہ حضرت حسن بن علیؓ تقریر کررہے سن ،اشتر دے آجانے توں تے وی تقویت ہوئی تے ابو موسیٰ اشعری دی گل فیر کسی نے نہ سنی، حالانکہ اوہ آخر تک اپنی اُسی رائے دا اظہار کردے رہے کہ گوشہ نشینی تے غیر جانب داری اختیار کرو،مالک اُشتر نے پہنچ کے قبیلے نوں آمادہ کرنے وچ خوب کارِ نمایاں کيتا،ابو موسیٰ اشعری نوں حکم دتا گیا کہ تسيں کل تک دارالامارت نوں خالی کردو۔
غرض ایہ کہ حسن بن علیؓ ،عمار بن یاسرؓ،اُشتر کوفہ توں نو ہزار دی جمعیت لے کے روانہ ہوئی جس وقت اہل کوفہ دا ایہ لشکر مقام ذی قار دے متصل پہنچیا تاں حضرت علیؓ نے اُنہاں دا استقبال کيتا تے ان لوکاں دی ستائش کی،فیر فرمایا کہ اے اہل کوفہ اساں تسيں نوں اس لئی تکلیف دتی اے کہ تسيں ساڈے نال ہوکے اہلِ بصرہ دا مقابلہ کرو،جے اوہ لوک اپنی رائے توں رجوع کرلاں تاں سبحان اللہ،اس توں بہتر تے کئی گل نئيں تے جے انہاں نے اپنی رائے توں اصرار کيتا تاں اسيں نرمی توں پیش آئیاں گے تاکہ ساڈی طرف توں ظلم دی ابتداء نہ ہو،ہم کسی کم نوں وی جس وچ ذرا سا وی فساد ہوئے گا،بغیر اصلاح نہ چھڈن گے،ایہ گلاں سننے دے بعد اہل کوفہ وی حضرت علیؓ دے نال مقام ذی قار وچ قیام پذیر ہوگئے،دوسرے دن حضرت علیؓ نے قعقاع بن عمروؓ نوں بصرہ دی طرف روانہ کيتا ايسے مقام ذی قار وچ حضرت اویس قرنیؓ مشہور تابعی نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔
مصالحت دی کوشش
[سودھو]حضرت قعقاع بن عمروؓ نوں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس لئی بصرہ دی طرف روانہ کيتا کہ اوہ اوتھے جاکے حضرت ام المومنین تے حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ دا عندیہ کرن تے جتھے تک ممکن ہوئے انہاں حضرات نوں صلح وآتشی دی طرف مائل کرکے بیعت تے تجدید بیعت اُتے آمادہ کرن، حضرت قعقاع بن عمروؓ بڑےزبان آور،عقلمند تے ذی اثر تے آنحضرت صلی اللہ دی صحبت توں فیض یافتہ سن ،انہاں نے بصرہ وچ پہنچ کے مذکورۃ الصدر بزرگاں توں ملیا قات کی،حضرت عائشہؓ توں عرض کيتا کہ آپ نوں اس کم اُتے کس چیز نے آمادہ کيتا اے تے آپ ؓ دتی کیہ خواہش اے، انہاں نے فرمایا کہ میرا مدعا صرف مسلماناں دی اصلاح تے اُنہاں نوں قرآن اُتے عامل بنانا اے، حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ وی اوتھے موجود سن، انہاں توں وی ایہی سوال کيتا گیا تے انہاں نے وی اوہی جواب دتا جو کہ حضرت عائشہ صدیقہؓ نے دتا تھا،ایہ سن کر حضرت قعقاع بن عمروؓ نے کہیا کہ جے آپ دا منشاء اصلاح تے عمل بالقرآن اے تاں ایہ مقصد تاں اس طرح پورا نہ ہوئے گا، جس طرح آپ حاصل کرنا چاہندے نيں انہاں بزرگاں نے جواب دتا کہ قرآن کریم اں قصاص دا حکم اے ،ہم خونِ عثمان دا قصاص لینا چاہندے نيں، حضرت قعقاعؓ نے کہیا کہ قصاص اس طرح کہیا ں لیا جاندا اے ،اول امامت وخلافت دا قیام واستحکام ضروری اے تاکہ امن وامان قائم ہو، اس دے بعد قاتلین عثمانؓ توں بہ آسانی قصاص لیاجاسکدا اے ،لیکن جدوں امن وامان تے کوئی نظام ملکی باقی نہ رہے تاں ہر شخص کتھے مجاز اے کہ اوہ قصاص لے ،دیکھوایتھے بصرہ وچ آپ نے بوہت سارے آدمیاں نوں قصاص عثمانؓ وچ قتل کردتا؛ لیکن حرقوص بن زہیر آپ دے ہتھ نہ آیا آپ نے اس دا تعاقب کيتا تاں چھ ہزار آدمی اُس دی حمایت وچ آپ توں لڑنے نوں آمادہ ہوگئے تے آ پ نے مصلحتاً اُس دا تعاقب چھوڑدتا،اسی طرح حضرت علیؓ جے مصلحتاً فتنہ دے دبانے تے طاقت حاصل کرنے دے انتظار وچ مجبورانہ طور اُتے فوراً قصاص نہ لے سکے تاں آپ نوں انتظار کرنا چاہیدا سی آپ دے لئی ایہ کتھے جائز سی کہ آپ خود کھڑے ہوجاواں تے اس فتنہ نوں تے بڑھاواں،اس طرح تاں فتنہ ترقی کريں گا،مسلماناں وچ خونریزی ہوئے گی تے قاتلین عثمانؓ قصاص توں بچے رہن گے۔ایہ گلاں کہہ کے آخر وچ قعقاع بن عمروؓ نے نہایت دل سوزی دے نال کہیا کہ اے بزرگو! اس وقت سب توں وڈی اصلاح ایہی اے کہ آپس وچ صلح کرلو توں کہ مسلماناں نوں امن تے عافیت حاصل ہو، آپ حضرات مفاتیح خیر تے انجم ہدایت نيں،آپ برائے خدا اسيں لوکاں نوں بلا وچ نہ ڈالاں ورنہ یاد رہے کہ آپ وی ابتلا وچ مبتلا ہوجاواں گے تے امتِ مسلمہ نوں وڈا نقصان پہنچے گا۔
حضرت قعقاع دی انہاں گلاں دا حضرت ام المومنینؓ تے حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ دے دلاں اُتے وڈا اثر ہويا تے انہاں نے کہیا کہ جے حضرت علیؓ دے ایہی خیالات نيں جو آپ نے بیان کيتے تے اوہ قاتلینِ عثمانؓ توں قصاص لینے دا ارادہ رکھدے نيں تاں فیر لڑائی تے مخالفت کيتی کوئی گل ہی باقی نئيں رہندی اسيں ہن تک ایہی سمجھدے رہے کہ اُنہاں نوں قاتلینِ عثمانؓ توں ہمدردی اے تے اسی لئے قاتلینِ عثمانؓ اُنہاں دے لشکر وچ شریک تے اُنہاں دے زیر حمایت سب اہم کماں وچ دخیل نيں ،قعقاع بن عمروؓ نے کہیا کہ ميں نے جو کچھ کہیا اے ایہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے خیالات دی ترجمانی دی اے، انہاں حضرات نے فرمایا کہ فیر سانوں وی اُنہاں توں کوئی مخالفت نہ ہوئے گی، اس گفتگو دے بعد حضرت قعقاعؓ بصرہ توں رخصت ہوکے امیر المومنین حضرت علیؓ دے لشکر دی طرف چلے، انہاں دے نال ہی بصرہ دے با اثر لوکاں دا اک وفد وی ہولیا، ایہ لوک اس لئی گئے کہ حضرت علیؓ تے اہلِ کوفہ دے خیالات معلوم کرکے آئیاں کہ اوہ حقیقتاً مصالحت اُتے آمادہ نيں یا نئيں کیونجے انہاں نے ایہ افواہاں سُنی سن کہ حضرت علیؓ دا ایہ ارادہ اے کہ بصرہ نوں فتح کرکے جواناں نوں قتل کراداں گےتے اُنہاں دی عورتاں تے بچےآں نوں لونڈی غلام بنالاں گے ایہ خبراں عبداللہ بن سبا دی جماعت دے لوکاں نے جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لشکر وچ شریک سن بصرہ وچ مشہور کرادتیاں سن۔
جب حضرت قعقاع بن عمروؓ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ تعالی عنہ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے انہاں نے تمام کیفیت گوش گذار دی تاں حضرت علیؓ بہت ہی خوش ہوئے، فیر اہل بصرہ دے وفد نے کوفہ والےآں توں جو حضرت علیؓ دے لشکر وچ شریک سن مل کے انہاں دی رائے دریافت کيتی تاں سب نے صلح وآشتی نوں مناسب تے بہتر دسیا،فیر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ تعالیٰ عنہ نے انہاں بصرہ والےآں نوں اپنی خدمت وچ طلب کرکے ہر طرح اطمینان دلایا، ایہ لوک وی خوش وخرم واپس آئے تے سب نوں صلح ومصالحت دے یقینی ہونے دی خوش خبر سُنائی۔
فتنہ پردازی دے لئی مشورت
[سودھو]صلح کيتی تمہید قائم ہوجانے دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے تمام اہل لشکر نوں جمع کرکے اک فصیح تے بلیغ تے نہایت اُتے تاثر تقریر فرمائی تے حکم دتا کہ کل اہل بصرہ دی جانب کوچ ہوئے گا،لیکن ساڈا بصرہ دی جانب ودھنا جنگ وپیکار دے لئی نئيں بلکہ صلح وآشتی قائم کرنے تے آتش جنگ اُتے پانی ڈالنے دے لئی اے نال ہی آپ نے ایہ حکم دتا کہ جو لوک محاصرہ عثمانؓ وچ شریک سن اوہ ساڈے نال کوچ نہ کرن بلکہ ساڈے لشکر توں علیحدہ ہوجاواں،ایہ تقریر سُن کر تے حکم سن کر اہل مصر تے عبداللہ بن سبا نوں وڈی فکر پیدا ہوئی۔
حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لشکر وچ ایداں دے لوکاں دی تعداد دو ڈھائی ہزار دے نیڑے سی جنہاں وچ بعض وڈے با اثر تے چالاک وی سن، انہاں لوکاں دے سرداراں تے سمجھ داراں نوں عبداللہ بن سبا نے وکھ اک خاص مجلس وچ مدعو کيتا،اس مجلس خاص وچ عبداللہ بن سباء ،ابن ملجم، اُشتر، اُشتر دے خاص خاص احباب علیان الہتیم، سالم بن ثعلبہ،شریح بن ادنٰی وغیرہم بلوائی سردار شریک ہوئے تے آپس وچ کہنے لگے کہ ہن تک طلحہؓ تے زبیرؓ قصاص دے خواہاں سن لیکن ہن تاں امیر المومنین وی انہاں نوں دے ہم خیال معلوم ہُندے نيں اج سانوں جُدا ہونے دا حکم مل چکيا اے ،جے آپس وچ انہاں دی صلح ہوگئی تاں متفق ہونے دے بعد ایہ اسيں توں ضرور قصاص لاں گے تے اسيں سب نوں سزادین گے،اُشتر نے کہیا: حقیقت ایہ اے کہ طلحہؓ وزبیرؓ ہاں یا علیؓ ہاں ساڈے متعلق تاں سب دی رائے اک ہی اے ،اب جو ایہ صلح کرلاں گے تاں یقیناً ساڈے خون اُتے ہی صلح کرن گے،لہذا میرے نزدیک تاں مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ طلحہؓ تے زبیرؓ وعلیؓ تِناں نوں عثمانؓ دے پاس پہنچاداں،اس دے بعد خود بخود امن وسکون پیدا ہوجائے گا،عبداللہ بن سبا نے جو اس مجلس دا پریسیڈنٹ بنیا ہویا سی کہ کہ تسيں لوکاں دی تعداد بوہت گھٹ اے تے حضرت علیؓ دے ہمراہ اس وقت ویہہ ہزار دا لشکر موجود اے ،اسی طرح بصرہ وچ طلحہؓ وزبیرؓ دے ہمراہ وی تیس ہزار توں کم فوج نئيں اے ،ساڈے لئے اپنے مقصد دا پورا کرنا سخت دشوار اے ،سالم بن ثعلبہ بو لاکہ سانوں صلح ہوجانے تک کدرے وکھ تے دور چلے جانا چاہیدا شریح نے وی ايسے رائے توں اتفاق ظاہر کيتا،لیکن عبداللہ بن سبا بولا کہ ایہ رائے وی کمزور تے غیر مفید اے اس دے بعد ہر شخص اپنی اپنی رائےبیان کردا رہیا تے کوئی فیصلہ نہ ہويا،آخر کارسب نے عبداللہ بن سبا توں کہیا کہ آپ اپنی رائے دا اظہار کرن،ممکن اے کہ اُسی اُتے سب متفق ہوجاواں،عبداللہ بن سبا نے کہیا کہ بھائیو!ہم سب دے لئےبہتری ايسے وچ اے کہ سب دے سب حضرت علیؓ دے لشکر وچ ملے جلے رہیاں تے ان دے لشکر توں جُدانہ ہاں،بالفرض اوہ جے جدا وی کرداں تے سانوں کڈ وی داں تاں اسيں انہاں دے لشکر کے نیڑے ہی رہیاں،زیادہ فاصلہ اختیار نہ کرن تے کہہ داں کہ اسيں اس لئی آپ توں نیڑے رہنا چاہندے نيں کہ مباداصلح نہ ہوئے تے لڑائی چھڑ جائے تاں اسيں بروقت شریک جنگ ہوکے آپ دی امداد کرسکن، شریک لشکر یا نیڑے لشکر رہ کے سانوں کوشش کرنی چاہیدا کہ دونے لشکر جانبین توں جدوں اک دوسرے دے نیڑے ہاں تاں کسی صورت توں لڑائی چھڑ جائے تے صلح نہ ہونے پائے تے ایہ کچھ مشکل کم نئيں اے جس وقت فریقین آپس وچ لڑ پئے تاں ساڈے لئے کوئی خطرہ باقی نہ رہے گا۔
جنگِ جمل
[سودھو]صبح اُٹھ کر حضرت علیؓ نے کوچ دا حکم دتا،بلوائیاں دا لشکر جو مدینہ توں آپ ؓ دے نال تھا،شریکِ لشکر رہیا، انہاں دا اک حصہ وکھ ہوکے لشکر کے نیڑے قریب رہیا تے اک حصہ لشکر وچ ملیا جلا رہیا،راستے وچ بکر بن وائل تے عبدالقیس وغیرہ قبیلے وی لشکرِامام علی کرم اللہ وجہہوچ شریک ہوگئے، بصرہ دے نیڑے پہنچ کے مقام قصر عبید اللہ دے میدان وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ خیمہ زن ہوئے،اُدھر توں حضرت ام المومنینؓ تے حضرت طلحہؓ تے زبیر وی بمعہ لشکر آکے اُسی میدان وچ فروکش ہوئے،تین روز تک دونے لشکر اک دوسرے دے مقابل خاموش پئے رہے،اس عرصہ وچ حضرت زبیرؓ دے بعض ہمراہیاں نے کہیا کہ سانوں لڑائی شروع کردینی چاہیدا،حضرت زبیرؓ نے فرمایا کہ قعقاع بن عمروؓ دی معرفت مصالحت دی گفتگو ہورہی اے سانوں اس دے نیتجہ دا انتظار کرنا چاہیدا صلح کيتی گفتگو دے دوران وچ حملہ آوری کرنا کسی طرح جائز نئيں اے ،حضرت علیؓ دی خدمت وچ وی اُنہاں دے بعض لشکریاں نے جنگ دے شروع کرنے دا تقاضا کيتا تاں انہاں نے وی ایہی جواب دتا،اک روز اک شخص نے حضرت علیؓ توں استفسار کيتا کہ آپ بصرہ دی طرف کیوں تشریف لائے؟آپ ؓ نے جواباً فرمایا کہ فتنہ فرو کرنے تے مسلماناں دے درمیان مصالحت کرنے دے لئی اس نے کہیا: جے بصرہ والے آپ دا کہیا ماناں تے آپ دے مد مقابل لوک صلح تے آشتی دی طرف متوجہ نہ ہاں تاں فیر تسيں کیہ کرن گے؟ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ اسيں انہاں نوں اُنہاں دے حال اُتے چھوڑدین گے اُس شخص نے کہیا کہ آپ تاں اُنہاں نوں چھوڑدین گے لیکن جے انہاں نے آپ نوں نہ چھڈیا تاں فیر تسيں کیہ کرن گے؟ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ اس حالت وچ اسيں مدافعت کرن گے،اِنّے وچ اک شخص بول اُٹھا کہ طلحہؓ تے زبیرؓ وغیرہ کہندے نيں کہ اساں خدائے تعالیٰ دی رضا مندی حاصل کرنے دے لئی خروج کيتا اے ،کیہ تسيں دے نزدیک اُنہاں دے پاس وی کوئی دلیل خونِ عثمانؓ دا بدلہ لینے دی اے ؟ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ ہاں انہاں دے پاس وی دلیل اے ،فیر اس نے دریافت کيتا کہ آپ دے پاس وی کوئی دلیل اس گل کيتی اے کہ آپ نے اس خون دا معاوضہ لینے وچ تاخیر کی؟ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ ہاں جدوں کوئی امر مشتبہ ہوجائے تے حقیقت دا دریافت کرنا دشوار ہوئے تاں فیصلہ احتیاط توں کرنا چاہیدا جلدی کرنا کسی طرح مناسب نئيں اے ،فیر اُسی شخص نے پُچھیا کہ جے کل مقابلہ ہوگیا تے لڑائی شروع ہوگئی تاں ساڈا تے اُنہاں دا کیہ حال ہوئے گا؟حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ ساڈے تے ان دے یعنی دونے طرف دے مقتولین جنت وچ ہون گے۔
اس کےبعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حکم بن سلام تے مالک بن حبیب نوں حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیر دے پاس پیغام دے کے بھیجیا کہ جے آپ حضرات اُس اقرار اُتے جس دی حضرت قعقاع بن عمروؓنے اطلاع دتی اے قائم نيں تاں لڑائی توں رُکے رہیاں،جب تک کہ کوئی گل طے نہ ہوجائے،حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ نے کہلا بھیجوایا کہ آپ مطمئن رہیاں،ہم اپنے اقرار اُتے قائم نيں، اس دے بعد حضرت زبیرؓ تے حضرت طلحہؓ صفِ لشکر توں نکل کے دونے لشکراں دے درمیان میدان وچ آئے انہاں دوناں نوں میدان وچ دیکھ کے اُدھر توں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ وی اپنے لشکر توں نکلے تے اس قدر نیڑے پہنچ گئے کہ گھوڑےآں دے منھ آپس وچ مل گئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اول حضرت طلحہؓ توں مخاطب ہوکے کہیا کہ تسيں نے میرے خلاف تے میری دشمنی دے لئی ایہ لشکر فراہم کیہ تے میرے مقابلہ اُتے آئے، کيتا عنداللہ تسيں کوئی عذر پیش کرسکدے ہوئے تے اپنے اس کم کوجائز ثابت کرسکدے ہو؟ کیہ ميں تواڈا دینی بھائی نئيں ہاں؟ کیہ تسيں اُتے میرا تے مجھ اُتے تواڈا خون حرام نئيں اے ؟ حضرت طلحہؓ نے جواب دتا کہ کیہ تسيں نے عثمانؓ دے قتل وچ سازش نئيں کيتی؟ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ خدائے تعالی دانا وبینا اے تے وہ قاتلینِ عثمانؓ اُتے لعنت بھیجے گا تے ہے طلحہؓ ! کیہ تسيں نے میری بیعت نئيں کيتی سی؟ حضرت طلحہؓ نے جواب دتا کہ ہاں،ميں نے بیعت کيتی سی،لیکن میری گردن اُتے تلوار سی،یعنی ميں نے مجبوراً بیعت کيتی سی تے اوہ قاتلینِ عثمانؓ توں قصاص لینے دے نال مشروط سی۔
اس دے بعد حضرت علیؓ زبیرؓ دی طرف متوجہ ہوئے تے کہیا کہ کیہ تسيں نوں اوہ دن یاد اے جب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تسيں توں فرمایا سی کہ تسيں اک شخص توں لڑو گے تے تسيں اس اُتے ظلم کرنے والے ہوگے؟ ایہ سن کر حضرت زبیرؓ نے فرمایا کہ ہاں مینوں یاد آگیا لیکن آپ نے میری روانگی توں پہلے مینوں ایہ گل یاد نہ دلائی ورنہ وچ مدینہ توں روانہ نہ ہُندا تے اب واللہ وچ تسيں توں ہرگز نہ لڑاں گا،اس گفتگو دے بعد اک دوسرے توں جُدا ہوکے اپنے اپنے لشکر دی طرف واپس آکے حضرت ام المومنینؓ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا کہ اج مینوں علیؓ نے اک ایسی گل یاد دلائی اے کہ وچ اُنہاں توں کسی حالت وچ لڑنا پسند نہ کراں گا،میرا ارادہ اے کہ وچ سب نوں چھڈ کے واپس چلا جاواں گا،حضرت ام المومنینؓ وی پہلے ہی توں اس قسم دا خیال رکھدیاں سن کیونجے انہاں نوں چشمہ خواب اُتے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی پیش گوئی یاد آچکی سی،مگرام المومنینؓ نے حضرت زبیرؓ دی گل دا حالے کوئی جواب نئيں دتا تھاکہ حضرت عبداللہ بن زبیرؓ اپنے باپ حضرت زبیرؓ توں کہنے لگے کہ آپ نے جدوں دونے فریق میدان وچ جمع کردتے تے اک دوسرے دی عداوت اُتے اُبھار دتا تاں ہن چھڈ کے جانے دا قصد فرماندے نيں مینوں تویہ معلوم ہُندا اے کہ آپ ؓ حضرت علیؓ دے لشکر نوں دیکھ کے ڈر گئے تے آپ دے اندر بزدلی پیدا ہوگئی اے ،ایہ سُن کر حضرت زبیرؓ اُسی وقت اُٹھے تے تن تنہا ہتھیار لگیا کر حضرت علیؓ دے لشکر دی طرف گئے تے ان دی فوج دے اندر داخل ہوکے تے ہر طرف فیر کر واپس آئے،حضرت علیؓ نے اُنہاں نوں آندے ہوئے دیکھ کے پہلے ہی اپنے آدمیاں نوں حکم دے دتا سی کہ خبردار! کوئی شخص انہاں توں معترض نہ ہوئے تے ان دا مقابلہ نہ کرے؛چنانچہ کسی نے انہاں دی شان وچ کوئی گستاخی نئيں کيتی۔
حضرت زبیرؓ نے واپس جاکے اپنے بیٹے توں کہیا کہ وچ جے ڈردا تاں تنہا علیؓ دے لشکر وچ اس طرح نہ جاندا،بات صرف ایہ اے کہ ميں نے علیؓ دے سامنے قسم کھالی اے کہ تواڈا مقابلہ نہ کراں گا تے تم توں نہ لڑاں گا،حضرت عبداللہ بن زبیرؓ نے کہیا کہ آپ قسم دا کفارہ دے داں تے اپنے غلام نوں آزاد کرداں حضرت زبیرؓ نے کہیا کہ ميں نے علیؓ دے لشکر وچ عمار نوں دیکھیا اے تے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے کہ عمارؓ نوں گروہِ باغی قتل کريں گا،غرض جنگ وپیکار دے خیالات تے ارادے طرفین دے سرداراں نے بتدریج اپنے دلاں توں کڈ ڈالے تے نتیجہ ایہ ہويا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی طرف توں حضرت عبداللہ بن عباسؓ،حضرت زبیرؓ تے طلحہؓ دی خدمت وچ تے حضرت طلحہؓ وزبیرؓ دی طرف توں حضرت محمد بن طلحہؓ حضرت علیؓ دی خدمت وچ آئے تے صلح دے تمام شرائط تیسرے دن شام دے وقت طے تے مکمل ہوگئے تے یہ گل قرار پائی کہ کل صبح صلح نامہ لکھیا جائے تے اس اُتے فریقین دے دستخط ہوجاواں، دونے لشکراں نوں اک دوسرے دے سامنے پئے ہوئے تن دن گذر چکے سن، اس تن دن دے عرصہ وچ عبداللہ بن سبا دی جماعت تے بلوائیاں دے گروہ نوں جو حضر ت علیؓ دے لشکر کے متصل پئے ہوئے سن کوئی موقع اپنے شرارت آمیز ارادےآں دے پورا کرنے دا نہ ملا، ہن جدوں کہ اُنہاں نوں ایہ معلوم ہويا کہ صبح نوں صلح نامہ لکھیا جائے گا تاں بہت فکر مند ہوئے تے رات بھر مشورے کردے رہے، آخر سپیدہ سحر دے نمودار ہونے دے نیڑے انہاں نے حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ دے لشکر یعنی اہل جمل اُتے حملہ کردتا، جس حصہ فوج اُتے ایہ حملہ ہويا اُس نے وی مدافعت وچ ہتھیاراں دا استعمال شروع کيتا جدوں اک طرف لڑائی شروع ہوگئی تاں فوراً ہر طرف طرفین دیاں فوجاں لڑائی اُتے مستعد ہوکے اک دوسرے اُتے حملہ آور ہوگئياں۔
لڑائی دا ایہ شور سن کر حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ اپنے خیمےآں توں نکلے تے شور وغل دا سبب دریافت کيتا،تو معلوم ہويا کہ حضرت علیؓ دی فوج نے اچانک حملہ کردتا،حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ فرمانے لگے افسوس حضرت علیؓ بغیر کشت وخون کيتے باز نہ آئیاں گےادھر شور وغل دی آواز سُن کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اپنے خیمہ توں نکلے تے شور وغل دی وجہ پوچھی تاں اوتھے پہلے ہی توں عبداللہ بن سبا نے اپنے چند آدمیاں نوں لگیا رکھیا تھا،انہاں نے فوراً جواب دتا کہ طلحہ وزبیرؓ نے ساڈے لشکر اُتے اچانک بے خبری وچ حملہ کردتا اے تے مجبوراً ساڈے آدمی وی مدافعانہ لڑائی اُتے آمادہ ہوگئے نيں حضرت علیؓ نے فرمایا کہ افسوس !طلحہؓ وزبیرؓ بغیر خاں ریزی کيتے باز نہ آئیاں گے،ایہ فرما کر اپنے فوج دے حصےآں نوں احکام بھیجنے تے دشمن دا مقابلہ کرنے اُتے آمادہ کرنے لگے،غرض وڈے شور زور توں لڑائی شروع ہوگئی،فریقین دے سپہ سالاراں وچوں ہر اک نے دوسرے نوں مجرم سمجھیا تے حقیقت اصلیہ توں دونے بے خبر وناواقف رہےپر فریقین دے لشکر وچ لڑائی شروع ہونے دے بعد اک ہی قسم دی منادی ہوئی کہ اس معرکہ وچ کوئی شخص بھاگنے والے دا تعاقب نہ کرے، کسی زخمی اُتے حملہ نہ کرے نہ کسی دا مال واسباب چھینے،ایہ منادی طلحہؓ وزبیرؓ دی جانب توں وی ہوئی تے حضرت علیؓ دی طرف توں وی جو دلیل اس امر دی اے کہ دلاں وچ اک دوسرے دی عداوت ودشمنی موجود نہ سی؛بلکہ دونے فریق اس لڑائی نوں بہت ہی گراں تے ناگوار محسوس کررہے سن تے مجبوراً میدان وچ موجود سن ،عبداللہ بن سبا تے مصر وغیرہ دے بلوائیاں دی جماعت نے ہن خوب آزاادانہ میدانِ جنگ وچ اپنی بہادری دے جوہر دکھانے شروع کردتے تے ان سبائی تے بلوائی جماعت دے سرداراں نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے ارد گرد رہ کے اپنی جاں فروشی وجاں فشانی دے نظارے اُنہاں نوں دکھائے، کعب بن مسور حضرت ام المومنینؓ دی خدمت وچ آکے عرض کرنے لگے کہ لڑائی شروع ہوگئی اے ،مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ آپ ؓ اونٹھ اُتے سوار ہوجاواں تے میدانِ قتال دی طرف چلياں ممکن اے کہ آپ دی سواری نوں دیکھ کے لوک قتال توں رک جاواں تے صلح کيتی کوئی صورت پیدا ہوجائے،ایہ سن کر حضرت ام المومنینؓ نے آمادگی ظاہر کیتی تے فوراً اونٹھ اُتے سوار ہوگئياں،آپ ؓ دے ہودج اُتے لوکاں نے احتیاط دی غرض توں زر نيں پھیلاداں تے اونٹھ نوں ایداں دے موقع اُتے لاکھڑا کردتا جتھے توں لڑائی دا ہنگامہ خوب نظر آندا تھا،مگر توقع دے خلاف بجائے اس دے کہ لڑائی کم ہُندی تے رُکتی، اس اونٹھ یعنی حضرت ام المومنینؓ دی سواری نوں دیکھ کے لڑائی وچ تے وی زیادہ اشتعال واشتداد پیدا ہوگیا۔
لڑنے والےآں نے ایہ سمجھیا کہ حضرت ام المومنینؓ بحیثیت سپہ سالار میدانِ جنگ وچ تشریف لیائی نيں، تے سانوں زیادہ بہادری دے نال لڑنےکی ترغیب دے رہیاں نيں، ادھر توں حضرت علیؓ نے اہل جمل دی شدت وچیرہ دستی دیکھ کے خود مسلح ہوکے حملہ آور ہونا تے اپنی فوج نوں ترغیب جنگ دینا ضروری سمجھیا،لڑائی نوں شروع ہوئے تھوڑی ہی دیر گذری سی کہ حضرت طلحہؓ دے پیر وچ اک تیر لگیا تے تمام موزہ خون توں بھر گیا،اس تیر دا زخم نہایت اذیت رساں سی تے خون کسی طرح نہ رکدا تھا،حضرت طلحہ دی ایہ حالت حضرت قعقاع بن عمرو نے دیکھی جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہدے لشکر وچ شامل سن تے فرمایا کہ اے ابومحمد آپ دا زخم بہت خطرناک اے ،آپ فوراً بصرہ وچ واپس تشریف لے جاواں؛چنانچہ حضرت طلحہؓ بصرہ دی طرف متوجہ ہوئے،بصرہ وچ داخل ہُندے ہی اوہ زخم دے صدمہ توں بے ہوش ہوگئے تے اوتھے پہنچنے دے بعد ہی انتقال کر گئے اوتھے مدفون ہوئے، مروان بن الحکم اس لڑائی وچ حضرت طلحہؓ وزبیرؓ دے لشکر وچ شامل تھا،جب لڑائی شروع ہوگئی تاں حضرت طلحہؓ نے ارادہ کيتا کہ وچ وی علیؓ دا مقابلہ ہرگز نہ کراں گا،اسی خیال وچ اوہ لشکر توں وکھ ہوکے اک طرف کھڑے ہوئے حضرت علیؓ دیاں گلاں اُتے غور کررہے سن تے حضرت زبیرؓ وحضرت علیؓ دی گفتگو تے عمار بن یاسرؓ والی پیش گوئی نوں یاد کرکے اس لڑائی توں بالکل جُدا تے غیر جانب دار ہونا چاہندے سن ،اس حالت وچ مروان بن حکم نے اُنہاں نوں دیکھیا تے سمجھ گیا کہ ایہ لڑائی وچ کوئی حصہ لینا نئيں چاہندے تے صاف بچ کر نکل جانا چاہندے نيں؛چنانچہ اس نے اپنے غلام نوں اشارہ کيتا،اُس نے مروان دے چہرے اُتے چادر ڈال دی،مروان نے چادر توں اپنا منھ چھپا کر کہ کوئی شناخت نہ کرے،اک زہر آلود تیرکمان وچ جوڑ دے حضرت طلحہ نوں نشانہ بنایا، ایہ تیر حضرت طلحہؓ دے پیر نوں زخمی کر کے گھوڑے دے پیٹ وچ لگیا تے گھوڑا حضرت طلحہؓ نوں لئے ہوئے گرا،حضرت طلحہؓ نے اُٹھ کر حضرت علیؓ دے غلام نوں جو اتفاقاً اس طرف سامنے آگیا ،بلايا تے اُس دے ہتھ اُتے یا حضرت قعقاعؓ دے ہتھ اُتے جو اوتھے آگئے سن نیابتاً حضرت علیؓ دی بیعت کيتی تے اس تجدید بیعت دے بعد بصرہ وچ آکے انتقال فرمایا،حضرت علیؓ نوں جدوں ایہ معلوم ہويا تاں انہاں نے حضرت طلحہ ؓ دے لئی دعا کيتی تے اُنہاں دی بہت تعریف فرماندے تے افسوس کردے رہے۔
حضرت زبیرؓ دی صلح پسندی
[سودھو]جب لڑائی شروع ہوگئی تاں حضرت زبیرؓ بن العوام جو پہلے ہی توں ارادہ فرماچکے سن کہ حضرت علیؓ توں نہ لڑاں گے،میدانِ جنگ توں جُدا ہوگئے،اتفاقاً حضرت عمارؓ نے اُنہاں نوں دیکھ لیا تے ودھ کے انہاں نوں لڑائی دے لئی ٹوکا ،حضرت زبیرؓ نے فرمایا کہ وچ تسيں توں نہ لڑاں گالیکن حضرت عمارؓ انہاں نوں لڑائی دا بانی سمجھ کر سخت ناراض سن ،انہاں نے حملہ کيتا حضرت زبیرؓ اُنہاں دے ہر اک وار نوں رکدے تے اپنے آپ نوں بچاندے رہے تے خود اُنہاں اُتے کوئی حملہ نئيں کيتا ،ایتھے تک کہ حضرت عمارؓ تھک کے رہ گئے تے حضرت زبیرؓ اوتھے توں نکل کے چل دتے، اہل بصرہ توں احنف بن قیس اپنے قبیلہ دی اک وڈی جمعیت لئے ہوئے دونے لشکراں توں وکھ بالکل غیر جانب دار حالت وچ اک طرف خیمہ زن سن انہاں نے پہلے ہی توں دونے طرف دے سرداراں نوں مطلع کردتا سی کہ اسيں دونے وچوں کسی دی حمایت یا مخالفت نہ کرن گے،حضرت زبیرؓ میدانِ جنگ توں نکل کے چلے احنف بن قیس دی لشکر گاہ دے نیڑے توں ہوکے گذرے،احنف بن قیس دے لشکر توں اک شخص عمرو بن الجرموز حضرت زبیرؓ دے پِچھے ہولیا تے قریب پہنچ کے اُنہاں دے نال نال چلنے تے کوئی مسئلہ اُنہاں توں دریافت کرنے لگیا ،جس توں حضرت زبیرؓ نوں اس دی نسبت کوئی شک تے شبہ پیدا نہ ہويا، لیکن اس دی طبیعت وچ کھوٹ سی، اوہ ارادہ فاسد توں انہاں دے ہمراہ ہويا تھا،وادی السباع وچ پہنچ کے نماز دا وقت آیا تاں حضرت زبیرؓ نماز پڑھنے کھڑے ہوئے،بہ حالتِ نماز جدوں کہ ایہ سجدہ وچ سن ،عمرو بن الجرموز نے اُنہاں اُتے وار کيتا،اوتھے توں اوہ سیدھا حضرت علیؓ دی خدمت وچ حاضر ہويا، اول کسی شخص نے آکے حضرت علیؓ دی خدمت وچ عرض کيتا کہ زبیرؓ بن العوام دا قاتل آپ ؓ دی خدمت وچ حاضر ہونے دی اجازت طلب کردا اے ،آپ ؓ نے فرمایا کہ اسنوں اجازت دے دو مگر نال ہی اسنوں جہنم دی بشارت وی دے دو، جدوں اوہ سامنے آیا تے آپ ؓ نے اُس دے پاس حضرت زبیرؓ دی تلوار دیکھی تاں آپ ؓ دے آنسو نکل پئے تے کہیا کہ اے ظالم! ایہ اوہ تلوار اے جس نے عرصۂ دراز تک رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دی حفاظت کيتی اے ،عمروبن الجرموز پران لفظاں دا کچھ ایسا اثر ہويا کہ اوہ حضرت علیؓ دی شان وچ اُنہاں دے سامنے ہی چند گستاخانہ لفظاں کہہ کے تے تلوار خود ہی اپنے پیٹ وچ بھونک کر مرگیا تے اس طرح واصل بہ جہنم ہوگیا۔
حضرت طلحہؓ دی علیحدگی
[سودھو]لڑائی دے شروع ہی وچ حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ میدانِ جنگ توں جُدا ہوگئے سن قبیلے دے افسر تے چھوٹے چھوٹے سردار اپنی اپنی جمعیتاں نوں لئے ہوئے حضرت عائشہؓ دی طرف توں مقابلہ اُتے ڈٹے ہوئے سن ،حضرت عائشہؓ خود اسنوں شش وچ مصروف سن کہ کسی طرح لڑائی رُکے تے صلح کيتی صورت پیدا ہو،لہذا اس طرف یعنی اہل جمل دی طرف فوج نوں لڑیانے والا کوئی اک سردار نہ تھا،لڑنے والےآں نوں ایہ وی معلوم نہ سی کہ اسيں لڑائی وچ جو کوشش کررہے نيں ایہ حضرت ام المومنین دا منشاء اصلی اے یا نئيں،حضرت ام المومنینؓ تے اُنہاں دا تمام لشکر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی نسبت ایہ خیال رکھدے سن کہ انہاں نے صلح کيتی گفتگو کر کے سانوں دھوکھا دینا چاہیا تے فیر ظالمانہ طور اُتے اچانک اسيں اُتے حملہ کردتا، اس حالت وچ اوہ اپنے لشکر نوں لڑنے تے مدافعت کرنے توں روک وی نئيں سکدیاں سن،ادھر اہل بصرہ نوں اس گل دا یقین ہوگیا کہ جو خبراں اساں حضرت علیؓ دی نسبت پہلے سُنی سن کہ اوہ اہل بصرہ نوں قتل کرکے اُنہاں دے بیوی بچےآں نوں باندی غلام بنالاں گے اوہ صحیح سن،غرض دس ہزار توں زیادہ مسلمان دونے طرف مقتول ہوئے تے آخر تک اصل حقیقت کسی نوں معلوم نہ ہوئی کہ ایہ لڑائی کس طرح ہوئی؟ ہر شخص اپنے فریقِ مقابل ہی نوں ظالم تے خطاکار سمجھدا رہیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ چونکہ خود لشکر دی سپہ سالاری فرمارہے سن لہذا انہاں دی طرف توں ایداں دے ایداں دے سخت حملے ہوئے کہ اہل جمل نوں پسپا ہونا پيا تے حضرت عائشہ صدیقہؓ دا جمل حضرت علیؓ دی حملہ آور فوج دی زد وچ آگیا، ايسے اونٹھ دی مہار کعب دے ہتھ وچ سی، اوہی حضرت عائشہؓ نوں مشورہ دے کے میدانِ جنگ کيتی طرف لیائے سن کہ شاید کوئی صلح کيتی صورت پیدا ہوجائے،جب حضرت ام المومنینؓ نے دیکھیا کہ حملہ آور فوج کسی طرح نئيں رُکتی تے اونٹھ نوں بچانے دے لئی بصرہ والےآں نے جو اول پسپا ہوگئے سن ،از سر نو اپنے قدم جمالئے نيں تے وڈے جوش وخروش دے نال تلوار چل رہی اے تاں انہاں نے کعبؓ نوں حکم دتا کہ تسيں اونٹھ دی مہار چھڈ کے قرآن مجید نوں بلند کرکے اگے بڑھو تے لوکاں نوں قرآن مجید دے محاکمہ دی طرف بلاؤ تے کہو کہ سانوں قرآن مجید دا فیصلہ منظور اے ،تم وی قرآن مجید دا فیصلہ مان لو،کعبؓ نے اگے ودھ کے ایويں ہی اعلان کيتا،عبداللہ بن سبا دے لوکاں نے یک لخت اُنہاں اُتے تیراں دی بارش دی تے وہ شہید ہوگئے،اس دے بعد اہل بصرہ وچ تے وی جوش ہويا تے حضرت عائشہؓ دے اونٹھ دے ارد گرد لاشاں دے انبار لگ گئے،اہل بصرہ برابر قتل ہورہے سن ،لیکن حضرت عائشہؓ دے اونٹھ تک حریف نوں نئيں پہنچنے دیندے سن ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس کیفیت نوں دیکھ کے فوراً سمجھ لیا کہ جدوں تک ایہ ناقہ میدان جنگ وچ نظر آندا رہےگا،لڑائی دے شعلے کدی فرو نہ ہون گے،حضرت عائشہؓ دا اونٹھ لڑائی تے کشت وخون دا مرکز بنیا ہویا سی چاراں طرف توں حضرت عائشہؓ دے کجاوہ اُتے تیراں دی بارش ہورہی سی تے اوہ قاتلین عثمانؓ اُتے بددعاکررہیاں سن۔
حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنے آدمیاں نوں حکم دتا کہ اس ناقہ نوں کسی طرح مارو جس وقت ناقہ گرا فورا لڑائی ختم ہوجائے گی،حضرت علیؓ دی طرف توں اُشتر جو بلوائیاں دا سرگروہ تھا،اُس وقت میدانِ جنگ وچ وڈی بہادری توں لڑرہیا سی ايسے طرح تے بھی بلوائی سردار تے سبائی لوک خدمات انجام دے رہے سن ،حضرت علیؓ دی طرف توں پیہم کئی زبردست حملے ہوئے مگر اہل جمل نے ہر اک حملہ نوں وڈی ہمت وشجاعت دے نال روکیا حضرت عبداللہ بن زبیرؓ تے مروان بن الحکم انہاں حملےآں نوں روکنے وچ زخمی ہوئے،عبدالرحمن بن عتاب،جندب بن زہیر،عبداللہ بن حکیم وغیرہ حضرات جمل دی حفاظت کردے ہوئے شہید ہوئے ، حضرت عبداللہ بن زبیرؓ دے جسم اُتے بہتر زخم آئے سن ،ناقہ دی مہار اَگڑ پِچھڑ لوک پکڑدے جاندے تے شہید ہُندے جاندے سن ،ایتھے تک کہ سینکڑاں آدمی ناقہ دی مہار اُتے شہید ہوگئے،بالآخر اہل جمل نے ایسا سخت حملہ کيتا کہ ناقہ دے سامنے دُور تک میدان صاف کرلیا،حضرت علیؓ نے اپنی فوج نوں پسپا ہُندے ہوئے دیکھ کے فیر حملہ کيتا تے اگے ودھایا ،کئی مرتبہ ناقہ دے سامنے لڑنے والےآں دی صفاں اگے بڑھاں تے پِچھے ہٹاں بالآخر اک شخص نے موقع پاکر ناقہ دے پیر وچ تلوار ماری تے ناقہ چلیا کے سینے دے بل بیٹھ گیا۔
اُس وقت حضرت قعقاع بن عمروؓ ناقہ دے نیڑے پہنچ گئے سن ،ناقہ دے گردے ہی اہل جمل منتشر ہوگئے تے حضرت علیؓ دے لشکر نے حملہ کرکے ناقہ دا محاصرہ کرلیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے محمد بن ابی بکرؓ نوں جو اُنہاں دے نال سن ،حکم دتا کہ جاکے اپنی بہن دی حفاظت کرو تے ان نوں کسی قسم دی کوئی تکلیف نہ پہنچنے پائے، قعقاع بن عمروؓ،محمد بن ابی بکرؓ تے عمار بن یاسرؓ نے کجاوہ دی رسیاں کٹ کر کجاوہ نوں اٹھا کے لاشاں دے درمیان توں وکھ لے جاکے رکھیا تے پردہ دے لئی اس اُتے چادراں تان داں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ،خود تشریف لیائے تے قریب پہنچ کے سلام علیک دے بعد کہیا: اماں جان !آپ دا مزاج بخیر اے ؟ حضرت عائشہؓ توں فرمایا: خدائے تعالیٰ آپ دی ہر اک غلطی نوں معاف کرے،حضرت عائشہؓ نے فرمایا: خدا تواڈی وی ہر اک غلطی نوں معاف کرے،اس دے بعد سردارانِ لشکر اَگڑ پِچھڑ حضرت ام المومنینؓ دے سلام نوں حاضر ہوئے، حضرت قعقاعؓ توں حضرت عائشہؓ نے فرمایا کہ کاش وچ اج دے واقعہ توں ویہہ برس پہلے مرجاندی،حضرت قعقاعؓ نے جدوں حضرت علیؓ توں اس قول نوں روایت کيتا تاں انہاں نے وی ایہی فرمایا کہ کاش وچ اج توں ویہہ برس پہلے مرجاندا۔
اس جنگ دا ناں جنگِ جمل اس لئی مشہور ہويا کہ حضرت عائشہؓ جس جمل اُتے سوار سن اوہی جمل لڑائی دا مرکز بن گیا سی، اس لڑائی وچ حضرت عائشہؓ دی طرف توں لڑنے والےآں دی تعداد تیس ہزار سی جس وچوں نو ہزار آدمی میدانِ جنگ وچ کم آئے،حضرت علیؓ دی فوج دی تعداد میدانِ جنگ وچ ویہہ ہزار سی جس وچوں اک ہزار ستر آدمی کم آئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے تمام مقتولین دے جنازہ دی نماز پڑھی،سب نوں دفن کرایا،لشکر گاہ تے میدانِ جنگ وچ جو مالِ تے اسباب تھا،اس دے متعلق منادی کرادتی کہ جو شخص اپنے مال واسباب دی شناخت کرے اوہ لے جائے جدوں شام ہوگئی تاں حضرت ام المومنینؓ نوں محمد بن ابی بکرؓ انہاں دے بھائی نے بصرہ وچ لے جاکے عبداللہ بن خلف خزاعی دے مکان وچ صفیہ بنت الحرث بن ابی طلحہؓ دے پاس ٹھہرایا،اگلے دن حضرت علیؓ بصرہ وچ داخل ہوئے،تمام اہل بصرہ نےا ٓپ دی بیعت کيتی،اس دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ حضرت ام المومنینؓ دی خدمت وچ حاضر ہوئے،چونکہ عبداللہ بن خلف اس معرکہ وچ کم آگئے سن ،لہذا عبداللہ بن خلف دی والدہ نے حضرت علیؓ نوں دیکھ کے بہت کچھ سخت تے سُست کہیا،مگر حضرت علیؓ نے کسی گل دا جواب نئيں دتا،بعض ہمراہیاں نے کچھ گراں محسوس کيتا تاں آپؓ نے فرمایا کہ عورتاں چونکہ ضعیف ہُندیاں نيں اس لئی اسيں تاں مشرکہ عورتاں توں وی در گذر ہی کيتا کردے نيں تے یہ تاں مسلمان عورتاں نيں، انہاں دی ہر اک گل نوں برداشت کرناچاہیدا،حضرت ام المومنینؓ توں حضرت علیؓ نے وڈی تعظیم وتکریم دا برتاؤ کيتا تے اُنہاں توں پُچھیا کہ آپ نوں کسی قسم دی تکلیف تاں نئيں اے ؟فیر تمام معاملات وچ ہر طرح صلح تے صفائی ہوگئی،حضرت علیؓ نے بصرہ دا حاکم تے گور نر مقرر فرما کر محمد بن ابی بکرؓ نوں حکم دتا کہ سامانِ سفر دی تیاری کرن؛چنانچہ یکم ماہ رجب ۳۶ھ نوں ہر قسم دا سامانِ سفر درست کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حضرت ام المومنین عائشہ صدیقہؓ نوں رؤساء بصرہ دی چالیس عورتاں تے محمد بن ابی بکرؓ دے ہمراہ بصرہ توں روانہ کيتا ،کئی کوس تک خود بطریق مشایعت ہمراہ آئے تے دوسری منزل تک حضرت حسن بن علیؓ پہنچانے آئے، ام المومنینؓ اول مکہ معظمہ گئياں تے ماہ ذی الحجہ مکہ وچ رہیاں،اوتھے حج ادا کرکے محرم ۳۷ ھ وچ مدینہ منورہ تشریف لے گئياں۔
جنگ جمل وچ بوہت سارے بنو امیہ وی شریک سن تے اہلِ جمل دی طرف لڑے سن ،لڑائی دے بعد مروان بن الحکم ،عتبہ بن ابی سفیان،عبدالرحمن ویحییٰ برادرانِ مروان وغیرہ تمام بنو امیہ بصرہ توں شام دی طرف چل دتے تے حضرت امیر معاویہؓ دے پا س دمشق وچ پہنچے،حضرت عبداللہ بن زبیرؓ جو معرکہ جمل وچ زخمی ہوگئے سن ،بصرہ وچ اک شخص ازدی دے ایتھے پناہ گزيں ہوئے سن حضرت عائشہؓ نے اپنے بھائی محمد بن ابی بکرؓ نوں بھیج کر اُنئيں بُلوایا تے اپنے ہمراہ مکہ نوں لے کے روانہ ہوئیاں۔
فرقہ سبائیہ دی اک ہور شرارت
[سودھو]حضرت عائشہؓ نوں بصرہ توں روانہ کرنے دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے بصرہ دے بیت المال نوں کھولیا تے اس وچ جس قدر زر نقد سی اوہ سب انہاں لشکریاں وچ تقسیم کردتا جو معرکہ جمل وچ حضرت علیؓ دے زیر علم لڑ رہے سن ،ہر شخص دے حصہ وچ پنج پنج سو درم آئے ایہ روپیہ تقسیم کرکے آپؓ نے فرمایا کہ جے تسيں لوک ملکِ شام اُتے حملہ آور ہوئے کے فتح یاب ہوگئے تاں تواڈے مقررہ وظائف دے علاوہ اِنّا ہی روپیہ تے دتا جائے گا،عبداللہ بن سبا دا گروہ جس دا فرقہ سبا دے ناں توں موسوم کيتا جاندا اے ،جنگ جمل دے ختم ہُندے ہی حضرت علیؓ دے خلاف علانیہ بدزبانیاں شروع کرچکيا سی تے اس بد زبانی تے طعن وتشنیع دے لئی حضرت علیؓ دے اس حکم نوں وجہ قرار دتی سی کہ آپ ؓ نے مال واسباب نوں پرتن توں منع کردتا تھا،اب تک تاں اس حکم دے خلاف ایہ فرقہ شکایات کردا تے لوکاں نوں بھڑکاندا تھا،اب جدوں کہ ہر اک لشکر نوں پنج پنج سو درم ملے تاں اس اُتے وی اعتراضات دا سلسلہ شروع کردتا تے ایہ مخالفت ایتھے تک سختی تے شدت دے نال شروع دی کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لئی انہاں دی طرف توں چشم پوشی اختیار کرنا دشورار ہوگیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے جس قدر اس گروہ نوں نصیحت وفہمائش دی ايسے قدر اُس نے شوخ چشمی وچ ترقی دی تے نوبت ایتھے تک پہنچی کہ ایہ لوک اک رو ز سب دے سب بصرہ توں نکلے کے چل دئیے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں اندیشہ ہويا کہ کدرے ملک وچ جا کے فساد برپا نہ کرن، اُنہاں دے تعاقب دے لئی آپ ؓ بصرہ توں لشکر لے کے نکلے لیکن اوہ ہتھ نہ آئے تے غائب ہوکے اپنے کم وچ مصروف ہوگئے، اس جگہ یاد کرنا چاہیدا کہ عبداللہ بن سبا نے اپنے آپ نوں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا فدائی تے طرفدار ظاہر کيتا سی تے حضرت علیؓ دی محبت دے پردہ وچ اُس نے حضرت عثمان غنیؓ دی شہادت دے سامان مہیا کيتے سن ،اب تک اوہ حضرت علیؓ دے شیدائیاں وچ اپنے آپ نوں شمار کردا تے لوکاں نوں بہکاندا تھا،لیکن ہن فتح بصرہ تے جنگ جمل دے بعد اس سبائی گروہ نے دیکھیا کہ حضرت علیؓ دی مخالفت دا اظہار کرنے توں اسلام نوں نقصان پہنچایا جاسکدا اے تاں اوہ بلا تامل مخالفت اُتے آمادہ ہوگیا،ایہی گروہ جو درحقیقت مسلم نما یہودیاں تے اسلام دے دشمناں دا گروہ سی آئندہ چل کے گروہِ خوارج دے ناں توں نمودار ہونے والا اے۔
حضرت عمر فاروقؓ دی شہادت دے بعد توں دشمنانِ اسلام دی خفیہ سازشاں ،خفیہ سوسائٹیاں تے خفیہ انجمناں دا جو سلسلہ شروع ہويا اے اوہ اج تک دنیا وچ مسلسل موجود اے تے کوئی زمانہ ایسا نئيں دسیا جاسکدا اے جس وچ ایہ دشمنِ اسلام خفیہ گروہ اپنی سازشاں تے ریشہ دوانیاں وچ مصروف نہ رہیا ہو،کھبی ایہ ابو لولو تے اس دے ترغیب دہنداں دی شکل وچ سی کدی ایہ عبداللہ بن سبا تے سبائیہ گروہ دی صورت وچ دیکھیا گیا،کدی اس دا ناں گروہِ خوارج ہويا کدی ایہ عباسیاں تے علویاں دی سازش بنو امیہ دے خلاف کردا سی ،کدی ایہ عباسیاں دے خلاف عاملاں دی طرف توں کوشش وچ مصروف سی کدی اس دا ناں فدائی اسمعیلہ گروہ ہويا کدی اس نے فریمیسن دی شکل اختیار کيتی ،کدی اس خفیہ سو سائٹی نے نہلسٹاں تے انارکسٹاں دی شکل وصورت وچ ظہور کيتا، کدی اس نے ڈپلومیسی تے پالیسی دا جامہ پہنا،کدی شہنشاہیاں تے بادشاہیاں دی وزارتِ خارجہ دے دفتراں وچ اسنوں جگہ ملی،اسی طرح آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زندگی دے آخر ایام توں پہلے پہلے دا تمام زمانہ وی انہاں خفیہ سازشاں والے گروہ توں خالی نئيں اے، کدی ایہ بابلِ وچ ہاروت وماروت تے حضرت حزقیل ودانیال دی تدابیر دے کامیاب بنانے وچ مصروف تھا،کدی اس نے بابلیاں نوں یک لخت برباد کردتا، کدی اس گروہ نے ہندوستان وچ مہانند دے خاندان دی عظیم الشان سلطنت نوں مٹاکر چانکیہ برہمی دے ذریعہ چندر گپت نوں کامیاب بنایا، کدی ايسے گروہ نے رستم کوہلاک کرکے کيتانیاں دے مشہور خاندان دے زوال نوں دعوت دتی،کدی اس نے بودھ مذہب نوں ہی نئيں ؛بلک بودھاں دی حکومت،تمدن، معاشرت وغیرہ ہر اک چیز نوں ہندوستان توں نیست تے نابود کرکے دکھایا،کدی جولیس سیزر نوں قتل کراکر سلطنت روما دی عظمت وشوکت کےطلسم کومٹایا،عرضیکہ دنیا وچ صرف ویہہ پچیس سال ہی ایداں دے گزرے نيں جدوں اسيں اس سازشی خفیہ گروپ نوں اسيں معدوم وغیرہ معلوم پاندے نيں تے ایہ زمانہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ،ابوبکر صدیقؓ تے عمر فاروقؓ دا زمانہ سی، اس توں پہلے وی تے اس دے بعد وی ایہ خفیہ گروہ برابر دنیا وچ موجود پایا جاندا اے، بہر حال اس تریخ دے پڑھنے والےآں تے خلافتِ راشدہ دے نصفِ آخر دی تریخ دے مطالعہ کرنے والےآں نوں اس دشمنِ اسلام خفیہ سازشاں کرنے والے گروہ نوں چشم گرم توں نئيں دیکھنا چاہیدا۔
فرقہ سبائیہ جوامام علی کرم اللہ وجہہالاعلان اظہارِ مخالفت کرکے بصرہ توں فرار ہويا اُس نے بہت جلد عراق عرب دے وکھ وکھ تھانواں وچ منتشر ہوکے اوباش تے واقعہ پسند لوکاں نوں اپنے نال شامل کرکے اک معقول جمعیت فراہم کرلئی تے اول صوبہ سجستان دا رخ کيتا،مدعا انہاں لوکاں دا ایہ سی کہ اَگڑ پِچھڑ تمام ایرانی صوبےآں نوں باغی بناکر خلیفۃ المسلمین نوں ایہ موقع حاصل نہ ہونے داں کہ اوہ مسلماناں دی اک مستقل سلطنت فیر قائم کرسکن،ایرانی صوبےآں وچ بغاوت پیدا کرنے توں اوہ چاہندے سن کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں اطمینان تے فروغ خاطر حاصل نہ ہوئے تے اوہ ملکِ شام اُتے حملہ آور ہونے تے فتح پانے دا موقع وی نہ پاسکن، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے سجستان دی طرف انہاں لوکاں دی توجہ دا حال سن کر عبدالرحمن بن جرو طائی نوں انہاں دے استیصال دی غرض توں روانہ کيتا، انہاں لوکاں توں جدوں مقابلہ ہويا تاں لڑائی وچ عبدالرحمن طائی شہید ہوئے،ایہ خبر سُن کر ربعی بن کاس چار ہزار دی جمعیت لے کے روانہ ہوئے،انہاں نے انہاں اوباشاں نوں شکست دے کے منتشر کردتا، ايسے عرصہ وچ جنگ صفین دے لئی طرفین توں تیاریاں شروع ہوگئياں تے ان مسلم نما یہودیاں یعنی گروہ سبائیہ نے حضرت علیؓ دے لشکر وچ شامل ہوجانا ضروری سمجھیا؛چنانچہ اوہ ہر اک ممکن تے مناسب طریقے توں آ آکے لشکرِ علیؓ وچ شامل ہوگئے۔
جنگ جمل توں فارغ ہوکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لئی سب توں وڈا کم ملکِ شام دا قابو وچ لیانا تے حضرت امیر معاویہؓ توں بیعت لینا سی، اس کم دے لئی انہاں نے کوفہ نوں اپنا قیام گاہ بنانا مناسب سمجھیا،حضرت علیؓ دے لشکر وچ سب توں وڈی طاقت کوفیاں دی سی،اس لئی وی کوفہ دا دارالخلافہ بنانا مناسب تھا،ہور ایہ کہ مدینہ دے مقابلہ وچ کوفہ دمشق توں نیڑے تھا،کوفہ دا اثر ایرانی صوبےآں اُتے وی زیادہ پڑدا تھا،حضرت عثمان غنیؓ دے عہدِ خلافت وچ مدینہ دے شرفاء یعنی صحابہ کرام وچوں اکثر صوبےآں دی حکومت اُتے مامور ہوکے باہر چلے گئے سن تے ہر اک شخص جو کسی صوبہ دا عامل ہوکے مدینہ توں روانہ ہُندا سی اوہ اپنے ہمرہ اک جمعیت اپنے عزیزاں تے دوستاں دی وی ضرور لے کے جاندا سی ،کہ اوتھے رعب قائم رہے تے انتظام ملدی ميں سہولت ہوئے لہذا مدینہ منورہ دی جمعیت عہد عثمانی وچ منتشر ہوکے کمزور ہوچکی سی، فاروق اعظمؓ نے اپنے زمانے وچ مدینہ نوں سب وڈی تے مرکزی طاقت بنا رکھیا سی تے ايسے دی خلافتِ اسلامیہ نوں ضرورت وی سی لیکن ہن اوہ حالت باقی نہ رہی سی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ توں پہلے خلفاء نوں خود میدانِ جنگ وچ جانے تے سپہ سالاری کرنے دی ضرورت پیش نہ آئی سی، حضرت علیؓ مجبور ہوگئے سن کہ خود فوجاں لے کے میدان وچ نکلاں تے اک سپہ سالار دی حیثیت توں کم کرن (ایہی مجبوری سی جو آخر کار نظام خلافت دے لئی بے حد مضر ثابت ہوئی) لہذا اس حالت وچ انہاں دے لئی بجائے مدینہ دے کوفہ قیام زیادہ مناسب تے ضروری تھا؛چنانچہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ بصرہ وچ حضرت عبداللہ بن عباسؓ نوں حاکم مقرر دے خودمعہ لشکر کوفہ دی طرف تشریف لےگئے۔
اس جگہ ایہ گل وی بتادینا ضروری اے کہ قاتلین عثمانؓ تے بلوائیاں وچوں اک حصہ عبداللہ بن سبا دی کوششاں توں ماؤف ہوکے اس دا معتقد بن چکيا سی تے اسنوں عبداللہ بن سبا دی جماعت کہہ سکدے سن ،لیکن اس سبائی جماعت وچ چونکہ بوہت سارے فریب خوردہ مسلمان اپنی سادہ لوحی توں شریک سن، لہذا اصل سبائی جماعت جو بطور تخم دے کم کردی سی، اوہ صرف چند افراد اُتے مشتمل سی تے اوہ جس وقت ورگی ضرورت سمجھدی سی اپنے گروہ وچ اس قسم دے لوکاں نوں شامل کرکے انہاں نوں وچوں کسی نوں سردار بنالیندی سی،تے جن لوکاں توں پہلے کم لے رہی سی،اُنہاں نوں چھڈ دیندی سی،ایہی سبب سی کہ حضرت عثمان غنیؓ دے قتل وچ سبائی جماعت نے تمام بلوائیاں توں کم لیا تے جنگ جمل تک انہاں دے وڈے حصے توں کم لیندی رہی،جنگ جمل دے بعد حضرت علیؓ دی مخالفت تے عیب چینی دا کم جدوں شروع کيتا تاں بلوائی لوکاں دا وڈا حصہ اس سبائی جماعت توں وکھ سی ،ایہ لوک حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے نال رہے تے اپنی کار گذاریاں تے جاں فشانیاں دی بدولت اُنہاں نوں دربارِ خلافت وچ کافی رسوخ وی حاصل ہوگیا،کوفہ وچ جدوں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اقامت اختیار فرمائی تاں کافی رسوخ وی حاصل ہوگیا، کوفہ وچ جدوں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اقامت اختیار فرمائی تاں کوفیاں دے اعتبار واعتماد نے تے وی زیادہ ترقی کرلئی،اس طرح قاتلین عثمانؓ دا حضرت علیؓ دے لشکر وچ نہ صرف پناہ گزيں ؛بلکہ بااعتبار ہونا تے وی باعث اس دا ہويا، کہ حضرت امیر معاویہؓ نوں قوت وطاقت حاصل ہوئی،کیونجے جو لوک قاتلینِ عثمانؓ توں قصاص لینا ضروری سمجھدے سن اوہ جدوں انہاں قاتلین وچوں بعض نوں حضرت علیؓ دے لشکر وچ باعزت دیکھدے سن تاں باوجود اس دے کہ اُنہاں نوں امیر معاویہؓ دے مقابلہ وچ حضرت علیؓ دی فضیلت تسلیم سی،فیر وی حضرت معاویہؓ دے نال نال شامل ہوجاندے سن ؛کیونجے امیر معاویہؓ نے خونِ عثمانؓ دا بدلہ لینے دے لئی علم مخالفت بلند کيتا سی۔
حضرت عثمان غنیؓ دی شہادت دے وقت مصر دی حکومت توں عبداللہ بن سعد نوں برطرف کرکے محمد بن ابی حذیفہ مصر اُتے قبضہ کرچکے سن ،جداں اُتے مذکور ہوچکيا اے ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے خلیفہ منتخب ہونے دے بعد ہی قیس بن سعدؓ نوں مصر دا عامل بناکر مدینہ منورہ توں روانہ کردتا تھا،قیس بن سعدؓ اپنے ہمراہ صرف ست آدمیاں نوں لے کے روانہ ہوئے تے مصر پہنچدے ہی محمد بن ابی حذیفہ نوں برطرف کرکے خود اوتھے دے حاکم بن گئے، مصر وچ یزید بن الحرث تے مسلمہ بن مخلد وغیرہ کچھ لوک ایداں دے وی سن جو خونِ عثمانؓ دا مطالبہ کررہے سن، انہاں لوکاں نے قیس دی بیعت توں اس عذر دے نال انکار کيتا کہ سانوں وی انتظار کرنے دو،کہ خونِ عثمانؓ دا معاملہ کس طرح طے ہُندا اے ،جب ایہ معاملہ طے ہوجائے گا اُس وقت اسيں بیعت کرلاں گے تے جدوں تک بیعت نئيں کردے اُس وقت تک خاموش نيں،تواڈی مخالفت نہ کرن گے، قیس بن سعدؓ نے اپنے اخلاق تے اپنی قابلیت توں مصر وچ پورے طور اُتے قوت حاصل کرلئی تے انہاں دے اخلاق نے خوب ترقی حاصل کيتی۔
جب جنگ جمل ختم ہوگئی تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ کوفہ دی طرف تشریف فرما ہوئے تاں حضرت امیر معاویہؓ نوں فکر ہوئی کہ ہن ساڈے اُتے حملہ آوری ہوئے گی، نال ہی انہاں نوں اس گل دا وی خیال سی کہ مصر وچ قیس بن سعد نوں بخوبی قوت تے قبولیت حاصل اے تے وہامام علی کرم اللہ وجہہؓ رضی اللہ عنہ دے بھیجے ہوئے تے انہاں نوں دے ہمدرد ہواخواہ نيں، پس حضرت علیؓ جدوں کوفہ دی طرف توں حملہ آور ہون گے تاں اوہ ضرور قیس بن سعدؓ نوں حکم دین گے کہ تسيں دوسری طرف مصر توں فوج لے کے حملہ کرو، جدوں دو طرف توں ملکِ شام اُتے حملہ ہوئے گا تاں وڈی مشکل پیش آئے گی،حضرت امیر معاویہؓ نوں قدرتاً اپنے آپ نوں طاقت ور بنانے دی مہلت بخوبی مل گئی سی، دوسرے انہاں نے اس مہلت توں فائدہ اٹھانے وچ کوتاہی وی بالکل نئيں کيتی،حضرت عثمان غنیؓ دا خون آلود پیراہن تے ان دی بیوی دی کٹی ہوئی انگلیاں اُنہاں دے پاس پہنچ گئی سن ،وہ روزانہ اس خون آلود پیراہن تے ان دی بیوی دی کٹی ہوئی انگلیاں نوں جامع مسجد دمشق وچ منبر اُتے رکھدے سن تے لوک انہاں نوں دیکھ دیکھ کے آہ تے زاری کردے سن ،شام دا صوبہ چونکہ ہر وقت قیصر روم دے حملےآں دا مقام بن سکدا سی لہذا ملک شام وچ پہلے ہی توں زبردست فوج ہمہ وقت موجود رہندی سی، انہاں تمام لوکاں نے قسماں کھالیاں سن کہ جدوں تک خونِ عثمانؓ دا بدلہ نہ لے لاں گے اُس وقت تک فرش اُتے نہ سوئاں گے تے ٹھنڈا پانی نہ پیئاں گے،ملکِ عرب دے نامور تے بہادر لوکاں نوں اپنی طرف مائل کرنے تے اُنہاں دی خاطر مدارات بجالانے وچ وی حضرت معاویہؓ کمی نہ کردے سن ،کم دے آدمی نوں اپنے نال ملانے تے اس دی دلجوئی کرنے وچ اُنہاں توں کوئی دقیقہ فرو گزاشت نہ ہُندا تھا،اپنے دعوے تے مطالبے دی معقولیت ثابت کرنے تے اپنے آپ نوں حضرت عثمانؓ دا وارث دس دے مظلوم ظاہر کرنے توں غافل نہ سن، حضرت عثمان غنیؓ دی شہادت دے بعد اُنہاں نوں اک سال دی مہلت مل چکی سی جس وچ سوائے انہاں تیاریاں دے اُنہاں نوں تے کوئی کم نہ تھا،لیکن حضرت علیؓ نوں اس عرصہ وچ برابر مصروفیت درپیش رہی، اگرچہ کوفہ وچ تشریف لیانے دے بعد بظاہر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ تعالیٰ عنہ دے دائرہ حکومت وچ سوائے اک صوبۂ شام دے تمام ممالکِ اسلامیہ شامل سن، لیکن اُنہاں نوں انہاں اسلامی ملکاں وچ اوہ اثر تے وہ اقتدار حاصل نہ ہويا جو فاروق اعظم ؓ دے زمانے وچ خلیفہ اسلام نوں حاصل تھا،حجاز،یمن،عراق،مصر،ایران وغیرہ ہر جگہ اُنہاں دے فرماں برداراں دے نال ایداں دے لوک وی برابر پائے جاندے سن جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اُتے اعتراضات کردے تے اُنہاں دے طرزِ عمل اُتے نکتہ چینی کرنے وچ خوب سرگرم ومستعد پائے جاندے،لہذا حضرت علیؓ کسی صوبہ توں پوری پوری فوجی امداد حاصل نئيں کرسکدے سن ۔
معاویہ دی حالت اس دے بالکل خلاف سی،اگرچہ اوہ صرف ملکِ شام اُتے تصرف رکھدے سن لیکن سارا دا سارا ملک اُنہاں دا ہم خیال وہم عنان سی تے تمام ملک وچ انہاں نوں پوری پوری قبولیت حاصل سی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے نال اُنہاں نوں معرکہ آرائی کرنی پوے گی، اس دا یقین اُنہاں نوں پہلے توں ہوچکيا تھا،لہذا سب توں وڈی تدبیر جو انہاں نے پیشتر دی ایہ سی کہ مصر دی جانب توں حملہ آوری دے امکان نوں دور کيتا،حضرت امیر معاویہؓ قیس بن سعدؓ دی قوت وقابلیت توں بہت مرعوب سن، انہاں دی خوش قسمتی توں اک ایسی وجہ پیدا ہوگئی کہ اوہ اپنے ارادے تے خواہش وچ پورے کامیاب ہوگئے ،لہذا آپ ؓ نوں مطالبۂ قصاص وچ میری مدد کرنی چاہیدا،قیس بن سعد نے جوابا لکھیا کہ مینوں جتھے تک معلوم اے حضرت علیؓ قتل عثمانی دی سازش وچ ہرگز شریک نہ سن ،اُنہاں دے ہتھ اُتے جدوں کہ لوکاں نے بیعت کرلئی تے وہ خلیفہ مقرر ہوگئے تاں فیر تسيں نوں اُنہاں دا مقابلہ تے مخالفت نئيں کرنی چاہیدا،اب حضرت امیر معاویہؓ مجبور سن کہ حضرت علیؓ دے حملہ آور ہونے توں پہلے پہلے مصر اُتے پوری طاقت توں حملہ آور ہوکے قیس بن سعدؓ دے خطرہ نوں مٹاداں تے فیر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے حملہ نوں روکاں،لیکن ایہ کم خطرہ توں خالی نہ تھا،کیونجے جے مصر دی لڑائی وچ ذرا وی طوالت ہوجائے تے حضرت امیر معاویہؓ ادھر توں جلدی اپنی طاقت اس طرف واپس نہ لاسکن تاں فیر تمام ملکِ شام حضرت علیؓ دے قبضہ وچ ہُندا تے حضرت امیر معاویہؓ دے لئی کوئی مفر باقی نہ تھا،ادھر قیس بن سعد لڑائی نوں ٹالنا تے وقت نوں گزارنا چاہندے سن کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے حملہ آور ہونے دی خبر اُنہاں نوں پہنچ جائے تاں فوراً اوہ مصر دی طرف توں فوج لے جاکے حضرت امیر معاویہؓ نوں مجبور کردتیاں
اسی دوران وچ قیس بن سعد دا اک مراسلہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی خدمت وچ متعلم کوفہ پہنچیا،اُس وچ لکھیا سی کہ مصر دے اندر بوہت سارے لوک حالے خاموش نيں،اُنہاں نوں اُنہاں دے حال اُتے چھوڑدتا گیا اے تے کسی قسم دی سختی نوں مناسب نئيں سمجھیا گیا اے، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں حضرت عبداللہ بن جعفر نے ایہ مشورہ دتا کہ قیس بن سعد نوں حکم دتا جائے کہ اوہ سکوت اختیار کرنے والےآں توں لڑاں تے ان نوں بیعت دے لئی مجبور کرن،اس طرح آزاد تے خاموش نہ رہنے داں ؛چنانچہ ایہ حکم قیس بن سعد دے پاس بھیج دتا گیا،قیس بن سعدؓ نے اس حکم دی تعمیل نوں غیر ضروری تے مضر خیال کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں لکھیا کہ اوہ لوک فی الحال خاموش نيں،وہ آپ دے لئی نقصان رساں نئيں نيں لیکن جے اُنہاں دے نال اعلانِ جنگ کردتا گیا تاں اوہ سب دے سب آپ دے دشمناں توں جاملیاں گے تے بے حد نقصان رساں ثابت ہون گے۔
مناسب ایہ اے کہ انہاں نوں ايسے حال وچ رہنے دتا جائے،اس خط دے پہنچنے اُتے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے سفیراں نے اُنہاں نوں یقین دلایا کہ قیس بن سعد ضرور امیر معاویہؓ توں ساز باز رکھدے نيں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اس گل دے مننے وچ متامل سن تے قیس بن سعد نوں مصر دے لئی ضروری سمجھدے سن، حضرت امیر معاویہؓ نوں جدوں ایہ معلوم ہويا کہ قیس دی نسبت حضرت علیؓ دے دربار وچ شبہ کيتا جارہیا اے تاں انہاں نے علانیہ اپنے دربار وچ قیس بن سعد دی تعریفاں بیان کرنی شروع کرداں تے لوکاں توں کہنے لگے کہ قیس ساڈے طرفدار نيں،اُنہاں دے خطوط وی ساڈے پاس آندے رہندے نيں اوہ ضروری گلاں دی سانوں اطلاع وی دیندے نيں،کدی لوکاں دے مجمع وچ ذکر کردے کہ قیس بن سعد نے مصر وچ خونِ عثمانؓ دا مطالبہ کرنے والےآں دے نال وڈے وڈے احسانات کيتے نيں تے اُنہاں نوں وڈی عزت دے نال رکھدے نيں،دمشق توں امیر معاویہؓ دی انہاں گلاں دا حال حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں اُنہاں دے جاسوساں نے بلا توقف لکھیا، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے قیس بن سعد نوں مصر دی امارت توں فوراً معزول کرکے اُنہاں دی جگہ محمد بن ابی بکر نوں روانہ کيتا ، محمد بن ابی بکرؓ نے مصر وچ پہنچ کے اپنی امارت تے قیس بن سعد دی معزولی دا فرمان دکھایا تاں قیس بہت ماول تے افسردہ ہوئے تے مصر توں روانہ ہوکے مدینہ منورہ پہنچے۔
مدینہ منورہ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے اوتھے توں تشریف لے آنے دے بعد کسی دی حکومت نہ سی،اوتھے بعض ایداں دے لوک وی موجود سن جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں خلیفہ برحق تسلیم کردے تے انہاں دے ہر اک حکم تے ہر اک فعل نوں واجب التعمیل وواجب الاقتدایقین کردے سن تے ایداں دے لوک وی بکثرت موجود سن جو حضرت عثمان غنیؓ دے قاتلاں توں قصاص نہ لئے جانے دے سبب سخت بے چین تے اس معاملہ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی ڈھیل تے درگزر نوں سخت قابلِ اعتراض سمجھنے تے ان نوں نشانہ ملامت بنانے توں ذرا نہ چکدے سن ،قیس بن سعدؓ جدوں مدینہ پہنچے تاں اُنہاں دے تعاقب ہی وچ حضرت امیر معاویہؓ نے مروان بن الحکم نوں روانہ کيتا کہ جس طرح ممکن ہوئے قیس بن سعد نوں ترغیب دے کے لے آؤ،مروان بن الحکم نے قیس بن سعد نوں اول سمجھایا،جب اوہ نہ منے تاں تنگ کرنا شروع کيتا،ایتھے تک کہ اوہ دق ہوکے مدینہ توں روانہ ہوئے تے کوفہ وچ حضرت علیؓ دے پاس پہنچ گئے اوتھے تمام حالات زبانی سُنائے تے حضرت علیؓ نے مطمئن ہوکے اُنہاں نوں اپنی مصاحبت وچ رکھیا،معاویہؓ نے ایہ خبر سُن کر مروان نوں لکھیا کہ جے تاں اک لکھ جنگ جو لشکر توں علیؓ دی مدد کردا تاں اوہ آسان تھا،بمقابلہ اس دے کہ قیس علیؓ دے پاس چلے گئے۔
محمد بن ابی بکرؓ نے مصر پہنچ کے اُنہاں لوکاں نوں جو سکوت دی حالت وچ سن اعلان دے دتا کہ یا تاں تسيں لوک ساڈی اطاعت قبول کرو تے امیر المومنین حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی بیعت وچ داخل ہوئے ورنہ ساڈے ملک توں نکل جاؤ،انہاں نے کہیا ساڈے نال جنگ کرنے تے سختی برتنے وچ جلدی نہ فرمائیے،زیادہ نئيں تاں چند روز دی مہلت دیجئے تاکہ اسيں اپنے مآل دا ر اُتے غور کرلاں، محمد بن ابی بکرؓ نے کہیا کہ تسيں نوں قطعاً مہلت نئيں دتی جاسکدی، انہاں نے اس نويں عامل توں ایہ جواب سُن کر فوراً اپنی حفاظت دا معقول انتظام کرلیا تے مدافعت اُتے آمادہ ہوئے بیٹھے ،محمد بن ابی بکرؓ انہاں لوکاں دے نال جنگ صفین دے ختم ہونے دے بعد تک اُلجھے رہے تے حضرت امیر معاویہؓ مصر دی جانب توں بالکل بے فکر ہوکے جنگ صفین دی تیاریاں وچ مصروف ہوئے۔
حضرت عمرو بن العاص معاویہ دے پاس
[سودھو]حضرت عمرو بن العاصؓ نے خلافت فاروقی وچ مصر نوں فتح کرکے ممالکِ اسلامیہ وچ شامل کيتا تھا،جب بلوائیاں نے مدینہ وچ داخل ہوکے حضرت عثمان غنیؓ دا محاصرہ کيتا سی تاں ایہ مدینہ وچ موجود سن ،بلوائیاں دے نامناسب طرزِ عمل تے اس فساد دے نتیجے اُتے غور کرکے انہاں نے ایہی مناسب سمجھیا سی کہ مدینہ توں نکل جاواں چنانچہ اوہ اپنے دونے بیٹےآں عبداللہ تے محمد نوں ہمراہ لے کے مدینہ توں روانہ ہوئے تے بیت المقدس وچ جاکے مقیم ہوگئے، اوتھے نہایت خاموشی توں حالات اُتے غور کردے تے واقعات دی خبراں سندے رہے،اول حضرت عثمان غنیؓ دی شہادت دا حال سُنا،فیر خبر پہنچی کہ حضرت علیؓ دے ہتھ اُتے بیعت ہوگئی اے، مگر انہاں نے قاتلین عثمان رضی اللہ تعالیٰ عنہ توں قصاص لینے وچ تامل فرمایا اے ،فیر سُنا کہ حضرت عائشہ رضی اللہ تعالیٰ عنہا نوں ہمراہ لےکے طلحہ رضی اللہ تعالیٰ عنہ تے زبیرؓ بصرہ دی جانب روانہ ہوئے نيں تے امیر معاویہؓ نے بیعت توں انکار کرکے خونِ عثمانؓ دا مطالبہ کيتا اے ،فیر سُنا کہ حضرت علیؓ وی بصرہ دی جانب روانہ ہوگئے اس دے بعد سُنا کہ جنگِ جمل وچ حضرت طلحہ رضی اللہ تعالیٰ عنہ تے زبیرؓ دونے شہید ہوگئے تے حضرت علیؓ بصرہ اُتے قابض ومتصرف ہوکے تے و ہاں عبداللہ بن عباسؓ نوں عامل مقرر کرکے کوفہ وچ تشریف لے آئے تے ملکِ شام اُتے حملہ دی تیاریاں فرمارہے نيں ،ہور امیر معاویہؓ وی مقابلہ اُتے آمادہ ومستعد ہورہے نيں۔
یہ سن کر حضرت عمرو بن العاصؓ نے اپنے دونے بیٹےآں توں مشورہ لیا تے کہیا کہ ہن موقع آگیا اے کہ وچ امیر معاویہؓ دے پاس چلا جاواں تے اوتھے اس مسئلہ خلافت وچ داخل ہوکے اسنوں طے کراداں،جنگِ جمل توں پہلے مدعیانِ خلافت چار شخص سن، اول حضرت علیؓ کہ اوہ خلیفہ منتخب ہاوہی گئے سن تے لوکاں نے اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی سی،دوم حضرت طلحہؓ کہ بصرہ والے اُنہاں دے حامی ومدد گار سن تے ان نوں مستحق خلافت سمجھدے سن ،سوم حضرت زبیرؓ،کوفہ وچ انہاں توں عقیدت رکھنے تے اُنہاں دے خون دا دعویٰ کردے تے قصاص چاہندے سن، ہن حضرت طلحہؓ وزبیرؓ دی شہادت دے بعد صرف دو ہی شخص باقی رہ گئے سن ،امیر معاویہؓ کہندے سن کہ حضرت علیؓ صرف انہاں باغیاں دے بنائے ہوئے خلیفہ نيں جنہاں نے حضرت عثمان غنیؓ نوں شہید کيتا تھا،اکثر جلیل القدر صحابہ دی اک وڈی تعداد مدینہ توں باہر سی،حالانکہ اس توں پہلے بیعتِ خلافت وچ اُنہاں دی شرکت ضروری سمجھی جاندی رہی اے ،اس انتخاب وچ انہاں توں مشورہ نئيں لیا گیا اے تے سب توں ودھ کے ایہ کہ قاتلین عثمانؓ نوں حضرت علیؓ نے اپنے لشکر وچ پناہ دے رکھی اے، ايسے طرح حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ فرماندے سن کہ امیر معاویہؓ خدماتِ اسلام وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قرب وچ ،رشتے وچ ،سابق الاسلام ہونے وچ ہرگز ہرگز میرا مقابلہ نئيں کرسکدے،غرض دونے اک دوسرے دے مقابل دعا وی رکھدے سن ،حضرت عمرو بن العاصؓ نے ہن اپنے آپ نوں بے تعلق رکھنا مناسب نہ سمجھیا،عبداللہ بن عمرو رضی اللہ تعالیٰ عنہ نے باپ نوں مشورہ دتا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم،ابوبکر صدیقؓ،عمرفاروقؓ،عثمان غنیؓ سب آخر وقت تک آپ توں خوش رہے،لہذا ہن مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ آپ بالکل خاموش تے گوشہ نشین رہیاں،ایتھے تک کہ لوکاں دا کسی اک شخص اُتے اتفاق واجماع ہوجائے ،دوسرے بیٹے محمد بن عمروؓ نے کہیا کہ آپ عرب دے عمائدین وبااثر تے صاحب الرائے لوکاں وچوں نيں، جدوں تک آپ دخل نہ دین گے معاملہ کِداں طے ہوسکدا اے۔
عمرو بن العاصؓ نے دونے بیٹےآں دی تقریراں سُن کر کہیا کہ عبداللہ دے مشورہ وچ دین دی بھلائی تے محمد دے مشورہ وچ دنیا دی بہتری اے ،اس دے بعد کچھ سوچ سمجھ کر حضرت عمرو بن العاصؓ بیت المقدس توں روانہ ہوکے دمشق وچ حضرت امیر معاویہؓ دے پاس پہنچے،انہاں نے انہاں دے تشریف لیانے نوں بہت ہی غنیمت سمجھیا، انہاں نے جاندے ہی امیر معاویہؓ توں کہیا کہ خلیفہ مظلوم دا بدلہ لینا ضروری اے تے آپ اس مطالبہ وچ حق اُتے نيں،ابتداءً امیر معاویہؓ انہاں توں احتیاط دے نال ملدے رہے لیکن فیر اُنہاں اُتے پورے طور اُتے اعتماد کرکے انہاں نوں اپنی حکومت دا رکنِ رکین تے مشیر ووزیر بنالیا،حضرت عمرو بن العاصؓ نے حضرت امیر معاویہؓ نوں مشورہ دتا کہ حضرت عثمانؓ دا خون آلود قمیص تے حضرت نائلہ دی انگلیاں روزانہ لوکاں دے سامنے لیانے دی ضرورت نئيں کیونجے اس طرح اُنہاں دا جوش بتدریج کم ہونے لگے گا، مناسب ایہ اے کہ انہاں چیزاں دی نمائش کدی کدی خاص خاص موقعاں اُتے کيتی جائے، اس رائے نوں حضرت امیر معاویہؓ نے پسند فرمایا تے اوہ گریہ وزاری جو روزانہ قمیص نوں دیکھ دیکھ کے لوک کيتا کردے سن موقوف ہوئی، عمرو بن العاصؓ نے امیر معاویہؓ نوں ایہ وی سمجھایا کہ حضرت علیؓ درحقیقت واقعۂ جمل دے بعد اپنی فوجی طاقت نوں بہت کچھ کمزور بناچکے نيں ؛کیونجے جنگِ جمل وچ اہل بصرہ دے اٹھ نو ہزار آدمی مارے گئے،جنہاں وچ وڈے وڈے نامی سردار سن ،اب جو اہل بصرہ انہاں دے ہتھ اُتے بیعت کرچکے نيں اوہ اہل کوفہ دے نال مل کے لڑائی وچ پوری پوری جانفشانی نئيں دکھاواں گے تے حضرت علیؓ دی فوج وچ سارے دے سارے سپاہی یک دل تے آپس وچ پورے طور اُتے متفق نئيں نيں، ایہ اندازہ حضرت عمرو بن العاصؓ دا غلط نہ سی تے اس حقیقت توں سبائی فرقہ وی نا آشنا نہ سی۔
محارباتِ صفین دا دیباچہ
[سودھو]حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے کوفہ وچ تشریف لیا کے ملک شام اُتے چڑھائی دی تیاری شروع کی،حضرت عبداللہ بن عباسؓ اپنا لشکر لے کے بصرہ توں روانہ ہوگئے،اس خبر دے سندے ہی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ وی کوفہ وچ ابو مسعود انصاری نوں اپنا قائم مقام مقرر فرما کر مقامِ نخیلہ دی طرف تشریف لے گئے تے ترتیبِ لشکر وچ مصروف ہوئے ایتھے عبداللہ بن عباسؓ وی اہلِ بصرہ دا لشکر لئے ہوئے آپہنچے،حضرت علیؓ نے ایتھے زیاد بن نصر حارثی نوں اٹھ ہزار فوج دے کے بطور مقدمۃ الجیش اگے روانہ کيتا،اس دے بعد شریح بن ہانی نوں چار ہزار دی جمعیت دے کے زیاد دے پِچھے بھیجیا تے خود نخیلہ توں کوچ کرکے مدائن تشریف لائے،مدائن وچ مسعود ثقفی نوں عامل مقرر کرکے معقل بن قیس نوں تن ہزار لشکر کے نال روانہ کيتا، اس دے بعد حضرت علیؓ مدائن توں روانہ ہوکے رقہ دی طرف چلے، رقہ دے نیڑے دریائے فرات نوں عبور کيتا تے ایتھے زیاد شریح، معقل وغیرہ تمام سرداراں دا لشکر مجتمع ہوگیا، اُدھر حضرت معاویہؓ نوں جدوں ایہ معلوم ہويا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ لشکرِ عظیم لئے ہوئے ملکِ شام دے قصد توں آرہے نيں، تاں انہاں نے ابوالاعور سلمی نوں اک دستہ فوج دے کے بطور مقدمۃ الجیش روانہ کيتا، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے دریائے فرات نوں عبور کرنے دے بعد زیاد وشریح دونے سرداراں نوں فیر مقدمۃ الجیش دے اگے روانہ کيتا،زیاد وشریح نوں حدودِ شام وچ داخل ہوکے معلوم ہويا کہ ابوالاعورالسلمی لشکرِ شام لئے ہوئے آرہیا اے ،انہاں نے فوراً حضرت علیؓ نوں اطلاع دتی حضرت علیؓ نے اُشترکو روانہ کيتا تے حکم دتا کہ جدوں زیاد وشریح تک پہنچنا تاں تمام لشکر دی سرداری اپنے ہتھ وچ لے کے زیاد وشریح نوں میمنہ ومیسرہ دی سرداری اُتے متعین کردینا تے جدوں تک لشکرِ شام تسيں اُتے حملہ آور نہ ہوئے اُس اُتے حملہ آور نہ ہونا،اُشتر نے پہنچ کر تمام دی کمان اپنے ہتھ وچ لے کے زیاد تے شریح نوں میمنہ ومیسرہ سپرد کيتا، ادھر ابوالاعور وی مقابل آکے خیمہ زن ہويا،صبح توں شام تک دونے لشکر خاموش اک دوسرے دے سامنے خیمہ زن رہے، لیکن شام دے وقت ابوالاعور نے حملہ کيتا تھوڑی دیر لڑکر فریقین اک دوسرے توں جُدا ہوگئے، اگلے دن صبح نوں ابوالاعور صفِ لشکر توں نکل کے میدان وچ آیا، ادھر توں ہاشم بن عتبہ نے نکل کے مقابلہ کيتا، عصر دے وقت تک دونے لڑدے رہے فیر اک دوسرے توں جُدا ہوکے اپنے اپنے لشکر نوں واپس ہوئے رہے سن کہ اشتر نے اپنی فوج نوں حملہ دا حکم دتا،ابو الاعورنے وی اپنے آدمیاں نوں حملہ آور کيتا،شام تک کشت تے خون جاری رہیا، رات دی تاریکی نے حائل ہوکے لڑائی نوں ملتوی کيتا،فریقین اپنے اپنے خیمےآں وچ رات بسر کرنے دے لئی چلے گئے۔
اگلے دن حضرت علیؓ وی پہنچ گئے تے معلوم ہويا کہ حضرت امیر معاویہؓ وی اپنا لشکر لئے ہوئے نیڑے آپہنچے نيں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے لڑائی تے حملہ آوری موقوف کراکر اشتر نوں حکم دتا کہ تسيں بہت جلد دریائے فرات دے ساحل اُتے پہنچ کے پانی اُتے قبضہ کرو، اُشتر جدوں فرات دے نیڑے پہنچیا تاں دیکھیا کہ امیر معاویہؓ نے پہلے ہی آکے پانی اُتے قبضہ کرلیا اے ،حضرت علیؓ نوں جدوں ایہ گل معلوم ہوئی تاں انہاں نے صعصعہ بن صوعان نوں حضرت امیر معاویہؓ دے پاس پیغام دے کے بھیجیا کہ اسيں تسيں توں اس وقت تک نہ لڑدے جدوں تک کہ تواڈے عذرات نہ سُن لیندے تے بذریعہ تبلیغِ حق تسيں اُتے حجت پوری نہ کرلیندے،لیکن تواڈے آدمیاں نے شتاب کرکے لڑائی چھیڑدی،اب اسيں مناسب ایہی سمجھدے نيں کہ تسيں نوں اول راہِ حق دی دعوت داں تے جب تک حجت پوری نہ کرلاں،لڑائی شروع نہ کرن مگر افسوس اے کہ تسيں نے فرات اُتے قبضہ کرکے ساڈے لئے پانی بند کردتا،لوکاں دا پیاس توں بُرا حال ہورہیا اے ،تم اپنے ہمراہیاں نوں حکم دو کہ پانی لینے توں سانوں نہ روکاں ایتھے تک کہ نزاعی امور دا فیصلہ ہوجائے تے جے تسيں ایہ چاہندے ہوئے کہ جس غرض توں اسيں ایتھے آئے نيں اسنوں فراموش کرکے پانی اُتے لڑاں تے جو غالب ہوئے اوہی پانی پی سکے تاں اسيں اس دے لئی وی تیار نيں،حضرت امیر معاویہؓ نے اُسی وقت اپنے مشیراں نوں طلب کرکے ایہ مسئلہ اُنہاں دے سامنے پیش کيتا،عبداللہ بن سعد سابق گور نر مصر تے ولید بن عقبہ نے کہیا کہ سانوں پانی توں قبضہ نئيں اُٹھا نا چاہیدا تے انہاں نوں پیاسا ہی مارنا چاہیدا؛کیونجے انہاں لوکاں نے وی حضرت عثمان غنیؓ دا پانی بند کردتا سی تے ان نوں پیاسا شہیدکیاتھا ،حضرت عمرو بن العاصؓ نے اس دے خلاف رائے دتی کہ پانی ہرگز بند نہ کيتا جائے تے حضرت علیؓ دے لشکر نوں پیاس دی تکلیف نہ دتی جائے،اسی مجلس وچ صعصعہ تے ولید بن عقبہ دے درمیان ذراسخت گفتگو ہوئی تے بڑھدے بڑھدے گالی گلوچ تک نوبت پہنچ گئی،صعصعہ اوتھے توں ناراض اٹھیا کر حضرت علیؓ دے پاس آئے تے کہیا کہ اوہ سانوں پانی لینے دی اجازت نئيں دیندے، حضرت علیؓ نے اشعث بن قیس نوں سواراں دا دستہ دے کے بھیجیا کہ زبردستی پانی اُتے قبضہ کرو، اُدھر توں ابوالاعور سلمی نے مقابلہ دی تیاری دی تے طرفین توں تیر بازی وی ہوئی، نیزے وی چلے،تلواراں وی چمکاں ،خون وی بہا تے سر وی جسم توں جُدا ہوئے لیکن ایہ فیصلہ حالے نہ ہونے پایا سی کہ پانی اُتے کون فریق قابض متصرف رہ سکے گا، اِنّے وچ حضرت عمرو بن العاصؓ نے حضرت امیر معاویہؓ نوں سمجھایا کہ جے تسيں نے پانی دے اُتے توں قبضہ نہ اُٹھایا تے حضرت علیؓ تے اُنہاں دے لشکر نوں پانی دی تکلیف پہنچی تے اوہ پیاس دے مارے تڑپنے لگے تاں یقیناً خود تواڈے لشکر کے بوہت سارے آدمیاں دا جذبۂ رحم متحرک ہوئے گا تے اوہ تواڈا نال چھڈ چھڈ کے حضرت علیؓ دے لشکر وچ جاملیاں گے تے تسيں نوں قساوتِ قلبی تے ظلم توں متہم کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ عنہ دی طرف توں لڑاں گے،حضرت امیرِ معاویہؓ نے اُسی وقت اعلان کرادتا کہ فریق مخالف نوں پانی توں نہ روکیا جائے، تے پانی دی تکلیف نہ دتی جائے،اسی طرح ایہ ہنگامہ وی مشتعل ہوکے جلد فرو ہوگیا۔
اس دے بعد دو دن تک دونے لشکر بلا جدال وقتال خاموشی دے نال اک دوسرے دے مقابل پئے رہے،حضرت علیؓ دے پاس حجاز ویمن تے عرب دے مختلف حصےآں ہور ہمدان وغیرہ ایرانی صوبےآں توں وی جمعیتاں آگئی سن تے کل تعداد حضرت علیؓ دے لشکر دی نوّے ہزار سی،حضرت امیر معاویہؓ دے پاس کل تعداد ايسے ہزار آدمیاں دی سی، انہاں دونے لشکراں دے سپہ سالارِ اعظم حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے حضرت امیر معاویہؓ سن، فوج دے وڈے وڈے حصےآں دی سرداریاں اس طرح تقسیم ہوئیاں سن کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ عنہ دے لشکر وچ سوارانِ کوفہ اُتے اشتر،سوارانِ بصرہ سہل بن حنیف،کوفہ دی پیادہ فوج اُتے حضرت عمار بن یاسرؓ، بصرہ دی پیادہ فوج اُتے قیس بن سعد بن عبادہ افسر سن تے ہاشم بن عتبہ نوں لشکر دا علم دتا گیا سی، باقی قبیلے تے صوبےآں دی جماعتاں دے اپنے اپنے وکھ وکھ افسر تے علم سن حضرت امیر معاویہؓ دے لشکر وچ میمنہ دی سرداری ذوالکلاع حمیری کو،میسرہ دی حبیب بن مسلمہ کو،مقدمہ دی ابوالاعور سلمی نوں سپرد ہوئی سی،سوارانِ دمشق اُتے عمرو بن العاصؓ،پیادہ فوج اُتے مسلم بن عقبہ سردار مقرر کيتے گئے سن، انہاں دے علاوہ تے چھوٹے چھوٹے حصےآں اُتے عبدالرحمن بن خالد،عبیداللہ بن عمر،بشیر بن مالک کندی وغیرہ مقرر ہوئے سن ۔
دونے دی خاموشی دے بعد تیسرے دن یکم ذی الحجہ ۳۶ ھ نوں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے بشیر بن عمروؓ بن محصن انصاری،سعید بن قیس تے شیت بن ربعی تمیمی دا اک وفد حضرت معاویہؓ دے پاس بھیجیا ئاں تے اطاعت قبول کرنے اُتے آمادہ کرن، ایہ لوک جدوں امیر معاویہؓ دی خدمت وچ پہنچے تاں اوّل بشیر بن عمرو نے کہیا کہ اے معاویہؓ تسيں مسلماناں دی جماعت وچ تفریق پیدا نہ کرو تے خونریزی دا موقع آپس وچ نہ آنے دو،حضرت امیر معاویہؓ نے جواب دتا کہ تسيں نے اپنے دوست علیؓ نوں وی ایہ نصیحت کيتی یا نئيں؟بشیرؓ نے جواب دتا کہ اوہ سابق بالاسلام تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قریبی رشتہ دار ہونے دی وجہ توں خلافت وامارت دے زیادہ حق دار نيں، تسيں نوں چاہیدا کہ اُنہاں دی بیعت اختیار کرلو،حضرت امیر معاویہؓ نے جواب دتا کہ ایہ کسی طرح ممکن نئيں کہ اسيں خونِ عثمانؓ دا مطالبہ چھوڑداں ،شیت بن ربعی نے کہیا اے معاویہؓ خونِ عثمانؓ دے مطالبہ دے متعلق اسيں تواڈے اصل مدعا نوں خوب سمجھدے نيں تسيں نے ايسے لئے عثمانؓ دی مدد کرنے وچ تاخیرکيتی سی کہ اوہ شہید ہوجاواں تے تسيں انہاں دے خون دے مطالبہ نوں بہانہ بناکر خلافت وامارت دا دعویٰ کرو،اے معاویہؓ تسيں اپنے خام خیال توں درگزر تے حضرت علیؓ توں جھگڑا نہ کرو،حضرت معاویہؓ نے اس دا سختی توں جواب دتا،شیث نے وی ویسا ہی ترکی بہ ترکی جواب دتا تے یہ سفارت بلا نتیجہ واپس چلی آئی،اُسی وقت توں لڑائی شروع ہوگئی۔
جنگ صفین دا پہلا حصہ
[سودھو]جب صلح کيتی کوشش ناکام رہی تاں مجبوراً لڑائی شروع ہوئی مگر چونکہ دونے طرف مسلمان تے اک دوسرے دے عزیز دوست سن ،لہذا دونے وچ جدال وقتال دا ویسا جوش نہ سی جداں کفار دے مقابلہ وچ ہويا کردا تھا،عام طور اُتے لوک ایہی چاہندے سن کہ ایہ لڑائی ٹل جائے تے مصالحت ہوجائے،لڑائی دی صورت ایہ سی کہ اک اک آدمی طرفین توں میدان وچ نکلدا تے اک دوسرے توں لڑدا، باقی لشکر دونے طرف توں اس لڑائی دا تماشا دیکھدا،چند روز تک تاں روزانہ اس جنگِ مبارزہ ہی دا سلسلہ جاری رہیا ،فیر لڑائی نے کسی قدر ترقی تے اشتعال دی صورت اختیار کيتی تاں صرف ایتھے تک محدود رہی کہ طرفین توں اک اک سردار اپنی اپنی محدود جماعت لے کے نکلدا تے اس طرح اک جماعت دی دوسری جماعت توں معرکہ آرائی ہُندی، باقی لشکر اپنی جگہ خاموش تے تماشائی رہندا،ایہ سلسلہ اک مہینہ تک جاری رہیا، دوسرے لفظاں وچ ایويں کہہ سکدے نيں کہ اک مہینے تک دونے لشکراں نے آئندہ وڈی خاں ریز جنگ دے لئی آپس وچ جنگی مشق نوں جاری رکھیا،اس اک مہینے دی معرکہ آرائیاں نوں جنگِ صفین دا پہلا حصہ سمجھنا چاہیدا،ماہ ذی الحجہ ختم ہوکے جدوں محرم دا مہینہ شروع ہويا تاں یکم محرم ۳۷ ھ تک اک مہینے دے لئی طرفین نے لڑائی دی بالکل تعطیل کردتی، اس اک مہینہ وچ دونے طرف دیاں فوجاں بالکل خاموش رہیاں،مصالحت دی گفتگو تے سلسلہ جنبانی فیر جاری ہوگئی،اس جگہ ایہ گل یاد رکھنے دے قابل اے کہ محرم دے اس اک مہینے وچ مسلماناں دی دونے فوجاں دا اک دوسرے دے مقابل بلا زور خورد خیمہ زن ہونا ضروری ایہ نتیجہ پیدا کردیندا تے ایہ خیال خود بخود طاقت پیدا کرلیندا کہ جنگ توں صلح،بہرحال بہتر اے تے مسلماناں نوں ہرگز آپس وچ نئيں لڑنا چاہیدا،جب تمام لشکری لوکاں وچ ایہ کرہ ہوائی پیدا ہوجاندا تاں سردارانِ لشکر نوں وی مجبوراً صلح اُتے رضا مند ہونا پڑدا، لیکن اس سکون تے خاموشی دے ایام وچ سبائی جماعت جو شریک سی تے جس دا کوئی جداگانہ وجود نہ سی وڈی سرگرمی توں مصروفِ کار رہی،اس نے اپنی انتہائی کوشش اس کم وچ صرف کردتی کہ لوکاں دے دلاں وچ اک دوسرے دی محبت تے رعایت مطلق پیدا نہ ہوسکے تے نفرت وعداوت ترقی کرے،سردارانِ لشکر دی حالت ایہ سی کہ حضرت علیؓ کسی طرح خلافت توں دستبردار نئيں ہوسکتےسن، اوہ قاتلینِ عثمانؓ تے بلوائی لوکاں نوں وی سزا نہ دے سکدے سن کیونجے مالک اُشتر جداں زبردست سپہ سالار محمد بن ابی بکرؓ جداں گور نر تے عمار بن یاسرؓ جداں محترم صحابی نوں سزادینا تے تمام کوفی ومصری لشکر نوں باغی تے دشمن بنالینا کوئی آسان کم نہ سی ہور ایہ کہ قاتلین تے سازشِ قتل دے شرکاء دا تعین شہادتاں دے ذریعہ امر مشتبہ دی حد توں اگے ودھ کے یقین دے درجہ تک نئيں پہنچکيا سی، حضرت امیر معاویہؓ دے مقابلے وچ اوہ یقیناً ہر طرح مستحقِ خلافت سن ۔
اُدھر حضرت امیر معاویہؓ اپنے آپ نوں مکہ دے رئیس تے اُحد واحزاب دی عظیم الشان فوجاں دے سپہ سالار اعظم ابو سفیان دا بیٹا ہونے دی حیثیت توں امیر عرب سمجھدے سن ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زوجہ محترمہ دے بھائی تے کاتبِ وحی ہونے دا وی شرف رکھدے سن ،حضرت عثمان غنیؓ دے اسيں جد تے وارث ہونے دی حیثیت توں خونِ عثمانؓ دا قصاص طلب کرنے وچ اوہ اپنے آپ نوں سراسر حق وراستی اُتے یقین کيتے ہوئے سن ،اِنّے وڈے قتل نوں مشتبہ قرار دے کے ٹال دینا تے کسی نوں وی زیر قصاص نہ لیانا اُنہاں دے نزدیک جیندی مکھی نگلنا سی تے حضرت علیؓ دی توجیہہ نہ اُنہاں دی سمجھ وچ آندی سی تے نہ اوہ سمجھنا چاہندے سن ،حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ دے خروج تے مدینہ دے کئی اکابرصحابہ دی بیعتِ علیؓ توں پرہیز کرنے تے عمرو بن عاص وغیرہ حضرات دے تائید کرنے توں اُنہاں دے ارادے تے یقین وچ تے وی زیادہ قوت پیدا ہوگئی سی،طرفین اپنی اپنی گلاں تے ارادےآں اُتے صحیح نظر ڈالنے تے اپنی خواہشاں تے اُمیداں دے فریب توں بکلی بچ جانے دے قابل ہوجاندے جے انہاں دے ساتھی تے لشکری خود صحیح راستے نوں اختیار کرکے انہاں نوں مجبور کردیندے تے اس دے لئی ایہ محرم یعنی تعطیل دا زمانہ بہترین موقع تھا،لیکن سبائی جماعت اپنی شرارت پاشی دے کم وچ خوب مستعد سی تے وہ اپنی اس کوشش وچ کامیاب ہوگئی کہ مسلمان مصالحت دی طرف نتیجہ خیز طور اُتے متوجہ نہ ہوسکے۔
ایامِ تعطیل وچ صلح کيتی دوسری کوشش
[سودھو]لڑائی نوں بند کرنے دے بعد ۳۷ ھ دی کسی تریخ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اک سفارت حضرت امیر معاویہؓ دے پاس روانہ کيتی کہ فیر صلح تے مصالحت دی سلسلہ جنبانی کرن ،اس سفارت وچ عدی بن حاتم ،زید بن قیس،،زیاد بن حصفہ، شیث بن ربعی شامل سن، شیث بن ربعی پہلی مرتبہ وی گئے سن تے انہاں نوں توں حضرت امیر معاویہ دی سخت کلامی تک نوبت پہنچ گئی سی اس مرتبہ فیر شیث دا سفارت وچ شامل ہونا خطرے توں خالی نہ تھا،اس وفد نے حضرت امیر معاویہؓ دی خدمت وچ حاضر ہوکے اپنا فرض ادا کيتا، اول عدی بن حاتم نے حمد وثنا دے بعد کہیا کہ اے معاویہؓ حضرت علیؓ دی اطاعت قبول کرلو، تواڈے بیعت کرلینے توں مسلماناں وچ اتفاق پیدا ہوجائے گا،تواڈے تے تواڈے دوستاں دے سوا تے کوئی بیعت توں منحرف نئيں اے، جے تسيں نے مخالفت اُتے اصرار کيتا تاں ممکن اے کہ اوہی صورت پیش آئے جو اصحابِ جمل نوں پیش آئی، معاویہؓ نے قطع کلام کرکے کہیا کہ اے عدی تسيں صلح کرانے آئے ہوئے یا لڑنے؟کیہ تسيں مینوں اصحابِ جمل دا واقعہ یاد دلیا کے لڑائی توں ڈرانا چاہندے ہو؟ تسيں نئيں جاندے کہ وچ حرب دا پوتا ہون، مینوں لڑائی دا مطلق خوف نئيں اے وچ جاندا ہاں کہ تسيں وی قاتلانِ عثمانؓ وچوں ہو، اللہ تعالیٰ تسيں نوں وی قتل کرائے گا،اس دے بعد یزید بن قیس بولے کہ اسيں لوک سفیر ہوکے آئے نيں،ساڈا ایہ منصب نئيں کہ تسيں نوں نصیحت کرن، لیکن سانوں اس امر دی ضرور کوشش کرنی چاہیدا کہ مسلماناں وچ اتفاق پیدا ہوئے تے نااتفاقی دُور ہو،ایہ کہہ کے حضرت علیؓ دے فضائل تے اُنہاں دا مستحقِ خلافت ہونا بیان کيتا، اس دے جواب وچ امیر معاویہؓ نے کہیا کہ تسيں سانوں جماعت دی طرف کيتا بلاندے ہو،جماعت ساڈے نال وی اے ،ہم تواڈے دوست نوں مستحق خلافت نئيں سمجھدے کیونجے انہاں نے ساڈے خلیفہ نوں قتل کيتا تے اس دے قاتلین نوں پناہ دی،صلح تاں اس وقت ہوسکدی اے جدوں کہ اوہ قاتلینِ عثمانؓ نوں ساڈے سپرد کرداں، معاویہؓ ایتھے تک کہنے پائے سن کہ شیث بن ربعی فوراً بول اُٹھے کہ اے معاویہؓ کيتا تاں عمار بن یاسرؓ نوں قتل کردیگا؟ امیر معاویہؓ نے جواب دتا کہ مینوں عمار دے قتل وچ کیہڑی چیز منع کرسکدی اے، وچ تاں اسنوں حضرت عثمانؓ دے غلام دی عوض قتل کرڈالاں گا، شیث بن ربعی نے کہیا کہ تاں اس دے قتل اُتے ہرگز قادر نہ ہوسکے گا، جدوں تک کہ زمین تجھ اُتے تنگ نہ ہوجائے گی،امیر معاویہؓ نے کہیا کہ اس توں پہلے تاں زمین تجھ اُتے تنگ ہوجائے گی، اس قسم دی سخت کلامی دے بعد ایہ وفد وی بلا نتیجہ واپس چلا آیا۔
حضرت علیؓ دی تاریخی تقریر
[سودھو]اس دے بعد حضرت امیر معاویہؓ نے حبیب بن مسلمہ شرجیل بن السمط ،معن بن یزید نوں حضرت علیؓ دی خدمت وچ بطور سفیر روانہ کيتا حبیب بن مسلمہ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ توں کہیا کہ عثمانؓ خلیفہ برحق سن تے کتاب وسنت دے موافق حکم دیندے سن، انہاں دی زندگی تسيں نوں ناگوار گزری تے تم نے اسنوں قتل کرڈالیا، جے تسيں نے انہاں نوں قتل نئيں کيتا تاں انہاں دے قاتلین نوں ساڈے سپرد کردو،فیر خلافت توں دستبردار ہوجاؤ، اس دے بعد مسلمان جس نوں چاہن گے اپنا خلیفہ تے امیر مقرر کرلاں گے، ایہ کلام سن کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں غصہ آیا تے انہاں نے فرمایا کہ تاں خاموش ہوجا،امارت وخلافت دے متعلق ایسی تقریر کرنے دا تینوں کوئی حق نئيں اے، حبیب بن مسلمہ نے کہیا کہ تسيں مینوں ایسی حالت وچ دیکھ لوگے جو تسيں نوں ناگوار ہوئے گی،مدعایہ سی کہ تلوار دے ذریعہ اسيں فیصلہ کرلاں گے،حضرت علیؓ نے کہیا کہ جا جو تیرا جی چاہے کر، ایہ کہہ کے حضرت علیؓ کھڑے ہوگئے تے حمد وثنا دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مبعوث ہونے دا ذکر کيتا،فیر خلافت شیخین تے اُنہاں دے خصائل پسندیدہ دا ذکر کرکے فرمایا کہ اساں انہاں دوناں نوں اپنے فرائض عمدگی توں ادا کردے ہوئے پایا لہذا اساں باوجود اس دے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں رشتہ وچ نیڑے تر سن اُنہاں دی خلافت وچ کوئی دست اندازی نئيں کيتی، فیر لوکاں نے عثمانؓ نوں خلیفہ بنایا،اُنہاں دا طرزِ عمل ایسا سی کہ لوک اُنہاں توں ناراض ہوگئے تے انہاں نے عثمانؓ نوں قتل کر ڈالیا،اس کےبعد لوکاں نے میرے ہتھ اُتے بیعت کرنے دی درخواست کيتی،ميں نے اس درخواست نوں قبول کرلیا،بیعت دے بعد طلحہؓ وزبیرؓ نے عہد شکنی دی تے معاویہؓ نے میری مخالفت کيتی حالانکہ اوہ میری طرح سابق بالاسلام نئيں مینوں تعجب اے کہ تسيں لوک کس طرح اُس دے مطیع ہوگئے؛حالانکہ وچ کتاب وسنت تے ارکانِ دین دی طرف بُلاندا،احیاء حق تے ابطال باطل دی کوشش کردا ہون، شرجیل بن السمط نے ایہ تقریر سُننے دے بعد حضرت علیؓ توں کہیا کہ کیہ ٓپ اس امر دی شہادت نئيں دیندے کہ عثمانؓ مظلوم ہوئے، حضرت علیؓ نے جواب دتا کہ وچ نہ عثمانؓ نوں مظلوم کہندا ہاں،نہ ظالم،ایہ سُن کر تینو ں شخص ایہ کہہ کے اُٹھ کھڑے ہوئے کہ جو شخص عثمانؓ نوں مظلوم نئيں کہندا اسيں اُس توں بیزار نيں، اُنہاں لوکاں نوں نصیحت کرنا نہ کرنا مساوی اے ،اُنہاں اُتے کوئی اثر نہ ہوئے گا، اس دے بعد فیر مصالحت دی کوئی کوشش جو قابلِ تذکرہ ہوئے عمل وچ نئيں آئی۔
جنگ صفین دا اک ہفتہ
[سودھو]ماہِ محرم ۳۰ ھ دی آخری تریخ نوں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنے لشکر نوں حکم عام دے دتا کہ کل یکم ماہ صفر توں فیصلہ کن جنگ شروع ہوئے گی، نال ہی ایہ وی اعلان کردتا کہ حریف جدوں تواڈے سامنے توں پسپا ہوتو بھاگنے والےآں دا نہ تاں تعاقب کيتا جائے نہ انہاں نوں قتل کيتا جائے،زخمیاں دا مال نہ کھوہیا جائے،کسی لاش نوں مثلہ نہ کيتا جائے، عورتاں اگرچہ گالیاں وی داں، اُنہاں اُتے کوئی زیادتی نہ کيتی جائے، ايسے قسم دے احکام امیر معاویہؓ نے وی اپنے لشکر وچ جاری کردتے، یکم صفر نوں صبح توں لڑائی شروع ہوئی اُس روز اہل کوفہ نے اُشتر دی سرداری وچ تے اہلِ شام نے حبیب بن مسلمہ دی سرداری وچ اک دوسرے دا مقابلہ کيتا،صبح توں شام تک برابر ہنگامہ دا رزار گرم رہیا، مگر کوئی فیصلہ شکست وفتح دی شکل وچ نمودار نہ ہوسکا، دوسرے دن حضرت علیؓ دی طرف توں ہاشم بن عتبہ سوار وپیادہ لشکر لے کے نکلے تے اہل شام دی طرف توں ابو الاعور سلمی نے مقابلہ کيتا، اُس روز وی شام تک وڈی خونریز لڑائی جاری رہی تے کوئی فیصلہ نہ ہويا،تیسرے روز حضرت علیؓ دی طرف توں عمار بن یاسرؓ تے حضرت امیر معاویہؓ دی طرف توں عمرو بن العاصؓ لشکراں نوں لے کے مقابل ہوئے،ایہ لڑائی سابقہ دو دن دی لڑائیاں توں وی زیادہ سخت وشدید سی، حضرت عمار بن یاسرؓ نے شام دے نیڑے آخر وچ ایسا سخت حملہ کيتا کہ حضرت عمرو بن العاصؓ نوں کسی قدر پسپا ہوجانا پيا، اُتے اج وی کوئی فیصلہ نہ ہويا، چوتھے روز حضرت معاویہؓ دی طرف توں عبیداللہ بن عمروؓ تے حضرت علیؓ دی طرف توں اُنہاں دے صاحبزادے محمد بن الحنفیہ لشکر لے کر نکلے،اُس روز وی خوب زور شور دی لڑائی ہوئی جدوں شام ہونے نوں آئی تاں عبید اللہ بن عمرؓ نے محمد بن الحنفیہ نوں صفِ لشکر توں جُدا ہوکے مبارزہ دی لڑائی دے لئی للکارا،محمد بن الحنفیہ جوشِ شجاعت وچ مقابلہ دے لئی نکلے، لیکن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے گھوڑا دوڑا کر تے قریب جاکے محمد بن الحنفیہ نوں واپس لوٹالیا، انہاں دے واپس ہونے دے بعد عبید اللہ بن عمر وی لشکرِ شام دی طرف واپس چلے آئے،پنجويں روز حضرت علیؓ دی طرف توں ولید بن عتبہ نکلے تے صبح توں شام تک وڈی سخت لڑائی جاری رہی،چھیويں روز ادھر توں مالک اُشترتے اُدھر توں حبیب بن مسلمہ دوبارہ نبرد آزما ہوئے، اس روز وی شام تک دی زور آزمائی وخونریزی نے کوئی نتیجہ پیدا نئيں کيتا، ستويں روز حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے حضرت امیر معاویہؓ نے بذاتِ خود لشکر نوں لڑائی اُتے آمادہ کيتا،اُس روز وی اگرچہ لڑائی سابقہ ایام دی نسبت زیادہ سخت ہوئی،مگر دونے فریق میدان وچ برابر دا جوڑ ثابت ہوئے۔
اس جنگِ ہفت روزہ ہر روز دونے طرف توں نويں نويں سپہ سالار مقرر ہوئے ہوکے اپنی اپنی جنگی قابلیت دا اظہار کردے رہے،چونکہ دونے لشکراں دی تعداد وی نوے تے اسی ہزار یعنی قریباً برابر ہی سی تے طرفین دے لڑنے والےآں وچ وی اک ہی حیثیت تے اک ہی سی طاقت وشجاعت والے لوک سن ،لہذا کسی نوں نہ فتح حاصل ہوئی نہ شکست،البتہ اس گل دا اظہار ہُندا رہیا کہ طرفین وچ لڑائی دے لئی کافی جوش تے اظہارِ شجاعت دا کافی شوق اے، ایہ ہفتہ اسلام دے لئی وڈا ہی منحوس سی کہ مسلماناں دی تلواراں پوری تیزی دے نال مسلماناں دی گردناں کٹ رہیاں سن تے دشمنانِ اسلام اطمینان دے نال مصروفِ تماشہ سن ،لیکن اس ہفتہ توں وی زیادہ منحوس دو دن تے آنے والے سن ۔
جنگ صفین دے آخری دو دن
[سودھو]پورے اک ہفتہ دی سخت زور آزمائیاں دے بعد ۸ صفر فیصلہ کن معرکہ آرائی دے لئی تیار ہوگئے؛چہارشنبہ تے پنجشنبہ دی درمیانی شب دونے نے فیصلہ کن جنگ کيتی تیاریاں وچ بسر کی،جمعرات دے دن نماز فجر دے وقت بعد وچ نماز فجر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنے پورے لشکر نوں لے کے شامیاں اُتے حملہ کيتا، اس حملہ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ قلبِ لشکر وچ سن جتھے کوفہ وبصرہ دے شرفاء تے اہلِ مدینہ جنہاں وچ اکثر انصار تے کم تر بنو خزاعہ وبنو کنانہ سن شامل سن ،میمنہ دی سرداری حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے عبداللہ بن بدیل بن ورقاء خزاعی نوں سپردکيتی سی تے میسرہ حضرت عبداللہ دے سپرد کيتا سی، ہر اک قبیلہ دے لئی جگہ تے مقام مقرر کردتا گیا تھا،ہر اک قبیلہ دا وکھ وکھ جھنڈا تے وکھ وکھ افسر سی حضرت عمار بن یاسرؓ نوں اج رجز خواناں تے قاریاں دا انتظام سپرد تھا،قیس بن سعد تے عبداللہ بن یزید وی رجز خواناں دی افسری اُتے مامور سن ۔
معاویہ نے اپنے خیمہ وچ بیٹھ کر لوکاں توں موت اُتے بیعت لی سی، انہاں دے لشکر وچ حبیب بن مسلمہ میسرہ دے تے عبید اللہ بن عمر میمنہ دے افسر سن ،حضرت علیؓ دے لشکر دا میمنہ اول اگے ودھیا تے عبداللہ بن بدیل خزاعی نے اپنی ماتحت فوج یعنی میمنہ نوں لے کے امیر معاویہؓ دے میسرہ یعنی حبیب بن مسلمہ اُتے حملہ کيتا،ایہ حملہ اگرچہ نہایت سخت تے نقصان رساں تھا،لیکن اس دا نتیجہ لشکرِ شام دے لئی چنگا نکلیا،حبیب بن مسلمہ دی رکابی فوج نوں عبداللہ بن بدیل دباندے تے پِچھے ہٹاندے ہوئے اس مقام تک لے گئے جتھے حضرت امیر معاویہؓ دے ہتھ اُتے موت دے لئی بیعت کيتی گئی سی،اپنے میمنہ دی اس نازک حالت نوں دیکھ کے حضرت امیر معاویہؓ نے انہاں لوکاں نوں جو انہاں دے گرد سن حملہ دا حکم دتا، انہاں لوکاں دا حملہ ایسا زبردست سی کہ عبداللہ بن بدیل صرف ڈھائی سو آدمیاں دے نال رہ گئے، باقی تمام عراقی پسپا تے فرار ہوکے اُس مقام تک پہنچ گئے جتھے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ کھڑے سن ،اپنے میمنہ دی ایسی ابتر حالت دیکھ کے حضرت علیؓ نےسہیل بن حنیف نوں اہلِ مدینہ دا افسر بناکر عبداللہ بن بدیل دی حفاظت وامانت دے لئی روانہ کيتا؛ لیکن شامیاں نے سہیل بن حنیف نوں عبداللہ بن بدیل تک نہ پہنچنے دتا تے تھوڑی دیر دے بعد عبداللہ بن بُدیل شامی لشکر کے ہتھ توں معہ اپنے ہمراہیاں دے کم آئے،ادھر میمنہ دی ایہ شکست حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں اپنی طرف متوجہ کيتے ہوئے سی، کہ اُدھر اُنہاں دے میسرہ نوں وی شامیاں دے مقابلہ وچ ہزیمت ہوئی، میسرہ وچ صرف اک قبیلہ ربیعہ پامردی واستقلال دے نال اپنی جگہ اُتے قائم رہیا، باقی دستے فرار ہونے اُتے مجبور ہوگئے، اپنے میسرہ نوں فرار ہُندے دیکھ کے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حسنؓ، حسینؓ،محمدؓ،اپنے تِناں بیٹےآں نوں اُس طر ف روانہ کيتا کہ قبیلہ ربعی دے وی کدرے پیر نہ اکھڑ جاواں تے اُشتر نوں حکم دتا کہ میمنہ دے فراریاں توں جاکے ایہ کہو کہ تسيں اس موت توں کتھے بھجے جاندے ہوئے جس نوں تسيں حیات دے ذریعہ مجبور نہ کرسکو گے،اُشتر نے گھوڑا دوڑا کر میمنہ دے بھجے ہوئے لوکاں نوں حضرت علیؓ دا ایہ پیغام سُنایا تے بلند آواز توں غیرت دلانے والے فقرے کہہ کے اُنہاں نوں روکیا تے اپنے ہمرہ لےکر شام دے مقابلہ اُتے مستعد کيتا،اُدھر حضرت علیؓ میسرہ دی حالت سنبھالنے دے لئی خود متوجہ ہوئے،قبیلۂ ربیعہ نے جدوں دیکھیا کہ حضرت علیؓ خود اسيں وچ شامل ہوکے چلارہے نيں تاں اُنہاں دی ہمتاں وچ تے وی وادھا ہوگیا۔
حضرت علیؓ نوں بذاتِ خود لڑدے ہوئے دیکھ کے ابو سفیان دا غلام احمر اُنہاں دی طرف جھپٹا لیکن حضرت علیؓ دے غلام کیسان نامی نے اگے ودھ کے اُس دا مقابلہ کيتا، دونے وچ تلوار چلنے لگی، بالآخر احمر دے ہتھ توں کیسان مقتول ہويا،حضرت علیؓ نے اپنے خادم نوں مقتول دیکھ کے احمر اُتے حملہ کيتا تے جوشِ غضب وچ اسنوں اُٹھا کر اس زور توں زمین اُتے دے ماریا کہ اس دے دونے ہتھ بیکار ہوگئے، لشکرِ شام نے حضرت علیؓ نوں مصروفِ جنگ دیکھ کے انہاں اُتے حملہ کيتا،مگر اہلِ ربیعہ نے انہاں دے حملہ نوں روک لیا تے حضرت علیؓ تک اُنئيں نہ پہنچنے دتا،اشتر نے وی ادھر میمنہ دی حالت نوں سنبھال لیا تے لڑائی دا عنوان جو حضرت علیؓ دے لئی بہت خطرناک ہوچکيا تھا،کسی قدر درست ہويا تے طرفین نے میدان وچ جم کر تلواراں چلانی شروع کيتياں،عصر دے وقت تک برابر تلوار چلدی رہی، عصر دے نیڑے مالک اشتر نے امیر معاویہؓ دے میسرہ نوں دبا کے پِچھے ہٹایا،لیکن امیر معاویہؓ دی رکابی فوج نے جو مرنے اُتے بیعت کرچکی سی اپنے میسرہ نوں سہارا دتا تے حضرت علیؓ دے میمنہ نوں دھکیل کر دُور تک پِچھے ہٹادتا،حضرت علیؓ دی طرف توں عبداللہ بن حصین جو عمار بن یاسرؓ دے ہمراہیاں وچوں سن رجز پڑھدے ہوئے اگے نکلے،مخالف سمت توں عقبہ بن حدیبہ نمیری نے ودھ کے مقابلہ کيتا،عقبہ دے مارے جانے اُتے شامیاں دی طرف توں سخت حملہ ہويا تے اہلِ عراق نوں بہت نقصان برداشت کرنا پيا،لیکن اوہ اپنی جگہ اُتے قائم رہے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ میسرہ دی طرف توں میمنہ والےآں دی ہمت بندھانے تے اُنہاں نوں لڑائی دی ترغیب دینے دے لئی تشریف لائے، ایتھے خوب جم کر نہایت زور شور توں تلوار چل رہی سی،ادھر ذوالکلاع حمیری تے عبیداللہ بن عمرؓ نے حضرت علیؓ دے میسرہ اُتے اس شدت توں حملہ کيتا کہ قبیلہ ربیعہ دا حکم وی اپنی جگہ اُتے قائم نہ رہ سکیا تے کشتاں دے پشتے لگ گئے، میسرہ دی اس تباہ حالت نوں دیکھ کے عبدالقیس نے اگے ودھ کے ربیعہ نوں سنبھالیا تے اہلِ شام دی پیش قدمی نوں روکیا اس بروقت امداد توں میسرہ دی حالت فیر سنبھل گئی تے اتفاق دی گل کہ ذوالکلاع حمیری تے عبید اللہ بن عمرؓ دونے لڑائی وچ کم آئے۔
غرض صبح توں شام تک میمنہ ومیسرہ توں وڈے زور شور توں تلوار چلدی رہی مگر دونے فوجاں دے قلب حالے تک ہنگامہ کارزار دے شور وغل توں خالی تے خاموش سن ،آخر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی طرف توں حضرت عمار بن یاسرؓ نے بلند آواز توں لوکاں نوں مخاطب کر کے کہیا کہ جو شخص خدا تعالی دی خوشنودی حاصل کرنا چاہندا ہوئے تے اسنوں مال تے اولاد دی طرف واپس جانے دی خواہش نہ ہوئے اوہ میرے نال آجائے اوہ ایہ کہندے ہوئے، چلے تے اُنہاں دے نال بوہت سارے لوک مارنے تے مرنے اُتے مستعد ہوکے شامل ہوگئے،آخر اوہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے علمبردار ہاشم بن عتبہ دے پاس پہنچے اوہ وی عَلم لئے ہوئے اُنہاں دے نال ہولئے،عمار بن یاسرؓ اپنے ذاتی گروہ کولئے ہوئے لشکرِ شام دے قلب اُتے حملہ آور ہوئے، ہن دن ختم ہوکے رات شروع ہوگئی سی ،عمار بن یاسرؓ دا ایہ حملہ نہایت سخت سی جس نوں عمرو بن العاصؓ نے وڈی مشکل توں روکیا،خوب تلوار چلی تے آخر کار حضرت عمارؓ ايسے لڑائی وچ کم آئے۔
عمار بن یاسرؓ دے مارے جانے دی خبر جدوں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں معلوم ہوئی تاں سخت صدمہ ہويا تے اس دے بعد لشکرِ اہلِ شام دا وی ہر حصہ مصروفِ جنگ ہوگیا،تلواراں دی خچاخچ تے نیزےآں دی طعن وضرب ہور رجز خواناں دی آوازاں تے لڑنے والےآں دی تکبیراں توں تمام عرصہ شب معمور رہیا، ایہ رات جمعہ دی رات وی جو لیلۃ الہر یر دے ناں توں مشہور اے ،اسی شب وچ حضرت اویس قرنی وی شہید ہوئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ کدی میمنہ وچ ہُندے سن کدی میسرہ وچ نظر آندے تے کدی لشکر وچ شمیشر زنی کردے ہوئے دیکھے جاندے سن، عبداللہ بن عباسؓ میسرہ نوں سنبھالے ہوئے سن تے اُشتر نے میمنہ نوں سنبھال رکھیا تھا،اسی طرح معاویہؓ عمرو بن العاصؓ تے دوسرے سرداراں نے لشکر شام نوں مصروفِ جنگ رکھیا،ساری رات ايسے جنگ وپیکار وچ بسر ہوگئی،دن دے بعد رات وی ختم ہوگئی، مگر لڑائی دے ختم ہونےکی کوئی صورت ظاہر نہ ہوئی، جمعہ دا دن شروع ہويا تے آفتاب افقِ مشرق توں طلوع ہويا تاں اس نے غروب ہُندے وقت دونے لشکراں نوں جس طرح مصروفِ قتال چھڈیا سی ايسے طرح مصروفِ قتال دیکھیا۔
لیلۃ الہریر دی جنگ وپیکار وچ اک قابلِ تذکرہ واقعہ ایہ وی ہويا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اک مرتبہ بارہ ہزار سواراں دا زبردست دستہ لئے ہوئے اس سرعت وقوت توں حملہ آور ہوئے کہ حضرت امیر معاویہؓ دے خیمے تک پہنچ گئے تے امیر معاویہؓ نوں آواز دے کے کہیا کہ مسلماناں دے قتل کرانے توں کوئی فائدہ نئيں اے ،آؤ اسيں دونے میدان وچ اک دوسرے دا مقابلہ کرن،ہم وچ جو کامیاب ہوئے اوہی خلیفہ ہوجائے گا، اس آواز نوں سُن کر عمرو بن العاص ؓ نے امیر معاویہؓ توں کہیا کہ گل تاں معقول اے ،آپ نوں مقابلہ دے لئی نکلنا چاہیدا،امیر معاویہؓ نے کہیا کہ اس فیصلے نوں تسيں اپنے لئے کیوں پسند نئيں کردے؟ کیہ تسيں نوں معلوم نئيں کہ علیؓ دے مقابلہ اُتے جو شخص میدان وچ نکلدا اے اوہ جاں بر نئيں ہُندا،فیر ہنس کر کہیا کہ شاید تسيں مینوں اس لئی مقابلہ اُتے گھلدے ہوئے کہ وچ ماریا جاواں تے میرے بعد تسيں ملکِ شام دے مالک بن بیٹھو،غرض امیر معاویہؓ دی طرف توں حضرت علیؓ نوں کوئی جواب نئيں دتا گیا تے اوہ اپنے لشکر دی طرف تشریف لے آئے،جمعہ دے دن وی دوپہرتک بدستور لڑائی جاری رہی،اب تلوار چلدے ہوئے مسلسل تیس گھینٹے توں زیادہ مدت گزرچکی سی، اس تیس گھنٹہ وچ ستر ہزار دے نیڑے آدمی طرفین توں مارے جاچکے سن ،اسلام دی اِنّی وڈی طاقت دا آپس وچ لڑکر ضائع ہونا سب توں وڈی مصیبت سی، جو اس تیس گھنٹہ دی منحوس مدت وچ مسلماناں اُتے وارد ہوئی،ستر ہزار ایداں دے بے نظیر بہادراں نوں قتل کراکر تاں مسلمان نہ صر ف اس زمانہ دی ساری دنیا ؛بلکہ ایسی کوئی دنیاواں نوں فتح کرسکدے سن ،جب دوپہر ڈھل گیا تاں مالک اُشتر نے اپنے متعلقہ حصہ فوج دا چارج عیان بن جوزہ نوں سپرد کيتا، تے خود سواراں دی جمعیت نوں اک طرف لے جاکے اہلِ شام اُتے حملہ کرنے تے جان دینے دی ترغیب دی، سواراں نے اس گل دا اقرار کيتا کہ اسيں فتح حاصل کيتے یا جان دتے بغیر واپس نہ آئیاں گے،سواراں دا اک حصہ حضرت علیؓ دی رکاب وچ رہیا تے وڈے حصہ نوں اشتر نے لےکر اک مناسب سمت توں شامی لشکر اُتے حملہ کيتا،لڑائی دا فیصلہ کرنے دے لئی ایہ وقت وی بہت ہی مناسب آگیا سی کیونجے ہن تک دی لڑائی وچ اگرچہ پہلے دن یعنی جمعرات دے روز شامی لشکر چیرہ دست تے غالب نظر آندا سی، حضرت علیؓ دے لشکر دی حالت جمعرات دے دن شام تک ایسی خطرناک سی جس توں گمان ہوسکدا سی کہ شکست انہاں نوں دے حصے وچ آئے گی تے لشکرِ شام فتح مند ہوجائے گا، لیکن رات دے معرکہ وچ شامیاں دے آدمی زیادہ مارے گئے تے ہن جمعہ دے دن دوپہر ڈھلے تک اگرچہ لڑائی کانٹے دی تول برابر تُلی ہوئی نظر آندی سی مگر شامیاں دے نصف توں زیادہ آدمی مارے جاچکے سن تے ان دی تعداداب بجائے ايسے ہزار دے صر۳۵ہزار رہ گئی سی، حضرت علیؓ دے لشکر وچ ہن تک ویہہ پچیس ہزار آدمی مارے گئے سن تے اُنہاں دی تعداد سٹھ ہزار باقی سی، یعنی حضرت علیؓ دے لشکر دی تعداد ہن حضرت امیر معاویہؓ دے لشکر دی تعداد توں دُگنی سی۔
ایسی حالت وچ حضرت علیؓ دے لئی موقع سی کہ اوہ دشمن نوں مصروفِ جنگ رکھدے ہوئے اپنی فوج دے اک معقول حصہ نوں جُدا کر کے مصروف ومشغول دشمن دے پہلو یا پشت اُتے اک زبردست ضرب لگاواں کہ اس دا کم تمام ہوجائے تے لڑائی دا نتیجہ فتح دی شکل وچ فوراً برآمد ہوجائے؛چنانچہ مالک اُشتر نے اپنے فدائی سواراں دے نال اک نہایت ہیبت ناک حملہ کيتا، ایہ حملہ سواراں ہی دے ذریعہ ہونا چاہیدا سی کیونجے جو فوج تیس یا بتیس گھنٹہ توں برابر مصروفِ جنگ سی اس دے سپاہیاں وچ جسمانی طاقت بہت کچھ ضعف وتکان دی مغلوب ہوچکی ہوئے گی،ایداں دے سپاہیاں دے حملے وچ مرغوب کن شان دا پیدا کرنا آسان نہ تھا،لیکن گھوڑےآں نوں ہن تک زیادہ کم نہ کرنا پيا سی تے اوہ پیدل سپاہیاں دی نسبت یقیناً تازہ دم سن ،اُشتر نے برق وباد دی طرح حملہ کيتا،صفاں نوں ریلدا،ڈھکیلدا تے روندتا ہويا شامیاں دے قلبِ لشکر تک پہنچ گیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے جدوں اشتر نوں کامیاب حملہ کردے تے اس دے علم نوں دم بدم اگے بڑھدے ہوئے دیکھیا تاں ادھر توں اپنے رکابی سواراں دے کمکی دستے اَگڑ پِچھڑ پیہم بھیجنا شروع کيتے تاکہ اس حملہ دی ترقی کسی جگہ رُکنے نہ پائے تے اُشتر دم بدم زیادہ طاقتور ہُندا جائے۔
اس تدبیر دا تیر ٹھیک نشانے اُتے بیٹھیا، شامی فوج دا علمبردار وی اُشتر کےہتھ توں ماریا گیا تے عمرو بن العاصؓ تے حضرت معاویہؓ دی فرودگاہ دے سامنے کشت وخون ہونے لگا،اُشتر دے حملہ آور ہونے دے وقت شدتِ جنگ کيتی وجہ توں دونے فوجاں دا پھیلاؤ سمٹ چکيا تھا،میمنہ تے میسرہ اپنے اپنے قلب دے نال مل کے اک ہوگئے سن تے پوری تیزی توں اک دوسرے دے قتل کرنے وچ مصروف سن ،جے میمنے تے میسرے پھیلے ہوئے ہُندے تے لڑائی دے مرکز ہُندے تاں اُشتر دا ایہ حملہ کوئی قطعی فیصلہ نئيں کرسکدا سی کیونجے فوج دے اک حصے دا زور بآسانی دوسرے حصے دی جانب منتقل کيتا جاسکدا تے سپہ سالارِ اعظم کوئی نہ کوئی تدبیر کڈ سکدا تھا،لیکن ایہ حملہ ایداں دے صحیح موقع تے مناسب وقت اُتے کيتا گیا سی کہ شامی لشکر دی شکست وچ کوئی کسر باقی نہ سی،لشکرِ شام دے سردار حریف نوں اپنے قلب لشکر وچ چیرہ دست تے اپنے علمبردار نوں مقتول دیکھ کے حو اس باختہ ہوچکے سن ،ساری دی ساری طاقت اپنے مد مقابل توں زور آزمائی وچ مصروف سی تے ان اچانک آپڑنے والے حملہ آوراں دی مدافعت دے لئی کوئی محفوظ طاقت باقی نہ سی،حالے تک شامیاں نے میدانِ جنگ توں منھ نئيں موڑا سی تے حالے تک اوہ کسی طرح شکست خوردہ نئيں کہے جاسکدے سن ،لیکن انہاں دے شکست پانے تے ہزیمت یافتہ ہونے وچ ہن گھنٹےآں دی نئيں ؛بلکہ منٹاں دی دیر سی کہ حضرت عمروبن العاصؓ دی انگشتِ تدبیر دے اک اشارے نے نتیجہ جنگ نوں ادھر توں اُدھر پلٹ دتا۔
خاتمۂ جنگ
[سودھو]حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اُشتر دے کامیاب حملہ نوں دیکھ کے جس قدر مسرور ومطمئن سن معاویہ اُسی قدر پریشان وحواس باختہ ہوئے رہے سن ،عمرو بن العاص نے معاویہؓ توں کہیا کہ ہن دیکھدے کيتا ہو،لوکاں نوں حکم دو کہ اوہ فوراً نیزےآں اُتے قرآن مجید نوں بلند کرن تے بلند آواز توں کدرے: ھٰذَا کِتَابُ اللہِ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ (ساڈے تواڈے درمیان خدا تعالیٰ دی کتاب قرآن مجید اے ) چنانچہ فوراً ایہ حکم دتا گیا تے اہلِ شام نے نیزےآں اُتے قرآن شریف نوں بلند کرکے کہنا شروع کيتا کہ سانوں قرآن شریف دا فیصلہ منظور اے ،بعض حصےآں توں آواز آندی سی کہ مسلمانو!ساڈی لڑائی دین دے لئی اے، آؤ قرآن شریف نوں حکم بنالو،جے لڑائی وچ شامی لوک تباہ ہوگئے تاں رومیاں دے حملے نوں کون روکے گا تے اہل ِ عراق برباد ہوگئے تاں مشرقی حملو آوراں دا مقابلہ کون کريں گا؟ حضرت علیؓ دے لشکروالےآں نے جدوں قرآن مجید نوں نیزےآں اُتے بلند دیکھیا تاں لڑائی توں ہتھ کھچ لیا، حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے شامیاں دی ایہ حرکت دیکھ کے کہیا کہ ہن تک تاں لڑائی سی،لیکن ہن فریب شروع ہوگیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے لوکاں نوں سمجھایا کہ تسيں اس وقت کوتاہی نہ کرو،بہت جلد تسيں نوں کامیابی حاصل ہوجائے گی،لوک مسلسل لڑدے لڑدے تھک گئے سن تے اس لڑائی نوں جس مسلماناں دے درمیان ہوئے رہی سی مضرِ اسلام وی سمجھدے سن ،اس لئی انہاں نے لڑائی دے بند کرنے تے صلح اُتے رضا مند ہوجانے دی اس درخواست نوں بہت ہی غنیمت سمجھیا تے فوراً تلواراں میاں وچ رکھ لاں،اب تک دونے لشکراں دی طاقت مقابلہ وچ بالکل مساوی ثابت ہُندی رہی سی تے فتح دا نیڑے ہونا جس طرح حضرت علیؓ تے بعض تجربہ کار وباخبر سرداراں نوں نظر آندا تھا،عام سپاہیاں تے لڑنے والےآں نوں اُس دے سمجھنے دا موقع نہ ملیا تھا،اس لئی وی فوج دی غالب تعداد نے شامیاں دی اس خواہش نوں بہت ہی غنیمت تے مناسب سمجھیا،ایہ رنگ دیکھ کے سبائی گروہ دے افراد دی وی اکھاں کُھلاں اوہ فوراً میدانِ عمل وچ نکل آئے تے حضرت علیؓ دے گرد جمع ہوکے انہاں نوں مجبور کرنا شروع کيتا کہ آپ اُشتر نوں واپس بُلا لو۔
اشتر اپنی کامیابی نوں یقینی سمجھدا تے فتح وفیروزی نوں پیش پا افتادہ دیکھدا تھا،اُشتر دے واپس بلانے تے لڑائی بالکل بند کردینے دا مطالبہ کرنے والےآں دے نال عام لشکری آ آ کے شریک ہونے لگے،ادھر لوکاں نے لڑائی بند کردتی تے اُشتر دے حملہ نوں روکنے دے لئی شامی فوج فارغ ہوگئی،اُدھر حضرت علیؓ نوں لوکاں نے چاراں طرف توں گھیر کر ایتھے تک گستاخانہ کلام کيتا کہ جے آپ اُشتر نوں واپسی دا حکم نہ دین گے تاں اسيں آپ دے نال وی اوہی سلوک کرن گے جو اساں عثمان غنیؓ دے نال کيتا اے، ایہ خطرناک صورت دیکھ کے حضرت علیؓ نے اشتر دے پاس فوراً آدمی دوڑایا کہ ایتھے فتنہ دا دروزہ کُھل گیا اے ،جس قدر جلد ممکن ہوئے اپنے آپ نوں میرے پاس واپس پہنچاؤ،اشتر بادل ناخواستہ واپس آیا تے لڑائی دا ہنگامہ اک لخت بند ہوکے تمام میدان اُتے سکون وخاموشی طاری ہوگئی،اُشتر دے واپس آنے اُتے حضرت علیؓ نے صورتِ واقعہ بیان کيتی،اشتر نے افسوس کيتا تے کہیا کہ اے اہلِ عراق جس وقت تسيں اہلِ شام اُتے غالب ہونے والے سن اُسی وقت انہاں دے دامِ فریب وچ مبتلا ہوگئے، لوکاں وچ ایتھے تک لڑائی دے خلاف جوش پیدا ہوچکيا سی کہ انہاں نے اُشتر اُتے حملہ کرنا چاہیا،مگر حضرت علیؓ دے ڈانٹنے تے روکنے توں اوہ رک گئے،اس دے بعد اشعث بن قیس نے اگے ودھ کے عرض کيتا کہ امیر المومنین لوکاں نے قرآن نوں حکم تسلیم کرلیا تے لڑائی بند ہوگئی،اب اگرچہ آپ اجازت داں تاں وچ معاویہؓ دے پاس جاکے اُنہاں دے منشائے دلی نوں معلوم کراں،حضرت علیؓ نے اُنہاں نوں اجازت دتی اوہ امیر معاویہؓ دے پاس گئے تے دریافت کيتا کہ تسيں نے قرآن شریف نوں کس غرض توں نیزےآں اُتے بلند کيتا تھا؟انہاں نے جواب دتا:ہم تے تسيں دونے خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم دی طرف رجوع کرن،اک شخص نوں اسيں اپنی طرف توں منتخب کرن تے اک نوں تسيں اپنی طرف توں مقرر کردو، انہاں دونے توں حلف لیا جائے کہ اوہ قرآن مجید دے موافق فیصلہ کرن گے،اس دے بعد اوہ جو فیصلہ صادر کرن،اُس اُتے اسيں دونے راضی ہوجاواں۔
اشعث بن قیس ایہ سن کر حضرت علیؓ دی خدمت وچ واپس آئے تے امیر معاویہؓ توں جو کچھ سُنا سی اوہ سب بیان کردتا،حضرت علیؓ دے ارد گرد جس قدر لوک موجود سن ،ایہ سُن کر اُنہاں سب نے یک بولی ہوکے کہیا کہ اسيں اس گل اُتے راضی نيں، تے ایداں دے فیصلے نوں پسند کردے نيں اس دے بعد حضرت امیر معاویہؓ تے اہل شام توں دریافت کيتا گیا کہ تسيں اپنی طرف توں کس نوں حکم منتخب کردے ہو،انہاں نے کہیا کہ عمروبن العاصؓ کو،اب حضرت علیؓ دی مجلس وچ ایہ مسئلہ پیش ہويا کہ ساڈی طرف توں کون حکم مقرر کيتا جائے؟ حضرت علیؓ نے کہیا کہ وچ عبداللہ بن عباسؓ نوں پسند کردا ہاں،اُنہاں دے اہلِ مجلس نے کہیا کہ عبداللہ بن عباسؓ آپ دے رشتہ دار نيں اسيں ایداں دے شخص نوں حکم مقرر کرنا چاہندے نيں جس دا آپ توں تے امیر معاویہؓ توں یکساں تعلق ہو،حضرت علیؓ نے فرمایا کہ چنگا تسيں دسو کس نوں پسند کردے ہو؟ لوکاں نے کہیا کہ ابو موسیٰ ؓ اشعری نوں بہت مناسب سمجھدے نيں،حضرت علیؓ نے کہیا کہ وچ ابو موسیٰؓ نوں ثقہ نئيں سمجھدا،تم جے ابن عباسؓ نوں میرا رشتہ دار ہونے دی وجہ توں انتخاب نئيں کردے ہوئے تاں مالک اُشتر نوں مقرر کردو، اوہ میرا رشتہ دار وی نئيں اے، لوکاں نے کہیا کہ ابو موسیٰؓ نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی صحبت ملی اے، اوہ صحابی نيں تے مالک اشتر اس شرف توں محروم اے ،لہذا اہم اسنوں ابو موسیٰ اُتے ہرگز ترجیح نہ دین گے،آخر ابو موسیٰ اشعریؓ حکم تجویز ہوگئے، حالے ایہ مجلس برپاہی سی کہ امیر معاویہؓ دی طرف توں حضرت عمرو اقرار نامہ لکھنے دے لئی آگئے۔
اقرار نامہ دی تحریر تے میدانِ جنگ توں واپسی
[سودھو]عمرو بن العاصؓ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی خدمت وچ حاضر ہوکے اقرار نامہ تحریر کرنے دے لئی عرض کيتا؛چنانچہ اُسی وقت مندرجہ ذیل اقرار نامہ لکھیا گیا:
’’یہ اقرار نامہامام علی کرم اللہ وجہہبن ابی طالبؓ تے معاویہ بن ابی سفیانؓ دے درمیانامام علی کرم اللہ وجہہبن ابی طالبؓ نے اہل کوفہ تے ان تمام لوکاں دی طرف توں جو اُنہاں دے نال نيں اک منصف یا پنچ مقرر کيتا اے تے اس طرح معاویہ بن سفیانؓ نے اہلِ شام تے اُنہاں تمام لوکاں دی طرف توں جو اُنہاں دے نال نيں اک پنچ مقرر کردیااے، اسيں خدا تعالی دی کتاب تے اُس دے حُکم نوں قاضی قراردے کے اس گل دا اقرار کردے نيں کہ حُکم خُدا تے کتابِ خدا دے سوا دوسرے نوں دخل نہ دین گے،ہم الحمد توں لے کے والناس تک تمام قرآن شریف نوں مندے تے وعدہ کردے نيں کہ قرآن شریف جنہاں کماں دے کرنے دا حکم دے گا اس دی تعمیل کرن گے تے جنہاں توں منع کريں گا اُنہاں توں رُک جاواں گے، دونوںپنچ جو مقرر ہوئے نيں ابو موسیٰ عبداللہ بن قیس اشعریؓ تے عمرو بن العاص نيں، ایہ دونے جو کچھ کتاب اللہ وچ پاواں گے اُسی دی موافق فیصلہ کرن گے تے جے کتاب اللہ وچ نہ پاواں گے تاں سنتِ عادلہ یونیورسٹی غیر مختلف فیہا اُتے عمل کرن گے‘‘۔
اس دے بعد حکمین یعنی ابو موسیٰ اشعریؓ تے عمرو بن العاصؓ توں اقرار لیا گیا کہ اسيں خدائے تعالیٰ نوں حاضر ناظر سمجھ کر کتاب اللہ تے سنتِ رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے موافق صحیح فیصلہ کرن گے تے امّتِ مرحومہ نوں جنگ وفساد تے تفرقہ وچ مبتلا نہ کرن گے،اس دے بعد رمضان تک یعنی چھ مہینے دی مہلت حکمین نوں دتی گئی کہ اس مدت دے اندر اندر اُنہاں نوں اختیار اے کہ جدوں چاہن فریقین نوں اطلاع دے کے مقام اوزج متصل دومۃ الجندل جو دمشق وکوفہ دے درمیان دونے شہراں توں برابر فاصلہ اُتے اے آکے اپنا فیصلہ سُناداں تے اس عرصہ وچ زیر بحث مسئلہ دے متعلق اپنی تحقیقات نوں مکمل تے اپنے خیالات نوں مجتمع کرلاں،ایہ وی تجویز ہويا کہ جدوں کوفہ توں ابو موسیٰ اشعری تے دمشق توں عمرو بن العاصؓ مقام اوزج دی طرف فیصلہ سُنانے دے لئی روانہ ہاں تاں حضرت علیؓ ابو موسیٰ اشعریؓ دے ہمراہ چار سو آدمی تے حضرت امیر معاویہؓ عمرو بن العاصؓ دے ہمراہ چار سو آدمی روانہ کرن،ایہ اٹھ سو آدمی تمام مسلماناں دے قائم مقام سمجھے جاواں گے جنہاں نوں حکمین اپنا فیصلہ سُنادین گے۔
ان مذکورہ گلاں دے طے ہوجانے دے بعد قرارداد دے موافق حضرت علیؓ نے اپنے تمام لشکر توں تے حضرت امیر معاویہؓ نے اپنے تمام لشکر توں اس گل دا اقرار کرلیا کہ فیصلہ سُنانے دے بعد حکمین دے جان ومال تے اہل وعیال سب محفوظ تے امن وچ ہون گے دونے لشکراں نے بخوشی اس دا اقرار کيتا، اس دے بعد اقرار نامہ دی دو نقلاں کيتیاں گئیاں، جنہاں اُتے حضرت علیؓ دی طرف توں اشعث بن قیس،سعد بن قیس ہمدانی، ورقا بن یحییٰ الجلبی،عبداللہ بن فحل عجلی،حجر بن عدی کندی،عبداللہ بن الطفیل عامری، عقبہ بن زیاد حضرمی،یزید بن خجیمہ تمیمی،مالک بن کعب ہمدانی نے بطور گواہ تے ضامن دے دستخط کيتے تے حضرت امیر معاویہؓ دی طرف توں ابوالاعور،حبیب بن مسلمہ،زعل ابن عمرو عذری، حمزہ بن مالک ہمدانی، عبدالرحمن بن خالد مخزومی،سمیع بن یزید انصاری،عتبہ بن ابو سفیان،یزید بن الحرعبسی دے دستخط ہوئے،جب دونے نقلاں مکمل ہوگئياں تاں اک ابو موسیٰ اشعریؓ نوں دتی گئی تے دوسری عمرو بن العاصؓ دے سپرد کيتی گئی،حضرت علیؓ دی طرف توں جنہاں لوکاں نے بطور ضامن دستخط کيتے اُنہاں وچ مالک اُشتر توں دستخط دے لئی کہیا گیا،لیکن اس نے دستخط کرنے توں صاف انکار کيتا،اشعث بن قیس نے اصرار کيتا تاں دونے وچ سخت کلامی تک نوبت پہنچی مگر کوئی فساد نہ ہونے پایا،اقرار نامے حکمین نوں سپرد کيتے گئے تے دونے لشکر میدان صفین توں سفر دی تیاری کرکے کوفہ تے دمشق دی جانب روانہ ہوئے،امیر معاویہؓ کوچ ومقام کردے ہوئے بخیریت دمشق پہنچ گئے لیکن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لئی ايسے وقت توں اک ہور نويں فتنے دا دروازہ کھل گیا۔
فتنہ خوارج
[سودھو]حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے جب۱۳ ماہ صفر ۳۷ ھ نوں میدانِ صفین توں کوفہ دی طرف واپسی دا قصد کيتا تاں کچھ لوک آپ دے پاس آئے تے کہیا کہ آپ واپسی دا ارادہ فسخ کرداں تے شامیاں اُتے حملہ آور ہاں،حضرت علیؓ نے کہیا کہ وچ اقرار نامہ لکھنے دے بعد کِداں بد عہدی کرسکدا ہاں،اب سانوں ماہ رمضان تک انتظار کرنا تے صلح دے بعد جنگ دا خیال وی دل وچ نئيں لیانا چاہیدا ایہ سُن کر اوہ لوک آپ دے کولوں چلے گئے،لیکن وکھ ہوکے اپنے ہم خیال لوکاں نوں ترغیب دتی کہ حضرت علیؓ توں جُدا ہوکے اپنی راہ وکھ اختیار کرنی چاہیدا؛چنانچہ حضرت علیؓ جدوں لشکر کوفہ لے کے روانہ ہوئے تاں راستہ بھر لشکرِ علیؓ وچ اک ہنگامہ تے تُو تُو وچ ميں برپا سی، کوئی کہندا سی کہ پنچایت دا مقرر ہونا چنگا ہويا،کوئی کہندا سی بُرا ہويا، کوئی کہندا سی اس معاملہ وچ پنچایت دا مقرر ہونا شرعاً جائز اے ،کوئی جواب دیندا سی کہ خدائے تعالیٰ نے زوجین دے معاملہ وچ حکمین دے تقرر دا حکم دتا اے ،کوئی کہندا کہ اس معاملہ نوں زوجین دے معاملہ توں تشبیہ دینا غلط اے ،ایہ سانوں خود اپنی قوتِ بازو توں طے کرنا چاہیدا سی۔
کدی کوئی ایہ اعتراض کردا سی کہ حکمین دا عادل ہونا ضروری اے ،جے اوہ عادل نئيں نيں تاں اُنہاں کوحکم کیوں تسلیم کيتا،فیر کوئی کہندا سی کہ حضرت علیؓ نے جنگ دے ملتوی کرنے تے اُشتر دے واپس بُلانے دا جو حُکم دتا اوہ ناجائز تھا،اُس نوں ہرگز نئيں مننا چاہیدا تھا،اس دے جواب وچ دوسرا کہندا سی کہ اساں حضرت علیؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی اے ،اُنہاں دا ہر اک حکم مننا ساڈا فرض اے ،ایہ سن کر تیسرا فوراً بول اُٹھدا سی کہ اسيں ہرگز اُنہاں دا کوئی نامناسب حکم نہ ماناں گے، اسيں مختار نيں،عقل وفہم رکھدے نيں کتاب اللہ تے سنت رسول صلی اللہ علیہ وسلم ساڈے لئے کافی اے ،اس دے سوا اسيں تے کسی دی اطاعت دا جُو اپنی گردن اُتے نئيں رکھ سکدے،ایہ سُن کر کچھ لوک کہنے لگدے سن کہ اسيں ہر حالت وچ علیؓ دے نال نيں تے ان دی اطاعت نوں فرض تے عین شریعت سمجھدے تے ان دی نافرمانی نوں کفر جاندے نيں،ایہ گلاں بڑھدے بڑھدے ایتھے تک نوبت پہنچی کہ ہر منزل اُتے آپس وچ گالی گلوج تے مارپیٹ تک نوبت پہنچ جاندی سی،لشکر دی اس ابتر حالت نوں اصلاح اُتے لیانے تے لوکاں نوں سمجھانے دی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ہر چند نوں کوشش فرماندے سن مگر جلدی ہوئی اگ اُتے پھوس تے تیل ڈالنے والے لوک وی چونکہ لشکر وچ موجود سن لہذا حضرت علیؓ دیاں کوششاں حسب منشاء نتائج پیدا نہ کرسکن، اوہ لشکر جو کوفہ توں صفین تک جاندے ہوئے بالکل متفق تے یک دل نظر آندا تھا،اب صفین توں کوفہ نوں واپس ہُندے ہوئے اُس دی عجیب تے غریب حالت سی،تشت وافتراق دا اُس وچ اک طوفان موج زن سی تے اختلاف آراء نے مخالفت تے عداوت دی شکل اختیار کرکے فوج دے ضبط ونظام نوں بالکل درہم برہم کردتا تھا،ویہہاں گروہ سن جو بالکل وکھ وکھ خیالات وعقائد دا اظہار کررہے سن تے اک دوسرے نوں بُرا کہنے،طعن وتشنیع کرنے،چابک رسید کردینے تے شمشیر وخنجر دی بولی توں جواب دینے وچ تامل نہ کردے سن ۔
لیکن انہاں وچ دو گروہ زیادہ اہمیت رکھدے تے اپنی تعداد تے جوش وخروش دے اعتبار توں خصوصی طور اُتے قابلِ توجہ سن ،اک اوہ جو حضرت علیؓ نوں ملزم ٹھہراندے تے اُنہاں دی اطاعت وفرمانبرداری نوں مطلق ضروری نئيں سمجھدے سن ،تے دوسرے اوہ جو پہلے گروہ دی ضد وچ حضرت علیؓ نوں معصوم عن الخطا کہندے تے اُنہاں دی اطاعت وفرماں برداری نوں خد اتے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دی فرماں برداری اُتے وی ترجیح دینے دے لئی تیار سن ،پہلا گروہ خوارج تے دوسرا شیعان علیؓ دے ناں توں مشہور ہويا،لطف دی گل ایہ اے کہ خوارج دے گروہ وچ اوہی لوک امام تے لیڈر سن ،جنہاں نے حضرت علیؓ نوں مجبور کيتا سی تے کہیا سی کہ جلدی اُشتر نوں واپس بلائیے تے لڑائی نوں ختم کیجئے ورنہ اسيں آپ دے نال اوہی سلوک کرن گے جو عثمان غنیؓ دے نال کيتا تھا،حضرت علیؓ بار بار انہاں لوکاں نوں یاد دلاندے سن کہ تسيں ہی لوکاں نے میرے منشاء دے خلاف لڑائی نوں بند کرایا صلح نوں پسند کيتا، ہن تسيں ہی صلح نوں ناپسند کردے تے مینوں ملزم ٹھہراندے ہو،مگر انہاں دی اس گل نوں کوئی نئيں سُندا سی، آخر نوبت بااں جارسید کہ کوفہ دے نیڑے پہنچ کے بارہ ہزار آدمی حضرت علیؓ دے لشکر توں جُدا ہوکے مقام حروراء دی طرف چل دئیے۔
یہ خوارج دا گروہ سی اس نے حروراء وچ جاکے قیام کيتا تے اوتھے عبداللہ بن الکواء نوں اپنی نمازاں دا امام شیث بن ربعی نوں سپہ سالار مقرر کيتا، ایہ اوہی شیث بن ربعی نيں جنہاں نوں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے میدانِ صفین دے زمانہ قیام وچ دو مرتبہ سفارتی وفد وچ شامل کرکے امیر معاویہؓ دے پاس بھیجیا سی تے دونے مرتبہ انئيں کيتی سخت کلامی امیر معاویہؓ نال ہوئی تے دونے سفارتاں صلح کيتی کوشش وچ ناکام رہیاں،اس گروہ نے حروراء وچ اپنا نظام درست کرکے اعلان کردتا کہ:
بیعت صرف خدائے تعالی دی اے ،کتاب اللہ تے سنتِ رسول اللہ دے موافق نیک کماں دے لئی حکم دینا،بُرے کماں توں منع کرنا ساڈا فرض اے ،کوئی خلیفہ تے کوئی امیر نئيں اے، فتح حاصل ہونے دے بعد سارے کم تمام مسلماناں دے مشورے تے کثرت رائے توں انجام دتا جایا کرن گے،امیر معاویہؓ تے علیؓ دونے یکساں تے خطاکار نيں۔
خوارج دی انہاں حرکات دا حال معلوم کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے نہایت ضبط وتحمل تے درگذر توں کم لیا،کوفہ وچ داخل ہوکے اول انہاں لوکاں دے اہل وعیال نوں جو صفین وچ مارے گئے سن تسکین وتشفی دتی تے کہیا کہ جو لوک میدانِ صفین وچ مارے گئے نيں اوہ سب شہید ہوئے نيں، فیر آپ نے حضرت عبداللہ بن عباسؓ نوں خوارج دے پاس بھیجیا کہ انہاں نوں سمجھاواں تے راہِ راست اُتے لاواں، حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے اُنہاں دے لشکر گاہ وچ پہنچ کے اُنہاں نوں سمجھانا چاہیا، مگر اوہ بحث ومباحثہ دے لئی وی تیار سن ،انہاں نے عبداللہ بن عباسؓ دیاں گلاں نوں رد کرنا شروع کيتا۔
اس طرح عبداللہ بن عباسؓ توں اُنہاں دا مباحثہ جاری سی کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ وی خود اُنہاں دے لشکر گاہ وچ تشریف لے گئے،اول آپ یزید بن قیس دے خیمے وچ گئے کیونجے یزید بن قیس دا اس گروہ اُتے زیادہ اثر تھا،حضرت علیؓ نے یزید دے خیمے وچ داخل ہوکے دورکعت نماز پڑھی،فیر یزید بن قیس نوں اصفہان ورے دا گور نر مقرر کيتا،اُس دے بعد اس جلسہ وچ تشریف لیائے جتھے عبداللہ بن عباسؓ توں خوارج دا مباحثہ ہورہیا تھا،آپ ؓ نے فرمایا: تسيں سب وچ زیادہ سمجھ دار تے پیشوا کون اے ؟ انہاں نے کہیا: عبداللہ بن الکوا،آپؓ نے عبداللہ توں مخاطب ہوکے کہیا کہ تسيں لوکاں نے میری بیعت کيتی سی،بیعت کرنے دے بعد فیر اس توں خارج ہونے تے خروج کرنے دا سبب کيتا اے ؟اس نے جواب دتا کہ آپ ؓ دے بے جا تحکم دی وجہ تاں۔
حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ وچ خدا دی قسم کھا کر کہندا ہاں کہ میری رائے لڑائی دے روکنے تے بند کرنے دی نہ سی،مگر تسيں نے لڑائی دا بند کرنا ضروری سمجھیا تے مینوں مجبوراً پنچایت دے فیصلے اُتے رضا مندی ظاہر کرنی پئی،پر ميں نے دونے پنچاں توں عہد لے لیا اے کہ قرآن مجید دے موافق فیصلہ کرن گے،جے انہاں نے قرآن دے موافق فیصلہ کيتا تاں کوئی نقصان نئيں تے جے قرآن دے خلاف فیصلہ کيتا تاں اسيں اُس نوں ہرگز قبول نہ کرن گے،خوارج نے ایہ سُن کر کہیا کہ ایہ امیر معاویہؓ نے مسلماناں دی خاں ریزی وچ اقدام تے بغاوت دا ارتکاب کيتا،اس وچ حکم دا مقرر کرنا ہرگز عدل دی گل نئيں اے، اس دے لئی قرآن وچ صاف احکام موجود نيں کہ اوہ واجب القتل نيں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ اساں درحقیقت آدمیاں نوں حکم نئيں بنایا،حکم تاں قرآن مجید ہی اے، آدمی قرآن مجید دے فیصلے نوں سُنادین گے،فیر خوارج نے اعتراض کيتا کہ بھلا چھ مہینے دی طویل مہلت دینے دتی کیہ ضرورت سی؟حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ اس عرصہ وچ ممکن اے کہ مسلماناں دا اختلاف خود بخود دُور ہوجائے،غرض ايسے قسم دیاں گلاں دیر تک رہیاں،خوارج دے اک سردار نوں حضرت علیؓ اصفہان تے رے دا حاکم مقرر فرماچکے سن ،ادھر عوام اُتے انہاں گلاں دا کچھ اثر ہويا خوارج خاموش ہوگئے، فیر حضرت علیؓ نے نرمی دے نال ازراہِ شفقت فرمایا کہ چلو شہر کوفہ دے اندر چل کے قیام کرو، اس چھ مہینے دے عرصہ وچ تواڈی سواری تے بار برداری دے جانور وی موٹے تازے ہوجاواں گے،فیر اس دے بعد دشمن دے مقابلہ نوں نکلاں گے، ایہ سن کر اوہ رضا مند ہوگئے تے حضرت علیؓ دے نال روانہ ہوکے بصرہ وچ داخل ہوئے تے پنچاں دے فیصلے دا انتظار کرنے لگے حضرت عبداللہ بن عباسؓ نوں حضرت علیؓ نے بصرہ دی طرف رخصت کردتا، کیونجے اوہ بصرہ دے گورنر سن تے اُنہاں نوں ہن بصرہ وچ پہنچ کے اوتھے دے انتظامات نوں درست کرنا سی۔
مقام اذرج وچ حکمین دے فیصلے دا اعلان
[سودھو]جب چھ مہینے دی مہلت ختم ہونے نوں آئی تاں حضرت علیؓ نے بصرہ توں عبداللہ بن عباسؓ نوں بلايا تے شریح بن ہانی الحارفی نوں چار سو آدمیاں دی سرداری اُتے تے عبداللہ بن عباسؓ نوں نمازاں دی امامت اُتے مقرر فرما کر ابو موسیٰ اشعریؓ دے ہمراہ مقام اذرج دی طرف روانہ کيتا، تے شریح بن ہانی نوں سمجھیا دتا کہ جدوں اذرج وچ عمرو بن العاصؓ نال ملاقات ہوئے تاں کہہ دینا کہ راستی تے صداقت نوں ترک نہ کیجئے تے قیامت دے دن نوں یادرکھئے، ايسے طرح حضرت امیر معاویہؓ نے وی عمرو بن العاصؓ نوں چار سو آدمیاں دے نال روانہ کيتا، اس فیصلے دے سُننے تے مقام اذرج دی مجلس وچ شریک ہونے دے لئی مکہ تے مدینہ توں وی بعض بااثر بزرگاں نوں تکلیف دتی گئی تے انہاں نے مسلماناں دا اختلاف باہمی رفع کرنے دی کوشش وچ شریک ہونے توں انکار نہ کيتا؛چنانچہ حضرت عبداللہ بن عمرؓ، عبداللہ بن زبیرؓ تے سعد بن وقاصؓ وغیرہ کئی حضرات تشریف لے آئے اذرج وچ جمع ہونے دے بعد لوکاں نوں سخت انتظار سی کہ کیہ فیصلہ سُنایا جاندا اے ،لیکن مقام اذرج وچ حکمین نے جاندے ہی فیصلہ نئيں سنایا ؛بلکہ اوتھے آپس وچ حکمین نوں خود وی اک دوسرے توں تبادلۂ خیالات کرنا سی، مکہ تے مدینہ دے بزرگاں دا انتظار وی ضروری سی۔
جس وقت حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ابو موسیٰ اشعرؓ نوں کوفہ توں اذرج دی طرف روانہ کرنے لگے تاں خوارج دی طرف توں حرقوص بن زہیر نے آکے حضرت علیؓ دی خدمت وچ عرض کيتا کہ آپ نے ثالثی دے فیصلہ نوں تسلیم کرنے وچ وڈی غلطی دی اے، ہن وی آپ باز آجائیے تے دشمناں دی طرف لڑائی دے ارادے سےکوچ کیجئے،ہم سب آپ دے نال نيں،حضرت علیؓ نے جواب دتا کہ وچ اقرار نامہ دے خلاف بد عہدی اُتے آمادہ نئيں ہوسکدا ایہ اوہی حرقوص بن زہیر اے جو حضرت عثمان غنیؓ دے واقعہ قتل دے ہنگامہ وچ بلوائیاں دا خاص الخاص سردار سی تے اب خارجیاں دے گروہ وچ وی سرداری دا مرتبہ رکھدا تھا،ابو موسیٰ اشعریؓ دی روانگی دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ جلد جلد تے روزانہ خطوط روانہ کردے رہندے سن ،اسی طرح حضرت امیر معاویہؓ وی عمرو بن العاصؓ دے پاس رو زانہ بذریعہ قاصد خطوط تے پیغامات گھلدے رہندے سن ،ایہ معاملہ ہی ایسا سی کہ دونے صاحباں نوں اس دا خاص خیال ہونا چاہیدا سی، حضرت علیؓ دے خطوط عبداللہ بن عباسؓ دے ناں آندے سن تے امیر معاویہؓ دے خطوط عمرو بن العاص دے ناں ،عمرو بن العاصؓ دے ہمراہیاں وچ ضبط ونظام اعلیٰ درجہ دا سی اوہ سب دے سب عمرو بن العاصؓ دے فرماں بردار سن تے انہاں وچوں کسی نوں وی اس دا خیال تک نہ آندا سی کہ عمرو بن العاص توں ایہ دریافت کرن کہ امیر معاویہؓ نے آپ نوں کیہ لکھیا اے ؟ لیکن حضرت علیؓ دے بھیجے ہوئے چار سوآدمیاں دی حالت اس دے بالکل خلاف سی،وہ روزانہ حضرت علیؓ دا خط آنے اُتے عبداللہ بن عباسؓ دے گرد جمع ہوجاندے سن ،ہر شخص پوچھدا سی کہ حضرت علیؓ نے کیہ لکھیا اے ؟اس طرح کوئی وی گل صیغہ راز وچ نئيں رہ سکدی سی تے فوراً اس دی شہرت ہوجاندی سی،عبداللہ بن عباسؓ سخت مصیبت وچ گرفتار سن ،بعض گلاں نوں اوہ پوشیدہ رکھنا چاہندے سن تے بیان کرنے وچ تامل کردے سن تاں لوک اُنہاں توں ناراض ہُندے سن ؛چنانچہ عبداللہ بن عباسؓ توں انہاں دے تمام ہمراہی ناخوش ہوگئےتے علانیہ اُنہاں دی شکایتاں کرنے لگے کہ ایہ علیؓ دے خطوط نوں چھپاندے نيں تے گلاں سانوں نئيں سُناتے۔
غرض عبداللہ بن عمرؓ،عبدالرحمن بن ابی بکرؓ،عبداللہ بن زبیرؓ،عبدالرحمن بن الحرثؓ،عبدالرحمن بن عبدیغوث زہریؓ،ابو جہم بن حذیفہؓ،مغیرہ بن شعبہؓ،سعد بن وقاص وغیر اسيں حضرات جدوں سب اذرج وچ پہنچ گئے تاں انہاں خاص الخاص تے نامور حضرات دی اک محدود مجلس منعقد ہوئی تے اس وچ ابو موسیٰ اشعریؓ تے عمرو بن العاصؓ وی تشریف لائے،اس صحبتِ خاص وچ عمرو بن العاصؓ تے ابو موسیٰ اشعرؓ دی گفتگو شروع ہوئی،عمرو بن العاصؓ نے ابو موسیٰ اشعریؓ توں اول اس گل دا اقرار کرایا کہ عثمان غنیؓ مظلوم قتل کيتے گئے،فیر اس گل دا وی اقرار کرایا کہ معاویہؓ اسيں جد ہونے دی حیثیت توں عثمانؓ دے خون دا دعویٰ کرنے وچ حق اُتے نيں،ایہ دونے گلاں ایسی سن کہ ابو موسیٰ ؓ نے کدی انہاں دے خلاف اپنی رائے ظاہر نئيں کيتی سی، انہاں دے تسلیم کرنے وچ انہاں نوں کوئی تامل نہ ہويا۔
فیر عمرو بن العاصؓ نے مسئلہ خلافت نوں چھیڑا تے کہیا کہ امیر معاویہؓ قریش دے اک شریف تے نامور خاندان نال تعلق رکھدے نيں،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زوجہ مطہرہ ام حبیبہؓ دے بھائی نيں،صحابی وی نيں تے کاتبِ وحی بھی، انہاں گلاں نوں سن کر ابو موسیٰؓ نے مخالفت کيتی تے کہیا کہ امیر معاویہؓ دی انہاں خصوصیات توں مینوں انکار نئيں،لیکن امتِ مرحوم دی امارت، انہاں نوں حضرت علیؓ یا دوسرے محترم حضرات دی موجودگی وچ کِداں سپرد کيتی جاسکدی اے ،ایہ گلاں حضرت علیؓ وچ فائق تر موجود نيں،یعنی اوہ رشتہ وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں بہت ہی نیڑے نيں،شریف خاندان نال تعلق رکھدے تے سردارانِ قریش وچوں شمار ہُندے نيں،علم شجاعت،تقویٰ وغیرہ صفات وچ وی اوہ خاص طور اُتے ممتاز نيں، عمرو بن العاصؓ نے کہیا کہ امیر معاویہؓ وچ انتظامی قابلیت تے سیاست دانی زیادہ اے ،ابو موسیٰ نے کہیا: تقویٰ تے ایمانداری دے مقابلہ وچ ایہ چیز قابلِ لحاظ نئيں،غرض ايسے قسم دیاں گلاں ہُندی رہیاں آخر ابو موسیٰ اشعریؓ نے کہیا کہ میر ی تاں رائے ایہ اے کہ معاویہؓ تے علیؓ دوناں نوں معزول کرکے عبداللہ بن عمرؓ نوں خلیفہ بنادتا جائے،عبداللہ بن عمرؓ اس وقت اکھاں بند کيتے ہوئے اپنے کسی خیال وچ محو بیٹھے سن ،انہاں نے اپنا ناں سُن کر تے اکھاں کھول کر بلند آواز توں کہیا کہ مینوں منظور نئيں اے ،عمرو بن العاصؓ نے کہیا کہ تسيں میرے بیٹے عبداللہ نوں کیوں منتخب نئيں فرماندے۔
ابو موسیٰؓ نے کہیا کہ ہاں تیرا بیٹا عبداللہ وی بہت نیک اے ،لیکن تونے اس کواس لڑائی وچ شریک کرکے فتنہ وچ ڈال دتا اے ،جب دیر تک گفتگو دا سلسلہ جاری رہیا تے کوئی ایسی گل طے نہ ہوئی جس اُتے دونے متفق ہوجاندے تاں عمروبن العاصؓ نے اپنی ایہ رائے پیش کيتی کہ معاویہؓ تے علیؓ دونے دی مخالفت تے جنگ توں تمام مسلمان مصیبت تے فتنہ وچ مبتلا ہورہے نيں،بہتر ایہ اے کہ انہاں دوناں نوں اسيں معزول کرداں تے مسلماناں نوں اختیار داں کہ اوہ کثرتِ رائے یا اتفاق رائے توں کسی نوں اپنا خلیفہ منتخب کرلاں،عمرو بن العاصؓ نے اس رائے نوں پسند کيتا تے تجویز ہويا کہ حالے باہر چل کے جلسۂ عام وچ اس دا اعلان کرداں، اگرچہ دونے صاحب اس رائے اُتے متفق ہوگئے،لیکن ایہ رائے وی خطرے تے اندیشے توں خالی نہ سی،کیونجے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اپنی معزولی نوں ہرگز تسلیم نئيں فرماسکدے سن ،حضرت امیر معاویہؓ وی ملکِ شام دی پوری حمایت تے بعض صحابہ کرام نوں اپنا معاون رکھدے ہوئے اس فیصلے نوں رضا مندی تے خوشی دے نال نئيں سُن سکدے سن ،بہر حال باقاعدہ طور اُتے مجمع عام دا اعلان ہويا تمام آدمی جو فیصلے دے لئی گوش بر آواز چشم برراہ سن ،فوراً جمع ہوگئے،منبر لیا کے رکھیا گیا تے دونے پنچ معہ ہور بااثر حضرات دے اوتھے آئے۔
فیصلہ
[سودھو]عمرو بن العاصؓ نے ابو موسیٰ اشعریؓ دی خدمت وچ عرض کيتا کہ آپ اعلان کردیجئے تے فیصلہ جو ہوچکيا اے لوکاں نوں سُنادیجئے،ابو موسیٰ ؓ اشعری نے منبر اُتے چڑھ کر فرمایاکہ:
’’لوگو!ہم دونے نے بہت غور کيتا،لیکن سوائے اک گل دے اسيں تے کسی تجویز اُتے متفق نہ ہوسکے،اب وچ تسيں نوں اپنا اوہی متفقہ فیصلہ سُناندا ہاں تے اُمید اے کہ ايسے تجویز اُتے عمل کرنے توں مسلماناں دی نا اتفاقی دُور ہوکے اُنہاں وچ صلح قائم ہوجائے گی،وہ فیصلہ جس اُتے وچ تے عمرو بن العاصؓ دونے متفق نيں،ایہ اے کہ اس وقت علیؓ تے معاویہؓ دوناں نوں معزول کردے نيں تے تم لوکاں نوں اختیار دیندے نيں کہ تسيں اپنے اتفاق رائے توں جس نوں چاہو خلیفہ منتخب کرلو‘‘۔
مجمع نے اس تقریر نوں سُنا تے ابو موسیٰؓ منبر توں اُتر آئے، اس دے بعد عمرو بن العاصؓ منبر اُتے چڑھے تے انہاں نے لوکاں نوں مخاطب کرکے فرمایا کہ:
’’آپ حضرات گواہ رہیاں کہ ابو موسیٰؓ نے اپنے دوست حضرت علیؓ نوں معزول کردتا،میں وی انہاں دی اس گل توں متفق ہاں تے حضرت علیؓ نوں معزول کردا ہاں،لیکن معاویہ نوں معزول نئيں کردا ؛بلکہ بحال رکھدا ہاں،کیونجے اوہ مظلوم شہید ہونے والے خلیفہ دے ولی تے اُنہاں دی قائم مقامی دے مستحق نيں۔‘‘
جے حضرت عمرو بن العاصؓ ابو موسیٰ اشعریؓ دی رائے دی تمام وکمال تائید کردے تے امیر معاویہؓ دی حمایت وچ کچھ نہ فرماندے تاں حکمین دے فیصلہ دی اوہ بے حرمتی جو بعد وچ ہوئی،ہرگز نہ ہُندی حضرت ابو موسیٰؓ نے جو کچھ فرمایا اس وچ وی گو کمزوری تے غلطی موجود ہوئے لیکن گھٹ توں گھٹ بددیاندی تے خیانت کاشائبہ اس وچ نہ سی، اس توں اُس اٹھ سو مسلماناں دے مجمع نوں وی غالباً کوئی اختلاف نہ ہُندا،کیونجے کسی اک خلیفہ دے انتخاب دا اختیار حکمین دی طرف توں انہاں نوں اٹھ سو آدمیاں نوں دتا گیا تھا،مگر جو کچھ بعد وچ ہويا ایہ سب کچھ فیر وی ہونے والا سی تے ممکن سی کہ اس توں وی زیادہ خرابیاں مسلماناں دے لئی پیدا ہوجاواں؛ کیونجے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اپنی معزولی نوں تسلیم کرنے توں یقیناً انکار فرماندے،اس طرح حضرت امیر معاویہؓ وی ملکِ شام دی حکومت تے اپنے مطالبات توں دست بردار نہ ہُندے تے اک تیسرا خلیفہ یا امیر جس نوں ایہ مجمع منتخب کردا،حضرت امیر معاویہؓ تے حضرت علیؓ توں زیادہ طاقتورنئيں ہوسکدا سی، اس طرح بجائے دورقیباں دے تن شخص پیدا ہوجاندے تے مسلماناں دی تباہی وہواخیز ی تے وی ترقی کرجاندی۔
بات دراصل ایہ اے کہ معاویہ مصالحت اُتے آمادہ نہ سن جے اوہ مصالحت دے خواہاں ہُندے تاں جنگِ صفین وچ وڈی لڑائی شروع ہونے توں پیشتر جدوں کہ حضرت علیؓ دی طرف توں مصالحت دی کوشش کيتی گئی سی اوہ صلح کيتی ایہی صورت یعنی طرفین توں اک اک حکم مقرر کرنے دی درخواست پیش کرسکدے سن ،لیکن انہاں نے ایہ خواہش اس وقت پیش کيتی جدوں کہ انہاں نوں اپنی شکست دا یقین ہونے لگیا تھا،لہذا اُنہاں دی طرف توں پنچاں دے تقرر دی خواہش دا پیش ہونا تے ھذاکتاب اللہ بیننا وبینکم دا اعلان کرنا مصیبت نوں دُور کرنے تے شکست توں بچنے دے لئی اک جنگی تدبیر تے خدعہ حرب دے سوا تے کچھ نہ تھا،اسی طرح حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس پنچایت دی تجویز نوں بطیب خاطر نئيں منیا تھا،وہ تاں اس دے خلاف سن مگر لوکاں نے اُنہاں نوں مجبور کرکے تے دھمکیاں دے کے اُشتر نوں واپس بُلوایا تے لڑائی نوں ختم کرایا تھا،لہذا ایہ یقین کرلینا کہ جے عمرو بن العاصؓ مجمعِ عام وچ ابو موسیٰ اشعریؓ دے بیان کيتی حرف بحرف تائید کردے تے دونے حضرات نوں معزول کردیندے تاں دونے اس فیصلے نوں تسلیم کردے یا نہ کردے آسان نئيں اے ،بہرحال دونے صاحباں نے مجمع کےسامنے اوہ تقریراں جو اُتے درج ہوچکيتیاں نيں کيتياں، عمرو بن العاصؓ دی تقریر سُن کر حضرت عبداللہ بن عباسؓ تے دوسرے حضرات نے ابو موسیٰ نوں ملامت کرنا شروع کيتا کہ تسيں فریب کھا گئے ،ابو موسیٰؓ نے عمرو بن العاصؓ نوں سخت سُست کہیا کہ تسيں نے قرار داد باہمی دے خلاف اظہار رائے کيتا تے مینوں دھوکھا دتا غرض فوراً مجلس دا سکون درہم برہم ہوکے بد نظمی دی کیفیت پیدا ہوگئی۔
شریح بن ہانی نے عمرو بن العاصؓ اُتے تلوار دا وار کيتا،عمرو بن العاص نے وی اپنے آپ نوں بچا کر شریح اُتے جو جوابی وار کيتا،لوک درمیان وچ آگئے تے لڑائی نوں ودھنے نہ دتا، اس مجلس وچ بد نظمی تے افرا تفری پیدا ہوجانے دا نتیجہ وی امیر معاویہؓ دے لئی بہتر تے حضرت علیؓ دے لئی مضرثابت ہويا،کیونجے ہن شامی وعراقی دونے گروہاں دا اک جگہ رہنا دونے طرف دے سرداراں دی نگاہ وچ مضر تھا،لہذا نہ اُنہاں اٹھ سو مسلماناں دی جمعیت ہن کوئی تجویز اتفاق رائے توں پاس کرسکدی سی نہ اکابر صحابہ،ابو موسیٰ اشعریؓ تے عمرو بن العاصؓ وی اوتھے توں اپنی جمعیت نوں ہمراہ لے کے فوراً دمشق دی جانب روانہ ہوگئے،شریح تے عبداللہ بن عباسؓ نے اپنے ہمراہیاں دے نال کوفہ دی جانب کوچ کيتا مکہ تے مدینہ توں جو چند حضرات ایتھے آئے سن اوہ وی متاسف حالت وچ اپنے اپنے گھراں نوں روانہ ہوئے،غرض تھوڑی ہی دیر وچ اذرج دی انجمن درہم برہم ہوکے چڑیاں سی اُڑ گئياں۔
شامی لوک عمرو بن العاصؓ دے ہمراہ خوشی خوشی دمشق نوں جارہے سن تے انہاں نے حضرت معاویہؓ نوں امیر المومنین تے خلیفۃ المسلمین کہنا شروع کردتا سی، دمشق وچ پہنچ کے شامیاں نے امیر معاویہؓ نوں کامیابی دی خوش خبری سُنائی تے ان دے ہتھ اُتے سب نے بیعت کيتی، عراقی جمعیت جو عبداللہ بن عباسؓ تے شریح بن ہانی دے ہمراہ کوفہ نوں جارہی سی اس دی حالت شامیاں دے خلاف سی،ایہ آپس وچ اک دوسرے نوں بُرا کہندے تے جھگڑدے سن، کوئی ابو موسیٰ نوں بُرا کہندا تے ملزم ٹھہراندا،کوئی ابو موسیٰ دی تائید کردا تے بے خطا ثابت کرنے دی کوشش کردا تھا،کوئی حضرت علیؓ نوں بُرا کہندا تے حکمین دے تقریر اُتے رضامندی ظاہر کرنے دے فعل نوں غلطی دسدا تے کوئی اس رائے دی مخالفت کرکے عمروبن العاصؓ نوں گالیاں دیندا تھا،غرض انہاں چارسوا ٓدمیاں دی بالکل اوہی حالت سی جو صفین توں کوفہ دی طرف جاندے ہوئے حضرت علیؓ دے لشکرکيتی سی کوفہ وچ پہنچ کے عبداللہ بن عباسؓ نے تمام روائداد حضرت علیؓ نوں سُنائی تے انہاں نے ابو موسیٰؓ تے عمروبن العاصؓ دونے دے فیصلے نوں قرآن مجید دے خلاف دس دے اُس دے مننے توں قطعاً انکار کيتا تے معاویہؓ ،عمروبن العاصؓ،حبیب بن مسلمہ،عبدالرحمن بن مخلد، ضحاک بن قیس،ولید،ابوالاعور دے لئی بدعا کيتی تے اُنہاں اُتے لعنت بھیجی،اس لعنت تے بددعا دا حال امیر معاویہؓ نوں معلوم ہويا تاں انہاں نے وی حضرت علیؓ دی شان وچ ايسے قسم دی بدعا کيتی تے ايسے وقت توں اک دوسرے اُتے لعنت کرنے دا سلسلہ جاری ہويا۔اِنَّا لِلّٰہِ وَاِنَّا اِلَیْہِ رَاجِعُوْن
مقام اذرج دی کار روائی توں معاویہ نوں صرف اس قدر فائدہ پہنچیا کہ جو لوک انہاں دے نال شامل سن ،پہلے اوہ انہاں نوں امیر المومنین تے مسلماناں دا خلیفہ نئيں کہندے سن ،اب اوہ علانیہ انہاں نوں امیر المومنین کہنے لگے،مگر کوئی نويں جماعت محض اذرج دی کارروائی کیتی بنا اُتے اُنہاں کےہتھ اُتے بیعت نئيں ہوئی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لئی پہلے ہی توں دو گونہ مشکل سی، ہن اوہ سہ گونہ ہوگئی امیر معاویہؓ تے شامیاں نوں زیر کرنا تے خارجیاں نوں قابو وچ رکھنا،ایہ کم تاں پہلے توں درپیش سن ،اب تیسری مصیبت ایہ پیش آئی کہ خود اپنے دوستاں تے معتقداں نوں ایہ سمجھانا پڑدا سی کہ حکمین نے چونکہ آپس وچ وی اختلاف کيتا اے لہذا اُنہاں دا کوئی فیصلہ نئيں منیا جاسکدا،دوسرے ایہ کہ حکمین نوں قرآن مجید نے ایہ اختیار نئيں دتا سی کہ اوہ خد تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم نوں چھڈ کے اپنی اپنی خواہشات دی تائید کرن تے حق وراستی توں جدا ہوجاواں چند روز تک حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اہل کوفہ نوں ایہی گل سمجھائی کہ حکمین دا فیصلہ ہر گز قابلِ تسلیم نئيں تے سانوں اہل شام اُتے چڑھائی کرنی چاہیدا جدوں ایہ حقیقت لوکاں دی سمجھ وچ آگئی تے اوہ حضرت علیؓ دے نال شام اُتے چڑھائی کرنے دے لئی آمادہ ہونے لگے تاں گروہِ خوارج نے وی جو کوفہ وچ کافی تعداد دے نال موجود تھا،کروٹ لی۔
خوارج دی شورش
[سودھو]اُتے بیان ہوچکيا اے کہ جس وقت حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ حکمین دا فیصلہ سننے دے لئی چار سو آدمی مقام اذرج دی طرف بھیجنے لگے سن تاں حرقوص بن زہیر نے کہیا سی کہ آپؓ ہن وی اپنی پنچایت دی کارروائی وچ حصہ نہ لاں تے ملکِ شام اُتے چڑھائی کرن،لیکن حضرت علیؓ نے اس گل دے مننے توں صاف انکار فرمادتا سی تے کہیا سی کہ اسيں بد عہدی نئيں کرسکدے تے اپنے تحریری اقرار نامہ توں نئيں فیر سکدے ،اب حرقوص تے تمام خوارج نے جدوں دیکھیا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ پنچایت تے پنچاں دے فیصلے نوں بے حقیقت تے ناقابل التفات ثابت کرکے لوکاں نوں ملکِ شام اُتے حملہ آور ہونے دی ترغیب دے رہے نيں تاں زرعہ بن البرح تے حرقوص بن زہیر دونے خارجی سردار حضرت علیؓ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا کہ آپ نے ساڈے صحیح مشورہ نوں پہلے حقارت توں رد کردتا تے اب آپ نوں اوہی کم کرنا پيا جس دے لئی اسيں کہندے سن پنچایت دے تسلیم کرنے وچ آپ نے غلطی دی سی،لیکن آپ نے اس غلطی نوں تسلیم نئيں کيتا؛حالانکہ ہن آپ پنچایت نوں بے حقیقت دسدے تے ملکِ شام اُتے حملہ آور ہونے دا ارادہ رکھدے نيں،پس ہن اسيں آپ دا نال اُس وقت دین گے جدوں آپ اپنی غلطی تے گناہ دا اقرار کرکے اُس توں توبہ کرن گے۔
حضرت علیؓ نے فرمایا کہ پنچایت دے تسلیم کرنے تے حکم مقرر کرنے وچ تسيں ہی لوکاں نے تاں مینوں مجبور کيتا سی ،ورنہ لڑائی دے ذریعہ اُسی وقت فیصلہ ہوچکيا ہُندا،ایہ کِداں دی اُلٹی گل اے کہ ہن مینوں خطا کار ٹھہراندے تے میرے توں توبہ کراندے ہو،انہاں نے کہیا کہ چنگا اسيں تسلیم کيتے لیندے نيں کہ اساں وی گناہ کيتا،لہذا اسيں وی توبہ کردے نيں، آپ وی اپنے گناہ دا اقرار کرکے توبہ کرن فیر شامیاں توں لڑنے چلياں،حضرت علیؓ نے فرمایا ،جدوں ميں گناہ ہی تسلیم نئيں کردا تاں توبہ کِداں کراں، ایہ سُن کر اوہ دونے اُٹھ کھڑے ہوئے تے لَا حُکْمَ الاَّ لِلّٰہ لَا حُکْمَ الَّا لِلّٰہ کہندے ہوئے اپنی قیام گاہاں دی طرف چلے گئے اس دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ مسجد کوفہ وچ خطبہ دینے کھڑے ہوئے تاں مسجد دے اک گوشہ توں اک خارجی نے بلند آواز توں کہیا کہ لاَ حُکمَ اِلاَّ لِلّٰہ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ دیکھو ایہ لوک کلمہ حق توں باطل دا اظہار کرتےہاں،اس دے بعد آپؓ نے فیر خطبہ شروع کيتا تاں ایہی آواز آئی لاَ حُکمَ اِلاَّ لِلّٰہ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ تسيں لوک ساڈے نال بہت ہی نامناسب برتاؤ کررہے ہو،ہم تسيں نوں مسجدےآں وچ آنے توں منع نئيں کردے،جب تک تسيں ساڈے نال رہے اساں مالِ غنیمت وچ وی تسيں نوں برابر حصہ دتا تے اسيں تواڈے نال اُس وقت تک نہ لڑاں گے جدوں تک کہ تسيں اسيں توں نہ لڑو،تے ہم ہن تواڈی بابت اللہ دے حکم نوں دیکھو گے کہ اوہ کیہ فیصلہ کردا اے ،ایہ فرما کر حضرت علیؓ مسجد توں نکل کے مکان دی طرف تشریف لے گئے، انہاں دے بعد خارجی لوک وی عبداللہ بن وہب دے مکان اُتے بغرض مشورت جمع ہوئے،عبداللہ بن وہب حرقوص بن زہیر،حمزہ بن سنان،زید بن حصین الطائی،شریح بن ادنٰی عنسی وغیرہ دی ایہی رائے قرار پائی کہ بصرہ توں نکل کے پہاڑی تھاںواں نوں قرار گاہ بنانا تے حضرت علیؓ دی حکومت توں آزاد ہوکے اپنی وکھ حکومت قائم کرنا چاہیدا،ہمزہ بن سنان اسدی نے کہیا کہ روانگی توں پہلے سانوں چاہیدا کہ اک شخص نوں امیر بنالاں تے اس دے ہتھ وچ اپنا جھنڈا دتیاں
اس کم دے لئی اگلے دن شریح دے مکان اُتے فیر مجلس منعقد ہوئی،اس مجلس وچ عبداللہ بن وہب نوں خوارج نے اپنا امیر بنایا تے اس دے ہتھ اُتے بیعت کيتی،عبداللہ بن وہب نے کہیا کہ سانوں ایتھے توں ہن کسی ایداں دے شہر دی جانب چلنا چاہیدا جتھے اسيں خدا دے حکم نوں جاری کرسکن کیونجے اسيں اہلِ حق نيں،شریح نے کہیا کہ اسيں کومدائن دی طرف جانا چاہیدا ؛کیونجے اس اُتے ساڈا قبضہ وڈی آسانی توں ہوجائے گا تے اوتھے دی تھوڑی جہی فوج نوں اسيں بآسانی مغلوب کرسکن گے، اوتھے اسيں اپنے اُنہاں بھائیاں نوں بُلوالیاں گے جو بصرہ وچ موجود نيں،زید بن حصین نے کہیا کہ جے اسيں سب دے سب مجتمع ہوکے گئے تاں عجب نئيں ساڈا تعاقب کيتا جائے،لہذا مناسب ایہ اے کہ دو دو ،چار چار، دس دس دی ٹولیاں وچ ایتھے توں نکلاں تے اوّل مدائن نئيں ؛بلکہ نہروان دی جانب چلياں اواوتھے اپنے بھائیاں نوں خط بھیج کر بصرہ توں بلوالیاں،اسی آخری رائے نوں سب نے پسند کيتا،قرارداد دے موافق ایہ لوک متفرق طور اُتے چھوٹی چھوٹی ٹولیاں وچ کوفہ توں نکلے،کوفے توں نکل کے انہاں نے خوارجِ بصرہ نوں لکھیا کہ تسيں وی بصرے توں نکلو اسيں توں نہروان وچ آملو،بصرہ توں مشعر تیمی پانسو خوارج دی جمعیت لے کے نکلیا،جب کوفہ وچ حضرت علیؓ نوں معلوم ہويا کہ خوارج دی جمعیت کثیر کوفہ توں نکل کے مدائن دی طرف روانہ ہوئی اے تاں انہاں نے مدائن دے عامل سعد بن مسعود کےپاس تیز رو ایلچی بھیجیا کہ خوارج دی روک تھام کرن تے ان توں غافل نہ رہیاں،سعد بن مسعود نے اپنے بھتیجے نوں اپنا قائم مقام بناکرمدائن وچ چھڈیا تے خود فوج لے کے خوارج دے روکنے نوں روانہ ہوئے راستے وچ خوارج دی اک جمعیت توں مقام کرج وچ مقابلہ ہويا،شام تک لڑائی رہی رات دی تاریدی ميں خوارج دجلہ نوں عبور کرگئے،اس دے بعد بصرے دے خوارج پہنچ گئے،اُنہاں توں وی مقابلہ ومقاتلہ ہويا اوہ وی دجلہ نوں عبور کرنے تے مقام نہروان وچ اپنے بھائیاں توں جاملنے وچ کامیاب ہوگئے، نہروان وچ خوارج نے اپنی جمعیت نوں خوب مضبوط تے منظم کرلیا تے حضرت علیؓ تے اُنہاں دے تابعین اُتے کفر دا فتویٰ لگیا کر اُنہاں لوکاں نوں جو حضرت علیؓ نوں حق اُتے تسلیم کردے سن قتل کرنا شروع کيتا، انہاں دی جمعیت روز بروز ترقی کردی گئی، ایتھے تک کہ پچیس ہزار تک نوبت پہنچ گئی۔
جنگ نہروان
[سودھو]حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے خوارج دے کوفے توں خارج ہونے دے بعد اہلِ کوفہ نوں جنگ شام دے لئی ترغیب دی،انہاں نے ایہی مقدم سمجھیا سی کہ امیر معاویہؓ نوں ملکِ شام توں بے دخل کيتا جائے، خوارج دے فتنہ نوں اوہ زیادہ اہم تے شام دی مہم اُتے مقدم نئيں کرنا چاہندے سن ؛چنانچہ انہاں نے بصرہ دی جانب عبداللہ بن عباسؓ دے پاس خط بھیجیا کہ جنگِ شام دے لئی جس قدر فوج ممکن ہوئے روانہ کردو،بصرہ توں وی خوارج چونکہ خارج ہوچکے سن لہذا انہاں دے اس اخراج نوں غنیمت سمجھیا گیا کہ نہ ایہ لوک شہر وچ ہون گے نہ فساد برپا کرن گے،بصرے وچ اس وقت سٹھ ہزار جنگ جو موجود سن، لیکن جدوں عبداللہ بن عباسؓ نے حضرت علیؓ دا خط لوکاں نوں سُنایا تے شام اُتے حملہ آور ہونے دے لئی ترغیب دتی تاں وڈی مشکل توں صرف تن ہزار اک سو آدمی جانے دے لئی تیار ہوئے،باقی سب نے اس کان سُنا تے اُس کان اُڑادتا،کوفے وچ وی لوکاں اُتے سرد لہری چھائی ہوئی سی،جب بصرہ دی ایہ تن ہزار فوج حارثہ بن قدامہ دی سرداری وچ کوفے پہنچی تاں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اہل کوفہ نوں جمع کرکے خطبہ دتا تے لوکاں نوں لڑائی دے لئی آمادہ کيتا،آخر کوفے والے آمادہ ہوگئے۔
چالیس ہزار توں زیادہ لشکر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے جھنڈے دے تھلے جمع ہوگیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے مناسب سمجھیا کہ خوارج نوں وی اک مرتبہ فیر اپنے نال شامل ہونے دی ترغیب داں؛چنانچہ انہاں نے نہروان وچ عبداللہ بن وہب دے پاس اک خط بھیجیا تے لکھیا کہ تسيں لوک شامیاں نال جنگ کرنے دے لئی ساڈے پاس چلے آؤ،ہم اُسی پہلی رائے اُتے تے اہلِ شام نال جنگ کرنے اُتے آمادہ نيں،عبداللہ بن وہب نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا ایہ خط اپنے ساتھیاں نوں سُنایا تے سب دے مشورے توں جواب لکھیا کہ:
’’تم نے حکمین دا تقرر خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم دے خلاف کيتا سی تے اب جو اہلِ شام توں لڑائی دا ارادہ کررہے ہو،ایہ وی اپنے نفس دی خواہش توں کررہے ہو،جے تسيں اپنے کافر ہونے دا اقرار کرنے دے بعد توبہ کرو تاں اسيں تواڈی مدد نوں تیار نيں نئيں تاں اسيں تسيں توں لڑنے نوں آمادہ نيں‘‘۔
اس خط دے آنے توں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں خوارج دی طرف توں مایوسی ہوگئی،مگر انہاں نے ملکِ شام اُتے چڑھائی کرنے دے ارادے نوں فسخ نئيں کيتا،حضرت علیؓ دی تمام تر کوشش خوارج نوں راہِ راست اُتے لیانے وچ صرف ہوئی، لیکن اوہ کسی طرح مصالحت دی جانب نہ آئے، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ جدوں انہاں توں ایہ کہندے سن کہ تسيں ہی لوکاں نے تاں مینوں لڑائی بند کرنے دے لئی مجبور کيتا تھا،اب تسيں کس منھ توں مینوں ملزم قرار دیندے ہو؟تو اوہ کہندے سن کہ اسيں اپنی خطا تے غلطی نوں تسلیم کردے نيں ،تم وی اپنی خطا نوں تسلیم کرو،ہم مندے نيں کہ اسيں غلطی کرکے کافر ہوگئے سن لیکن توبہ کرکے مسلمان ہوگئے، ايسے طرح تسيں وی توبہ کرکے مسلمان ہوجاؤ تاکہ اسيں اپنا فتویٰ جو تواڈے کفر دی نسبت صادر کرچکے نيں،واپس لے لاں،نئيں تاں اسيں تسيں نوں کافر یقین کردے ہوئے تواڈے خلاف جہاد کرن گے۔
ان مجنونانہ گلاں دی طرف توں چشم پوشی اختیار کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ملکِ شام اُتے حملہ آور ہونے دے لئی روانہ ہونے ہی نوں سن کہ حضرت عبداللہ بن خبابؓ صحابی دے شہید ہونے دی خبر پہنچی، جس دی تفصیل اس طرح اے کہ حضرت عبداللہ بن خبابؓ کسی سفر وچ سن کہ نہروان دے نیڑے ہوکے گذرے تے خوارج دی اک جماعت نوں معلوم ہويا کہ ایہ صحابی نيں،انہاں نے آکے سوال کيتا کہ آپ ابوبکرؓ وعمرؓ دی نسبت کيتا کہندے نيں، حضرت عبداللہ بن خبابؓ نے جواب دتا کہ اوہ دونے بہت اچھے تے خدا تعالیٰ دے برگزیدہ تے نیک بندے سن، فیر خوارج نے دریافت کيتا،آپ ؓ عثمان غنیؓ دی خلافت دے اوّل تے آخر زمانے دی نسبت کيتا کہندے نيں، حضرت عبداللہ بن خبابؓ نے جواب دتا کہ اوہ اول توں آخر تک حق پرست تے حق پسند سن، فیر خوارج نے پُچھیا کہ علیؓ دی نسبت حکمین دے مقرر کرنے توں پہلے تے حکمین دے مقرر کرنے دے بعد آپ ؓ دا کیہ خیال اے ؟انہاں نے جواب دتا کہ حضرت علیؓ تسيں لوکاں توں زیادہ خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم نوں سمجھنے تے اُس اُتے عمل کرنے والے نيں،خوارج نے ایہ سندے ہی طیش وچ آکے حضرت عبداللہ بن خباب تے اُنہاں دی بیوی تے اُنہاں دے ہمراہیاں نوں قتل کرڈالیا،حضرت علیؓ نے جدوں ایہ خبر سُنی تاں تحقیقِ حال دے لئی حرث بن مرہ نوں روانہ کيتا خوارج نے اُنہاں نوں وی مارڈالیا،نال ہی خبر پہنچی کہ خوارج بلا دریغ ہر اُس شخص نوں جو اُنہاں دا ہم خیال وہم عقیدہ نہ ہوئے قتل کر ڈالدے نيں،اب اُنہاں لوکاں نوں جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لشکر وچ سن ،ایہ فکر ہوئی کہ اسيں جے شام دے ملک دی طرف گئے تاں خوارج کوفہ وبصرہ وغیرہ تمام عراق اُتے قابض ومتصرف ہوکے ساڈے اہل وعیال نوں قتل کردین گے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے وی ایہ خیال کيتا کہ جے خوارج نے کوفہ وبصرہ اُتے قبضہ کرلیا تاں فیر ملکِ شام اُتے حملہ آوری بجائے مفید ہونے دے مضر ثابت ہوئے گی؛چنانچہ جنگِ شام نوں ملتوی کرکے خوارج دی طرف کوچ تے لشکرِ خوارج دے نیڑے پہنچ کے اُنہاں دے پاس پیغام بھیجیا کہ:
’’تم وچوں جنہاں لوکاں نے ساڈے بھائیاں نوں قتل کيتا اے ،اُنہاں نوں ساڈے سپرد کردو تاکہ اسيں اُنہاں نوں قصاص وچ قتل کرداں تے تسيں نوں تواڈے حال اُتے چھڈ کے اہلِ شام دی طرف روانہ ہاں،اس عرصہ وچ جدوں تک کہ اسيں جنگِ اہلِ شام توں فارغ ہاں ممکن اے کہ خدائے تعالیٰ تسيں نوں راہِ راست اُتے لے آئے‘‘۔
اس دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے کئی بزرگ صحابیاں نوں اَگڑ پِچھڑ خوارج نوں نصیحت تے وعظ وپند کرنے دے لئی روانہ کيتا تے خوارج دے وفود نوں بُلیا کے خود وی نصیحت کيتی کہ غلطی حکمین دے مقرر کرنے وچ جے ہوئی تاں باعثِ اصلی تسيں ہی لوک سن ،اب جو کچھ گزریا اسنوں فراموش کردو تے ساڈے نال شامل ہوکے اہلِ شام توں لڑنے نوں چلو،خوارج نے ہر مرتبہ ایہی جواب دتا کہ بے شک اسيں لوکاں نے خدا ورسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم دی خلاف ورزی دی تے کافر ہوئے،لیکن توبہ کرکے فیر مسلمان ہوگئے،اب تسيں وی جدوں تک گناہ دا اقرر کرکے توبہ نہ کروگے،کافر رہو گے تے اسيں تواڈی مخالفت وچ کوئی کوتاہی نہ کرن گے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ فرماندے سن کہ وچ اللہ اُتے ایمان لیایا ہجرت کی،خدا دی راہ وچ جہاد کيتا،ماں کس طرح اپنے آپ نوں کافر کہاں،آخر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ خود لشکر خوارج دے نیڑے تشریف لے گئے تے ان لوکاں کووعظ وپند فرمانے لگے،خوارج دے سرداراں نے ایہ دیکھ کے کہ ساڈے عوام اُتے کدرے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی تقریر دا اثر نہ ہوجائےبلند آواز توں اپنے لوکاں نوں ہدایت دی کہ:
’’علیؓ دیاں گلاں نوں ہرگز ہرگزنہ سُنو نہ اُنہاں توں گلاں کرو ؛بلکہ اللہ دی ملاقات دے لئی دوڑو یعنی لڑائی شروع کردو‘‘۔
یہ حالت دیکھ کے حضرت علیؓ واپس تشریف لے آئے تے اپنے لشکر نوں مرتب فرما کر ہر حصہ اُتے سردار مقرر کيتے تے حضرت ابو ایوب انصاریؓ نوں امان دا جھنڈا دے کے فرمایا کہ تسيں اس جھنڈے نوں لے کے اک بلند مقام اُتے کھڑے ہوجاؤ تے بلند آواز توں اعلان کردو کہ جو شخص بغیر جنگ کيتے ہوئے چلا آئے گا اسنوں امن دتی جائے گی او جو شخص کوفہ یا مدائن دی طرف چلا جائے گا،وہ وی محفوظ رہے گا، اس اعلان نوں سُن کر خوارج دے لشکر توں ابن نوفل اشجعی پانسوسواراں دے نال جدا ہوگیا،کچھ لوک کوفہ دی طرف چل دتے کچھ مدائن دی طرف روانہ ہوئے،کچھ امیر المومنین حضرت علیؓ دے لشکر وچ شامل ہوگئے، غرض خوارج دے لشکر وچ اک تہائی توں وی کم آدمی باقی رہ گئے،اُنہاں اُتے حملہ کيتا گیا تے سب نوں گھیر کر تہ تیغ کيتا،عبداللہ بن وہب،زید بن زہیر،عبداللہ بن شجر،شریح بن اوفی وغیرہ خوارج دے تمام وڈے وڈے سردار مارے گئے،صرف نو آدمی خوارج دے زندہ بچ کر فرار ہوئے باقی سب میدانِ جنگ وچ لڑکر مارے گئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ خارجیاں دی لاشاں نوں بغیر دفن کيتے ہوئے ايسے طرح میدان وچ چھڈ کے اوتھے توں واپس ہوئے۔
اس لڑائی وچ بظاہر خارجیاں دا پورے طور اُتے استیصال ہوچکيا سی تے اب کوئی خطرہ اُنہاں دی طرف توں باقی نہ رہیا تھا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے جنگ نہروان توں فارغ ہوکے ملکِ شام دا عزم فرمایا تاں اشعث بن قیس نے حاضر ہوکے عرض کيتا کہ فی الحال چند روز دے لئی شام دے قصد نوں ملتوی کرکے لشکر نوں آرام کرنے دا موقع دیجئے، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس گل نوں نا پسند فرمایا تے مقام نخیلہ وچ آکے قیام کيتا تے حکم دتا کہ کوئی شخص کوفہ وچ نہ جائے،جب تک اہل شام اُتے فتح مند نہ ہوکے واپس آئے نخیلہ دے قیام وچ لوکاں نے اس حکم دی خلاف ورزی دی تے لشکر گاہ نوں خالی دیکھ کے اپنے اپنے گھراں نوں چلے گئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اس طرح لشکر گاہ نوں خالی دیکھ کے خود وی کوفہ وچ تشریف لے آئے تے سرداراں نوں جمع کرکے اس سُستی تے تن آسانی دی وجہ دریافت کيتی،بہت ہی کم لوکاں نے شام اُتے حملہ آوری دے لئی آمادگی ظاہر کیتی،باقی خاموش رہے، فیر حضرت علیؓ نے تمام لوکاں نوں جمع کرکے تقریر دی تے اُنہاں نوں جنگِ شام دے لئی ترغیب دی،مگر سب نے خاموشی توں اس تقریر نوں سُنا تے کسی قسم دی آمادگی ومستعدی دا مطلق اظہار نہ کيتا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ لوکاں دی اس سرد مہری نوں دیکھ کے مجبوراً خاموش ہوگئے تے ملکِ شام اُتے حملہ آور نہ ہوسکے۔
جداں کہ اُتے تحریر ہوچکيا اے جنگِ صفین دے وقت مصر دے عامل محمد بن ابی بکر سن تے اوہ اس لڑائی وچ حضرت علیؓ دی حمایت تے امیر معاویہؓ دی مخالفت وچ کوئی خدمت انجام نہ دے سکے سن ،کیونجے اوہ امیر المومنین حضرت عثمانؓ دے ہويا خواہاں کےنال معرکہ آرائی تے اندرونی جھگڑےآں وچ گرفتار سن ،ہويا خواہانِ عثمانؓ نے معاویہ بن خدیج نوں اپنا سردار بنا کے باقاعد مقابلہ تے معرکہ آرائی شروع کردتی تے کئی معرکےآں وچ کامیابی وی حاصل ہوگئی سی،جنگ صفین توں فارغ ہوکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اول مالک اشتر نخعی نوں جزیرہ دی حکومت اُتے مامور کرکے بھیجیا لیکن چند روز کےبعد مالک نوں مصر دی گورنری اُتے نامزد کرکے روانہ کيتا،محمد بن ابی بکر نے جدوں ایہ خبر سنی کہ مالک اشتر مصر دی حکومت اُتے مامور ہوکے آرہیا اے تاں اُنہاں نوں سخت ملال ہويا،اسی طرح حضرت امیر معاویہؓ نے اس خبر نوں سُنا تاں اوہ وی بہت فکر مند ہوئے؛کیونجے اوہ مالک اشتر نوں صاحبِ تدبیر شخص سمجھدے تے جاندے سن کہ مالک اشتر دے مصر اُتے قابض ہونے دے بعد مصر دا معاملہ بہت تکلیف دہ تے خطرناک صورت اختیار کرلے گا۔
مگر اتفاق دی گل کہ مالک اشتر دا مصر وچ پہنچنے توں پہلے ہی راستہ وچ انتقال ہوگیا تے محمد بن ابی بکر مصر اُتے بدستور قابض ومتصرف رہے،مالک اشتر دے مرنے دی خبر سُن کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے محمد بن ابی بکرؓ نوں خط لکھیا کہ اساں مالک اشتر نوں مصر دی حکومت اُتے اس لئی نامزد نئيں کيتا سی کہ اسيں تسيں توں ناراض سن ؛بلکہ اس دا تقرر محض اس لئی عمل وچ آیا سی کہ اوہ بعض سیاسی امور نوں قابلیت توں انجام دے سکدا سی جس دی حکومتِ مصر دے لئی ضرورت سی،اب جدوں کہ اس دا راستہ ہی وچ انتقال ہوگیا اے تاں اسيں تسيں ہی نوں مصر دی حکومت دے لئی بہتر شخص سمجھدے نيں،تم نوں چاہیدا کہ دشمناں دے مقابلہ وچ جرأت تے استقلال توں کم لو، اس خط دے جواب وچ محمد بن ابی بکرؓ نے لکھیا کہ وچ آپ دا تابع فرمان ہاں تے آپ دے دشمناں توں لڑنے نوں ہمہ وقت تیار رہندا ہاں،ایہ واقعات حکمین دے فیصلہ سُنانے توں پہلے وقوع پذیر ہوچکے سن، جدوں مقام اذرج وچ حکمین دے فیصلہ دا اعلان ہوگیا تاں اہل شام نے حضرت امیر معاویہؓ نوں خلیفہ تسلیم کرکے اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی، اس توں انہاں دی قوت وشوکت وچ پہلے توں وادھا ہوگیا، تے انہاں نے معاویہ بن خدیج توں خط تے کتابت کرکے اس جماعت دی ہمت افزائی دی جو محمد بن ابی بکرؓ توں برسرِ پُر خاش سی،انہاں نے امیر معاویہؓ توں اعانت وامداد طلب کيتی،ایہی امیر معاویہؓ دا منشاء تھا؛چنانچہ انہاں نے عمرو بن العاصؓ نوں چھ ہزار دی جمعیت دے نال مصر دی طرف روانہ کيتا تے اک خط وی محمد بن ابی بکرؓ دے ناں لکھ کردتا،عمرو بن العاصؓ نے مصر دے نیڑے پہنچ کے امیر معاویہؓ دا خط معہ اپنے خط دے محمدبن ابی بکرؓ دے پاس بھیجیا،محمد بن ابی بکرؓ نے ایہ دونے خط حضرت علیؓ دے پاس کوفہ وچ بھیج دتے، حضرت علیؓ نے لوکاں نوں جمع کرکے بہت کچھ ترغیب دی،مگر دو ہزار توں زیادہ آدمی مصر دی مہم دے لئی تیار نہ ہوئے،آخر انہاں نوں د وہزار نوں مالک بن کعب دی سرداری وچ مصر دی جانب روانہ کيتا، اُدھر عمرو بن العاصؓ دے مقابلہ اُتے محمد بن ابی بکرؓ نے دو ہزار دی جمعیت کنانہ بشر دی سرداری وچ روانہ کردتی سی، کنانہ بشر لشکرِ شام دے مقابلہ وچ شہید ہوگئے انہاں دے ہمراہی کچھ مارے گئے کچھ ادھر ادھر بھج گئے۔
اس شکست دا حال سُن کر محمد بن ابی بکرؓ نے خود میدان جنگ کاقصد کيتا،لیکن اُنہاں دے ہمراہیاں اُتے اہل شام دا کچھ ایسار رعب طاری ہويا کہ اوہ بغیر لڑے تے ان دا نال چھڈ چھڈ علیحدہ ہوگئے، محمد بن ابی بکرؓ اپنے نوں تنہا پاکر میدانِ جنگ توں واپس آکے جبلہ بن مسروق کےمکان وچ پناہ گزيں ہوئے،لشکر ِ شام تے معاویہ بن خدیج دے ہمراہیاں نے آکے جبلہ بن مسروق دے مکان دا محاصرہ کيتا،محمد بن ابی بکرؓ زندگی توں مایوس ہوکے نکلے تے دشمناں دا مقابلہ کردے ہوئے گرفتار ہوئے ،معاویہ بن خدیج نے اُنہاں نوں قتل کرکے اک مردہ گھوڑے دی کھل وچ بھر کر جلادتا، اس حادثہ دی خبرحضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے جاسوس عبدالرحمن بن ثبت فزاری نے شام توں آکے حضرت علیؓ نوں سُنائی،ا ٓپ نے ايسے وقت مالک بن کعب دے واپس بلانے دے لئی آدمی بھیجیا،اُدھر مالک بن کعب نے تھوڑا ہی راستہ طے کيتا سی کہ حجاج بن سرفہ انصاری مصر اُتے قابض ہونے دا حال سُنایا،اِنّے وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اہل کوفہ نوں جمع کرکے اک تقریر فرمائی تے ان نوں ملامت کيتی کہ تواڈی ہی سُستی تے غفلت دے سبب مصر دا ملک ہتھ توں جاندا رہیا،مگر اس تقریر نوں سن کر وی اہل کوفہ خاموش رہے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے مجبور ہوکے مصر تے شام دونے دا خیال چھوڑدتا،محمد بن ابی بکرؓ ۳۸ھ وچ مصر دے اندر مارےگئے۔
دوسرے صوبےآں اُتے وی قابض ہونے دی کوشش
[سودھو]مصر اُتے قبضہ حاصل ہونے دے بعد حضرت امیر معاویہؓ دے حوصلے پہلے توں زیادہ ترقی کر گئے،مصر دے بعد انہاں نے بصرہ نوں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی حکومت توں نکالنے دی کوشش کيتی، بصرہ دی حالات وی مصر توں مشابہ سی، واقعۂ جمل دی وجہ سےبوہت سارے اہل بصرہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ توں ناخوش تے حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے خون دا معاوضہ طلب کرنا ضروری سمجھدے سن ،حضرت امیر معاویہؓ نے عبداللہ بن الحضرمی نوں بصرہ دی طرف روانہ کيتا، تے سمجھیا یا کہ انہاں لوکاں نوں جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ توں خوش نئيں نيں تے خونِ عثمانؓ دے مطالبہ نوں ضروری سمجھدے نيں اپنی طرف جذب کرن تے انہاں دی تالیفِ قلوب وچ پوری کوشش عمل وچ لیا کے بصرہ اُتے قابض ہوجاواں،ابن حضرمی جدوں بصرے پہنچے تاں اُنہاں دناں اوتھے حضرت عبداللہ بن عباسؓ حاکم بصرہ موجود نہ سن ،وہ حضرت علیؓ دے پاس آئے ہوئے سن، اس لئی عبداللہ بن الحضرمی دے لئی ایہ بہت چنگا موقع سی، چنانچہ بصرہ وچ اک طاقتور جمعیت اُنہاں دے نال شامل ہوگئی ،ایہ خبر جدوں کوفہ وچ حضرت علیؓ دے پاس پہنچی تاں انہاں نے اعین بن ضبیہ نوں ایہ ہدایت کرکے بھیجیا کہ جس طرح ممکن ہوئے ابن الحضرمی دے گرد جمع ہونے والے لوکاں وچ نااتفاقی تے پھوٹ پیدا کرنے دی کوشش کرو؛چنانچہ اعین بن ضبیہ نوں اپنی کوشش وچ کامیابی حاصل ہوئی، عبداللہ بن الحضرمی بصرہ وچ ۳۸ ھ دے آخری ایام وچ مقتول ہوئے۔
۳۹ھ وچ اہل فارس نے ایہ دیکھ کے بصرہ دے لوکاں وچ اختلاف موجودہے تے اوتھے کچھ لوک حضرت علیؓ دے ہمدرد نيں تاں کچھ امیر معاویہؓ دے ہمدرد وی پائے جاتےہاں، بغاوت اختیار کرکے اپنے حاکم سہیل بن حنیف نوں کڈ دتا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حضرت ابن عباسؓ حاکمِ بصرہ نوں لکھیا کہ زیاد نوں فارس دی حکومت اُتے روانہ کردو؛چنانچہ زیاد نے فارس وچ جاکے اہلِ فارس نوں بزورِ شمشیر سیدھا کردتا۔
حضرت امیر معاویہؓ نے انہاں حالات وچ کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا نال دینے تے اُنہاں دے نال مل کے لڑنے دے لئےلوک آمادہ نہ ہوئے سن تے تھاں تھاں اُنہاں دے خلاف بغاوتاں دی سازشاں دے سامان نظر آندے سن خوب فائدہ اٹھایا، تے اپنی سخاوت ،درگذر،چشم پوشی، احسان ،قدردانی، مال اندیشی توں کم لینے وچ کوئی دقیقہ فروگذاشت نہ کيتا،مدینہ طائف تے یمن وغیرہ توں لوک کھچ کھچ کردمشق وچ جمع ہونے لگے،انہاں نے نعمان بن بشیر نوں عین التمر دی طرف بھیجیا،اوتھے دے والی مالک بن کعب نوں حضرت علیؓ دی طرف توں کوئی امداد نہ پہنچی تے نعمان نے عین التمر دے علاقہ اُتے قبضہ کرلیا،سفیان بن عوف نوں اک زبردست جمعیت دے کے مدائن دی طرف روانہ کيتا،سفیان بن عوف نے انبار تے مدائن وغیرہ دے علاقےآں توں مال واسباب پرت کر تے جس قدر خزانہ مل سکیا سب لے کے دمشق دا رُخ کيتا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ایہ سن کر تعاقب دے لئی نکلے،مگر سفیان بن عوف ہتھ نہ آئے۔
اسی طرح بُسر بن ارطاط نوں حجاز ویمن دی طرف روانہ کيتا،اہل مدینہ نے امیر معاویہؓ دی بیعت اختیار کيتی،اس دے بعد اہلِ مکہ تے اہلِ یمن نے وی امیر معاویہؓ دی بیعت کرلئی تے عبید اللہ بن عباسنوں یمن دے دار السلطنت صنعاء توں کڈ دتا، غرض ۴۰ ھ دے ابتدا وچ امیر معاویہؓ دی حکومت یمن،حجاز،شام،فلسطین،مصر وغیرہ ملکاں اُتے قائم ہوچکی سی تے انہاں مقبوضہ ملکاں دی حکومت وچ کِسے قسم دی کمزوری تے اضمحلال دے آثار وی نئيں پائے جاندے سن نہ کسی بغاوت تے اندرونی مخالفت دا اُنہاں نوں اندیشہ سی مکہ معظمہ تے مدینہ منورہ دونے شہراں نوں غیر جانب دار تے آزاد چھوڑدتا گیا تھا،یعنی انہاں شہراں وچ نہ حضرت علیؓ دی حکومت سی نہ امیر معاویہؓ دی تے اس اُتے دونے حضرات رضا مند ہوگئے سن ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی حکومت عراق وایران اُتے قائم سی، مگر عراق وچ عربی قبیلے دی اک وڈی تعداد ایسی سی جو اُنہاں دی حکومت دے نال دلی ہمدردی نہ رکھدے سن ،اسی طرح ایران وچ وی سازشاں تے بغاوتاں دا سلسلہ جاری سی ایران دے مجوسی لوک اپنی گئی ہوئی سلطنت دے دوبارہ قائم کرلینے دے خواب حالے تک دیکھ رہے سن تے کسی موقع نوں فوت نہ ہونے دیتےتھے کوفہ تے بصرہ جو دو مرکزی شہر سمجھے جاندے سن خود انہاں وچ وی ایداں دے لوک موجود سن جنہاں نوں حضرت علیؓ دے خلاف امیر معاویہؓ توں ہمدردی سی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اپنی شجاعت تے بلند ہمتی توں سب کچھ کرنا چاہندے تے اپنی خلافت نوں تمام عالمِ اسلامی دی اک ہی شہنشاہی قائم کرنے دے خواہش مند سن ،لیکن انہاں دے ساتھیاں دی طرف توں عموماً پست ہمتی تے نا فرمانی دا اظہار ہُندا سی، جس دی وجہ توں اوہ مجبور سن ،حضرت علیؓ دے لشکر وچ عجمی لوک زیادہ سن تے امیر معاویہؓ دی فوج وچ عربی لوکاں دی کثرت سی،حجاز ویمن دی حکومت قبضہ وچ آجانے توں امیر معاویہؓ دی حیثیت واہمیت تے وی زیادہ ودھ گئی سی،پر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی ذات حیثیت وشجاعت تے اُنہاں دی بزرگی وعظمت اس قدر بلند پایہ سی کہ امیر معاویہؓ اُنہاں دی ہمسری دے دھودے ميں آپنے آپ نوں کمزور پاندے تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ توں ہمیشہ خائف رہندے سن ۔
انہاں نوں ایام یعنی ۴۰ھ دے ابتدائی ایام وچ اک تے ناگوار واقعہ پیش آیا یعنی حضرت عبداللہ بن عباسؓ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ توں ناراض ہوکے بصرہ دی حکومت چھڈ کے مکہ دی طرف چلے گئے اس ناگوار واقعہ دی تفصیل اس طرح اے کہ بصرہ توں ابوالاسود نے حضرت عبداللہ بن عباسؓ دی جھوٹی شکایت حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں لکھ کے بھیجی کہ انہاں نے بیت المال دے مال نوں آپ دی اجازت دے بغیر خرچ کرڈالیا ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے ابو الاسود نوں شکریہ دا خط لکھیا کہ اس قسم دی اطلاع دینا تے عاملاں دی بے راہ روی توں آگاہ کردے رہنا ہمدردی وعقیدت دی دلیل اے تے حضرت عبداللہ بن عباسؓ نوں لکھیا کہ ساڈے پاس اس قسم دی اطلاع پہنچی اے تسيں جواب وچ کیہ کہندے ہو؟عبداللہ بن عباسؓ دے خط وچ ابو الاسود دا حوالہ نئيں دتا گیا تھا،حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے جواباً لکھیا کہ آپ نوں جو خبر پہنچی اے اوہ سراسر غلط تے بے بنیاد اے ،ماں نےجو مال خرچ کيتا اے اوہ میرا ذاتی مال تھا،اسنوں بیت المال توں کوئی تعلق نہ سی، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے دوبارہ خط لکھیا کہ جے اوہ تواڈا ذاتی مال سی تاں ایہ دسو کہ اوہ تسيں نوں کتھے توں تے کس طرح حاصل ہويا سی تے تم نے اسنوں کتھے رکھیا سی؟ اس خط دے جواب وچ حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے لکھیا کہ وچ ایسی گورنری توں باز آیا، آپ جس نوں مناسب سمجھاں بصرہ دا عامل مقرر کرکے بھیج داں ميں نے جو مال خرچ کيتا اے اوہ میرا ذاتی مال سی تے وچ اسنوں اپنے اختیار توں خرچ کرنے دا حق رکھدا تھا،ایہ لکھ کے اوہ اپنا سامانِ سفر درست کرکے بصرہ توں روانہ ہوگئے تے مکہ معظمہ پہنچ گئے۔
انہاں نوں ایام وچ جدوں کہ حضرت عبداللہ بن عباسؓ بصرہ دی حکومت چھڈ کے مکہ معظمہ وچ چلے آئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے بھائی حضرت عقیل بن ابی طالبؓ وی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ توں ناراض ہوکے معاویہ دے پاس چلے گئے، معاویہ نے انہاں دا معقول روزینہ مقرر کردتا ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں حضرت عقیلؓ دے اس طرح جُدا ہونے تے امیر معاویہؓ دے پاس چلے جانے دا سخت ملال ہويا تے آپ ؓ نے امیر معاویہؓ دے خلاف جنگی تیاریاں نوں ضروری سمجھیا،کوفیاں نوں شام اُتے حملہ کرنے دی ترغیب دتی تے اس مرتبہ کوفیاں اُتے آپ دی ترغیب دا ایہ اثر ہويا کہ سٹھ ہزار کوفیاں نے آپ دے ہتھ اُتے اس امرکی بیعت کيتی کہ اسيں تازیست آپ دا نال نہ چھڈن گے تے مارنے مرنے اُتے آمادہ رہن گے آپ انہاں سٹھ ہزار دے علاوہ تے لوکاں کوبھی فراہم کرنے تے سامانِ حرب درست کرنے وچ مصروف سن ،خارجیاں دی فوجی طاقت جنگ ،نہروان وچ زائل ہوچکی سی تے بظاہر انہاں دی طرف توں کوئی اندیشہ باقی نہ رہیا سی۔
خوارج دا خطرناک منصوبہ
[سودھو]اُتے بیان ہوچکيا اے کہ جنگ نہروان وچ خوارج دے صرف نو آدمی بچ گئے سن ،اُنہاں نو آدمیاں نے جو خوارج وچ امامت وسرداری دی حیثیت رکھدے سن، اول فارس دے وکھ وکھ تھانواں وچ حضرت علیؓ دے خلاف بغاوتاں تے سازشاں نوں کامیاب بنانے دی کوششاں وچ حصہ لیا،مگر جدوں کوئی کامیابی حاصل نہ ہوئی تاں عراق وحجاز وچ آکے ادھر ادھر آوارہ پھرنے لگے، آخر مکہ معظمہ وچ عبدالرحمن بن ملجم مراوی،برک بن عبداللہ تمیمی، عمرو بن بکر تمیمی ،تین شخص جمع ہوئے تے آپس وچ مقتولین نہروان دا ذکر کرکے دیر تک افسوس کردے رہے،فیر تِناں اس رائے اُتے متفق ہوئے کہ آؤ تن سب توں وڈے سرداراں نوں جنہاں نے عالمِ اسلام نوں پریشان کر رکھیا اے ،قتل کر ڈالاں، تِناں نے باہم عہد تے پیمان کيتا تے یہ قرار پایا کہ عبدالرحمن ابن ملجم مراوی مصری،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں تے ابرک بن عبداللہ تمیمی حضرت معاویہؓ نوں تے عمرو بن بکر تمیمی سعدی عمرو بن العاصؓ حاکم مصر نوں قتل کرے تے یہ تِناں قتل اک ہی تریخ تے اک ہی وقت وچ وقوع پذیر ہاں ؛چنانچہ ۱۶رمضان المبارک یوم جمعہ نمازِ فجر دا وقت مقرر ہويا،تِناں آدمی کوفہ،دمشق تے مصر دی طرف روانہ ہوگئے۔
حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی شہادت
[سودھو]جب رمضان المبارک دی مقررہ تریخ آئی تاں برک بن عبداللہ تمیمی نے دمشق دی مسجد وچ داخل ہوکے جدوں کہ امیر معاویہؓ نمازِ فجر دی امامت کررہے سن تلوار دا اک ہتھ ماریا تے ایہ سمجھ کر تلوار کاہتھ کاری لگیا اے بھجیا،لیکن گرفتار کرلیا گیا،امیر معاویہؓ زخمی تاں ہوئے،مگر زخم مہلک نہ تھا،چند روز دے علاج معالجہ توں چنگا ہوگیا، برک نوں اک روایت دے مطابق اُسی وقت تے دوسری روایت دے موافق کئی برس دے بعد قید رکھ دے قتل کيتا گیا،امیر معاویہؓ نے اس دے بعد مسجد وچ اپنے لئے محفوظ جگہ بنوائی تے پہرہ وی مقرر کيتا، اس مقررہ تریخ تے مقررہ وقت وچ عمرو بن بکر نے مصر دی مسجد وچ نماز فجر دی امامت کردے ہوئے خارجہ بن ابی حبیبہ بن عامر نوں عمروبن العاصؓ سمجھ کر تلوار دے اک ہی وار وچ قتل کردتا، اُس روز اتفاقاً عمرو بن العاصؓ بیمار ہوگئے سن تے انہاں نے اپنی جگہ خارجہ بن حبیبہ اک فوجی افسر نوں نماز پڑھانے دا حکم دتا تھا،عمرو بن بکرؓ نے سمجھیا کہ ایہی عمرو بن العاص نيں تے انہاں نوں قتل کيتا،اُسی روز کوفہ وچ عبدالرحمن بن ملجم نے نماز فجر دے وقت مسجد وچ حضرت علیؓ اُتے حملہ کيتا تے اس زخم دے صدمہ توں دو روز دے بعد ۱۷/رمضان المبارک سنہ۴۰ھ نوں حضرت علیؓ شہید ہوئے، تفصیل اس حادثۂ جانکاہ دی ایہ اے کہ عبدالرحمن بن ملجم کوفہ وچ آکے اپنے دوستاں توں ملا،مگر کسی نے اپنے ارادہ نوں ظاہر نہ کيتا، آخر خوب سوچ سمجھ کر اپنے اک دوست شبیب بن شجرہ اشجعی اُتے اپنا راز ظاہر کيتا تے اُس توں امداد چاہی تے کہیا کہ سانوں مقتولینِ نہروان دے عوض حضرت علیؓ نوں قتل کرنا چاہیدا،اول تاں شبیب نے اس ارادہ توں باز رکھنا چاہیا فیر کچھ متامل ہويا تے آخر کار ابن ملجم دے کم وچ امدادکرنے اُتے آمادگی ظاہر کیتی،قبیلۂ تمیم دے دس آدمی جو خارجی ہوکے لشکرِ خوارج وچ شامل سن جنگ نہروان وچ مقتول ہوئے سن، انہاں مقتولین دے عزیزاں تے رشتہ داراں نوں جو کوفہ وچ رہندے سن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ توں عناد تے ملال سی۔
ابن ملجم انہاں لوکاں توں اکثر ملدا تے اکثر انہاں دے گھراں وچ جاندا آندا رہندا تھا،اُس نے اک نہایت حسین وجمیل عورت دیکھی جس کانام قطام تھا،اس عورت دا باپ تے بھائی دونے انہاں نوں دس مقتولین وچ شامل سن، ابن ملجم نے قطام دے پاس شادی دا پیغام بھیجیا، قطام نے کہ پہلے مہراد ا کردو تاں وچ نکاح دے لئی تیار ہاں،جب اس توں مہر دی مقدار دریافت کيتی گئی تاں تاں اُس نے کہیا کہ تن ہزار درہم، اک لونڈی، اک غلام تے حضرت علیؓ دا کٹا ہويا سر میرا مہر اے، ابن ملجم تاں حضرت علیؓ دے قتل دی نیت توں آیا ہی سی، اُس نے کہیا کہ وچ صرف آخری شرط کوپورا کرسکدا ہاں باقی شرائط دی بجا آوری توں اس وقت مجبور ہون۔
قطام نے کہیا کہ جے تسيں آخری شرط نوں پورا کردو تاں وچ باقی چیزاں نوں خود چھوڑدی ہون، ابن ملجم نے کہیا کہ ا گر تاں چاہندی اے کہ وچ حضرت علیؓ دے قتل اُتے قادرہو جاواں تاں اس راز نوں کدرے فاش نہ کرنا، قطام نے راز دی حفاظت دا وعدہ کيتا تے اپنے رشتہ داراں وچوں اک شخص وردان نامی نوں ابن ملجم دے نال مقرر کيتا کہ اوہ ابن ملجم دی مدد کرے،آخر مقرر ہ تریخ یعنی۱۶ /رمضان المبارک جمعہ دا دن آپہنچیا تے ابن ملجم،شبیب بن شجرہ،وردان تِناں پچھلی رات توں مسجد کوفہ وچ آئے تے دروازہ دے نیڑے چھپ کر بیٹھ گئے ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ لوکاں نوں حسب عادت نماز دے لئی آوازاں دیندے ہوئے مسجد وچ داخل ہوئے،سب توں پہلے وردان نے ودھ کے تلوار دا وار کيتا مگر اس دی تلوار دروازہ دی چوکھٹ یا دیوار اُتے پئی،تے حضرت علیؓ اگے ودھ گئے،ابن ملجم نے فوراً اگے لپک کر آپ دی پیشانی اُتے تلوار دا ہتھ ماریا جو بہت کاری پيا، حضرت علیؓ نے زخم کھا کر حکم دتا کہ انہاں نوں پکڑو، لوک نماز دے لئی مسجد وچ آچکے سن، ایہ حکم سندے ہی دوڑ پئے، دردان تے شبیب دونے مسجد توں نکل کے بھجے مگر ابن ملجم مسجد توں باہر نہ نکل سکیا ،وہ مسجد ہی دے اک گوشہ وچ چھپا تے گرفتار کرلیا گیا،شبیب نوں اک شخص حضرمی نے پھڑیا مگر اوہ چھُٹ کربھج گیا تے ہتھ نہ آیا،دردان بھج کر اپنے گھر دے نیڑے پہنچ چکيا سی کہ لوکاں نے جالیا تے اوتھے قتل کردتا ،ابن ملجم گرفتار ہوکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے سامنے پیش کيتا گیا، آپ نے حکم دتا کہ جے ميں اس زخم توں مرجاواں تاں تسيں وی اسنوں قتل کردینا، تے جے ميں چنگا ہوگیا تاں خود جو مناسب سمجھاں گا کراں گا،فیر آپ نے بنو عبد المطلب نوں وصیت کيتی، میرے قتل نوں مسلماناں دی خاں ریزی دا بہانہ نہ بنانا،صرف ايسے اک شخص نوں جو میرا قاتل اے ،قصاص وچ قتل کردینا،فیر حضرت حسنؓ بن علیؓ اپنے بیٹے نوں مخاطب کرکے فرمایا کہ اے حسنؓ! جے اس زخم دے صدمہ توں ميں مرجاواں تاں تسيں وی اس دی تلوار توں ایسا ہی وار کرنا کہ اس دا کم تمام ہوجائے تے مُثلہ ہرگز نہ کرنا؛کیونجے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مُثلہ کرنے توں منع فرمایا اے۔
ابن ملجم دی تلوار دا زخم حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی کنپٹی تک پہنچیا سی تے تلوار دی دھار دماغ تک اُتر گئی سی،مگر آپ جمعہ دے روز زندہ رہے، ہفتہ دے روز ۱۷ رمضا المبارک نوں آپ ؓ نے وفات پائی، آپ دے وفات پانے توں پیشتر جندب بن عبداللہ نے آکے عرض کيتا کہ آپ اسيں توں جُدا ہوجاواں یعنی وفات پاجاواں تاں کیہ اسيں حضرت حسنؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرلاں، آپ نے فرمایا کہ وچ اس دے متعلق کچھ نئيں کہندا، تسيں جو مناسب سمجھنا،کرنا،فیر حسنینؓ نوں بلیا کے فرمایا کہ وچ تسيں نوں خدائے تعالیٰ دا تقویٰ اختیار کرنے تے دنیا وچ مبتلا نہ ہونے دی وصیت کرتاہون، تسيں کسی چیز دے حاصل نہ ہونے اُتے افسوس نہ کرنا،ہمیشہ حق گل کہنا،یتیماں اُتے رحم تے بیکساں دی مدد کرنا،ظالم دے دشمن تے مظلوم دے مددگار رہنا، قرآن شریف اُتے عامل رہنا تے حکم خدا دی تعمیل وچ ملامت کرنے والےآں دی ملامت توں نہ ڈرنا فیر محمد بن الحنفیہ توں مخاطب ہوکے فرمایا کہ وچ تسيں نوں وی انہاں نوں گلاں دی تے دونے بھائیاں دی تعظیم مدنظررکھنے دی وصیت کردا ہاں، انہاں دا حق تسيں اُتے زیادہ اے، انہاں دی منشاء دے خلاف تسيں نوں کوئی کم نئيں کرنا چاہیدا،حسنینؓ دی جانب مخاطب ہوکے فرمایا کہ تسيں نوں وی محمد بن الحنفیہ دے نال ہمیشہ حسن سلوک تے رعایات دے نال پیش آنا چاہیدا،فیر عام وصیت تحریر کرانے لگے کہ وفات دا وقت نیڑے آگیا تے سوائے لا الہ الا اللہ دے دوسرا کلمہ زبانِ مبارک توں نہ نکلیا۔
حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ عنہ دی قبر دا پتہ نئيں
[سودھو]حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی شہادت دے بعد ابن ملجم نوں حضرت حسنؓ دی خدمت وچ پیش کيتا گیا تے انہاں نے اک ہی وار وچ اس دا کم تمام کيتا، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تریسٹھ سال دی عمر تے پونے پنج سال دی خلافت دے بعد شہید ہوئے، حضرت حسن بن علیؓ ، حضرت حسین بن علیؓ تے حضرت عبداللہ بن جعفرؓ نے آپؓ نوں غسل دتا تے تن کپڑےآں وچ کفنایا جنہاں وچ قمیص نہ سی، حضرت امام حسنؓ نے آپ ؓ دے جنازہ دی نماز پڑھائی،بعض روایتاں دے بموجب مسجد کوفہ وچ ، بعض دے موافق اپنے مکان وچ ،بعض دے موافق کوفہ توں دس میل دے فاصلہ اُتے دفن کيتے گئے، بعض روایتاں دے بموجب حضرت امام حسن ؓ نے آپ دے جسدِ مبارک نوں خارجیاں دے خوف توں کہ کدرے آپ دی بے حرمتی نہ کرن کڈ کے اک دوسری قبر وچ پوشیدہ طور اُتے دفن کيتا،اک ہور روایت کيتی موافق آپ ؓ دے تابوت نوں مدینہ منورہ لے جانے لگے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نیڑے دفن کرن، اثناء راہ وچ اوہ اونٹھ جس اُتے آپ دا جنازہ سی، بھج گیا تے فیر اُس دا کدرے پتہ نہ چلا، اک ہور روایت کيتی موافق اوہ اونٹھ طے دی سرزمین وچ ملا، لوکاں نے اُس نوں پھڑ کر آپ ؓ دا جنازہ اوتھے دفن کردتا، غرض اج تک اِنّے وڈے تے عظیم الشان شخص دے مزار دا صحیح حال کسی نوں معلوم نہ ہويا کہ کتھے اے ؟ اس دی وجہ اوہی معلوم ہُندی اے کہ خارجیاں دے خوف توں آپ ؓ نوں ایسی جگہ دفن کيتا گیا جس دا حال عام لوکاں نوں معلوم نہ ہو، اس وچ اک ایہ وی حکمتِ الہی معلوم ہُندی اے کہ بعد وچ لوکاں نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں خدائی تک مرتبہ دینے وچ تامل نئيں کيتا، جے انہاں دے مزار دا صحیح علم ہُندا تاں اُس نوں لوک شرک دی منڈی بنائے بغیر ہرگز نہ رہندے،جداں کہ اسيں اپنی اکھاں توں دیکھ رہے نيں کہ بزرگاں دی قبراں نوں لوکاں نے قبلہ تے بُت بنا رکھیا اے تے مسلمان کہلیا کے مشرکینِ مکہ توں کسی حالت وچ کم نظر نئيں آندے جس دا جی چاہے سالانہ عرساں دے موقع اُتے جو بزرگاں تے نیک لوکاں دی قبراں اُتے ہُندے نيں، مسلم نما مشرکاں دے کرتوتاں دا تماشا جاکے دیکھ آئے۔
ازواج واولاد
[سودھو]حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے باوقاتِ مختلف نو بیویاں کيتياں،جنہاں توں چودہ لڑکے تے ستاراں لڑکیاں پیدا ہوئیاں، آپ دا پہلا نکاح حضرت فاطمہؓ بنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم توں ہويا جنہاں دے بطن توں دو لڑکے حسنؓ وحسینؓ تے دو لڑکیاں زینبؓ تے ام کلثوم پیدا ہوئیاں حضرت فاطمہؓ دے فوت ہونے دے بعد آپ ؓ نے ام البنین بنت حرام کلابیہ نال نکاح کيتا جنہاں دے بطن توں عباسؓ،جعفرؓ،عبداللہؓ،عثمانؓ،چار لڑکے پیدا ہوئے،تیسرا نکاح آپ ؓ نے لیلیٰ بنت مسعود بن خالد توں کيتا جنہاں دے بطن توں عبید اللہؓ، ابوبکرؓ پیدا ہوئے، چوتھا نکاح آپ ؓ نے اسماء بنت عمیس توں کيتا جنہاں دے بطن توں محمد الاصفرؓ تے یحییؓ پیدا ہوئے،ایہ آخر الذکر آٹھاں بھائی معرکۂ کربلا وچ اپنے بھائی امام حسین ؓکے نال شہید ہوئے،پنجواں نکاح آپ نے امامہ بنت ابی العاص بن الربیع بن عبد العزیٰ بن عبد شمس توں کيتا جنہاں دی ماں زینب بنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم سن انہاں دے بطن توں محمد بن الاوسط پیدا ہوئے،چھٹا نکاح آپ ؓ نے خولا بنت جعفر توں کيتا جو قبیلۂ حقبہ نال تعلق رکھدیاں سن انہاں دے بطن توں محمدالاکبرؓ پیدا ہوئے جنہاں نوں محمد بن الحنفیہ وی کہندے نيں،ساتواں نکاح آپ ؓ نے صہباء بنت ربیعہ تغلبیہ توں کيتا جنہاں دے بطن توں ام الحسن، رملۃ البری تے ام کلثوم صغرا پیدا ہوئیاں اٹھواں نکاح آپ ؓ نے ام سعید بنت عروہ بن مسعود ثقفیہ توں کيتا جنہاں توں تن صاحبزادیاں پیدا ہوئیاں، نواں نکاح آپ ؓ نے بنت امراء القیس بن عدی کلبی توں کيتا جنہاں دے بطن توں صرف اک لڑکی پیدا ہوکے کم سنی وچ فوت ہوگئی، مندرجہ بالالڑکیوں دے سوار تے بھی لڑکیاں سن جنہاں دے ناں نئيں معلوم ہوسکے، اک لڑکے آپ دے عون بن علیؓ وی سن جنہاں دی نسبت بیان کيتا گیا اے کہ اوہ وی اسماء بنت عمیس دے بطن توں پیدا ہوئے سن، سلسلۂ نسب آپ دا صرف حسنؓ، حسینؓ، محمد بن الحنفیہؓ، عباسؓ تے جعفرؓ توں چلاباقیاں دی نسل باقی نہ رہی۔
خلافت علوی اُتے اک نظر
[سودھو]حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اُنہاں عالی جاہ تے بلند پایہ بزرگاں دے خاتم سن جنہاں دے بعد کوئی شخص باقی نہ رہیا جس دی عزت وعظمت تمام عالم اسلامی وچ مسلم ہوئے تے وہ جرأت وہمت دے نال نہی عن المنکر تے امر بالمعروف کرسکے،حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ تعالی عنہا نے جدوں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی شہادت دا حال سُنا تاں فرمایا: ہن عرب لوک جو چاہے سو کرن ؛کیونجے علیؓ دے بعد ایسا کوئی باقی نہ رہیا کہ اُنہاں نوں کسی برے کم توں منع کريں گا،ایہ نہ سمجھنا چاہیدا کہ حضرت علیؓ دے بعد صحابہ کرامؓ نے امر بالمعروف ونہی عن المنکر دا کم ترک کردتا تھا؛بلکہ صحابہ کرامؓ اک ناصح تے واعظ دی حیثیت توں لوکاں نوں نصیحت فرماندے سن تے حضرت علیؓ انہاں لوکاں وچ شامل سن جو لوکاں نوں نبیاں تے پیغمبراں دی طرح حکم دیندے سن ،حضرت امیر معاویہؓ وی باوجود اس دے کہ حضرت علیؓ توں مخالفت رکھدے سن ،مذہبی مسائل وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ توں فتویٰ حاصل کيتا کردے سن ۔
حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ پالیسی تے چالاکی توں قطعاً پاک تے مبرا سن ،اُنہاں دے نزدیک حق تے سچ نوں تسلیم کرنا سب توں زیادہ ضروری تھا،وہ ابتداءً آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قریبی رشتہ دار ہونے دی وجہ توں اپنے آپ نوں سب توں زیادہ حق دارِ خلافت سمجھدے سن ،لہذا انہاں نے نہایت صفائی دے نال اس دا اظہار کردتا تے چند روز تک حضرت ابوبکر صدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت نئيں کيتی، فیر انہاں نوں ایام وچ جدوں ابو سفیان نے اُنہاں نوں حضرت ابوبکرصدیقؓ دے خلاف خروج اُتے آمادہ کرنا چاہیا توانہاں نے ابو سفیان نوں نہایت حقارت دے نال جھڑک دتا، کیونجے اوہ اس فعل نوں بُرا جاندے سن جدوں انہاں دی سمجھ وچ ایہ گل آگئی کہ خلافت دے معاملہ وچ کِسے رشتہ داری نوں کوئی داخل نئيں اے ؛بلکہ اس دے لئی تے ضروری گلاں قابل لحاظ نيں تے حضرت ابوبکرؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد خلافت دے مستحق سن تاں اوہ خود بخود آکے صدیق اکبرؓ دے ہتھ اُتے بیعت ہوگئے تے بیعت ہونے دے بعد اوہی سب توں زیادہ صدیق اکبرؓ دے معین تے مدد گار تے دل توں فرماں بردار سن ،فاروق اعظم امور وچ عموماً انئيں کيتی رائے نوں قابلِ عمل جاندے سن ،حضرت عثمان غنیؓ نوں وی انہاں نے ہمیشہ سچے تے اچھے مشورے دتے تے اس گل کيتی مطلق پرواہ نہ دی کہ حضرت عثمانؓ انہاں دے مشورے اُتے عمل کردے نيں یا دوسرے دی گل مندے نيں،انہاں نے حضرت عثمان غنیؓ دے بعض کماں نوں قابلِ اعتراض پایا تاں بلا تامل اُنہاں اُتے اعتراض وی کيتا،لوکاں نے حضرت عثمان غنیؓ دے خلاف صدائے احتجاج بلند دی تاں جتھے تک اُنہاں دے نزدیک ایہ احتجاج جائز سی اوتھے تک انہاں نے اسنوں اطمینان دی نظر توں دیکھیا تے جس قدر حصہ انہاں نے جائز سمجھیا ايسے قدر اس دی مخالفت کيتی تے روکنا چاہیا،مدینہ منورہ وچ جدوں بلوائیاں دا زورشوردیکھیا تے ناشدنی علامات ظاہر ہوئے تاں انہاں نے چالاکی تے چال بازی دے نال اپنی پوزیشن صاف دکھانے دے لئی کوئی تدبیر نئيں کيتی ؛بلکہ صرف اپنی پاک طیندی تے صاف باطنی اُتے مطئن رہے،شہادتِ عثمانی دے بعد جدوں لوکاں نے اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کرنا چاہی توچونکہ اوہ ہن اپنے آپ نوں حضرت عثمان غنی دے خلیفہ منتخب ہونے دے وقت اُنہاں نوں توقع سی کہ مینوں خلیفہ منتخب کيتا جائے گا تے حقیقت وی ایہی سی کہ حضرت عمر فاروقؓ دے بعد اوہ جے خلیفہ منتخب ہُندے تاں عالمِ اسلامی نوں اُنہاں پریشانیاں توں دوچار ہونا پڑدا جو بعد وچ پیش آئیاں ،لیکن صحابہ کرامؓ دی اس احتیاط نے کہ خلافتِ اسلامی وچ کِسے رشتہ داری نوں قطعاً کوئی دخل نئيں ہونا چاہیدا،حضرت علیؓ کرم اللہ وجہہ دی قابلیت نوں حضرت عثمان غنیؓ دے مقابلہ وچ مؤخر کردتا تاں حضرت علیؓ نے اپنے اقرار اُتے ثابت قدم رہنا ضروری سمجھیا تے بلا اظہارِ مخالفت بیعتِ عثمانی وچ داخل ہوگئے غرض حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے تمام کماں توں آفتاب نصف النہار دی طرح ایہ امر ثابت اے کہ اوہ جس گل نوں حق تے سچ جاندے سن اس دے حق تے سچ کہنے وچ کِسے مصلحت تے پالیسی دی وجہ توں تامل کرنا ہرگز ضروری نہ سمجھدے سن ،اُنہاں دا چہرہ اُنہاں دے قلب دی تصویر تے اُنہاں دا ظاہر اُنہاں دے باطن دا آئینہ تھا،وہ اک شمشیر برہنہ سن تے حق نوں حق کہنے وچ کدی نہ چکدے سن ،جے اُنہاں دی جگہ کوئی دوسرا شخص ہُندا تاں اوہ اپنے آپ نوں قتلِ عثمانؓ دے وقت بہت کچھ بچا کر رکھدا تے بیعتِ خلاف دے وقت وڈی وڈی احتیاطاں عمل وچ لاندا،اسی طرح بیعتِ خلافت دے بعد عام افواہاں دے اثر نوں زائل کرنے تے بنو امیہ دی مخالفانہ کوششاں نوں ناکام رکھنے دی غرض محمد بن ابی بکرؓ تے مالک آشتروغیرہ چند بلوائی سرداراں دا قصاص عثمانی وچ قتل کرادینا تے زیر سیاست لیانا زیادہ کچھ مشکل نہ تھا،کیونجے عام عالم اسلامی اس معاملہ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی تائید دے لئی مستعد تھا،لیکن انہاں نوں ایسی پختہ شہادتاں نہ مل سکن جنہاں دی بنا اُتے اوہ اُنہاں لوکاں نوں شرعاً زیر قصاص لاسکدے،لہذا انہاں نے تامل فرمایا تے اس تامل توں جو فتنے پیدا ہوئے انہاں سب دا مقابلہ کيتا مگر اپنے نزدیک جس کم نوں نا کردنی سمجھیا تھا،اسنوں ہرگز نہ کيتا۔
حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں جنہاں لوکاں توں واسطہ پيا اُنہاں وچ زیادہ تر ایداں دے لوک شامل سن جو چالا کیوں،مصلحت اندیشیاں تے چال بازیاں توں کم لینا جاندے سن ،وہ خالص اسلامی کرہ ہوائی جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے توں پیدا ہوکے فاروق اعظمؓ دے آخر عہد تک قائم تھا،دنیا طلبی،جاہ طلبی، نسلی وخاندانی تفوق وامتیاز تے ایران ومصر وغیرہ دے کثیر التعداد نو مسلماں دے اسلامی برادری دے شامل ہوجانے دے سبب کسی قدر غبار آلود ہونے لگیا تھا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ فاروق اعظمؓ دے بعد خلیفہ ہُندے تاں عہد فاروقی دی حالت نوں باقی تے قائم رکھنے دی قابلیت رکھدے سن ،لیکن حضرت عثمان غنی ؓ دی خلافت دے بعد اوہ عہد فاروقی دی حالت نوں واپس لیانے وچ ناکام رہے،اُنہاں دے زمانے وچ صحابۂ کرام دی جماعت بہت مختصر رہ گئی سی،وڈے وڈے صاحبِ اثر تے جلیل القدر صحابہ فوت ہوچکے سن ،جو تھوڑی جہی تعداد باقی سی اوہ سب منتشر سی ،کوئی کوفہ وچ سی کوئی بصرہ وچ کوئی دمشق وچ سی ،کوئی مصر وچ کوئی یمن وچ تھا،کوئی فلسطین وچ کوئی مکہ وچ سی، کوئی مدینہ وچ ، فاروق اعظمؓ دے زمانے تک صحابہ کرام دی اک وڈی تعداد مدینہ منورہ وچ موجود سی تے بہت ہی کم لوک باہر دوسرے شہراں وچ ضرور تاً جاندے تے مدینے وچ واپس آندے رہندے سن ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے مدینہ دی سکونت ترک کرکے کوفہ نوں دارالخلافہ بنایا تے سو اتفاق توں اوہ فائدہ جو کوفہ نوں دارالخلافہ بنانے وچ انہاں نے سوچیا سی حاصل نہ ہويا، نال ہی اُس فائدہ توں جو مدینہ دے دارالخلافہ ہونے وچ مضمر سی اوہ محروم ہوگئے ،عالم اسلام وچ ملکِ حجاز نوں جو اہمیت حاصل سی کوفہ دے دارالخلافہ ہونے توں حجاز دی حیثیت تے اہمیت کم ہوگئی جس دے سبب اوہ امداد جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں ملکِ حجاز توں حاصل ہُندی حاصل نہ ہوسکی۔
منافقاں تے خفیہ سازشاں کرنے والےآں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عہد مبارک وچ وی مسلماناں نوں کئی مرتبہ پریشانیاں وچ مبتلا کيتا لیکن اوہ اپنے پلید تے ناستودہ مقاصد وچ ناکام تے نامراد ہی رہے،عہد صدیقی تے عہدِ فاروقی وچ ایہ شریر لوک کوئی قابلِ تذکرہ حرکت نہ کرسکے، عہدِ عثمانی وچ اُنہاں نوں فیر شر انگیزی دے مواقع میسر آگئے تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا تمام عہدِ خلافت اُنئيں شریراں دی شرارتاں دے پیدا کيتے ہوئے ہنگامےآں وچ گذرا، جے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں تے وی مواقع ملدے تے اُنہاں دی شہادت دا واقعہ اس قدر جلد عمل وچ نہ آندا تاں یقیناً اوہ چند روز دے بعد تمام مفسداں دی مفسدہ پردازیاں اُتے غالب آکے عالمِ اسلامی نوں انہاں اندرونی ہنگامہ آرائیاں توں پاک تے صاف کردیندے کیونجے اُنہاں دے عزم وہمت تے استقلال وشجاعت وچ کدی کوئی فرق نئيں پایا گیا اوہ مشکلات دا مقابلہ کرنے تے انہاں اُتے غالب آنے دے لئی ہمیشہ مستعد پائے جاندے سن کِسے وقت وی انہاں دے قلب اُتے پوری مایوسی تے پست ہمتی طاری نہ ہوسکدی سی تے ایہ اوہ گل سی جس دی توقع کسی دوسرے شخص توں ایداں دے حالات وچ ہرگز نئيں ہوسکدی سی اوہ لوکاں دی دھوکہ بازیاں چالاکیوں تے پست ہمتیاں دے متعلق وی ہن تجربہ حاصل کرچکے سن ،لیکن مشیتِ ایزدی تے حکمِ الہی ایہی سی کہ اوہ جلد شہادت پاواں تے بنو امیہ دے لئی میدان خالی چھڈ جاواں۔
بنو امیہ دا قبیلہ اپنے آپ نوں ملکِ عرب دا سردار تے بنو ہاشم نوں اپنا رقیب سمجھدا تھا،اسلام نے اُنہاں دے مفاخر نوں مٹایا تے بھلادتا تھا،حضرت عثمان غنیؓ دے عہدِ خلافت نے اُنہاں نوں فیر چونکا دتا ،وہ اپنی کھوئی ہوئی سیادت نوں واپس لیانے دے لئی تدابیر سوچنے وچ مصروف ہوگئے تے منافقاں دی سازشاں نے اُنہاں دی تدابیر نوں عملی جامہ پہنانے تے کامیاب بنانے وچ امداد پہنچائی ،عثمان غنی دے عہدِ خلافت وچ جو ناگوار تے ناشدنی حالات پیدا ہوچکے سن انہاں حالات نوں رُوباصلاح کرنے تے پہلی حالت دوبارہ قائم کرنے وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں زیادہ پریشانی اُٹھانی پئی تے زیادہ وقت یعنی اپنا تمام عہدِ خلافت صرف کرنے اُتے وی اوہ مشکلات اُتے غالب نہ ہونے پائے سن کہ شہید ہوئے ،لیکن جے حضرت عثمان غنیؓ دے بعد ایہ ممکن ہُندا کہ فاروق اعظمؓ دوبارہ تختِ خلافت اُتے متمکن ہوسکدے تے وہ فیر زمام خلافت اپنے ہتھوں وچ لے لیندے تاں یقیناً اوہ چند ہفتےآں وچ اوہی پہلی حالت قائم کرلیندے،مگر ایہ سب ساڈی خیالی گلاں نيں،مصلحتِ الہیٰ تے مشیتِ ایزدی نے ايسے نوں مناسب سمجھیا جو ظہور وچ آیا۔
حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے حضرت امیر معاویہؓ دی معرکہ آرائیاں تے حضرت زبیرؓ وحضرت طلحہؓ تے حضرت علیؓ دی لڑائیاں وغیرہ نوں اسيں لوک اپنے زمانہ دی مخالفتاں تے لڑائیاں اُتے قیاس کرکے بہت کچھ دھوکے تے فریب وچ مبتلا ہوجاندے نيں ،ہم انہاں بزرگاں دے اخلاق نوں اپنے اخلاقی پیماناں توں ناپنا چاہندے نيں حالانکہ ایہ بہت وڈی غلطی اے خوب غور کرو تے سوچو کہ جنگِ جمل دے موقع اُتے حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ نے کس عزم وہمت دے نال مقابلہ تے معرکہ آرائی دی تیاری دی سی،لیکن جدوں اُنکو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اک حدیث یادلائی گئی تاں کسی طرح وقت دے وقت اُتے جدوں کہ اک زبردست فوج جاں نثاراں دی اُنہاں دے قبضہ وچ سی،وہ میدانِ جنگ توں جدا ہوگئے، اُنہاں نوں غیرت وی دلائی گئی، اُنہاں نوں بزدل وی کہیا گیا ،وہ لڑائی تے میدانِ جنگ نوں کھیل تماشے توں زیادہ نہ سمجھدے سن، اُنہاں دی شمشیر خاراشگاف ہمیشہ وڈے وڈے میداناں نوں سرکردی رہی سی مگر انہاں نے کسی چیز دی وی پرواہ دین وایمان دے مقابلہ وچ نہ کی،انہاں نے اک حدیث سُندے ہی اپنی تمام کوششاں ،تمام امیداں ،تمام اولوالعزمیاں نوں یک لخت ترک کردتا، اج اسيں دیکھ رہے نيں کہ اوہ عالی جناب مولوی جو مسلماناں وچ وڈی عزت وتکریم دا مقام رکھدے نيں،جے کسی مسئلہ وچ اک دوسرے دے مخالف ہوجاواں تاں برساں مباحثاں تے مناظرےآں دا سلسلہ جاری رہندا اے ،اک دوسرے دی ہر طرح تذلیل تے تنقیص کردے تے بعض اوقات کچہریاں وچ مقدمات تک دائر کرادیندے نيں،گالیاں دینا تے اپنے حریف نوں بُرا کہنا اپنا حق سمجھدے نيں، مگر ایہ سراسر محال اے کہ اُنہاں دونے وچوں کوئی اک اپنی غلطی تسلیم کرلے تے اپنے حریف دی سچی گل تسلیم کرکے لڑائی جھگڑے دا خاتمہ کردے،جنگِ صفین تے فیصلہ حکمین دے بعد اک مرتبہ امیر معاویہ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی خدمت وچ اک استفتاء بھیجیا تے فتویٰ طلب کيتا کہ خنثیٰ مشکل دی میراث دے متعلق شریعت دا کیہ حکم اے ؟حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اُنہاں نوں جواب وچ لکھ بھیجیا کہ اُس دے پیشاب گاہ دی صورت توں حکم میراث جاری ہوئے گا، یعنی جے پیشاب گاہ مرداں دی مانند اے تاں حکم مرد دا ہوئے گا تے جے عورت دی مانند اے تاں عورت دا حکم جاری ہوئے گا، بصرہ وچ جنگِ جمل دے بعد آپ ؓ داخل ہوئے تاں قیس بن عبادہ نے عرض کيتا کہ لوک ایہ کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ ؓ توں وعدہ فرمایا سی کہ میرے بعد تسيں خلیفہ بنائے جاؤ گے کیہ ایہ گل درست اے ؟حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ ایہ گل غلط اے ،ماں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ہرگز جھوٹھ نئيں بول سکدا،جے آپ صلی اللہ علیہ وسلم میرے توں ایہ وعدہ فرماندے تاں حضرت ابوبکر صدیقؓ تے حضرت عمرفاروقؓ تے حضرت عثمانؓ غنی نوں خلیفہ کیوں بننے دیندا تے کیوں اُنہاں دی بیعت کردا،اج دے مولویاں تے صوفیاں توں اس قسم دی توقعات کتھے تک ہوسکدیاں نيں،ہر اک شخص خود ہی اپنے دل وچ اندازہ کرلے،اس قرآن مجید دی نسبت وی جس دی ابتدائی آیت ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ اے خدا تعالی خود فرماندا اے: ’’ يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَيَهْدِي بِهِ كَثِيرًا ‘‘آدم علیہ السلام دے وقت توں لے کے قیامت تک حق تے باطل دی معرکہ آرائی تے لڑائی دا سلسلہ جاری رہیا اے تے جاری رہے گا،رحمانی تے شیطانی دونے گروہ دنیا وچ ہمیشہ پائے گئے نيں تے پائے جاواں گے،اربابِ حق تے اربابِ باطل دا وجود دنیا نوں کدی خالی نئيں چھڈ سکدا تے ایہی حق تے باطل دا مقابلہ اے جس دی وجہ توں نیکاں دے لئی اُنہاں دی نیکی دا اجر مرتب ہُندا اے تے مومن دے ایمان دی قدر خدا دی جناب وچ کيتی جاندی اے پس جس طرح قرآن مجید دا وجود اکثر دے لئی ہدایت تے کسی دے لئی گمراہی دا موجب بن جائے تاں تعجب دی گل نئيں اے ،مومناں تے مسلماناں دی تعریف خدائے تعالیٰ نے قرآن مجید وچ اُمۃً وسطاً فرمائی اے ،اسلام میانہ روی سکھاندا تے افراط وتفریط دے پہلوآں توں بچاندا اے ،بوہت سارے لوک حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے معاملہ وچ افراط وتفریط دے پہلوآں نوں اختیار کرکے گُمراہ ہوگئے نيں، انہاں گمراہ لوکاں وچوں اک گروہ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے خلاف پہلو اُتے اس قدر زور دتا کہ اپنی مخالفت نوں عداوت ؛بلکہ ذلیل ترین درجہ تک پہنچیا تے خدائے تعالیٰ دے اُس برگزیدہ بندے نوں گالیاں تک دینے وچ تامل نہ کرکے اپنی گمراہی تے خُسران وخُذلان وچ کوئی کمی نہ رکھی،دوسرے گروہ نے انہاں دی محبت وچ ضرورت توں زیادہ مبالغہ کرکے اُنہاں نوں خدائی دے مرتبہ تک پہنچادتا تے اک بندے نوں خدائی صفات دا مظہر قراردے کے دوسرے پاک تے نیک بندےآں نوں گالیاں دینا تے بُرا کہنا ثواب سمجھیا تے اس طرح اپنی گمراہی نوں حدِ کمال تک پہنچیا کر پہلے گروہ دے ہمسر بن گیا،اس معاملہ وچ حضرت علیؓ دا وجود بہت کچھ حضرت مسیح علیہ السلام دے وجود توں مشابہ نظر آندا اے کیونجے یہودی انہاں دی مخالفت دے سبب گمراہ ہوئے تے عیسائی انہاں دی محبت تے تعظیم وچ مبالغہ کرنے تے اُنہاں نوں خدائی تک دا مرتبہ دینے وچ گمراہ ہوئے،سچے پکے مسلمان جس طرح حضرت عیسیٰ علیہ السلام دے معاملہ وچ افراط تفریط دے پہلوآں یعنی یہود ونصاریٰ دے عقائد توں بچ کر طریق اوسط اُتے قائم نيں، ايسے طرح حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے معاملہ وچ وی اوہ خارجیاں تے شیعاں دے عقائد توں محترزرہ کے طریق اوسط اُتے قائم نيں،ایہ چند سطراں غالباً اک تریخ دی کتاب وچ غیر موزاں تے تریخ نویسی دے فرائض توں بالا تر سمجھی جاواں گی،لیکن ایداں دے عظیم الشان معاملہ دی نسبت جو آئندہ چل کے عالم اسلام اُتے نہایت قوی اثر ڈالنے والی اے اک مسلمان دے قلم توں چند لفظاں دا نکل جانا عیب نہ سمجھیا جائے گا جدوں کہ واقعاتِ تاریخی نوں بلا کم وکاست لکھ دینے دے بعد مؤلف دی رائے بالکل وکھ تے غیر ملتبس طور اُتے نظر آئے۔
جس طرح صحابہ کرامؓ نوں اج کل دے مسلماناں،مولویاں تے صوفیاں اُتے قیاس کرنا غلطی اے ايسے طرح اُنہاں نوں عالم انسانیت توں بالا تر ہستیاں سمجھنا تے انسانی کمزوریاں توں قطعاً مبرا یقین کرنا وی غلطی اے ،آخر اوہ انسان سن کھانے ،پینے،پہننے،سونے دی تمام ضرورتاں اُنہاں نوں ايسے طرح لاحق سن جس طرح تمام انساناں نوں ہويا کردیاں نيں، صحابۂ کرام دا تاں کہنا ہی کيتا ،خود آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں وی اپنے انسان ہونے دا اقرار تے بشر رسول صلی اللہ علیہ وسلم ہونے اُتے فخر سی، اسيں روزانہ اپنی نمازاں وچ اَشْھَدُ اَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُہُ وَرَسُوْلُہُ کہندے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عبد اللہ ہونے دا اقرار کردے تے بندہ ہونے دی گواہی دیندے نيں،ہاں ! اسيں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں معصوم عن الخطا تے جامع جمیعِ کمالات انسانیہ یقین کردے تے نوعِ انسان دے لئی آپ صلی اللہ علیہ وسلم دی زندگی نوں اک ہی سب توں بہتر کامل ومکمل نمونہ جاندے تے آپ صلی اللہ علیہ وسلم ہی دی اقتدا وچ سعادتِ انسانی تک پہنچنے دا طریق مندے نيں صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین دی جماعت اوہ برگزیدہ جماعت اے جنہاں نے براہِ راست بلا توسط غیر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زندگی دے نمونہ نوں دیکھیا تے ہدایت یاب وسعادت اندوز ہوئے،لیکن چونکہ اوہ نبی نہ سن، معصوم وی نہ سن ،اُنہاں دی استعداداں وی مختلف سن لہذا اُنہاں وچ اک طرف صدیقؓ وفاروقؓ نظر آندے نيں تاں دوسری طرف اُنہاں دی جماعت وچ معاویہؓ ومغیرہؓ وی موجود نيں، اک طرف اُنہاں وچ عائشہؓ وعلیؓ جداں فقیہ موجود نيں تاں دوسری طرف اُنہاں وچ ابو ہریرہؓ وابن مسعودؓ جداں راوی ومحدث وی پائے جاندے نيں، اک طرف اُنہاں وچ عمرو بن العاص جداں سیاسی لوک نيں تاں دوسری طرف اُنہاں وچ عبداللہ بن عمرؓ تے ابو ذر جداں متقی پائے جاندے نيں، پس مختلف استعداداں دی بنا اُتے جے انہاں دے کماں تے کارنامےآں وچ سانوں کوئی اختلاف نظر آئے تاں اوہ اختلاف در حقیقت ساڈے لئے اک رحمت تے سامانِ ترقی اے ،ساڈا فرض اے کہ اسيں انہاں دے اختلاف نوں اپنے لئے صبر سکون دے نال سامانِ رحمت بنالاں تے چھیندی وکوتاہ فہمی دے ذریعے باعثِ گمراہی نہ بننے دتیاں
آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے بعد ۴۰ ھ تک یعنی ویہہ سال برابر صحابہ کرامؓ نوں ددنیا وچ فتوحات حاصل ہُندی رہیاں تے ہر سال ؛بلکہ ہر مہینے کوئی نہ کوئی ملک یا صوبہ مفتوح ہوکے اسلامی سلطنت وچ شامل ہُندا رہیا، اس بست سالہ فتوحات نے برّا عظم ایشیا وافریقہ دے قریباًتمام متمدن ملکاں نوں اسلامی حکومت دے دائرہ وچ داخل کردتا سی تے اسلامی سیادت تمام دنیا وچ مسلم ہوچکی سی ۳۰ ھ توں ۴۰ ھ تک فتوحات دا سلسلہ قریباً رکا رہیا تے اس دس سال دی مدت وچ مسلماناں دے اندر آپس دے جھگڑے تے اندرونی نزاعات برپا رہے،چشم ظاہر وچ اوہ دہ سالہ مدت نوں سراسر زیان ونقصان ہی محسوس کردی اے، لیکن فہم وفراست تے غور وتامل دے لئی اس وچ بہت ساریاں بھلائیاں تے خوبیاں پوشیدہ نيں، اوہ بست سالہ فتوحات جس طاقت دے ذریعہ حاصل ہوئیاں اوہ طاقت نتیجہ سی اس روحانیت تے اس تعلیم دا جو قرآن مجید تے اسلام دے ذریعہ صحابہ کرامؓ نوں حاصل ہوئی سی تے یہ اوہ اندرونی خرخشے جس نے پیدا کيتے سن اُس طاقت دا جو مادیت تے اس دنیا دے باشندے ہونے دی وجہ توں ہر انسان وچ پیدا ہوسکدی اے، انہاں دہ سالہ رُکاوٹاں تے اندرونی جھگڑےآں نے عالم اسلام دے لئی ايسے طرح قوت تے سامانِ نمونہ بہم پہنچایا جس طرح موسمِ خزاں وچ درخت اپنے نشو ونما دے مادے جمع کرلیندا تے موسم بہار دے آنے اُتے پھل پھُل تے پتے پیدا کردا اے جے انہاں ابتدائی ایام وچ مسلمان آپس دی لڑائیاں تے تباہیاں دے نظارے نہ دیکھ لیندے تے اُنہاں دی تریخ دے ابتدائی صفحات وچ دہ سال درد انگیز صفحہ موجود نہ ہُندا تاں اگے چل کے قرونِ اولیٰ دے بعد جدوں کدی اوہ ایسی زبردست ٹھوکر کھاندے تاں ایداں دے حواس باختہ ہُندے تے اس طرح گردے کہ فیر کدی سنبھل ہی نہ سکدے،ٹھوکرن کھانا، آپس وچ اختلاف دا پیدا ہونا، بھائی دا بھائی توں لڑنا،خانہ جنگی دے شعلاں دا گھراں دے اندر بلند ہونا،ہابیل وقابیل دے زمانہ دی انسانی سنت اے تے بنی نوعِ انسان جدوں تک اس ربیع مسکون وچ آباد اے ایہ چیز وی اس دنیا وچ برابر موجود رہیاں گی،حق تے باطل دی جنگ جس طرح دنیا وچ جاری رہی اے ايسے طرح روحانیت دے کمزور تے مادیت دے نمایاں ہوجانے اُتے حامیانِ حق دے اندر تھوڑے تھوڑے وقفاں دے بعد کھٹ پٹ ہُندی رہی اے، حضرت موسیٰ علیہ السلام وی جدوں کہ حضرت ہارون علیہ السلام دی داڑھی تے سر دے بال پھڑ کر کھچ سکدے ،یوسف علیہ السلام نوں اُنہاں دے بھائی کنويں وچ گراسکدے تے چند درہماں دے عوض فروخت کرسکدے تے حوار یین مسیح ؑ وچوں بعض بروایت انا جیل مروّجہ خود حضرت مسیح علیہ السلام دے خلاف گواہی دے سکدے نيں تاں ارباب حق اندرونی مخالفتاں تے صحابہ کرامؓ دے مشاجرات اُتے حیران ہونے تے تعجب کرنے دا کوئی موقع نئيں اے، آپس دی مخالفتاں تے لڑائی جھگڑےآں توں نوعِ انسان کدی بکلی محفوظ نئيں ہوسکدی پس ایہ فطری تقاضا جے صحابہ کرامؓ دے زمانے وچ ظہور پذیر نہ ہُندا تاں بعد وچ آنے والیاں نسلاں دے لئی اندرونی نزاعات دی مصیبت توں گذر کر فیر ترقی دی شاہراہ اُتے گامزن ہونے،گرِ کر فیر سنبھلنے، رُک کرفیر چلنے دا موقع نئيں رہندا تے اسلام اج اپنی اصلی حالت وچ تلاش کرنے توں وی کسی نوں نہ مل سکدا، دوسرے لفظاں وچ اس مضمون نوں ایويں وی ادا کيتا جاسکدا اے کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے حضرت امیر معاویہؓ تے حضرت طلحہؓ وزبیرؓ دی مخالفتاں اسلامی حکومت کیتی آئندہ زندگی دے لئی اُس ٹیکہ دی مثال سن جو چیچک توں محفوظ رہنے دے لئی بچےآں دے لگایا جاندا اے یا طاعون توں بچنے دے لئی لوکاں دے جس وچ ٹیکہ دے ذریعہ طاعونی مادہ داخل کيتا جاندا اے ؛چنانچہ ایہ ٹیکہ وی بہت مفید ثابت ہوئے تے اس دی ناگوار یاد اج تک مسلماناں دے لئی درِ عبرت بن دے ہر تباہی تے بربادی دے بعد انہاں نوں فیر مستعد تے چوکس بناندی رہندی اے ،بنو امیہ تے بنو عباسؓ دی مخالفت بنو عباس دے عہد خلافت وچ سادات دا خروج سلجو قیاں تے ویلمیاں دی رقابت ،غزنویاں تے غوریاں دی لڑائیاں فاطمیین وموحدین دی کشمکش ،عثمانیاں تے صفویاں دی زور آزمائیاں،افغاناں تے مغلاں دی معرکہ آرائی غرض ہزار ہا خانہ جنگیاں نيں جنہاں وچوں ہر اک مسلماناں دی تباہی تے بربادی دا کافی سامان رکھدی تے ہر موقع اُتے غیراں دی طرف توں ایہی حکم لگایا جاندا کہ ہن مسلمان سنبھلنے تے اُبھرنے دے قابل نئيں رہے لیکن دنیا نے ہمیشہ دیکھیا کہ اوہ سنبھلے تے اُبھرے ،انہاں نے مایوسی کوکا فراں دا حصہ سمجھیا تے اپنے آپ نوں ہمیشہ اُمیداں توں اُتے استقامت واستقلال توں لبریز رکھیا،اسلام دی عزت نوں اپنی عزت اُتے تے اسلام دی بقا نوں اپنی بقا اُتے ترجیح دتی،ہلاکونے بغداد نوں برباد کيتا تاں مسلماناں نے فوراً ہلاکو دی اولاد دے قلوب نوں اسلام توں آباد کردتا، عالمِ عیسائیت نے متحد ومتفق ہوکے بیت المقدس مسلماناں توں کھو لیا، مگر صلاح الدین ایوبی نے تمام یورپی طاقتاں نوں نیچا دکھا کر اُس مقدس شہر نوں واپس لے لیا،انگورہ دے میدان نے بایزید یلدرم دی تمام اولوالعزمیاں نوں عملی جامہ پہنادتا ،غرض خلافتِ راشدہ دے آخری دس سال وچ جو جوکچھ ظہور وچ آیا اُس نے مسلماناں نوں آئندہ دے لئی زیادہ باہمت، زیادہ صعوبت کش،زیادہ سخت جان،زیادہ مستقل مزاج، زیادہ اولوالعزم بنادتا،بہر حال حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے زمانے دی لڑائیاں نوں جے اسلام تے عالم اسلام دے لئی نقصان رساں کہندے ہوئے تاں گھٹ توں گھٹ اُنہاں دے فائدے نوں وی گو اوہ نقصان دے مقابلہ وچ کم ہی کیوں نہ ہاں،بالکل فراموش نہ کردو۔
دن دے نال رات، روشنی دے دامن وچ تاریکی،بہار دی آغوش وچ خزاں ،گل کےپہلو وچ خار،شیر دی خوبصورت تے دل رُبا شکل ووضع وچ درندگی، سپ دی دل کش صورت ورفتار وچ سم قاتل تے دریا دی پُر ازگوہر تہ وچ غرق وہلاکت موجود پائی جاندی اے، ایمان دی نعمت دا سانوں مطلق احساس نہ ہُندا جے کفر دی لعنت دنیا وچ موجود نہ ہُندی، چاندنی رات سانوں ہرگز مسرور نہ کرسکدی جے جے شب دیجور توں سانوں واسطہ نہ پيا کردا ،غرضکہ خدائے تعالیٰ نے ہر خوبی دے دامن توں اک بُرائی نوں بنھ دتا اے تے ہر نوش وچ نیش رکھ دتا ايسے اصول اُتے اک کارخانہ عالم چل رہیا اے خلافت اسلامیہ یا حکومت وسلطنتِ اسلامیہ نوعِ انسان دے لئی دنیا وچ اک نعمت کہی جاسکدی اے، جدوں کہ چاند تے سورج دے چہراں نوں وی گہن دی سیاہی توں مفر نئيں اے تاں اس نعمت نوں مکدر کرنے تے زوال وکڈ وچ مبتلا کرنے دے سامان وی جے دنیا وچ موجود ہُندے رہے ہاں تاں سانوں حیران تے پریشان ہونا نئيں چاہیدا،حضرت عثمان غنیؓ دے عہد خلافت وچ منافقاں تے مسلم نما دشمنانِ اسلام دے سازشی گروہ دا پیدا ہوجانا تریخ دے مطالعہ کرنے والے نوں سخت ناگوار معلوم ہُندا اے تے اوہ اس سازشی گروہ پیدا ہوسکنے دی ذمہ داری اسلام اُتے عائدکرنے توں در گذر نئيں کردا، لیکن جے اوہ غور کريں گا تاں جس طرح زندگی یا حیات نوں اوہ تنازع للبقاء کشمکش ، جدوجہد تے کشمکش دا اک سلسلہ تسلیم کريں گا، اسلام درحقیقت ناں اے تمام شیطانی طاقتاں دے مقابلے وچ ہمہ اوقات کمر بستہ رہنے دا تے شیطانی طاقتاں نوں مغلوب کرکے رحمانی طاقتاں دے بول بالا کرنے کا،شیطانی طاقتاں وچوں سلطنت اسلامی دے خلاف سب توں زیادہ نقصان رساں منافقاں تے سازشی گروہاں دی شرارتاں ہواکردیاں نيں،اج تک جدوں کدی تے جتھے کدرے خلافتِ اسلامیہ یعنی سلطنت اسلامیہ نوں نقصان پہنچیا اے اوہ انہاں نوں منافقاں تے سازش کننداں دی بدولت پہنچیا اے، انہاں منافقاں دا سلسلہ اج تک دنیا وچ موجود اے تے اج کل تاں پہلے توں زیادہ طاقتور معلوم ہُندا اے اس دی پیدائش حضرت عثمان غنیؓ دے عہد خلافت وچ ہوئی ؛بلکہ ایويں کہئے کہ شہادتِ فاروقی توں اس دی ابتدا ہوئی تے اس دے بعد جلد جلد نشوونما ہوکے شہادتِ عثمانیؓ توں شہادت علویؓ تک اسنوں نمایاں کامیابیاں حاصل ہوئیاں، فیر اج تک اس دا سلسلہ موجود پایا جاندا اے ،حضرت حذیفہؓ توں روایت اے کہ جدوں توں حضرت عمر فاروقؓ نے شہادت پائی اسلام دے اقبال وچ کمی آگئی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا اے کہ جدوں تک ایہ شخص( حضرت عمر فاروقؓ دی طرف اشارہ فرماکر) تسيں وچ موجودہے فتنےآں دا دروازہ بند رہے گا، حضرت ابن عباسؓ فرماندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ آسمان دا ہر فرشتہ عمرؓ دا وقار کردا تے زمین دا ہر شیطان انہاں توں ڈردا اے، اک روز کعب احبارؓ توں حضرت فاروق اعظم نے پُچھیا کہ تسيں نے کدرے میرا ذکر وی صحائف بنی اسرائیل وچ دیکھیا اے ،انہاں نے کہیا کہ ہاں آپ ؓ دی نسبت لکھیا اے کہ آپ ؓ امیر شدید ہون گے تے راہِ خدا وچ کِسے ملامت کرنے والے توں نہ ڈراں گے، آپ ؓ دے بعد جو خلیفہ ہوئے گا اُس نوں ظالم لوک قتل کرڈالاں گے تے اُنہاں دے بعد بلا تے فتنہ پھیل جائے گا، مجاہدؓ، فرماندے نيں کہ اسيں اکثر ایہ ذکر کيتا کردے سن کہ حضرت عمرؓ دے عہد خلافت وچ شیاطین قید وچ رہے تے آپ ؓ دے انتقال دے بعد آزاد ہوگئے۔
نام ونسب وحُلیہ
[سودھو]حسن بنامام علی کرم اللہ وجہہبن ابی طالب خلفاء راشدین وچ سب توں آخری خلیفہ سمجھے جاندے نيں، آپ نصف شعبان ۳ھ وچ پیدا ہوئے،آپ ؓ دی صورت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں بہت مشابہ سی،آپ دا ناں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے رکھیا سی زمانہ جاہلیت وچ ایہ ناں کسی دا نہ تھا،امام بخاریؓ نے حضرت ابوبکرصدیقؓ توں روایت کيتی اے کہ آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم منبر اُتے تشریف رکھدے سن ،حضرت حسنؓ آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے پہلو وچ بیٹھے سن ،آپ صلی اللہ علیہ وسلم کدی لوکاں دی طرف تے کدی حضرت امام حسنؓ دی طرف دیکھدے سن تے فرماندے سن کہ میرا ایہ بیٹا سردار اے تے یہ مسلماناں دے دو گروہاں وچ مصالحت کرائے گا،ابن عباسؓ کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک روز حضرت حسنؓ نوں اپنے کندھے اُتے بٹھا رکھیا سی کہ اک شخص راستے وچ ملا،اُس نے حضرت حسنؓ نوں مخاطب کرکے کہیا کہ میاں صاحبزادے تسيں نے کيتا اچھی سواری پائی اے ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ سوار وی تاں بہت چنگا اے ،حضرت عبداللہ بن زبیرؓ دا قول اے کہ اہلِ بیت وچ حضرت امام حسنؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں بہت زیادہ مشابہ سن تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُنہاں نوں سب توں زیادہ عزیز رکھدے سن ۔
خصائل حمیدہ
[سودھو]حضرت امام حسن ؓ نہایت حلیم،صاحب وقار، صاحب حشمت تے نہایت سخی سن ،فتنہ وخاں ریزی توں آپ ؓ نوں سخت نفرت سی، آپؓ نےپیادہ پا پچیس حج کيتے حالانکہ اونٹھ نوں تل آپ ؓ دے ہمراہ ہُندے سن ،عمیر بن اسحاق کہندے نيں کہ صرف حضرت حسنؓ ہی اک ایداں دے شخص سن کہ جدوں گل کردے سن تاں وچ چاہندا سی کہ آپؓ گلاں کئےجاواں تے اپنا کلام ختم نہ کرن تے آپ دی بولی توں ميں نے کدی کوئی فحش کلمہ نئيں سُنا۔
مروان بن الحکم جدوں مدینہ دا عامل سی تے حضرت امام حسن وی بعد ترکِ خلافت مدینہ ہی وچ رہندے سن تاں مروان نے اک مرتبہ حضرت ام حسنؓ دے پاس اک آدمی دے ہتھ کہلیا کے بھیجوایا کہ تیر مثال خچر دی سی اے (نعوذ باللہ) کہ جدوں اس توں پُچھیا جائے کہ تیرا باپ کون سی تاں اوہ کہندا اے کہ میری ماں گھوڑی سی،آپ ؓ نے اس دے جواب وچ کہلا بھیجیا کہ وچ ایہ گل کدی نہ بھولاں گا کہ تاں مینوں بلا سبب گالیاں دیندا اے آخر اک روز تینوں مینوں خدا تعالیٰ دے سامنے جانا اے ،جے تاں اپنے قول وچ سچا اے تاں خدائے تعالیٰ تینوں سچ بولنے دی جزائے خیر دے تے جے تاں جھوٹھا اے تاں خوب یاد رکھ کہ خدائے تعالیٰ سب توں زیادہ منتقم اے، جریر بن اسماءؓ کہندے نيں کہ جدوں حضرت امام حسنؓ نے وفات پائی تاں مروان آپؓ دے جنازے اُتے رونے لگا، حضرت امام حسینؓ نے فرمایا کہ ہن تاں توُ روندا اے تے زندگی وچ اُنہاں نوں ستاندا رہیا، مروان نے کہیا: جاندے وی ہوئے وچ اس شخص دے نال ایسا کردا سی جو پہاڑ توں وی زیادہ حلم سی،امام علی کرم اللہ وجہہبن زید کہندے نيں کہ حضرت امام حسنؓ نے دو مرتبہ اپنا مال راہِ خدا وچ خیرات کيتا تے تن مرتبہ نصف نصف خیرات کردتا،ایتھے تک کہ اک جوندا رکھ لیا،اک دے دتا،اک موزہ رکھ لیا تے اک دے دتا،آپؓ عورتاں نوں طلاق بہت دتا کردے سن ،بجز اُس دے جس نوں آپ نال محبت ہوجاندی،حتیٰ کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نوں اہلِ کوفہ توں کہنا پيا کہ تسيں میرے بیٹے حسنؓ نوں لڑکیاں نہ دو، لیکن ہمدان نے کہیا کہ اسيں توں ایہ نہ ہوئے گا کہ لڑکیاں انہاں دے نکاح وچ نہ داں، اک مرتبہ آپ ؓ دے سامنے ذکر ہويا کہ ابوذرؓ کہندے نيں کہ وچ تونگری توں مفلسی نوں تے تندرستی توں بیمار نوں زیادہ عزیز رکھدا ہون، آپ ؓ نے فرمایا کہ خدا اُنہاں اُتے رحم کرے،ماں تاں اپنے آپ نوں بالکل خدا دے ہتھ وچ چھوڑدا ہاں تے کسی گل کيتی تمنا نئيں کردا،وہ جو کچھ چاہے کرے، مینوں دخل دینے دتی کیہ مجال اے۔
آپؓ نے ربیع الاوّل ۴۱ھ وچ خلافت حضرت معاویہ دے سپرد کردتی تاں اس دے بعد آپ دے دوست جدوں آپ نوں عارالمسلمین دے ناں توں پکاردے تاں آپؓ فرمایا کردے کہ عار(شرمندگی) نار (دوزخ)سے بہتر اے ،اک شخص نے آپ ؓ توں کہیا کہ اے مسلماناں دے ذلیل کرنے والے تجھ اُتے سلام ہو،تو آپؓ نے فرمایا کہ وچ مسلماناں دا ذلیل کرنے والا نئيں ہاں ؛بلکہ مینوں ایہ چنگا نہ معلوم ہويا کہ تسيں نوں ملک دے لئی قتل کرادیندا ،جبیر بن نفیلؓ کہندے نيں کہ ميں نے حضرت امام حسن رضی اللہ عنہ توں کہیا کہ افواہ اے کہ آپ فیر خلافت دے خواہش مند نيں،آپؓ نے فرمایا کہ جدوں اہل عرب دے سر میرے ہتھ وچ سن، جس توں چاہندا لڑیادیندا،اُ س وقت ميں نے محض خوشنودی الہیٰ دے لئی خلافت چھوڑدی تاں ہن محض اہل حجاز نوں خوش کرنے دے لئی کیوں قبول کرنے لگیا سی، آپ ؓ نے ماہِ ربیع الاول ۵۰ ھ وچ وفات پائی، بعض لوک کہندے نيں کہ آپ ؓ دی شہادت زہر دے ذریعہ ہوئی حضرت امام حسینؓ نےہر چند آپؓ توں معلوم کرنا چاہیا کہ آپ نوں کس نے زہر دتا،مگر آپ ؓ نے نہ بتلایا تے فرمایا کہ جس اُتے میرا شبہ اے، جے اوہی میرا قاتل اے تاں خدائے تعالی سخت انتقام لینے والا اے ورنہ میرے واسطے کوئی کیوں ناحق قتل کيتا جائے
حضرت امام حسنؓ دی خلافت دے قابلِ تذکرہ واقعات
[سودھو]بیعت حضرت حسنؓ
[سودھو]حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ توں وفات دے وقت دریافت کيتا گیا سی کہ آپؓ دے بعد حضرت امام حسنؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی جائے؟حضرت علیؓ نے فرمایا: وچ اپنے حال وچ مشغول ہاں،تم جس نوں پسند کرو اُس دے ہتھ اُتے بیعت کرلینا،لوکاں نے اسنوں حضرت امام حسن ؓ دے متعلق اجازت سمجھ کر اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کيتی،سب توں پہلے قیس بن سعد بن عباد نے بیعت دے لئی ہتھ ودھایا،اس کےبعد تے لوک وی آ آ کے بیعت کرنے لگے،بیعت دے وقت حضرت امام حسنؓ لوکاں توں اقرار لیندے جاندے سن کہ:
’’میرے کہنے اُتے عمل کرنا،جس توں ميں جنگ کراں تسيں وی جنگ کرنا تے جس توں ميں صلح کراں تسيں وی اُس توں صلح کرنا۔‘‘
اس بیعت دے بعد ہی اہل کوفہ آپس وچ سرگوشیاں کرنے لگے کہ انہاں دا ارادہ جنگ کرنے دا نئيں معلوم ہُندا،حضرت امیر معاویہؓ نوں جدوں حضرت علیؓ دی شہادت کاحال معلوم ہويا تاں انہاں نے اپنے لئے امیر المومنین دا لقب اختیار کيتا تے اگرچہ اوہ اہل شام توں فیصلہ حکمین دے بعد ہی بیعت خلافت لے چکے سن لیکن ہن دوبارہ فیر تجدید بیعت کرائی ،قیس بن سعدؓ جدوں حضرت امام حسنؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرنے لگے سن تاں انہاں نے کہیا سی کہ وچ کتاب اللہ تے سنتِ رسول اللہ ہور مُلحدین توں جہاد کرنے اُتے بیعت کردا ہون، حضرت امام حسنؓ نے اُنہاں توں فرمایا سی کہ قتال وجہا د وغیرہ سب کتاب اللہ تے سنتِ رسول اللہ وچ شامل نيں، انہاں دے علیحدہ ناں لینے دی ضرورت نئيں، ايسے فقرہ توں اہل کوفہ نوں مذکورہ سرگوشی دا موقع ملیا سی تے اُنہاں نوں شبہ ہوگیا سی کہ ایہ جنگ کيتی طرف مائل نئيں ہُندے ،حضرت امیر معاویہؓ تجدید بیعت دے کم توں فارغ ہوکے تے سٹھ ہزار دا لشکر لے کے دمشق توں کوفہ دی جانب روانہ ہوئے تے حضرت امام حسنؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ صلح جنگ توں بہتر اے تے مناسب ایہی اے کہ آپ مینوں خلیفۂ وقت تسلیم کرکے میرے ہتھ اُتے بیعت کرلاں،حضرت امام حسنؓ نے ایہ سن کر کہ حضرت امیر معاویہؓ کوفہ دا عزم رکھدے نيں،چالیس ہزار دا لشکر ہمراہ لیا تے کوفہ توں روانہ ہوئے منزلاں طے کردے ہوئے جدوں مقام دیر عبدالرحمن وچ پہنچے تاں قیس بن سعدؓ نوں بارہ ہزار دی جمعیت توں بطور مقدمۃ الجیش اگے روانہ کيتا،ساباطِ مدائن وچ پہنچ کے لشکر دا قیام ہويا تاں اوتھے کسی نے ایہ غلط خبر مشہور کردتی کہ قیس بن سعدؓ مارے گئے، حضرت امام حسنؓ نے ایتھے اک روز قیام کيتا تاکہ سواری دے جانوراں نوں آرام کرنے دا موقع مل جائے،اس جگہ آپؓ نے لوکاں نوں جمع کرکے اک خطبہ ارشاد فرمایا تے حمد وثنا دے بعد کہیا کہ:
’’لوگو!تم نے میرے ہتھ اُتے اس شرط دے نال بیعت کيتی اے کہ صلح وجنگ وچ میری متابعت کروگے،ماں خدائے برتر وتوانا دی قسم کھا کر کہندا ہاں کہ مینوں کسی توں بغض وعداوت نئيں،مشرق توں مغرب تک اک شخص وی مینوں ایسا نظر نئيں آندا کہ میرے دل وچ اُس دی طرف توں رنج تے ملال تے نفرت وکراہت ہو،اتفاق واتحاد،محبت وسلامتی تے صلح واصلاح ناں وچ نا اتفاقی تے دشمنی توں بہر حال بہتر سمجھدا ہوں‘‘
امام حسنؓ اُتے کفر دا فتویٰ
[سودھو]اس تقریر نوں سُن کر خوارج تے منافقین نے فوراً تمام لشکر وچ ایہ گل مشہور کردتی کہ امام حسنؓ معاویہؓ توں صلح کرنا چاہندے نيں،فیر نال ہی حضرت امام حسنؓ اُتے کفر دا فتویٰ لگادتا، معلوم ہُندا اے کہ مسلماناں اُتے کفر دا فتویٰ لگانے دی رسم منافقاں تے سبائیاں دی ایجاد کردہ رسم اے ،انہاں نوں لوکاں نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اُتے وی کفر دا فتویٰ لگایا تھا،کسی قدر حیرت دا مقام اے کہ اج ساڈے زمانے دے وڈے وڈے اعلم العلماء تے افضل الفضلاء کہلانے والے جبہّ پوش مفتی منافقاں تے مسلم نما یہودیاں دی اس پلید سنت دے زندہ رکھنے تے امّتِ محمدیہ دے شیرازہ نوں اپنی تکفیر بازی وفتویٰ گری دے خنجر توں پارہ پارہ تے پریشان کرنے وچ پوری مستعدی تے سرگرمی نوں کم وچ لارہے نيں، انا للہ وانا الیہ راجعون غرض اس کفر اُتے فتوے دا حضرت امام حسنؓ دے لشکر اُتے ایہ اثر ہويا کہ تمام لشکر وچ ہلچل مچ گئی، کوئی کہندا سی کہ امام حسنؓ کافر ہوگئے،کوئی کہندا سی کہ کافر نئيں ہوئے،آخر کافر کہنے والےآں دا زور ہوگیا تے انہاں نے اپنے مخالف خیال دے لوکاں اُتے زیادتی تے ماردھاڑشروع کردتی، فیر بوہت سارے لوک کافر کہندے ہوئے حضرت امام حسنؓ دے خیمے وچ گھس آئے تے ہرطرف توں آپؓ دا لباس پھڑ پھڑ کر کھینچنا شروع کيتا،ایتھے تک کہ آپ دے جسم اُتے تمام لباس پارہ پارہ ہوگیا،آپؓ دے موڈھے اُتے توں چادر کھچ کر لے گئے تے ہر چیز خیمے دی پرت لی،ایہ حال دیکھ کے حضرت امام حسنؓ فوراً اپنے گھوڑے اُتے سوار ہوئے تے قوم زبیعہ وہمدان نوں آواز دتی ایہ دونے قبیلے آپ دی حمایت وحفاظت دے لئی اُٹھ کھڑے ہوئے تے بد معاشاں نوں آپؓ دے کولوں دفع کرنے وچ کامیاب ہوئے،کچھ دیر دے بعد اوہ شور وشر جو لشکر وچ برپا سی فرو ہويا،اوتھے توں آپ شہر مدائن دی طرف روانہ ہوئے،راستے وچ اک خارجی نے جس نوں جراح بن قبیضہ کہندے سن موقع پاکر آپؓ دے اک نیزہ ماریا جس توں آپ دی ران زخمی ہوئی،آپ نوں اک چارپائی یا سر اُتے اُٹھا کر مدائن دے قصِر ابیض وچ لیائے تے اوتھے آپ مقیم ہوئے، عبداللہ بن حنظل تے عبد بن ظیبان نے جراح بن قبیضہ خارجی نوں قتل کيتا، قصِر ابیض وچ آپ دے زخم دا علاج جراحاں نے کيتا تے جلد ایہ زخم چنگا ہوگیا،قیس بن سعد جو بارہ ہزار دا لشکر لے کے بطور مقدمۃ الجیش اگے روانہ ہوئے سن ،مقام انبار وچ مقیم سن کہ حضرت امیر معاویہؓ نے آکے انہاں دا محاصرہ کرلیا تے عبداللہ بن عامر نوں تحریکِ صلح دے لئی مدائن دی طرف بطور مقدمۃ الجیش روانہ کيتا،ادھر مدائن وچ پہنچ کر تے اپنے لشکر والےآں دی ایہ بد تمیزیاں دیکھ کر حضرت امام حسنؓ پہلے ہی صلح دا ارادہ کرکے حضرت امیر معاویہؓ دے پاس اک قاصد یعنی عبداللہ بن حارث بن نوفل نوں جو امیر معاویہؓ دے بھانجے سن معہ درخواست صلح روانہ کرچکے سن ۔
عبداللہ بن عامر نوں مدائن دے نیڑے پہنچیا ہويا سُن کر حضرت امام حسنؓ مقابلہ دے لئی معہ لشکر مدائن توں نکلے،عبداللہ بن عامر نے اپنے مقابلہ اُتے لشکر نوں آندے ہوئے دیکھ کے تے نیڑے پہنچ کے اہل عراق نوں مخاطب کرکے کہیا کہ وچ لڑنے دے لئی نئيں آیا ہاں،ماں امیر معاویہؓ دا مقدمۃ الجیش ہاں تے امیر معاویہؓ انبار وچ وڈے لشکر کے نال مقیم نيں، تسيں لوک امام حسنؓ دی خدمت وچ میرا سلام پہنچاؤ تے عرض کرو کہ عبداللہ آپ نوں خدا دا واسطہ دے کے کہندا اے کہ لڑائی توں ہتھ روکوندا کہ ہلاکت توں بچ جاواں، جدوں حضرت امام حسنؓ نے ایہ گل سُنی تاں مدائن وچ واپس چلے آئے تے عبداللہ دے پاس پیغام بھیجیا کہ امیر معاویہؓ میری چند شرطاں منظور کرلاں جنہاں وچ سب توں مقدم ایہ اے کہ امیر معاویہؓ کتاب وسنت اُتے عامل رہنے تے سابقہ مخالفتاں نوں فراموش کرکے کسی دی جان تے مال توں تعرض نہ کرنے تے ساڈے طرفداراں نوں جان دی امان دینے دا وعدہ کرلاں،الصلح خیر ،عبداللہ بن عامر،ایہ سن کر فوراً حضرت امیر معاویہؓ دے پاس واپس گئے تے کہیا کہ چند شرطاں دے نال حضرت حسنؓ تفویض خلافت اُتے آمادہ نيں،حضرت امیر معاویہؓ نےپُچھیا: اوہ شرطاں کیہ نيں؟ عبداللہ بن عامر نے کہیا کہ پہلی شرط ایہ اے کہ جدوں تسيں فوت ہوجاؤ تاں تواڈے بعد خلافت حضرت امام حسنؓ نوں ملے،دوسری شرط ایہ اے کہ جدوں تک تسيں زندہ رہو،ہرسال پنج لکھ درم سالانہ بیت المال توں امام حسنؓ دے پاس گھلدے رہو،تیسری شرط ایہ اے کہ علاقہ اہواز وفارس دا خراج امام حسنؓ نوں ملیا کرے۔
یہ تِناں شرطاں عبداللہ بن عامر نے بطور خود حضرت امام حسنؓ دی طرف توں پیش کرکے فیر اوہ شرطاں سُناواں جو حضرت امام حسنؓ نے عبداللہ بن عامر توں کہلیا کے بھجوائی سن،حضرت امیر معاویہؓ نے کہیا کہ مینوں ایہ تمام شرطاں منظور نيں تے حضرت امام حسنؓ انہاں دے علاوہ وی کوئی تے شرط پیش کرن گے تاں اوہ وی مینوں منظور اے ،کیونجے اُنہاں دی نیت نیک معلوم ہُندی اے تے مسلماناں وچ صلح وآشتی دے خواہاں نظر آندے نيں، ایہ کہہ کے حضرت امیر معاویہؓ نے اک سفید کاغذ اُتے اپنی مُہر ودستخط ثبت کرکے عبداللہ بن عامر نوں دتا تے کہیا کہ ایہ کاغذ حضرت امام حسنؓ دے پاس لے جاؤ تے اُنہاں توں کہو کہ جو جو شرطاں آپ چاہن اس کاغذ اُتے لکھ لاں، وچ سب نوں پورا کرنے دے لئی تیار ہاں،حضرت امام حسینؓ تے عبداللہ بن جعفرؓ نوں ایہ معلوم ہويا کہ حضرت امام حسنؓ صلح اُتے آمادہ نيں تاں اوہ اُنہاں دے پاس آئے تے اس ارادے توں باصرار بازر کھنا چاہیا،لیکن حضرت امام حسنؓ نے اُنہاں دی رائے نوں پسند نہ فرمایا،وہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے زمانہ توں اہلِ کوفہ تے اہلِ عراق نوں دیکھ رہے سن، دوسری طرف امیرِ معاویہؓ دے انتظام ملکی تے نظامِ حکومت کیتی مضبوطی وی اُنہاں دے پیش نظر سی،لہذا صلح دے ارادے اُتے قائم رہے۔
صلح نامہ
[سودھو]جب عبداللہ بن عامر امیر معاویہؓ دا مہری ودستخطی کاغذ لے کے آئے تے تمام پیش کردہ شرائط دا تذکرہ کيتا تاں حضرت امام حسنؓ نے کہیا کہ وچ اس شرط نوں ہرگز پسند نئيں کردا کہ حضرت امیر معاویہؓ دے بعد وچ خلیفہ بنایا جاواں ؛کیونجے جے مینوں خلافت دی خواہش ہُندی تاں وچ ايسے وقت کیوں اس دے چھڈنے اُتے آمادہ ہوجاندا، اس دے بعد اپنے کاتب نوں بُلایا تے صلح نامہ لکھنے دا حکم دتا جو اس طرح لکھیا گیا:
’’یہ صلح نامہ حسنؓ بن علیؓ بن ابی طالب تے معاویہؓ بن ابی سفیان دے درمیان لکھیا جاندا اے ،دونے مندرجہ ذیل گلاں اُتے متفق تے رضا مندہاں: امرِ خلافت معاویہؓ بن ابی سفیان نوں سپرد کيتا گیا،معاویہؓ دے بعد مسلمان مصلحتِ وقت دے مطابق جس نوں چاہن گے خلیفہ بناواں گے، معاویہؓ دے ہتھ تے بولی توں سب اہلِ اسلام محفوظ ومامون رہن گے تے معاویہؓ سب دے نال نیک سلوک کرن گے،حضرت علیؓ دے متعلقین تے انہاں دے طرفداراں توں امیر معاویہؓ کوئی تعرض نہ کرن گے، حسنؓ بن علیؓ تے حسینؓ بن علیؓ تے اُنہاں دے متعلقین نوں امیر معاویہؓ کوئی ضرر نہ پہنچاواں گے تے ایہ دونے بھائی تے اُنہاں دے متعلقین جس شہر تے جس آبادی وچ چاہن گے سکونت اخیتار کرن گے،امیر معاویہؓ تے اُنہاں دے عاملاں یا گماشتاں نوں ایہ حق نہ ہوئے گا کہ اوہ اُنہاں نوں اپنا محکوم سمجھ کر اپنے کسی ذاتی حکم دی تعمیل دے لئےمجبور کرن،صوبہ اہواز دا خراج حسنؓ بن علیؓ نوں امیر معاویہؓ پہنچاندے رہن گے،کوفہ دے بیت المال وچ جس قدر روپیہ ہن موجود اے اوہ سب امام حسنؓ بن علیؓ دی ملکیت سمجھیا جائے گا، اوہ اپنے اختیار توں اُس اُتے جس طرح چاہن گے تصرف کرن گے، امیر معاویہؓ بنی ہاشم نوں انعام وعطیہ وچ دوسرےآں اُتے مقدم رکھن گے۔‘‘
اس عہد نامہ اُتے عبداللہ بن الحارث بن نوفل تے عمر بن ابی سلمہ وغیرہ کئی اکابر دے دستخط بطور گواہ تے ضامن دے ہوئے، جدوں ایہ صلح نامہ مرتب ہوکے امیر معاویہؓ دے پاس مقام انبار وچ پہنچیا تاں اوہ بہت خوش ہوئے،اوتھے توں محاصرہ اُٹھا کر تے قیس بن سعدؓ نوں آزاد چھڈ کے کوفہ دی طرف روانہ ہوئئے،قیس بن سعدؓ وی اُسی روز شام نوں معہ اپنے ہمراہیاں دے کوفہ وچ پہنچ گئے،امیر معاویہ نے فوراً انہاں دی شرط نوں منظور کرلیا اس دے بعد انہاں نے تے اُنہاں دے ہمراہیاں نے وی آکے بیعت کرلئی-
حضرت امام حسینؓ نے وی بیعت توں انکار کيتا،حضرت امیر معاویہؓ دی طرف توں اصرار ہويا تاں حضرت امام حسنؓ نے معاویہؓ توں کہیا کہ آپ حسینؓ توں اصرار نہ کرن، آپ دی بیعت کرنے دے مقابلہ وچ ا ُن نوں اپنا فخر عزیزتر اے، ایہ سن کر امیر معاویہؓ خاموش ہوگئے،لیکن بعد وچ فیر امام حسینؓ نے وی ا میر معاویہؓ توں بیعت کرلئی،اس سفر وچ امیر معاویہؓ دے ہمراہ عمرو بن العاصؓ وی موجود سن ،انہاں نے امیر معاویہؓ توں کہیا کہ ہن امام حسنؓ سےفرمائش کیجئے کہ اوہ مجمع عام دے روبرو اک خطبہ بیان فرماواں،امیر معاویہؓ نے اس رائے نوں پسند کيتا تے اُنہاں دی درخواست دے موافق حضرت امام حسن ؓ نے خطبہ ارشاد فرمایا کہ:
’’مسلمانو: وچ فتنے نوں بہت مکروہ رکھدا ہون، اپنے جدِّ ا دی امت وچوں فساد تے فتنے نوں دور کرنے تے مسلماناں دی جان تے مال نوں محفوظ رکھنے دے لئی ميں نے حضرت امیر معاویہؓ توں صلح کيتی تے اُنہاں نوں امیر تے خلیفہ تسلیم کيتا، جے امارت تے خلافت اُنہاں دا حق سی تاں اُنہاں نوں پہنچ گیا تے اگریہ میرا حق سی تاں ميں نے انہاں نوں بخش دتا۔‘‘
آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی پیش گوئی
[سودھو]اس دے بعد صلح دے تمام مدارج طے ہوگئے تے آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اوہ پیش گوئی وی جو حضرت امام حسنؓ دی نسبت آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے ارشاد فرمائی سی پوری ہوگئی کہ’’میرا ایہ بیٹا سردار اے تے خدا تعالیٰ اس دے ذریعہ توں مسلماناں دے دو گروہاں وچ صلح کرادے گا، حضرت امام حسنؓ منبر توں اُترے تاں امیر معاویہؓ نے بے ساختہ انہاں توں مخاطب ہوکے کہیا کہ:
’’ابو محمد! آپ نے اج اس قسم دی جواں مردی تے بہادری دکھادی اے کہ ایسی جونمردی تے بہادری اج تک کوئی وی نہ دکھا سکا‘‘
یہ صلح ۴۱ ھ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی شہادت توں چھ ماہ بعد وقوع پذیر ہوئی اس لئی ۴۱ھ نوں عام جماعت دے ناں توں موسوم کيتا گیا۔
بعد تکمیلِ صلح حضرت امیر معاویہؓ کوفہ توں دمشق دی جانب روانہ ہوئے تے جب تک حضرت امام حسنؓ زندہ رہے اُنہاں دے نال امیر معاویہؓ نے وڈی تکریم تے تعظیم دا برتاؤ کيتا تے برابر اُنہاں دی خدمت وچ حسب قرار داد صلح نامہ روپیہ گھلدے رہے، امیر معاویہؓ دے کوفہ توں واپس چلے جانے دے بعد اہل کوفہ نے آپس وچ ایہ چرچا کرنا شروع کيتا کہ صوبہ اہواز دا خراج تاں ساڈا مالِ غنیمت اے ،ہم امام حسنؓ نوں ہرگز نہ لینے دین گے، حضرت امام حسنؓ نے سُن کر اہلِ کوفہ نوں جمع کيتا تے اُنہاں دے سامنے تقریر دی کہ:
’’اے اہلِ عراق! وچ تسيں توں بارہادر گذر کرچکيا ہون، تسيں نے میرے باپ نوں شہید کيتا،میرا گھر بار لُٹیا،مینوں نیزہ مار دے زخمی کيتا،تم دو قسم دے مقتولین نوں یاد رکھدے ،اک اوہ لوک جو صفین وچ مقتول ہوئے،دوسرے اوہ جو نہروان دے مقتولین دا معاوضہ طلب کررہے نيں،معاویہؓ نے جو معاملہ تسيں توں کيتا اے اُس وچ تواڈی کوئی عزت وی نئيں تے انصاف وی ایہی اے ،پس جے تسيں موت پرراضی ہوئے تاں وچ اس صلح نوں فسخ کرداں تے تیغ تیز دے ذریعہ فیصلہ طلب کراں،تے جے تسيں زندگی نوں عزیز رکھدے ہوئے تاں فیر وچ اس صلح اُتے قائم رہاں۔‘‘
یہ سندے ہی ہر طرف توں آوازاں آنے لگياں کہ صلح قائم رکھئے،صلح قائم رکھئے، گل ایہ سی کہ حضرت امام حسنؓ اہلِ کوفہ دی کم ہمتی تے بیوقوفی توں خوب واقف سن ،انہاں نے صرف دھمکی توں اُنہاں نوں سیدھا کرنا مناسب سمجھیا،حضرت امیر معاویہؓ ہن بلا اختلاف عام عالم اسلام دے خلیفہ ہوگئے،حضرت سعد بن ابی وقاصؓ جو معاملاتِ ملکی توں قطع تعلق کرکے اونٹھاں تے بکریاں نوں چرانے تے گوشہ نشینی دے عالم وچ مصروفِ عبادت رہندے سن، انہاں نے وی حضرت امیر معاویہؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی سی،غرض کوئی ایسا قابلِ تذکرہ شخص باقی نہ رہیا جس نے جلد یا کچھ تامل دے بعد حضرت امیر معاویہؓ نوں خلیفہ وقت تسلیم کرکے بیعت نہ دی ہو، بعد انعقاد صلح حضرت امام حسنؓ چند روز کوفہ وچ رہے فیر کوفہ دی سکونت ترک کرنے معہ جملہ متعلقین مدینہ منورہ دی جانب روانہ ہوئے، اہلِ کوفہ تھوڑی دُور تک بطریق مشایعت ہمراہ آئے،مدینہ آکے فیر آپؓ نے کدی کسی دوسری جگہ دی سکونت دا قصد نئيں فرمایا:
زہر دا افسانہ
۵۰ھ یا ۵۱ھ وچ آپ ؓ نے وفات پائی،عام طور اُتے ایہ بیان کيتا جاندا اے کہ آپ نوں آپ دی بیوی جعدہ بنت االاشعث نے زہر دتا تھا،مگر جدوں کہ خود حضرت امام حسنؓ تے حضرت امام حسینؓ نوں وی تحقیق نہ ہوسکا کہ زہر کس نے دتا تے کیوں دتا تاں دوسرےآں دا حق نئيں اے کہ اوہ سینکڑاں ہزاراں برس دے بعد یقینی طور اُتے اُسنوں مجرم قراردتیاں
وفات دے وقت حضرت امام حسنؓ نے حضرت امامؓ حسینؓ توں کہیا کہ آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد حضرت علیؓ تک خلافت پہنچی تے تلواراں میاناں توں نکل آئیاں تے ایہ معاملہ طے نہ ہويا ،اب وچ اچھی طرح جانتاہاں کہ نبوت تے خلافت ساڈے خاندان وچ جمع نئيں رہ سکتاں،ایہ وی اک اندیشہ اے کہ سفہائے کوفہ تسيں نوں ایتھے توں نکالنے دی کوشش کرن گے،تم انہاں دے فریب وچ نہ آنا، ميں نے حضرت عائشہ صدیقہؓ توں کہیا سی کہ مینوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کےپاس دفن ہونے دی اجازت دےداں،اُس وقت تاں انہاں نے مان لیا تھا،اب لوکاں دا خیال اے کہ تسيں پُچھو گے تاں نہ ماناں گی،مگر میرے بعد تسيں اُنہاں سےفیر دریافت کرنا ،جے اوہ اجازت نہ داں تاں اصرار نہ کرنا،حضرت امام حسنؓ دی وفات دے بعد حضرت امام حسینؓ نے حضرت عائشہ صدیقہؓ توں دریافت کيتا تاں انہاں نے فرمایا کہ مینوں بسروچشم منظور اے ،لیکن مروان نے جدوں ایہ خبر سُنی کہ حضرت عائشہ صدیقہؓ نے اجازت دے دتی اے تاں اوہ مانع ہويا حضرت امام حسینؓ تے اُنہاں کےساتھی مسلح ہوکے چلےمگر حضرت ابو ہریرہؓ نے آکے حضرت امام حسینؓ نوں سمجھیا یا تے کشت وخون دے ارادے توں باز رکھیا؛چنانچہ حضرت امام حسنؓ نوں اُنہاں دی والدہ ماجدہ حضرت فاطمہ رضی اللہ تعالی عنہا کےپاس دفن کردتا گیا، حضرت امام حسنؓ دے نو بیٹے تے چھ بیٹیاں کُل پندرہ (۱۵) اولاد سن۔
خلافت حسنی اُتے اک نظر
[سودھو]بعض مورخین نے حضرت امام حسنؓ دی شش ماہہ خلافت نوں خلافتِ راشدہ وچ شامل نئيں سمجھیا؛کیونجے اوہ قلیل مدت دے لئی سی تے نامکمل سی نا مکمل کہنا اس لئی نا درست اے کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی خلافت نوں وی فیر تونا مکمل کہہ کے خلافتِ راشدہ توں خارج کرنا پئے گا؛حالانکہ ایہ جائز نئيں،مدتِ خلافت دا کم ہونا وی کوئی معقول وجہ نئيں اے ،حضرت امام حسنؓ دی خلافت اُتے جے صبر وسکون دے نال نظر پائی جائے تاں اوہ خلافتِ راشدہ دا نہایت ہی اہم حصہ اے تے حضرت امام حسنؓ دی خلافت اگرچہ ملکی فتوحات تے جنگ وپیکار دے ہنگامےآں توں خالی اے لیکن حضرت امام حسنؓ نے جنگ دے میدان گرم کيتے تے خون دے دریا بہائے بغیر اسلام تے عالمِ اسلام نوں اس قدر فائدہ پہنچایا جو شاید ویہہاں برس دی خلافت تے سینکڑاں لڑائیاں لڑنے دے بعد وی نئيں پہنچایا جاسکدا سی، خدمتِ اسلام دے اعتبار توں حضرت امام حسنؓ یقیناً خلفاء راشدین دے پہلو بہ پہلو جگہ پانے دا حق رکھدے نيں، انہو ں نے دس سال دی خانہ جنگی نوں جس دے دُور ہونے دی توقع نہ سی یک لخت دُور کردتا، انہاں نے منافقاں تے مسلم نما یہودیاں دی شرارتاں تے ریشہ دوانیاں نوں جو دس سال توں نشو ونما پاکر ہن بہت طاقتور تے عظیم الشان ہوچکیاں سن یکا یک درہم برہم کردتا تے شرارت پیشہ لوک حیراہ تے مبہوت ہوکے انہاں دا منھ تکنے لگے انہاں نے دس سال توں رُکی ہوئی فتوحاتِ اسلامی نوں فیر توں جاری ہونے دا موقع دتا،انہاں نے مشرکاں دے اطمینان نوں جو دس سال توں مسلماناں دی خانہ جنگی دا تماشا مزے لےکر دیکھ رہے سن برباد کردتا، انہاں نے انہاں خاراشگاف تلواراں تے آہن گداز نیزےآں دا رُخ دشمنانِ اسلام دی طرف پھیر دتا جو اس توں پہلے مسلماناں دی گردناں اُڑانے تے سینے زخمی کرنے وچ مصروف سن ،خالد بن ولیدؓ دے بعد خالد بن ولیدؓ توں وی ودھ کے بہادری دا نمونہ دکھایا جدوں کہ کوفہ وچ امیر معاویہؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی اُنہاں دے اپنے انہاں مختصر لفظاں توں کہ:
’’جے امارت وخلافت امیر معاویہؓ دا حق سی تاں انہاں نوں پہنچ گیا تے جے ایہ میرا حق سی تاں ميں نے اُنہاں نوں بخش دیا‘‘۔
نہ صرف ايسے زمانے دے مسلماناں نوں عظیم الشان درسِ معرفت حاصل ہويا ؛بلکہ قیامت تک دے لئی مسلماناں دی رہبری دا عظیم الشان کم انجام دینے دی غرض توں خونخوار وبے پناہ سمندراں دی تاریکیوں وچ اک لائٹ ہاؤس قائم ہوگیا،حضرت امام حسنؓ دے پاس چالیس ہزار جنگجو فوج موجود سی ایہ فوج خواہ کِداں ہی بیوقوف تے متلون مزاج لوکاں اُتے مشتمل ہوئے تے اُنہاں توں کِداں دی گستاخیاں وی سرزد ہوئی ہاں لیکن اہل شام تے امیرِ معاویہؓ توں لڑنے تے مارنے مرنے دا حلقہ سب اُٹھائے ہوئے سن ،ایسی حالت وچ اک ۲۷ سالہ جو انہاں العمر جنگ آزمودہ تے بہادر باپ دا بیٹا اپنے باپ دے رقیب تے مد مقابل توں دو دو ہتھ کيتے بغیر ہر گز نئيں رہ سکدا سی، حضرت امام حسنؓ ایہ وی جاندے سن کہ تمام عالم اسلام اس گل توں واقف اے کہ ساڈے نال آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نوں کس قدر محبت سی تے انہاں نوں حضرت علیؓ توں وی زیادہ اس گل دا موقع حاصل سی کہ اوہ صحابہ کرام تے عالم اسلام دے تمام مسلماناں دی حمایت وہمدردی نوں تھوڑی جہی مدت تے وڈی آسانی توں اپنی طرف جذب کرسکن،ہم چشماں ،بھائیاں،ماتحتاں،جنگی افسراں دی ترغیب تے صلح کيتی حالت وچ طعن وتشنیع وی انہاں دے لئی دامن گیر سن ،وہ خود سپہ سالاری دی قابلیت تے شہنشاہی دی اہلیت بخوبی رکھدے سن ،اولوالعزمی تے بلند ہمتی اس عمر دا خاصہ اے ،لیکن خدائے تعالیٰ دی ہزاراں ہزار تے بے شمار رحمتاں حضرت امام حسنؓ دی روح اُتے نازل ہاں کہ انہاں نے اخلاص،ایثار تے خدمتِ اسلام دا اوہ بہترین نمونہ امتِ محمدیہ صلی اللہ علیہ وسلم دے لئی چھڈیا جس دی توقع خیر البشر،رحمۃ للعالمین تے جامع جمیع کمالات انسانیت دے دھوہندے توں ہوسکدی سی۔
اے حسنؓ! تونے مسلماناں دے دو ٹکڑےآں نوں آپس وچ ملیا کے اک کردینے دا اوہ عظیم الشان کم کيتا اے جو دو لخت شدہ کرۂ زمین دے جوڑنے،شق شدہ آسمان دا باہم جوڑملانے توں وی زیادہ مشکل کم سی، اے حسنؓ! تاں نے اپنی مدتِ خلافت وچ کوئی میدانِ کار زار گرم نئيں کيتا،لیکن تونے دنیا دے تمام بہادراں،تمام شمشیرزناں،تمام سپہ سالاراں،تمام ملک گیراں،تمام شیرافگناں دی سرداری حاصل کرلئی، اے حسنؓ!تیرے ہی فعل حسن دا نتیجہ اے کہ مسلماناں دے بحر روم تے بحر روم دے جزیراں اُتے قبضہ کيتا،قسطنطنیہ دی فصیل تک پہنچ کے عیسائی،شہنشاہی نوں ذلیل وفضیحت کيتا، طرابلس الغرب،مراکو،اسپین،سندھ،افغانستان،ترکستان وغیرہ ملکاں اسلامی حکومت وچ شامل ہوگئے،اے حسنؓ! تونے عالمِ اسلام وچ زندگی دی روح پھونک دی، اے حسنؓ! تونے اپنی شرافت دا نمونہ دکھا کر کشتِ اسلام نوں ازسر نو سرسبز کيتا، اے حسنؓ مسلماناں دی ہر اک کامیابی،مسلماناں دی ہر اک فتح مند ی، مسلماناں دی ہر اک سر بلندی تیری روح اُتے رحمتِ الہیٰ دی اک بارش بن جاندی ہوئے گی، اے فاطمۃ الزہراؓ دے لاڈلے، اے خاندانِ ابی طالب دے ماہتاب تے ہے امتِ مسلمہ دے چشم وچراغ میری روح تیری محبت وچ گداز اے، میرا دل تیری عزت وعظمت توں لبریز اے ،میرے جسم دے ہر رونگٹھے تے میرے بدن دے ہر ذرے توں تیری مدحوثناکا اک شور برپا اے تیری بہادری نوں ہمالہ توں زیادہ عظیم الشان اے ،تیری مردانگی بحرالکاہل توں زیادہ شوکت وجبروت رکھدی اے ،اواشجع الناس تے اواہل جنت دے سردار میری طرف توں لاتعداد سلام وصلوٰۃ برکات قبول فرما تے قیامت دے اوبہادر مینوں بھُل نہ جا۔والسلام
خلافتِ راشدہ دے متعلق چند جملے
[سودھو]خلافت راشدہ دی تریخ ختم ہوچکی اے ،خلافتِ راشدہ دے بعد خلافت بنو امیہ دا بیان شروع ہوئے گا،خلافت بنو امیہ تے اُس دے بعد قائم ہونے والی دوسری خلافتاں دے مقابلہ وچ خلافتِ راشدہ دی اک خصوصیت ایہ اے کہ خلفاء راشدین وچوں ہر اک خلیفہ مسلماناں دی صاحب الرائے جماعت دے انتخاب توں مقرر ہُندا سی، جے کسی خلیفہ نوں اس دے پیشتر خلیفہ نے پہلے ہی توں نامزد تے تجویز کيتا تاں ایہ نامزدگی تے تعین وی صاحب الرائے حضرات توں مشورہ لینے دے بعد عمل وچ آندا سی، جس وچ وراثت تے کاندانی حقوق نوں مطلق دخل انداز نئيں ہونے دتا جاندا سی، دوسری خلافتاں وچ ایہ طرز پسندیدہ نئيں پائی گئی ؛بلکہ وراثت وولیعہدی دی نامعقول رسم جاری ہوگئی۔
خلافتِ راشدہ وچ مسلماناں نوں معاملاتِ حکومت تے انتظامِ سلطنت وچ دخل دینے،اعتراض،جواب طلب کرنے،مشورہ دینے دا پورا پورا حق حاصل تھا،لیکن بعد دی خلافتاں وچ ایہ حق مسلماناں نوں نئيں مل سکا۔
خلافتِ راشدہ وچ خلفاء راشدین دی حیثیت ظاہری،اُنہاں دا لباس،اُنہاں کامکان،اُنہاں دی سواری،اُنہاں دی خوراک، انہاں دی نشست برخاست سب عام لوکاں دی مانند ہُندی سی،خلیفہ نوں دوسرے لوکاں اُتے کوئی فوقیت حاصل نہ سی،لیکن بعد دی خلافتاں وچ خلیفہ دی شان شاہانہ تے دوسرےآں توں بہت برتر واعلیٰ ہُندی سی۔
خلافتِ راشدہ وچ خلفاء اپنے اختیار توں اک پائی وی اپنی ذات دے لئی یا بلا استحقاق کسی اپنے عزیز ورستہ دار دے لئی خرچ نئيں کرسکدے سن ،لیکن بعد دی خلافتاں وچ عام طور اُتے خلیفہ بیت المال دا مالک سمجھیا جانے لگیا تے اپنے اختیار توں لوکاں نوں بلا استحقاق وی انعام اکرام دیندا تے کوئی اعتراض دی جرأت نہ کرسکدا سی۔
خلفاء راشدین سب دے سب جلیل القدر صحابہؓ وچوں سن تے حضور نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دی صحبت وچ ہمیشہ رہندے سن ،بعد دی خلافتاں وچ حضرت امیرمعاویہؓ تے حضرت عبداللہ بن زبیرؓ دے سوا کوئی قابلِ تذکرہ صحابی خلیفہ نہ سی۔
خلفاء راشدین سب دے سب اُنہاں لوکاں وچوں سن جو جندی ہونے دی بشارت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زبانِ مبارک توں سُن چکے سن لیکن بعد دی خلافتاں وچ ایداں دے صحابہ نئيں پائے گئے۔
مسلماناں نوں اپنی اولاد سمجھ کر اُنہاں اُتے شفقت فرماندے سن ،مسلماناں نوں اپنا غلام نئيں جاندے سن تے اُنہاں توں غلاماں دی طرح اپنے احکام دی تعمیل نئيں کراندے سن ،بعد دی خلافتاں وچ اس دے برعکس حالات پیدا ہوئے تے خلفاء نے اپنے آپ نوں قیصر وکسریٰ دا نمونہ بناکر ظاہر کيتا۔
خلفائے راشدین دی حکومت وسلطنت دنیوی اعتبار توں قیصر وکسریٰ دی طرح قہر وجبر دی حکومت نہ سی، دینی معاملات وچ وی اوہ بہ اختیار خود کچھ نئيں کرسکدے سن ،جب کسی دینی مسئلہ اختلاف یا شبہ پیدا ہُندا تاں دوسرے صحابہؓ نوں بُلیا کے اُنہاں توں دریافت کردے تے جو گل آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں ثابت ہوجاندی اُسی دے موافق احکام جاری کردے ، جے کسی دینی معاملہ وچ اُنہاں توں غلطی ہوجاندی تے بعد وچ اُنہاں نوں اپنی غلطی دا احساس وعلم ہُندا تاں فوراً اُس دی اصلاح کرلیندے سن ،غرض دینی تے دنیوی ہر دو پہلوآں وچ اُنہاں دی سیادت وحکومت اج کل دی جمہوری حکومتاں دے صدر تے اج کل دے دینی علماء دی سیادت وحکومت توں وی بہت ہی کم سی،اُنہاں دا کم شریعت دے احکام دا نفاذ تے امن وامان دا قائم رکھنا سی، اُنہاں دے زمانے وچ لوکاں نوں ہر قسم دی جائز آزادی حاصل سی تے ہر چھوٹے توں چھوٹے معاملے وچ ہر شخص اُنہاں توں جواب طلب کرسکدا،اُنہاں نوں اپنے احکام دے نافذ کرنے دے لئی کسی طاقت تے فوج دی ضرورت نہ سی ؛بلکہ ہر شخص اُنہاں دے حکم نوں چاہے اوہ اُس دے خلاف ہوئے خود ہی اپنے اُتے جاری تے صادر کرلیندا تے اُس دی تعمیل کردا سی جو دلیل اس امر دی اے کہ اُنہاں دی حکومت محبت تے عقیدہ دی بنیاد اُتے قائم سی،خوف ودہشت تے قہر وجبر دے ذریعہ قائم نہ سی لیکن بعد دی خلافتاں وچ احکام شرع دے نفاذ تے قیام دا کم خلفاء نے خود چھڈ کے مولویاں،مفتیاں تے قاضیاں دے سپرد کردتا،مسیتاں دے خطیب وامام وکھ مقرر ہوئے،فوج تے خزانے دا اختیار اپنے قبضہ وچ رکھ دے انہاں دونے قوتاں دا استعمال مطلق العنان ہوکے شروع کيتا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اُنہاں دی حکومت وسلطنت قہر وجبر وخوف ودہشت اُتے قائم ہوئی،لوکاں دی جائز آزادی چھن گئی،مذہبی احکام دے نفاذ وقیام وچ وی افہام وتفہیم تے رفع شکوک دی جائز آزادی لوکاں توں سلب ہوگئی، ایہی وجہ اے کہ اج کسی شخص دی سمجھ وچ ایہ گل نئيں آندی کہ اک معمولی نواب یا رئیس دی جس قدر ہیبت لوکاں دے دلاں اُتے طاری اے تے وہ جس قدر اُس دی تعظیم وتکریم بجا لیانا ضروری سمجھدے نيں، خلفاء راشدین دی اس قدر ہیبت تے اس قدر تعظیم وتکریم خوف ودہشت دی وجہ توں کسی دے قلب اُتے طاری نہ سی، انہاں دی ہیبت وعظمت شفیق استاد تے والدین دی ہیبت تے عظمت دے مانند سی،شیر مردم،تے نارِ مردم کُش دی مانند نہ سی،اج اک صوفی،اک مفتی، اک جبہ پوش مولوی دے قول وفعل اُتے نکتہ چینی کردے ہوئے لوک جس قدر ڈردے تے خوف زدہ خلفاء راشدین نوں مسلماناں دی صلاح وفلاح دا خیال سب سےزیادہ سی اوہ اعلاء کلمۃ اللہ تے اجراء احکام شرع دے سب توں زیادہ خواہاں سن لیکن ملک گیری کانصب العین نہ سی۔
خلفائے راشدین ملکاں دے محاصل تے مالِ غنیمت دی آمدنی نوں خزانہ وچ ذخیرہ رکھنے دے عادی نہ سن ،جس قدر مال ودولت آندی اوہ سب مسلماناں نوں تقسیم کردیندے یا مسلماناں دی بہتری دے کماں وچ خرچ کردتا کردے سن ،ایتھے تک کہ بیت المال دا تمام خرچ کرکے بیت المال وچ جھاڑو دلوادتا کردے سن لیکن بعد وچ قائم ہونے والی خلافتاں دی حالت اس دے خلاف رہی۔
خلفائے راشدین ہمیشہ خود حج دے لئی جاندے تے اوتھے عالمِ اسلام دے ہر حصے تے ہر گوشے توں آئے ہوئے مسلماناں توں ملدے تے اُنہاں دی ضرورتاں تے شکایتاں توں واقف ہوکے اوتھے دے عالماں دی قابلیت تے ناقابلیت توں واقف ہُندے،ضروری احکام جاری کردے تے اس طرھ حج دے موقع اُتے عظیم الشان اجتماع توں فائدہ اُٹھا کر اپنے فرائض نوں پورا کردے،جے کسی ضروری کم یا مجبوری دی وجہ توں خود حج دے لئی نہ جاسکدے تاں اپنا قائم مقام بھیج کر اُنہاں ضرورتاں نوں پورا کرلیندے سن ،لیکن خلافتِ راشدہ دے بعد حج دے اجتماع عظیم توں خلفاء نے ایہ فائدہ اُٹھانا ترک کردتا۔
خلفائے راشدین دار الخلافہ وچ خود ہی نمازاں دی امامت کردے تے جمعہ دا خطبہ بیان فرماندے سن لیکن بعد وچ صرف خلافت بنو امیہ دے اندر ایہ رسم باقی رہی،اُنہاں دے علاوہ باقی خلافتاں وچ خلفاء نے نمازاں دی امامت تے جمعہ دے خُطبے دوسرے دے ذمے ڈال دئیے۔
خلفائے راشدین دے زمانے وچ مسلماناں دے اندر وکھ وکھ مذہبی فرقے تے جماعتاں قائم نہ سن،آپس وچ اختلاف وی ہُندا سی لیکن دین تے ملت تے عقائد دے معاملے وچ اس گروہ بندی دا ناں ونشان وی نہ سی جو بعد وچ پائی گئياں تے اج شیعہ،سُنی ،وہابی،حنفی،شافعی،قادری،چشتی وغیرہ سینکڑاں فرقے اپنی وکھ وکھ حیثیتاں قائم رکھنے اُتے مصر نظر آندے نيں۔
خلفائے راشدین دے زمانے وچ مذہب تے شریعت دے مقابلے وچ کِسے رشتہ داری،قومیت،ہم وطنی وغیرہ دی کوئی حقیقت نہ سی،اُنہاں دے حالات پڑھنے توں معلوم ہُندا اے کہ بھائی بھائی دی پرواہ نئيں کردا،باپ بیٹے دی رعایت ضروری نئيں سمجھدا جدوں کہ دین وملت دا معاملہ درمیان وچ آجائے،ہرشخص نوں رائے دی آزادی حاصل سی،خلیفہ نوں سرِ منبر معمولی طبقہ دا آدمی روک تے ٹوک سکدا سی ،بعد وچ رائے دی ایہ آزادی تے دین تے ملت دی ایہ پاس داری کم ہوگئی سی۔
خلفائے راشدین اپنے آپ نوں مسلماناں دا بادشاہ نئيں سمجھدے سن ؛بلکہ اوہ اپنے آپ کومسلماناں دا خادم سمجھ کر اُنہاں دی خدمت کردے تے مسلماناں دا چرواہا تے چوکیدار سمجھ کر اُنہاں دی پاسبانی کردے تے ہُندے نيں،خلفاء راشدین دے قول وفعل اُتے جے ذرا وی شبہ ہُندا سی تاں لوک آزادانہ اعتراض تے نکتہ چینی کردے سن ۔
تاریخِ اسلام دی اس پہلی جلد وچ خلافت راشدہ دی مختصر ومجمل تریخ بیان ہوچکی اے ،اس پہلی جلد وچ اکثر صحابہ کرامؓ دے ناں واقعات دے سلسلہ وچ بیان ہوئے نيں، اُنہاں ناواں دی برکت توں امید اے کہ اس جلد دا مطالعہ قارئاں کرام دے لئی ضرور مبارک ہوئے گا،صحابہ کرامؓ وچ دس صحابی جنہاں نوں عشرہ مبشرہ دے ناں توں یاد کيتا جاندا اے ،زیادہ معزز ومکرم نيں، ایہ اوہ دس بزرگ نيں جنہاں نے اپنے اعمال حسنہ دی بدولت اس دنیا ہی وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زبانِ مبارک توں اپنے جندی ہونے دی بشارت سُن لی، اُنہاں بزرگاں وچوں حضرت ابوبکرؓ صدیقؓ،حضرت عمر فاروقؓ ،حضرت عثمان غنیؓ، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ،حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ،حضرت طلحہؓ،حضرت زبیرؓ،حضرت سعد بن ابی وقاصؓ، حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ،نو بزرگاں دا ذکر تھوڑا یا بہت اس جلد وچ بیان ہوچکيا اے تے قارئین کرام انہاں توں ضرور واقف ہوگئے نيں، عشرہ مبشرہ وچوں صرف اک بزرگ یعنی حضرت سعید بن زید رضی اللہ عنہ دے متعلق چند سطراں مناسب معلوم ہُندیاں نيں۔
حضرت سعید بن زیدؓ
[سودھو]آپ ؓ حضرت عمر فاروق رضی اللہ عنہ دے چچیرے بھائی تے بہنوئی سن ،آپ دا شجرۂ نسب اس طرح اے :سعیدؓ بن زید بن عمرو بن نفیل بن عبداللہ بن قرط بن رباح بن عدی، تمام غزوات وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال رہے، صرف بدر وچ شریک نہ سن مگر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اُنہاں نوں بدر دی غنیمت توں حصہ دتا تے بدریاں وچ شمار کیہ تسيں ؓ وڈے باکرامت تے مستجاب الدعوات سن ،۵۱ھ وچ بہتر سال دی عمر وچ آپ ؓ نے وفات پائی اک مرتبہ اک عورت نے زمین دا جھوٹھا دعویٰ آپ اُتے کيتا،آپؓ نے بددعا کيتی کہ الہیٰ،جے ایہ اپنے دعوی وچ جھوٹی اے تاں تو اسنوں اَنھّا کردے،وہ عورت اندھی ہوگئی تے چند ہی روز دے بعد کدرے جاندی سی کہ اک کنويں وچ گرپئی تے مرگئی، اک روز کوفہ دی اک جامع مسجد وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دی نسبت اک شخص توں ناشدنی لفظاں سُن کر آپ ؓ نے فرمایا کہ ابوبکرؓ تے عمرؓ وعثمانؓ وعلیؓ وطلحہؓ وزبیرؓوابوعبیدہؓ وسعد وقاصؓ وعبدالرحمن بن عوفؓ،ایہ نولوک عشرہ مبشرہ وچوں نيں اک شخص نے پُچھیا کہ حضرت اُس دسويں دا وی ناں بتادیجئے،آپ ایہ سُن کر خاموش رہے،جب اس نے دوبارہ باصرار دریافت کيتا تاں آپؓ نے فرمایا کہ دسواں میں ہاں۔