دبستان دہلی
دبستان دہلی اردو ادب دا اولین تے مخصوص دبستان اے جو دہلی شہر تے خصوصاً قلعہ معلی دی بولی و ادب دا نمائندہ سمجھیا جاندا اے۔ اورنگزیب دی وفات دے بعد اُس دا بیٹا معظم تخت نشین ہويا لیکن اس دے بعد معظم دے بیٹے معز الدین نے اپنے بھائی نوں شکست دے کے حکومت بنائی۔ معز الدین دے بھتیجے ”فرخ سیر“ نے سید بردران دی مدد توں حکومت حاصل کيتی لیکن سید بردران نے فرخ سیر نوں وی ٹھکانے لگیا دتا۔ اس طرح 1707ء توں لے کے 1719ء تک دہلی دی تخت اُتے کئی بادشاہ تبدیل ہوئے۔ محمد شاہ رنگیلا دی عیاشی دے دور وچ نادرشاہ درانی نے دہلی اُتے حملہ کر دتا تے دہلی دی اِٹ توں اِٹ بجا دی۔ فیر احمد شاہ ابدالی دے حملے نے ہور کسر وی پوری کر دتی۔ دوسری طرف مرہٹے، جاٹ تے روہیلے آئے دن دہلی اُتے حملہ آور ہُندے تے قتل عام کردے اس دور وچ کئی بادشاہ بدلے تے مغل سلطنت محدود ہُندے ہُندے صرف دہلی تک محدود ہوئے کے رہ گئی۔ تے آخری تاجدار بہادر شاہ ظفر نوں انگریزاں نے معزول کر کے رنگاں بھیج دتا۔ ایہ سی دہلی دی مختصر تریخ جس وچ دبستان دہلی دا ادب پروان چڑھیا۔ ایہ اک ایسا پرآشوب دور سی جس وچ ہر طرف بدنظمی، انتشاراور پستی دا دور دورہ سی۔ ملک وچ ہر طرف بے چینی سی۔ اس حالت دی وجہ توں جس قسم دی شاعری پروان چڑھی۔ دبستان دہلی دے چند شاعر دا ذکر درج زیل اے۔
اہم شاعر
[سودھو]میر تقی میر
[سودھو]میر تقی میر 1723ء آگرہ وچ پیدا ہوئے تے 1810ء لکھنؤ وچ انتقال کيتا۔ اردو شاعری دے خدائے سخن کہلاندے نيں۔ پروفیسر مجناں گورکھپوری نے کہیا کہ :اردو شاعری وی جے اپنا خدا رکھدی تاں اوہ میر تقی میر ہُندے ۔ میرتقی میر دی شاعری دا اہم بنیادی عنصر غم سب توں نمایاں اے۔ خود میر نے اپنی شاعری دے بارے وچ کہیا اے :
مجھ کو شاعر نہ کہو میر کے صاحب میں نے
درد و غم کتنے کیے جمع تو دیوان کیا
میر دا غم آفاقی نوعیت دا اے جس وچ غم عشق توں لے کے غم دنیا دا احوال موجود اے۔ انہاں نے جو کچھ محسوس کيتا وڈی صداقت دے نال دنیا دے سامنے پیش کر دتا۔ انہاں دی شاعری اپنے تجربات تے احساست کاصحیح تے سچا اظہار اے۔ انہاں دے اشعار جو وی پڑھدا اے اس دے دل وچ اتر جاندے نيں۔
ابتدا ہی میں مر گئے سب یار
عشق کی کون انتہا لایا
میر دی شاعری ہندوستانی تے ایرانی رہتل دی آمیزش دی بہترین مثال اے۔ انہاں دے ہاں فارسی تراکیب دے نال نال ہندوستانی دا ترنم تے موسیقیت وی ملدی اے۔
اب تو جاتے ہیں مے کدے سے میر
پھر ملیں گے، اگر خدا لایا
پتا پتا بوٹا بوٹا حال ہمارا جانے ہے
جانے نہ جانے گل ہی نہ جانے باغ تو سارا جانے ہے
درد و غم
[سودھو]درد و غم میر صاحب دی شاعری دا بنیادی موضوع اے، خود کہندے نيں :
س رہانے میر کے کوئی نہ بولو
ابھی ٹُک روتے روتے سو گیا ہے
ایک اور غزل میں کہتے ہیں :
جو اس شور سے میر روتا رہے گا
تو ہمسایہ کاہے کو سوتا رہے گا
میرزا محمد رفیع سودا
[سودھو] سودا، میر دے ہمعصر سن ۔ انہاں دا شمار اردو زبان دے اہم شعراءماں ہُندا اے۔ انہاں غزل، قصیدہ، مثنوی، مخمس، ہجو، رعبایاں، قطعے، ترجیع بند، واسوخت، سلام، مرثیے غرض کہ ہر صنف سخن وچ طبع آزمائی کيتی۔ لیکن انہاں دی شہرت بحیثیت قصیدہ گو تے ہجو گو دے زیادہ اے۔ انہاں دی غزلاں دی تعداد نسبتاً کم اے لیکن غزل وچ انہاں دے مقام تے مرتبہ توں انکا ر نئيں کيتا جاسکدا۔ بقول خلیق انجم :
” سودا دے ہاں زور بیان، معنی آفرینی ،خیال بندی ،پرواز تخیل، جدت بیان، قدرتِ اظہار، نشاط انگیزی تے جو جوش و خروش ملدا اے اوہ انہاں دا حصہ اے ۔“
لیکن ایہ گل یاد رہے کہ سودا دی غزلاں وچ خلوص تے جذگل کيتی سادگی، بے ساختگی تے درد و سوز وی اے۔ جو میر دی غزل دا طرہ امتیاز اے۔
جس روز کسی اور پہ بیداد کرو گے
یہ یاد رہے ہم کو بہت یاد کرو گے
کیفیت چشم اس کی مجھے یاد ہے سودا
ساغر کو میرے ہاتھ سے لینا کہ چلا میں
سودا جو تیرا حا ل ہے اتنا تو نہیں وہ
کیا جانیے تو اسے کس حال میں دیکھا
خواجہ میر درد
[سودھو] میردرد اک مشہور خاندان دے چشم وچراغ سن تے اک صوفی باپ دے بیٹے سن ۔ انہاں نے تصوف نوں صرف روایت توں مجبور ہوئے کے نئيں اپنایا بلکہ اوہ خود اک باعمل صوفی سن ۔ انہاں دے مزاج وچ اعتدال، توازن،حلم، تحمل تے بردبادی دی صفات موجود سن۔ اس لئی جتھے جاندے عزت و احترام دی نگاہ توں دیکھے جاندے سن ۔ قناعت تے خوداری انہاں وچ کوٹ کوٹ کر بھری ہوئی سی۔ انہاں دی انہاں صفات دا عکس انہاں دی شاعری وچ وی نظر آندا اے۔ بقول عظمت اللہ :
”خواجہ میر درد اردو ادبیات وچ صوفیانہ شاعری دے باوا آدم سن “
جگ میں آکر ادھر ادھر دیکھا
تو ہی آیا نظر جدھر دیکھا
ارض و سما کہاں تیری وسعت کو پاسکے
میرا ہی دل ہے وہ کہ جہاں تو سما سکے
اس ہستی خراب سے کیا کام تھا ہمیں
اے نشہ ظہور یہ تری ترنگ تھی
ابراہیم ذوق
[سودھو]ذوق نوں بعض نقاداں نے سودا دے مشابہ قرار دتا اے اک تاں اس لئی ہجوگوئی دے باوجود دونے دا کوئی مخصوص طرز احساس نئيں تے دوسرے قصیدہ نوں وی پایہ کمال تک پہنچایا۔ انہاں دی غزل وچ جذبے کافقدان نظر آندا اے اس لئی کہ انہاں نے محض لفظاں دے ذریعے شاعری کيتی۔ انہاں نے فکر تے جذبہ دی کمی نوں محاورات دے ذریعے پوری کرنے دی کوشش کيتی۔ بعض اشعار دیکھ کے معلوم ہُندا اے کہ صرف محاورہ بندی دے لئی لکھے گئے نيں۔ انہاں دی شاعری وچ حسن و عشق دی واردات وی نيں تے تصوف تے اخلاقی پند وی لیکن ایہ سب روايتی محسوس ہُندے نيں۔
وقت پیری شباب کی باتیں
ایسی ہیں جیسے خواب کی باتیں
لائی حیا ت آئے قضا لے چلی چلے
اپنی خوشی سے آئے نہ اپنی خوشی چلے
مرزا اسد اللہ خان غالب
[سودھو]غالب دی شاعری ہر دور وچ نہ صرف زندہ رہی بلکہ جدید وی رہی۔ انہاں دے ہاں سانوں جنس دا اک صحت مندانہ رویہ ملدا اے۔ انھاں مسلسل پریشانیاں تے محرومیاں نے نہ صرف زندگی نال پیار کرنا سکھایا۔ انہاں نے غم نوں اک حقیقت دے روپ وچ قبول کيتا۔ انہاں دے نزدیک غم دے وجود نوں تسلیم کر لینے دے بعد اس دی تلخی تے چبھن وچ کافی کمی ہوئے جاندی اے۔
نغمہ ہائے غم کو بھی اے دل غنیمت جانیے
بے صدا ہو جائے گا یہ ساز ہستی ایک دن
غالب کی شاعری اس کے فلسفیانہ اور جدید ذہن کی غمازی کرتا ہے۔ جو نئی تہذیب اور پرانی تہذیب کی آویزش اور کشمکش سے وجود میں آئی ہے۔
ہم کو معلوم ہے جنت کی حقیقت لیکن
دل کے یہلانے کو غالب یہ خیال اچھا ہے
ہیں آج کیوں زلیل کہ کل تک نہ پسند
گستاخی فرشتہ ہماری جناب میں
مومن خان مومن
[سودھو]مومن تمام عمر غزل دے پابند رہے تے غزل وچ کم توں کم لفظاں وچ وڈے توں وڈے خیال ابلاغ تے شدید توں شدیدجذبہ دی عکاسی دی کوشش کيتی۔ ا سی لئی جذبہ عشق توں وابستہ تہ در تہ کیفیات دے اظہار وچ کمال پیدا کيتا۔ چنانچہ انہاں نے دہلی دی خالص اردو وچ صاف ستھری غزل تخلیق کيتی۔ لکھنوی شعراءکے برعکس انہاں نے جنس نگاری نوں فحش تے ابتذال توں بچا کر صحت مند حدو د وچ رہنے دتا۔ انہاں دی معاملہ بندی لکھنوی شعراءسے یکسر مختلف نظر آندی اے۔ انہاں دے ہاں اک جدید تصور عشق ملدا اے۔ مومن کاعاشق واضح طور اُتے ہرجائی اے۔
ہم بھی کچھ خوش نہیں وفا کر کے
تم نے اچھا کیا نباہ نہ کی
نقاداں نے انہاں دی شاعری دی اہم خصوصیت نکتہ آفرینی نوں وی قرار دتا اے۔
تانہ خلل پڑے کہیں آپ کے خواب ناز میں
ہم نہیں چاہتے کمی اپنی شب دراز میں
عمر تو ساری کٹی عشقِ بتاں میں مومن
آخری عمر میں کیا خاک مسلماں ہوں گے
سیاسی تے معاشرتی حالات دی بدولت دبستان ِ دلی وچ جس رنگ شاعری دا رواج ہويا اس دی خصوصیات درج ذیل نيں۔
خصوصیات
[سودھو]فارسی آمیز بولی
[سودھو]دبستا ن دہلی دے شاعر دے ہاں فارسیت دا بہت غلبہ سی کیونجے شعرائے دہلی فارسی دی شعری روایت توں متاثر سن تے انہاں اُتے فارسی شعراءکا گہرا اثر سی۔ ایران توں جو شعراءآندے سن انہاں وچوں اکثر ایتھے ہی رہ جاندے سن ۔ چنانچہ، خسرو، حسن، عرفی ،نظیری، طالب، صائب تے بیدل وغیرہ مختلف ادوار وچ ایتھے رہے۔ اس دے علاوہ ایتھے فارسی شعراءکی زبا ن سی۔ ہور ایتھے دے شاعر ءاردو تے فارسی زباناں وچ دسترس رکھدے سن ۔ اس دا نتیجہ ایہ ہوئے ا کہ فارسی اسالیب و موضوعات وغیر ہ دہلی دے دبستان شاعری وچ شامل ہوئے گئے۔ اس طرح بوہت سارے شاعر نے فارسی شعراءسعدی، وحافظ دا ترجمہ کيتا۔ تے خزانہ اردو نوں مالا مال کيتا۔ اس طرح دبستان دہلی دی شاعری وچ فارسیت دا غلبہ اے۔
جذبات عشق دا اظہار
[سودھو]دبستان دہلی دے شعراءکے ہاں جذبات و احساست دے اظہار اُتے زیادہ زور اے۔ دبستان دہلی دے شعراءنے عشق دے جذبے نوں اولیت دی۔ بقول ڈاکٹر نور الحسن شعرائے دہلی نوں اس گل کيتی پروا نئيں سی کہ انہاں دا اسلوب بیان تے طرز ادا خوب تر ہوئے بلکہ انہاں دی کوشش سی کہ شاعری وچ جذبات و احساس دا اظہار ہوئے جائے۔ اس لئی بعض اوقات تاں ایويں محسوس ہُندا اے کہ گویا شاعر نوں عشق توں عشق ہوئے گیا اے۔ دہلی دے کچھ شعراءعشق مجازی توں گزر کر عشق حقیقی توں سرشار ہوئے۔ انہاں لوکاں نے اللہ تعالٰیٰ توں لو لگائی تے فیضان عشق دی بدولت انہاں وچ ایسی بصیرت پیدا ہوئی کہ اوہ تمام بنی نوع انسان نال محبت کرنے لگے۔ جدوں کہ کچھ لوک عشق مجازی دی منزل اُتے رک گئے۔ چنانچہ انہاں دی شاعر ی وچ محبت دا سوز تے تڑ پ موجود اے۔ جدوں کہ کچھ لوک نفس اُتے قابو نہ پا سکے تے اوہ ابولہوسی وچ مبتلا ہوئے کے رہ گئے۔ چنانچہ دہلی وچ عشق دے ایہ تِناں مدارج موجود نيں۔ مثلاً درد جداں شاعراں نے صوفی شاعری دی تے عشق حقیقی نوں اپنی شاعر ی دا موضوع بنایا ۔
قاصد نہیں یہ کام ترا اپنی راہ لے
اس کا پیام دل کے سوا کون لا سکے
جب وہ جمال دلفروز صورت مہر نیم روز
آپ ہی ہو نظارہ سوز پردے میں منہ چھپائے کیوں
عشق مجازی
[سودھو]عشق دا دوسرا انداز جو دہلی وچ بہت مقبول ہويا اس وچ عشق حقیقی دے نال نال عشق مجازی دے جذبات وی شامل ہوئے گئے۔ ایہ رنگ میرتقی میر نے بہت خوبی توں نبھایا۔ انہاں دے جذبہ عشق وچ اوہ خلوص تے گہرائی سی جس نے انہاں دی شاعری کوحیات جاوداں عطا کيتی۔ عشق دا ایہ تیکھا انداز دبستان دہلی توں مخصوص اے۔ عشق مجازی دے چند اشعار ملاحظہ ہون۔ جنہاں وچ دہلی دے تمام شعراءنے وڈی خوبصورتی توں انہاں جذبات نوں شاعری دا روپ دتا اے۔
پاس ناموس عشق تھا ورنہ
کتنے آنسو پلک تک آئے تھے
جس روز کسی اور پہ بیداد کرو گے
یہ یاد رہے ہم کو بہت یاد کرو گے
لوگ کہتے ہیں عاشقی جس کو
میں جو دیکھا بڑی مصیبت ہے
پھر کے جو وہ شوخ نظر کر گیا
تیرے کچھ دل میں گزر کر گیا
حزن و یاس
[سودھو]دبستان دہلی دی شاعری دی اک ہور نمایاں خصوصیت رنج و الم تے حزن و یاس دا بیان اے۔ دبستان دہلی دی شاعری دا جے بحیثیت مجموعی جائزہ لیا جائے تاں احساس ہُندا اے کہ دبستان دہلی دی شاعری وچ یاس و ناامیدی دے جذبات بکثرت موجود نيں۔ شاعرخواہ کسی موضوع اُتے گل کرے رنج و الم دا ذکرضرور آجاندا اے۔ اس دا سبب ایہ اے کہ اس سارے دور وچ کِسے نوں اطمینان و سکون نصیب نہ سی۔ زندگی اک خواب پریشاں بن دے رہ گئی سی۔ ہر طرف نفسانفسی دا عالم سی۔ کسی شے نوں ثبات نہ سی۔ انہاں حالات دا شاعری اُتے وی گہرا عکس نظرآندا اے۔ خارج وچ تباہی و بربادی پھیلی ہوئی سی تے تباہی و بربادی دے تاریک سائے شاعری وچ وی راہ پاندے نيں۔ چنانچہ فنا دا احساس بہت تیز اے۔ اس دے نال اجڑے ہوئے شہر، لٹے ہوئے نگر تے ویران گزر گاہاں ساں ساں موجود نيں۔ خصوصاً میر و سودا دے دور وچ زندگی دی ناپائیداری دا احساس بہت شدت توں اظہار دی راہ پاندا اے۔ چنانچہ حزن و یاس دے چند شعر ملاحظہ ہاں:
کہا میں نے کتنا ہے گل کا ثبات
کلی نے یہ سن کر تبسم کیا
دل کی ویرانی کا کیا مذکور
یہ نگر سو مرتبہ لوٹا گیا
اس گلشن ہستی میں عجب دید ہے لیکن
جب آنکھ گل کی کھلی تو موسم تھا خزاں کا
دل گنوانا تھا اس طرح قائم
کیا کیا تو نے ہائے خانہ خراب
منحصر مرنے پہ ہو جس کی امید
ناامیدی اس کی دیکھا چاہیے
اس حزن و یاس دی فضاءکے بارے وچ نیاز فتح پوری لکھدے نيں کہ ” ظاہر اے دہلی دی شاعری یک سر جذگل کيتی بولی و گفتگو اے تے جذبات وی اوہی نيں جنہاں دا تعلق زیادہ تر حرماں و مہجوری و ناکامی توں اے ۔“
تصوف
[سودھو]واردات قلبی دے اظہار دے بعد دبستان دہلی دے شعراءکا دوسرا محبوب ترین موضوع تصوف اے۔ چونکہ ابتداءماں اردو شاعری اُتے فارسی شاعری دی شعری روایت دا بہت زیادہ غلبہ رہیا اے جس دی وجہ توں اردو شعراءنے غیر شعوری طور اُتے فارسی شاعری دے اسالیب، سانچے تے موضوعات قبول کر لئی۔ دوسری طرف اس موضوع نوں اس لئی وی مقبولیت ملی کہ کہ تصوف وچ وی قناعت، صبر و توکل تے نفی ذات دے نظریات نے زیادہ زور پھڑیا کیونجے اس زمانے دے حالات ہی ایداں دے سن جنہاں دی بناءپر لوک ترک دنیا دی طرف مائل ہوئے رہندے سن ۔ اس زمانے وچ ایہ خیال عام سی کہ تصوف برائے شعر گفتن خوب است
ان وچ کچھ تاں صوفی شعراءتھے لیکن زیادہ تر شعراءنے محض رسمی طور اُتے تصوف دے مضامین نوں نظم کيتا۔ چنانچہ ذوق تے غالب دے زمانے تک تقریباً ہر شاعر دے کلام وچ تصوف دے مضامین نظرآندے نيں۔
تصوف دی مقبولیت دا دوسرا سبب ایہ تصورات و اقدار سن جو ہندوستان دی فضاءماں رچے بسے ہوئے سن ۔ جنہاں دی بدولت انہاں نے تصوف نوں موضوع بنایا۔
مسافر اٹھ تجھے چلنا ہے جانب منزل
بجے ہیں کوچ کا ہر دم نقارہ شاہ حاتم
غافل قدم کو اپنے رکھیو سنبھال کر یاں
ہر سنگ راہ گزر کا دکاں شیشہ گرکا ہے
ہے جلوہ گاہ تیرا، کیا غیب کیا شہادت
یاں بھی شہود تیرا، واں بھی شہود تیرا
اس ہستی خراب سے کیا کام تھا ہمیں
اے نشہ ظہور یہ تیری ترنگ تھی
سرسر ی تم جہاں سے گزرے
ورنہ ہر جا جہان دیگر تھا
اس قدر سادہ و پرکار کہیں دیکھا ہے
بے خود اتنا نمودار کہیں دیکھا ہے
اسے کو ن دیکھ سکتا کہ یگانہ ہے وہ یکتا
جو دوئی کی بو بھی ہوتی تو کہیں دو چار ہوتا
راز پوشیدہ پوچھے کس سے
بے خبر ہے، جو باخبر ہے
رمزیت تے اشاریت
[سودھو]تصوف دی بدولت اردو شاعری وچ وڈی وسعت پیدا ہوئی چنانچہ بقول ڈاکٹر نور الحسن ہاشمی ،
” دہلی وچ تصوف دی تعلیم تے درویشی دی روایت نے خیالات وچ بلندی تے گہرائی پیدا دی تے اسلوب وچ متانت و سنجیدگی نوں برقرار رکھیا۔ تصوف دے روایات نے شاعری نوں اک اخلاقی لب و لہجہ دتا تے ابتذال توں دور رکھیا۔ “
مسائل تصوف نے اردو غزل نوں رمز و کنایہ دی بولی دی، پیر مغاں، گل، بلبل، چمن، شمع، پروانہ، میکدہ، ايسے طرح دی تے بہت ساریاں علامتاں تصوف دے راستے اردو شاعری وچ داخل ہوئیاں۔ تصوف نے اردو شاعری نوں فکری پہلو وی دتا تے استغنا دا درس دے کے دربارداری توں وکھ رکھیا۔
مزاجاں وچ خوداری تے بے نیازی پیدا کيتی۔ تصوف دی بدولت اردو شاعری وچ جو رمزیت تے اشاریت آئی اس توں شعراءنے بہت فائدہ اٹھایا تے چند لفظاں وچ معنی دی دنیاواں آباد کيتياں۔ ذیل دے اشعار ویکھو کہ پردےآں وچ کِنے جتھے آباد دکھادی دیندے نيں۔
ساقی ہے اک تبسم گل، فرصت بہار
ظالم بھرے ہے جام تو جلدی سے بھر کہیں
دام ہر موج میں ہے حلقہ صد کام نہنگ
دیکھیں کیا گزرے ہے قطرے کو گہر ہونے تک
وہ بادہ و شبانہ کی سرمستیاں کہاں
اٹھیے بس اب کہ لذت خواب سحر گئی
داخلیت
[سودھو]دبستان دہلی دی شاعری دا اک ہور نمایاں پہلو داخلیت اے۔ داخلیت توں مراد ایہ اے کہ شاعر باہر دی دنیا توں غرض نئيں رکھدا بلکہ اوہ اپنے دل دی واردات دا اظہار کردا اے۔ جے باہر دی دنیا دے متعلق کچھ کہندا اے تاں اُسنوں وی شدید داخلیت وچ ڈبو کر پیش کردا اے۔ ایہ داخلیت دہلی دے ہر شاعر دے ایتھے ملدی اے۔ لیکن اس توں ایہ نہ سمجھ لاں کہ شعرائے دہلی دے ہاں خارجیت بالکل نئيں اے۔ خارجیت وی اے۔ لیکن داخلیت وچ واردات قلبی یعنی عشق و محبت دے مضامین تے انہاں مصائب دا بیان شعرائے دہلی نے نہایت خوش اسلوبی توں کيتااے۔
پاس ناموس عشق تھا ورنہ
کتنے آنسو پلک تک آئے تھے
زندگی ہے یا کوئی طوفان ہے
ہم تو اس جینے کے ہاتھوں مرچلے
عشق سے طبیعت نے زیست کا مزہ پایا
درد کی دوا پائی درد لا دوا پایا
واقعیت و صداقت
[سودھو]دبستان دہلی دی اک خصوصیت واقعیت و صداقت اے۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ انہاں شعراءکے ہاں مبالغہ وغیرہ کم اے۔ انہاں شعراءنے مبالغہ توں زیادہ کم نئيں لیا اگرچہ مبالغہ دا استعمال شاعری وچ برا نئيں اے لیکن جس وی کسی چیز دا استعمال حد توں تجاوز کر جائے تاں فیر اُسنوں مناسب و موزاں نئيں سمجھیا جاندا۔ ايسے طرح حد توں زیادہ مبالغہ شاعری نوں مضحکہ خیز بنا دیندا اے۔ شعراءدہلی دے ہاں اعتدال پایا جاندا اے۔ دوسری گل ایہ کہ صداقت دے اظہار دے لئی اُتے تکلف بولی نوں وی موزاں سمجھیا جاندا اے۔
ہر گھڑی کان میں و ہ کہتا ہے
کوئی اس بات سے آگاہ نہ ہو
سخت کافر تھا جس نے پہلے میر
مذہب عشق اختیار کیا
اس سادگی پہ کون نہ مرجائے اے خدا
لڑتے ہیں اور ہاتھ میں تلوار بھی نہیں
لائی حیات آئے قضا لے چلی چلے
اپنی خوشی سے آئے نہ اپنی خوشی چلے
تم میر ے پاس ہوتے گویا
جب کوئی دوسرا نہیں ہوتا
سادگی
[سودھو]شعرائے دہلی دے ہاں بولی وچ وی سادگی، صفائی تے شستگی پائی جاندی اے۔ شعرائے دہلی نے جس طرح مضامین وچ واقعیت و صداقت نوں مدنظر رکھیا اے۔ ايسے طرح بولی وی سادہ تے عام فہم استعمال کیتی اے۔ اگرچہ انہاں شعراءنے صنعتاں دا استعمال کيتا اے لیکن اوہ صنعت برائے صنعت دے لئی نئيں اے۔ اس دی بجائے انہاں شعراءنے معنوی حسن دی طرف زیادہ توجہ دتی اے۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں دے ایتھے تشبیہ تے استعارے دا استعمال حد توں اگے نئيں بڑھدا۔
میراُن نیم باز آنکھوں میں
ساری مستی شراب کی سی ہے
بک رہا ہوں جنوں میں کیا کیا کچھ
کچھ نہ سمجھے خدا کرے کوئی
دل بھی تیرے ہی ڈھنگ سیکھا ہے
آن میں کچھ ہے آن میں کچھ
اختصار
[سودھو]شعرائے دہلی دے کلام وچ جتھے بولی وچ سلاست و روانی دا عنصر نمایاں اے اوتھے اختصار وی اے۔ اس دور وچ دوسری اصناف دے مقابلے وچ غزل سب توں زیادہ نمایاں رہی اے۔ تے غزل دی شاعری اختصار دی متقاضی ہُندی اے۔ اس وچ نظم دی طرح تفصیل نئيں ہُندی بلکہ گل اشاراں کنایاں وچ کيتی جاندی اے۔ اس لئی انہاں شعراءکے ہاں اختصار ملدا اے۔ ہور غزل دا مخصوص ایمائی رنگ وی موجود اے۔ ایتھے دے شعراءاپنے دلی جذبات و احساست نوں جو ں دا تاں وڈی فنکاری توں پردے ہی پردے وچ پیش کر دیندے نيں۔ ايسے با ت دا ذکر کردے ہوئے محمد حسن آزاد لکھدے نيں کہ : انہاں بزرگاں دے کلام وچ تکلف نئيں جو کچھ سامنے اکھاں دے دیکھدے نيں تے اس توں خیالات دل اُتے گزردے نيں اوہی بولی توں کہہ دیندے نيں۔ اس واسطے اشعار صاف تے بے تکلف نيں۔ “
ہم نشیں ذکر یار کر کچھ آج
اس حکایت سے جی بہلتا ہے
شائد اسی کا نام محبت ہے شیفتہ
اک آگ سی ہے سینے کے اندر لگی ہوئی
دل مجھے اس گلی میں لے جا کر
اور بھی خاک میں ملا لایا
بے وفائی پہ اس کی دل مت جا
ایسی باتیں ہزار ہوتی ہیں
تو کہاں جائے گی کچھ اپنا ٹھکانا کر لے
ہم تو کل خواب ِ عد م میں شب ہجراں ہوں گے
ہم بھی تسلیم کی خو ڈالیں گے
بے نیازی تیری عادت ہی سہی
مجموعی جائزہ
[سودھو]دبستان دہلی دا ذکر کردے ہوئے ڈاکٹر نور الحسن ہاشمی لکھے نيں کہ
| ” | دہلویت اک خاص افتاد ذہنی یا مزاج شعری دا ناں نئيں اے جس دا اظہار مخصوص تمدن و شہری اثرات دی وجہ توں ہويا۔ دہلی دا شاعر غم ِ روزگار دا ستایا ہويا غم عشق دا ماریا ہوااے۔ ايسے لئی اس دے کلام وچ دونے دی کسک تے کھٹک پائی جاندی اے۔ سیاسی حالات نے اسنوں قنوطی بنایا، تصوف نے اس وچ روحانیت پیدا دی تے اس دے نال نال اک اخلاقی نصب العین تے تصور عطا کيتا ۔ ايسے نے اس دی اکھاں اندر دی طرف کھولاں۔(نورالحسن ہاشمی ،دلی دا دبستان شاعری ،ص:13) | “ |