ذوالقرنین دی شخصیت بارے اختلاف
ذوالقرنین دا ناں قرآن پاک دی سورۃ الکہف وچ آیا ہے۔ کج لوکاں لئی ذوالقرنین سکندر اعظم نوں کہندے نیں، کج کہندے نیں کہ او ایران دا بادشاہ سائرس سی، صرف محمد اکبر نے اپنی کتاب وچ لکھیا اے کہ ذوالقرنین حضرت سلیمان دا دوجا ناں اے۔
ذوالقرنین کون؟[سودھو]
تریخ دیاں کتاباں دے مطالعے دے بعد لوکاں نے ذوالقرنین دی شخصیت توں متعلق مختلف اندازے لگائے نيں۔
ذوالقرنین: سکندر اعظم[سودھو]
بوہت سارے قدیم علما تے مفکر سکندر اعظم نوں ہی ذوالقرنین مندے نيں۔ مگر بوہت سارے اس دا انکار کردے نيں۔ اس دی اک وجہ تاں ایہ اے کہ سکندر اعظم نبی نئيں سی۔ دوسری وجہ ایہ کہ اوہ زمین دی مشرقین تے مغربین تک نہ پہنچ سکا۔
ذوالقرنین: سائرس اعظم[سودھو]
تاریخی بیان دے لئی صرف اِنّا ذکر کافی اے کہ خورس (کورش) اک ایرانی فرمانروا سی جس دا عروج ۵۴۹ ق۔ م۔ دے نیڑے زمانے وچ شروع ہويا۔ اس نے چند سال دے عرصے وچ میڈیا (الجبال) تے لیڈیا (ایشیائے کوچک) دی سلطنتاں نوں مسخر کرنے دے بعد ۵۳۹ ق، م، وچ بابل نوں وی فتح کر ليا جس دے بعد کوئی طاقت اس دے راستہ وچ مزاحم نئيں رہی۔ اس دی فتوحات دا سلسلہ سندھ تے صُغد (موجودہ ترکستان) توں لے کے اک طرف مصر تے لیبیا تک تے دوسری طرف تھریس تے مقدونیہ تک وسیع ہوئے گیا تے شمال وچ اس دی سلطنت قفقاز (کاکیشیا) تے خوارزم تک پھیل گئی۔ عملاً اس وقت دی پوری مہذب دنیا اس دی تابع فرمان سی۔
جدید زمانے دے کچھ مفسر تے مفکر جنہاں وچ مولانا مودودی تے غلام احمد پرویز شامل نيں ذوالقرنین نوں سائرس دا دوسرا ناں قرار دیندے نيں۔ مولانا مودودی اپنی تفسیر وچ فرماندے نيں[۱]۔ ایہ مسئلہ قدیم زمانے توں ہن تک مختلف فیہ رہیا اے کہ ایہ ’’ ذوالقرنین‘‘ جس دا ایتھے ذکر ہوئے رہیا اے، کیہڑی۔ قدیم زمانے وچ بالعموم مفسرین دا میلان سکندر دی طرف سی، لیکن قرآن وچ اس دی جو صفات تے خصوصیات بیان کيتی گئیاں نيں اوہ مشکل ہی توں سکندر اُتے چسپاں ہُندیاں نيں۔ جدید زمانے وچ تاریخی معلومات دی بنا اُتے مفسرین دا میلان زیادہ تر ایران دے فرماں روا خورس (کورش یا خسرو یا سائرس) دی طرف اے تے ایہ نسبۃً زیادہ قرین قیاس اے، مگر بہر حال حالے تک یقین دے نال کسی شخصیت نوں اس دا مصداق نئيں ٹھہرایا جا سکدا۔
قرآن مجید جس طرح اس دا ذکر کردا اے اس توں سانوں چار گلاں وضاحت دے نال معلوم ہُندیاں نيں :
- اس دا لقب ذو القرنین (لغوی معنی ’’دو سینگاں والا‘‘) گھٹ توں گھٹ یہودیاں وچ ، جنہاں دے اشارے توں کفار مکہ نے اس دے بارے وچ نبی صلی اللہ علیہ تے سلم توں سوال کيتا سی، ضرور معروف ہونا چاہیے۔ اس لئی لامحالہ سانوں ایہ معلوم کرنے دے لئی اسرائیلی لٹریچر دی طرف رجوع کرنا پئے گا کہ اوہ ’’دو سینگاں والے‘‘ دی حیثیت توں کس شخصیت یا سلطنت نوں جاندے سن ۔
- اوہ ضرور کوئی وڈا فرمانروا تے فاتح ہونا چاہیے جس دی فتوحات مشرق توں مغرب تک پہنچی ہاں تے تیسری جانب شمال یا جنوب وچ وی وسیع ہوئی ہون۔ ایسی شخصیتاں نزول قرآن توں پہلے چند ہی گزری نيں تے لامحالہ انہاں وچوں کسی وچ اس دی دوسری خصوصیات سانوں تلاش کرنی ہاں گی۔
- اس دا مصداق ضرور کوئی ایسا فرمانروا ہونا چاہیے جس نے اپنی مملکت نوں یاجوج تے ماجوج دے حملےآں توں بچانے دے لئی کسی پہاڑی درے اُتے اک مستحکم دیوار بنائی ہوئے۔ اس علامت دی تحقیق دے لئی سانوں ایہ وی معلوم کرنا ہوئے گا کہ یاجوج تے ماجوج توں مراد کیہڑی قوماں نيں تے فیر ایہ وی دیکھنا ہوئے گا کہ انہاں دے علاقے توں متصل کیہڑی ایسی دیوار کدی دنیا وچ بنائی گئی اے تے اوہ کس نے بنائی اے
- اس وچ مذکورہ بالا خصوصیات دے نال اک ایہ خصوصیت وی پائی جانی چاہیے کہ اوہ خدا پرست تے عادل فرمانروا ہو، کیونجے قرآن ایتھے سب توں ودھ کے اس دی ايسے خصوصیت نوں نمایاں کردا اے۔
انہاں وچوں پہلی علامت آسانی دے نال خورس (کورش) اُتے چسپاں دی جا سکدی اے، کیونجے بائبل دے صحیفہ دانی اک وچ دانیال نبی دا جو خواب بیان کيتا گیا اے اس وچ اوہ یونانیاں دے عروج توں پہلے میڈیا تے فارس دی متحدہ سلطنت نوں اک مینڈھے دی شکل وچ دکھدے نيں جس دے دو سنگ سن ۔ یہودیاں وچ اس ’’دو سینگاں والے‘‘ دا وڈا چرچا سی کیونجے ايسے دی ٹکر نے آخر کار بابل دی سلطنت نوں پاش پاش کيتا تے بنی اسرائیل نوں اسیری توں نجات دلائی اُتے اوہ خود بعد وچ یونان دے سکندر مقدونی دے ہتھوں تاراج ہويا(تفہیم القرآن سورہ بنی اسرائیل، حاشیہ 8
سورہ الکہف وچ تیسرا واقعہ جو بیان کيتا گیا اے اوہ ذوالقرنین دا اے۔ ایہ سوال یہودیاں دی جانب توں مشرکین مکہ دی زبانی ہويا۔
قرآن نے ذوالقرنین دی نسبت جو کچھ بیان کيتا اے اس اُتے بحیثیت مجموعی نظر پائی جائے تاں حسب ذیل امور سامنے آ جاندے نيں۔
اولاً: جس شخصیت دی نسبت پُچھیا گیا اے اوہ یہودیاں وچ ذوالقرنین دے ناں توں مشہور سی۔ یعنی ذوالقرنین دا لقب خود قرآن نے تجویز نئيں کيتا اے ، پُچھنے والےآں دا مجوزہ اے۔ کیونجے فرمایا ’’ویسئلولک عن ذوالقرنین ‘‘۔
ثانیاً : اللہ نے اپنے فضل تے کرم توں اسنوں حکمرانی عطا فرمائی سی تے ہر طرح دا ساز تے سامان جو اک حکمراں دے لئی ہوسکدا سی اس دے لئی فراہم ہوئے گیا سی۔
ثالثاً : اس دی وڈی مسانوں تن سن۔ پہلے مغربی ملکاں فتح کيتے ، فیر مشرقی فیر اک ایداں دے مقام تک فتح کردا ہويا چلا گیا جتھے پہاڑی درہ سی تے اس دی دوسری طرف توں یاجوج تے ماجوج آ کے لُٹ مار مچایا کردے سن ۔
رابعاً: اس نے اوتھے اک نہایت محکم سد تعمیر کر دتی تے یاجوج تے ماجوج دی راہ بند ہوئے گئی۔
خامساً : اوہ اک عادل حکمراں سی۔ جدوں اوہ مغرب دی طرف فتح کردا ہويا دور تک چلا گیا تاں اک قوم ملی جس نے خیال کيتا کہ دنیا دے تمام بادشاہاں دی طرح ذوالقرنین وی ظلم تے تشدد کريں گا، لیکن ذوالقرنین نے اعلان کيتا کہ بے گناہاں دے لئی کوئی اندیشہ نئيں۔ جو لوک نیک عملی دی راہ چلياں گے انہاں دے لئی ویسا ہی اجر وی ہوئے گا۔ البتہ ڈرنا انہاں نوں چاہیئے جو جرم تے بد عملی دا ارتکاب کردے نيں۔
سادساً: اوہ خدا پرست تے راست باز انسان سی۔ تے آخرت دی زندگی اُتے یقین رکھدا سی۔
سابعاً : اوہ نفس پرست بادشاہاں دی طرح طامع تے حریص نہ سی۔ جدوں اک قوم نے کہیا یاجوج تے ماجوج اسيں اُتے حملہ آور ہُندے نيں ، آپ ساڈے تے انہاں دے درمیان اک سد تعمیر کر دیؤ ، اسيں خراج دین گے۔ تاں اس نے کہیا جو کچھ خدا نے مینوں دے رکھیا اے اوہی میرے لئے بہتر اے۔ وچ تواڈے خراج دا طامع نئيں ، یعنی وچ خراج دی طمع توں ایہ کم نئيں کراں گا۔ اپنا فرض سمجھ کر انجام داں گا۔
تریخ قدیم دی جس شخصیت وچ ایہ تمام اوصاف تے اعمال پائے جاندے نيں اوہی ذوالقرنین ہوسکدا اے۔ سوال ایہ اے کہ ایہ کون شخص سی۔
سب توں پہلا حل طلب مسئلہ جو مفسرین دے سامنے آیا اوہ اس دے لقب دا سی۔ عربی وچ وی تے عبرانی وچ وی ’’قرن ‘‘ دے صاف معنی سنگ دے نيں۔ بس ’’ذوالقرنین ‘‘ دا مطلب ہويا دو سینگاں والا، لیکن چاں کہ تریخ وچ کِسے ایداں دے بادشاہ دا سراغ نئيں ملیا جس دا ایسا لقب رہیا ہوئے۔ اس لئی مجبوراً ’’قرن ‘‘ دے معنی وچ طرح طرح دے تکلفات کرنے پئے ، فیر چاں کہ فتوحات دی وسعت تے مغرب تے مشرق دی حکمرانی دے لحاظ توں سکندر مقدونی دی شخصیت سب توں زیادہ مشہور رہی اے ، اس لئی متاخرین دی نظراں ايسے دی طرف اٹھیا گئياں۔
چنانچہ امام رازی نے سکندر ہی نوں ’’ ذوالقرنین ‘‘ قرار دتا اے۔ تے اگرچہ حسب عادت اوہ تمام اعتراضات نقل کر دتے نيں جو اس تفسیر اُتے وارد ہُندے نيں ، لیکن فیر حسب عادت انہاں دے بے محل جوابات اُتے مطمئن وی ہوئے گئے نيں۔ حالانکہ کسی اعتبار توں وی قرآن دا ’’ذوالقرنین ‘‘ سکندر مقدونی نئيں ہوسکدا، نہ تاں اوہ خدا پرست سی نہ عادل، نہ مفتوح قوماں دے لئی فیاض سی تے نہ ہی اس نے کوئی سد بنائی۔
بہر حال مفسرین ذوالقرنین دی شخصیت دا سراغ نہ لگیا سکے۔
جے ذوالقرنین دے مفہوم دا کوئی سراغ ملدا سی تاں اوہ صرف اک دور دا اشارہ سی جو حضرت دانیال دی کتاب وچ ملدا اے۔ یعنی اک خواب جس دی نسبت بیان کيتا گیا اے کہ انہاں نے بابل دی اسیری دے زمانے وچ دیکھیا سی۔ (دانیال۔ ۸ ؍:، ۱؍ توں ۱۰ ؍(ایتھے مولانا نے توریت وچ دانیال دے باب نمبر ۸ ؍کو مختصر بیان کيتا اے مگر میرے پاس موجود ’توریت ‘ توں ميں باب نمبر ۸ ؍ کا۱ ؍ توں ۲۱ ؍تک دا بیان پورا لکھ رہیا ہون۔ )
دانی ایل باب ۸
’’ بیلشضر بادشاہ دی سلطنت دے تیسرے سال وچ مینوں ہاں مجھ دانی ایل ؔ نوں اک رویا نظر آئی یعنی میری پہلی رویا دے بعد تے ميں نے عالم رویا وچ دیکھیا تے جس وقت ميں نے دیکھیا ایسا معلوم ہوئے ا کہ وچ قصر سوسن وچ سی جو صوبۂ عیلام وچ اے ، فیر ميں نے عالم رویا وچ ہی دیکھیا کہ وچ دریا ئے اولائی دے کنارہ اُتے ہاں تب ميں نے اکھ اٹھا کے نظر دی تے کیہ دیکھدا ہاں کہ دریا دے پاس اک مینڈھا کھڑا اے جس دے دو سنگ نيں۔ دونے سنگ اُچے سن لیکن اک دوسرے توں وڈا سی تے وڈا دوسرے دے بعد نکلیا سی۔ ميں نے اس مینڈھے نوں دیکھیا کہ مغرب تے شمال تے جنوب دی طرف سنگ ماردا اے ، ایتھے تک کہ نہ کوئی جانور اس دے سامنے کھڑا ہوسکا نہ کوئی اس توں چھڑا سکا۔ اُتے اوہ جو کچھ چاہندا سی کردا سی، ایتھے تک کہ اوہ بہت وڈا ہوئے گیا۔ تے وچ سوچ ہی رہیا سی کہ اک بکرا مغرب دی طرف توں آ کے تمام روئے زمین ایسا پھرا کہ زمین نوں وی نہ چھوا تے اس بکرے دی دونے اکھاں دے درمیان اک عجیب سنگ سی تے اوہ اس دو سنگ والے مینڈھے دے پاس جسنوں ميں نے دریا دے کنارے کھڑا دیکھیا، آیا تے اپنے زور دے قہر توں اس اُتے حملہ آور ہويا تے وچ نے دیکھیا کہ اوہ مینڈھے دے نیڑے پہنچیا تے اس دا غضب اس اُتے بھڑکا تے اس نے مینڈھے نوں ماریا تے اس دے دونے سنگ توڑ ڈالے تے مینڈھے وچ دے مقابلے دی تاب نہ سی پس اس نے اسنوں زمین اُتے پٹک دتا تے اسنوں لتاڑا تے کوئی نہ سی کہ مینڈھے نوں اس توں چھڑا سکے تے اوہ بکرا نہایت بزرگ ہويا تے جدوں اوہ نہایت زور آور ہويا تاں اس کاسنگ ٹُٹ گیا تے دی جگہ چار عجیب سنگ آسمان دی چاراں ہواواں دی طرف نکلے تے انہاں وچوں اک توں اک چھوٹا سنگ نکلیا، جو جنوب تے مشرق تے جلالی ملک دی طرف بے انتہا ودھ گیا تے اوہ ودھ کے اجرام فلکی تک پہنچیا تے اس نے بعض اجرام فلک تے ستارےآں نوں زمین اُتے گرا دتا تے انہاں نوں لتاڑا بلکہ اس نے اجرام دے فرمانروا تک اپنے آپ نوں بلند کيتا تے اس توں دائمی قربانی نوں کھو لیا تے اس دا مقدس گرا دتا تے اجرام خطا کاری دے سبب توں دائمی قربانی سمیت اس دے حوالے کيتے گئے تے اس نے سچائی نوں زمین اُتے پٹک دتا تے اوہ کامیابی دے نال ایويں ہی کردا رہیا۔ تب ميں نے اک قدسی نوں کلام کردے ہوئے سنیا تے دوسرے قدسی نے ايسے قدسی توں جو کلام کردا سی پُچھیا کہ دائمی قربانی تے ویران کرنے والی خطا کاری دی رویا جس وچ مقدس تے اجرام پائمال ہُندے نيں کدوں تک رہے گی ؟ تے اس نے میرے توں کہیا کہ دو ہزار تن سو صبح تے شام تک اس دے بعد مقدس پاک کيتا جائے گا۔
فیر ایويں ہويا کہ جدوں ميں دانی ایل نے ایہ رویا دیکھی تے اس دی تعبیر دی فکر وچ سی تاں کيتا دیکھدا ہاں کہ میرے سامنے کوئی انسان صورت کھڑا اے تے ميں نے اولائی وچوں آدمی دی آواز سنی، جس نے بلند آواز توں کہیا کہ اے جبرائیل ! اس شخص نوں اس رویا دے معنی سمجھادے ، چنانچہ اوہ جتھے وچ کھڑا سی نزدیک آیا تے اس دے آنے توں ميں ڈر گیا تے منہ دے بل گرا، اُتے اس نے میرے توں کہیا اے آدم زاد ! سمجھ لے کہ رویا آخری زمانہ دی بابت اے۔ تے جدوں اوہ میرے توں گل کر رہیا سی وچ گہری نیند وچ منہ دے بل زمین اُتے پيا سی لیکن اس نے مینوں پھڑ کر سیدھا کھڑا کيتا تے کہیا کہ دیکھ وچ تینوں سمجھاواں گا کہ قہر دے آخر وچ کیہ ہوئے گا۔ کیونجے امر آخری مقررہ وقت دی بابت اے جو مینڈھا تاں نے دیکھیا اس دے دونے سنگ مادی تے فارس دے بادشاہ نيں۔ تے اوہ جسیم بکرا یونان دا بادشاہ اے تے اس دی اکھاں دے درمیان دا وڈا سنگ پہلا بادشاہ اے۔ ‘‘
اس بیان توں معلوم ہويا کہ مادہ (میڈیا MEDIA) تے فارس دی مملکتاں نوں دو سینگاں توں تشبیہہ دتی گئی سی تے چونکہ ایہ دونے مملکتاں مل کے اک شہنشاہی بننے والیاں سن اس لئی شہنشاہ مادہ تے فارس نوں دو سینگاں والے مینڈھے دی شکل وچ ظاہر کيتا گیا۔ فیر اس مینڈھے نوں جس نے شکست دتی اوہ یونان دے بکرے دا پہلا سنگ سی یعنی سکندر مقدونی سی جس نے فارس اُتے حملہ کيتا تے کيتانی سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا۔
اس خواب وچ بنی اسرائیل دے لئی بشارت ایہ سی کہ انہاں دی آزادی تے خوش حالی نواں دور اس دو سینگاں والی شہنشاہی دے ظہور توں وابستہ سی۔ یعنی شہنشاہ فارس بابل اُتے حملہ کر کے فتح مند ہونے والا سی تے فیر ايسے دے ذریعے بیت المقدس دی از سر نو تعمیر تے یہودی قومیت دی دوبارہ شیرازہ بندی ہونے والی سی۔ چنانچہ چند برسون دے بعد سائرس (Cyrus)کا ظہور ہويا اس نے میڈیا تے فارس دی مملکتاں ملیا کے اک عظیم الشان شہنشاہی قائم کر دتی تے فیر بابل نوں وی مسخر کر ليا۔
چونکہ اس خواب وچ میڈیا تے فارس دی مملکتاں تے دو سینگاں توں تشبیہہ دتی گئی سی، یعنی دو سینگاں والی شہنشاہی تے اوہ اسنوں اس لقب توں پکاردے ہاں ، اُتے ایہ محض اک قیاس سی، اس دی تائید وچ کوئی تاریخی شہادت موجود نہ سی۔
لیکن ہن سنہ ۱۸۳۸ء دے اک انکشاف نے جس دے نتائج بہت عرصے دے بعد منظر عام اُتے آئے ، اس قیاسنوں اک تاریخی حیثیت ثابت کر دتا تے معلوم ہوئے گیا کہ فی الحقیقت شہنشاہ سائرس دا لقب ’’ ذوالقرنین ‘‘ سی تے ایہ محض یہودیاں دا کوئی مذہبی تخیل نہ سی بلکہ خودسا ئرس دا یا باشندگان فارس دا مجوزہ تے پسندیدہ ناں سی۔
اس انکشاف نے شک تے تخمین دے تمام پردے اٹھا دتے۔ ایہ خود سائرس دی اک سنگی تمثال اے جو اصطخر (Pasargadae)کے کھنڈراں وچ دستیاب ہوئی۔ اس وچ سائرس دا جسم اس طرح دکھایا گیا اے کہ اس دے دونے طرف عقاب دی طرح اُتے نکلے ہوئے نيں تے سر اُتے مینڈھے دی طرح دو سنگ نيں۔ اُتے خط میخی وچ جو کتبہ کندہ اے اوہ اس دے لئی کافی اے کہ تمثال دی شخصیت واضح ہوئے جائے۔ اس توں معلوم ہوئے گیا کہ مادہ تے فارس دی مملکتاں تے دو سینگاں توں تشبیہہ دینے دا تخیل اک مقبول تے عام تخیل سی۔ تے یقیناًسائرس نوں ’’ ذوالقرنین ‘‘ دے لقب توں پکاریا جاندا سی۔
اس حقیقت دی وضاحت دے بعد جدوں سائرس دے انہاں حالات اُتے نظر پائی جاندی اے جو یونانی مورخاں دی زبانی اسيں تک پہنچے نيں تاں معلوم ہُندا اے کہ قرآن دے بیان کيتی ہوئے بہو تصویر اے تے دونے بیان اس درجہ باہم مطابقت رکھدے نيں کہ ممکن نئيں کسی دوسری شخصیت دا وہم تے گمان وی کيتا جا سکے۔
زمانہ حال دے محققاں تریخ نے فارس دی تریخ نوں تن عہدےآں وچ تقسیم کيتا اے۔ پہلا عہد سکندر س پہلے دا اے۔ دوسرا پارتھوی یا ملوک الطوائف کا۔ تیسرا ساسانی سلاطین کا۔ فارسی شہنشاہی دی عظمت دا اصل عہد اوہی اے جو حملہ سکندر توں پہلے گزر ا تے جس دی تریخ سائرس دے ظہور توں شروع ہُندی اے۔ لیکن بد قسمتی توں اس عہد دے حالات معلوم کرنے دے براہ راست ذرائع مفقود ہوئے گئے نيں۔ جس قدر وی حالات روشنی وچ آئے نيں ، تمام تر یونانی تحریراں توں ماخوذ نيں۔ انہاں وچ زیادہ معتمد تن مورخ نيں ، ہیرو ڈوٹس Herodotus) (Ctesies سی ٹیساز تے زینوفن (Xenophon)۔
فتح ایران دے بعد جدوں عرب مورخین نے ایران دی تریخ مرتب کرنی چاہی تاں انہاں نوں جس قدر مواد ہتھ آیا، اوہ تمام تر پارسیاں دی قومی روایات اُتے مشتمل سی۔ انہاں روایات وچ حملہ سکندر توں پہلے دا زمانہ ايسے طرح دے قومی افسانےآں دی حیثیت رکھدا اے جس طرح ہندوستان وچ پراناں دے افسانے یا مہابھارت تے رامائن دے قصے نيں۔ البتہ پچھلے دو عہدےآں دی روایتاں تاریخی بنیاداں اُتے مبنی سن ، جدوں دقیقی تے فردوسی نے شاہنامہ نظم کرنا چاہیا تاں انہاں نوں عربی وچ ایہی مواد ملیا تے ايسے نوں انہاں نے نظم دا جامہ پہنا دتا۔ پس ایہ تمام ذخیرہ پہلے از سکندر عہد دے لئی کچھ سود مند نئيں اے تے سائرس دے حالات دے لئی سانوں تمام تر یونانی مورخین دی شہادت ہی اُتے اعتماد کرنا اے۔
۵۵۹ پہلے از مسیح وچ اک غیر معمولی شخصیت غیر معمولی حالات دے اندر ابھری تے اچانک تمام دنیا دی نگاہاں اس دی طرف اٹھیا گئياں۔ ایہ پارس دے اک می ہور خاندان دا اک نوجوان گورش سی جسنوں یونانیاں نے سائرس، عبرانیاں نے خورس تے عرباں نے فوروش تے غیارشا یا کيتارشا یا دے خسرو دے ناں توں پکاریا۔ اسنوں پہلے پارس دے تمام امیراں نے اپنا فرماں روا تسلیم کر ليا۔ فیر بغیر کسی خاں ریزی دے میڈیا دی مملکت اُتے فرماں روا ہوئے گیا تے اس طرح دونے مملکتاں نے مل کے ایران دی اک عظیم الشان شہنشاہی دی صورت اختیار کر لئی۔
فیر اس دے فتوحات دا سلسلہ شروع ہويا۔ اوہ فتوحات نئيں جو ظلم تے قہر دی خاں ریزیاں دے ذریعے حاصل کيتی جاندیاں سن۔ بلکہ انسانیت تے عدالت دی فتوحات جو تمام تر اس لئی سن کہ مظلوم قوماں دی داد رسی تے پامال ملکاں دی دست گیری ہوئے۔ چنانچہ بارہ برس دی مدت وی پوری نئيں ہوئی سی کہ بحر اسود توں لے کے بکٹریا (Bactria) (باختر ) تک ایشیا ء دی تمام عظیم الشان مملکتاں اس دے اگے سر بسجود ہوئے چکیاں سن۔
دنیا دی تمام غیر معمولی شخصیتاں دی طرح سائرس دے ابتدائی حالات نے وی اک اُتے اسرار افسانے دی نوعیت اختیار کر لئی اے۔ تے سانوں اس دی جھلک شاہنامہ دے افسانےآں وچ صاف صاف نظر آ جاندی اے۔ اس دا اٹھان زندگی دے عام تے غیر معمولی حالات وچ نئيں ہويا۔ بلکہ ایداں دے عجیب حالات وچ جو ہمیشہ ہمیش نئيں آندے تے جدوں کدی پیش آندے نيں تاں ایہ قدرت دی اک غیر معمولی کرشمہ سنجی ہُندی اے۔ پہلے اس دے کہ اوہ پیدا ہوئے اس دے نانا اسٹیاگیس (Astyages)نے اس دی موت دا سامان پیدا کر دتا سی، لیکن اوہ اک حیرت انگیز طریقے اُتے بچا لیا جاندا اے تے ا س دی مڈھلا جیون جنگلاں تے پہاڑاں وچ بسر ہُندی اے۔ فیر اک وقت آندا اے کہ اس دی غیر معمولی قابلیتاں تے اعلیٰ اخلاق تے خصائل اسنوں ملک وچ نمایاں کردے نيں تے اس دی خاندانی شخصیت پہچان لی جاندی اے۔ اس اسنوں پورا موقع حاصل سی کہ اپنے دشمناں توں انتقام لے۔ لیکن اسنوں اک لمحے دے لئی اس دا خیال نئيں گزردا، حتیٰ کہ خود اسٹاگیس دی زندگی وی اس دے ہتھوں محفوظ رہندی اے۔
تخت نشینی دے بعد سب توں پہلی جنگ جو اسنوں پیش آئی اوہ لیڈیا (Lydia) دے بادشاہ کروئسس (Croesus)سے سی۔ لیکن تمام مورخین متفق نيں کہ حملہ کروئسس دی طرف دی طرف توں ہويا سی۔ تے اس نے سائرس نوں دفاع اُتے مجبور کر دتا سی۔ لیڈیا توں مقصود ایشیا کوچک دا مغربی تے شمالی حصہ اے جو یونانی تمدن دا ایشیائی مرکز بن گیا سی تے اس دی حکومت وی اپنے تمام خصائص وچ اک یونانی حکومت سی۔ جنگ وچ سائرس فتح یاب ہويا۔ لیکن رعایا دے نال کسی طرح بدسلوکی نہ کيتی گئی۔ انہاں نوں محسوس وی نئيں ہويا کہ ملک اک انقلاب جنگ کيتی حالت توں گذر رہیا اے البتہ کروئسس دی نسبت یونانی روایات ایہ اے کہ اس دے عزم تے ہمت دی آزمائش دے لئی سائرس نے حکم دتا سی : چکيا تیار کيتی جائے تے اسنوں جلا دتا جائے لیکن جدوں اس نے دیکھیا اوہ مردانہ وار چکيا اُتے بیٹھ گیا اے تاں فوراً اس دی جان بخشی کر دتی تے اس نے بقیہ زندگی عزت تے احترام دے نال بسر کيتی۔
اس جنگ دے بعد اسنوں مشرق دی طرف متوجہ ہونا پيا، کیونجے گیٹر روسیا (مکران ) تے بکٹریا (باختر) دے وحشی قبیلے نے سرکشی سی۔ ایہ اسيں سنہ ۵۴۰۔ ۵۴۵ ق م دے درمیانی مدت وچ واقع ہوئی ہوئے گی۔ تقریباً ایہی زمانہ اے جدوں باشندگان بابل نے اس توں درخواست کيتی اے کہ بیل شازار (Belshazzar) دے مظالم توں انہاں نوں نجات دلائے۔
تمام مورخین اس گل توں متفق نيں کہ اس عہد وچ بابل توں زیادہ مستحکم تے ناقابل فتح شہر کوئی نہ سی۔ اس دی چار دیواری اِنّی تہہ در تہہ تے اُچی سی کہ اسنوں مسخر کرنے دا وہم تے گمان وی نئيں کيتا جا سکدا سی۔ یا ااں ہمہ سائرس نے باشندگان بابل دی فریاد اُتے لبیک کہیا تے دو آبہ دا تمام علاقہ فتح کردا ہويا شہر دے سامنے نمودار ہوئے گیا۔ چونکہ خود باشندگان شہر بیل شازار دے مظالم توں تنگ آ گئے سن تے سائرس دے لئی چشم براہ سن ۔ اس لئی انہاں نے ہر طرح دا نال دتا۔، خود بابلی مملکت دا اک سابق گورنر گوب ریاس (Gobryas) اس دی فوج دے نال سی۔ ھیرو ڈوٹس دا بیان اے کہ اس شخص نے دریا وچ نہراں کٹ کر اس دا بہاؤ دوسری طرف ڈال دتا تے دریا دی جانب توں فوج شہر وچ داخل ہوئے گئی۔ پہلے اس دے خود سائرس شہر وچ پہنچے شہر فتح ہوئے چکيا سی۔
بابل دی فتح دے بعد سائرس دی عظمت تمام مغربی ایشیاء وچ مسلم ہوئے گئی۔ ۵۳۹ ق۔ م وچ صرف ايسے دی تنہا شخصیت عظمت تے حکمرانی دے عالم گیر تحت اُتے نمایاں نظر آندی اے۔ بارہ برس پہلے اوہ پارس دے پہاڑاں دا اک گم ناں انسان سی۔ لیکن ہن تمام مملکتاں دا تنہا فرماں روا اے جو صدیاں تک قوماں دی ابتدائی عظمتاں تے فتح مندیاں دا مرکز رہ چکيتیاں نيں۔ فتح بابل دے بعد اوہ تقریباً دس برس تک زندہ رہیا۔ تے ۵۲۹ ق۔ م وچ انتقال کر گیا۔
اب پہلے اس دے کہ قرآن دے بیان کردہ حالات اُتے نظر پائی جائے اس گل اُتے غور کر لینا چاہیدا کہ یہودیاں دے اعتقاد وچ انبیاء بنی اسرائیل دی پیشن گوئیاں اس شخصیت دے بارے وچ کیہ سن تے کس طرح اوہ حرف بحرف پوری ہوئیاں ؟
اس سلسلے وچ سب توں پہلی پیشین گوئی سیعیا ء نبی دی کتاب وچ اے جنہاں دا ظہور سائرس دی فتح بابل توں اک سو سٹھ برس پہلے ہويا سی انہاں نے پہلے بیت المقدس دی تباہی دی خبر دتی اے کہ بابل دے ہتھوں ظہور وچ آئے گی اس دے بعد اس دی دوبارہ تعمیر دی بشارت دتی اے تے اس سلسلہ وچ (خورس ) سائرس دے ظہور دا ذکر کيتا ’’ خداوند تیرا نجات دینے والا ایويں فرماندا اے کہ …یروشلم فیر آباد کيتا جائے گا۔ یہودا دے شہر بنائے جاواں گے۔ وچ اس دے ویران مکاناں نوں تعمیر کراں گا۔ وچ خورس دے حق وچ کہندا ہاں کہ اوہ میرا چرواہا اے۔ اوہ میری ساری مرضی پوری کريں گا۔ خداوند اپنے مسیح خورس دے حق وچ ایويں فرماندا اے کہ ميں نے اس دا دھنا ہتھ پھڑیا، تاکہ قوماں نوں اس دے قابو وچ کر دواں تے بادشاہاں دی کرن کھلوا داں تے دھرے دروازے اس دے لئی کھول داں ہاں وچ تیرے اگے چلاں گا وچ ٹیڑھی جگہاں نوں سیدھا کراں گا۔ وچ پیتل دے دروازےآں نوں ٹکڑے ٹکڑے کر دواں گا۔ وچ گڑے ہوئے خزانے تے چھپے ہوئے مکاناں دے گنج تینوں عطا کراں گا تے ایہ سب کچھ اس لئی کراں تاکہ تاں جان لے کہ وچ خداوند اسرائیل دا خدا ہاں جس نے اپنی برگزیدہ قوم اسرائیل دے لئی مینوں تیرا ناں صاف صاف لے کے بلايا اے۔ ‘‘ (یسیعیا ء ۱۱:۲۸۔ ۴۵ :، ۲ )
اس پیشن گوئی وچ خدا دا ایہ فرمان نقل کيتا اے کہ خورس (سائرس ) میرا چرواہا ہوئے گا تے وچ اسنوں اس لئی پکاریا اے کہ بنی اسرائیل نوں بابلیاں دے ظلم توں نجات دلائے ہور اسنوں ’خدا دا مسیح ‘ کہیا اے۔
اس طرح برمیاہ نبی نے سٹھ برس پہلے اس دی وی پیشن گوئی کر دتی سی کہ ستر برس تک یہودی بابل وچ قید رہن گے تے اس دے بعد بیت المقدس دی نويں تعمیر ہوئے گی ’’خداوند کہندا اے : جدوں بابل وچ ستر برس گذر چکے ہون گے تاں وچ تواڈی خبر لینے آواں گا۔ تب تسيں مینوں پکارو گے تے وچ جواب داں گا۔ تسيں مینوں ڈھونڈو گے تے مینوں پالو گے وچ تواڈی اسیری ختم کر دواں گا توانوں تواڈے مکاناں وچ واپس لے آواں گا۔ ‘‘ (۲۹: ۱۰ )
اس پیشن گوئی وچ خدا نے اپنی رحمت دی واپسی نوں فتح بابل دے واقع توں وابستہ کر دتا اے۔ گویا سائرس دا ظہور اس دی رحمت دا ظہور ہوئے گا جو بنی اسرائیل اُتے فیر پرت آئے گی۔
زمانہ حال دے نقاد انہاں پیشن گوئیاں دی اصلیت اُتے مطمئن نئيں نيں۔ جرمن نقاداں نے یسیعاء دی کتاب دے دو حصے کر دتے نيں۔ پہلا حصہ آیت ۵۰ اُتے ختم ہوئے جاندا اے۔ دوسرا آیت ۱ توں شروع ہُندا اے۔ پہلے دی نسبت کہیا جاندا اے کہ ایہ ايسے یسیعاء دا نوشتہ ہوئے گا جو فتح بابل توں اک سو سٹھ سال پہلے پیدا ہويا سی۔ دوسرے دی نسبت یقین کيتا جاندا اے کہ ایہ حملہ بابل ہی دے زمانے وچ لکھیا گیا اے تے اس دی بولی تے اسلوب بیان وی پہلے حصہ توں مختلف اے۔ پہلے حصہ نوں اوہ یسیعاء اول تے دوسرے نوں یسیعاء دوم دے ناں توں پکاردے نيں۔ لیکن بہر حال سانوں ایتھے ایہ نئيں دیکھنا اے کہ عہد عتیق دے نوشتاں دی تاریخی حیثیت کيتا اے سانوں صرف ایہ معلوم کرنا اے کہ یہودیاں دا عام عقیدہ اس بارے وچ کیہ اے لیکن اس وچ کوئی شک نئيں کہ یہودیاں دا عام اعتقاد برابر ایہی رہیا کہ سائرس دا ظہور نبیاں دی پیشن گوئی دے مطابق ہويا سی تے اوہ خدا دی اک پسندیدہ ہستی سی جو ايسے لئے پیدا کيتی گئی سی کہ مظلوماں دی داد رسی ہوئے تے بابلیاں دے ظلم تے شرارت توں قوماں نوں نجات ملے۔
اب غور کرو ! قرآن دی تصریحات نے جو جامہ تیا ر یا اے اوہ کس طرح ٹھیک ٹھیک صرف سائرس دے جسم اُتے راست آندا اے ؟ اساں اس مبحث دے آغاز وچ تصریحات قرآنی دا خلاصہ دے دتا اے جو ست دفعات اُتے مشتمل اے انہاں اُتے فیر اک نظر ڈال لو۔
سب توں پہلے اس گل اُتے غور کرو کہ ذوالقرنین دی نسبت سوال بالاتفاق یہودیاں دی جانب توں ہويا سی تے ایہ ظاہر اے کہ جے کسی غیر یہودی بادشاہ دی شخصیت یہودیاں وچ عزت تے احترام دی نظر توں دیکھی جا سکدی سی تاں اوہ صرف سائرس ہیکيتی سی نبیاں دی پیشن گوئیاں دا مصداق، دانیال نبی دے خواب دا ظہور، رحمت الٰہی دی واپسی دی بشارت، بنی اسرائیل دا نجات دہندہ، خدا دا فرستادہ چرواہا تے مسیح، یروشلم دی تعمیر ثانی دا وسیلہ، پس اس توں زیادہ قدرتی گل تے کیہ ہوسکدی اے کہ انہاں دی نسبت انہاں دا سوال ہو؟
سدی دی اک روایت وچ وی جو قرطبی وغیرہ نے نقل کيتی اے ! اس طرف صریح اشارہ ملدا اے۔ یعنی یہودیاں نے آنحضرت ﷺ توں کہیا : اس نبی دی نسبت سانوں خبر دیجئے جس دا ناں توریت وچ صرف اک ہی مقام اُتے آیا اے۔ آپ ؐ نے فرمایا : اوہ کون ؟ کہیا ذوالقرنین۔ چونکہ سائرس دے ذوالقرنین دا اشارہ صرف دانیال نبی دے خواب ہی وچ آیا اے اس لئی یہودیاں دا ایہ بیان ٹھیک ٹھیک اس طرف اشارہ سی۔
علاوہ برااں سائرس دے تمثال دے انکشاف نے قطعی طور اُتے ایہ گل آشکارا کر دتی اے کہ اس دے ست اُتے دو سینگاں دا تاج رکھیا گیا سی تے ایہ فارس تے مادہ دی مملکتاں دے اجتماع تے اتحاد دی علامت سی۔
اس دے بعد قرآن دی تصریحات سامنے لاؤ۔ سب توں پہلا وصف جو اس دا بیان کيتا اے ایہ اے کہ ’’ اساں اسنوں زمین وچ قدرت دتی سی تے ہر طرح دا ساز تے سامان مہیا کر دتا سی۔ ‘‘ قرآن جدوں کدی انسان دی کسی کامرانی تے خوش حالی نوں براہ راست خدا دی طرف منسوب کر کے کہندا اے جداں کہ ایتھے کہیا اے اس توں مقصود عموماً کوئی ایسی گل ہُندی اے جو عام حالات دے خلاف محض اس دے فضل تے کرم توں ظہور وچ آندی اے۔ مثلاً حضرت یوسف دی نسبت فرمایا ’’ اس طرح اساں سرزمین مصر وچ یوسف دا قدم جما دتا۔ ‘‘ کیونجے ایہ ظاہر اے کہ حضرت یوسف نوں ہر طرح دے نا موافق حالات وچ محض فضل الٰہی توں اک غیر معمولی گل حاصل ہوئے گئی سی۔ ایہ گل نہ سی کہ عام حالات دے مطابق ظہور وچ آئی ہوئے۔ بس ضروری اے کہ ذوالقرنین نوں وی حکمرانی دا قیام ایداں دے ہی حالات وچ ملیا ہوئے جو بالکل غیر معمولی قسم دے ہاں تے انہاں نوں محض ’’ توفیق الٰہی ‘‘ دی کرشمہ سازی سمجھیا جا سکے کیوں کہ اس دے ’’ تمکن فی الارض ‘‘ نوں براہ راست خدا دی طرف نسبت دتی اے۔
لیکن اس اعتبار توں سائرس دی زندگی ٹھیک ٹھیک اس آیت دی تصویر اے۔ اس دی مڈھلا جیون ایداں دے حالات وچ بسر ہوئی جنہاں نوں حیرت انگیز حوادث نے اک افسانے دی شکل دے دتی اے۔ پہلے اس دے کہ پیدا ہوئے خود اس دا نانا اس دی موت دا مند ہوئے گیا سی۔ اک وفا دار آدمی اس دی زندگی بچا توں اے تے اوہ شاہی خاندان توں بالکل وکھ ہوئے کے اک گم ناں گڈریئے دی طرح پہاڑاں وچ زندگی بسر کردا اے۔ فیر اچانک نمایاں ہُندا اے تے بغیر کسی جنگ تے مقابلے دے میڈیا دا تخت اس دے لئی خالی ہوئے جاندا اے۔ یقیناً ایہ صورت حال واقعات تے حوادث دی عام رفتار نئيں اے جو ہمیشہ پیش آندی ہوئے۔ نوادر ہستی دی اک غیر معمولی عجائب آفرینی اے تے صاف نظر آ رہیا اے کہ قدرت دا مخفی ہتھ کسی خاص مقصد توں اک خاص ہستی تیار کر رہیا اے تے زمانے دی عام رفتار تھم گئی اے تاکہ اس دی راہ صاف ہوئے جائے۔
اس دے بعد اس دی تن وڈی مہماں دا ذکر آندا اے۔ اک ’’مغرب الشمس ‘‘ دی طرف یعنی پچھم دی طرف، اک ’’مطلع الشمس ‘‘ دی طرف، یعنی پورب دی طرف۔ تیسری اک ایداں دے مقام تک جتھے کوئی وحشی قوم آباد سی تے یاجوج تے ماجوج اوتھے آ کے لُٹ مار مچایا کردے سن ۔ ہن دیکھو ! ایہ تمام تفصیلات کس طرح ٹھیک ٹھیک سائرس دی فتوحات اُتے منطبق ہُندیاں نيں ؟
ایشیائے کوچک دی بادشاہت جو میڈیا دے نا م توں مشہور ہوئی پچھلی صدی دے اندر ابھری سی۔ اس دا راجگڑھ سارڈیس (Sardis) سی۔ سائرس دی تخت نشینی توں پہلے میڈیا تے لیڈیا وچ کئی جنگاں ہوئے چکیاں سن۔ بالآخر کروئس دے باپ نے سائرس دے نانا اسٹیا گس (Astyages) دے باپ توں صلح کر لئی تے باہمی اتحاد دے استحکام دے لئی باہمی ازدواج دا رشتہ وی قائم ہوئے گیا۔
لیکن کروئس نے ایہ تمام عہد تے پیمان تے باہمی علائق بھلا دتے۔ اوہ سائرس دی ایہ کامرانی برداشت نہ کر سکیا کہ فارس تے میڈیا دی مملکتاں متحد ہوئے کے اک عظیم مملکت دی حیثیت اختیار ک ررہیاں نيں۔ اس نے پہلے بابل، مصر تے امسپارٹا دی مملکتاں نوں اس دے خلاف ابھارا تے فیر اچانک حملہ کر کے سرحدی شہر پٹیریا (Pteria) اُتے قبضہ کر ليا۔
اب سائرس مجبور ہوئے گیا کہ بلا توقف اس حملے دا مقابلہ کرے۔ اوہ میڈیا دے راجگڑھ ھسگ متانہ توں (جو ہن ہمدان دے ناں توں پکاریا جاندا اے )نکلیا تے تیزی دے نال ودھیا کہ صرف دو جنگاں دے بعد جو پٹیریا تے سارڈیس دے نیڑے واقع ہوئیاں سن ، لیڈیا دی تمام مملکت اُتے قابض ہوئے گیا۔
اب تمام ایشیائے کوچک بحر شام توں لے کے اسود تک اس دے زیر نگيں سی۔ اوہ برابر بڑھدا گیا ایتھے تک کہ مغربی ساحل تک پہنچ گیا۔ قدرتی طور اُتے اس دے قدم ایتھے پہنچ کے ايسے طرح رک گئے جس طرح بارہ سو سال بعد موسیٰ بن نصیر دے قدم افریقہ دے شمالی ساحل اُتے رک جانے والے سن ۔ اس دے فتح مند قدماں دے لئی صحراواں دی وسعتاں تے پہاڑاں دی بلندیاں روک نہ سکن۔ اس نے فارس توں لے کے لیڈیا (Lydia) تک چودہ سو میل دا فاصلہ طے کر ليا سی۔ لیکن سمندر دی موجاں اُتے چلنے دے لئی اس دے پاس کوئی سواری نہ سی۔ اس نے نظر اٹھا کے دیکھیا تاں حد نظر تک پانی ہی پانی دکھادی دیندا سی۔ تے سورج اس دی لہراں وچ ڈُب رہیا سی۔
یہ لشکر کشی جو اسنوں پیش آئی صریح مغرب دی لشکر کشی سی، کیوں کہ اوہ ایران توں مغرب دی طرف چلا تے خشکی دے مغربی کنارے تک پہنچ گیا۔ ایہ اس دے لئی ’’ مغرب الشمس ‘‘ دی آخری حد سی۔
ایشیائے کوچک دا مغربی ساحل نقشے وچ کڈھو، تسيں دیکھو گے تمام ساحل اس طرح واقع ہويا اے کہ چھوٹے چھوٹے خلیج پیدا ہوئے گئے نيں۔ تے سمرۃ (Samyrana) دے نیڑے اس طرح دے جزیرے نکل آئے نيں۔ جنہاں نے ساحل نوں اک جھیل یا حوض دی شکل دے دتی اے۔ لیڈیا دا راجگڑھ سارڈیس مغربی ساحل دے نیڑے سی تے اس دا محل موجودہ سمرنا توں بہت زیادہ فاصلہ اُتے سی۔ بس جدوں سائرس سارڈیس دی تسخیر دے بعد اگے ودھیا ہوئے گا تاں یقیناً بحر ایجین(Agean Sea)کے ايسے ساحل اُتے پہنچیا ہوئے گا جو سمرنا دے قرب تے جوار وچ واقع اے۔ ایتھے اس نے دیکھیا ہوئے گا کہ سمندر نے اک جھیل دی شکل اختیار کر لئی اے ، ساحل دی کیچڑ توں پانی گدلا ہوئے رہیا اے تے شام دے وقت ايسے وچ سورج ڈوبتا دکھادی دیندا اے ايسے صورت حال نوں قرآن نے بیان کيتا اے ’’ اسنوں ایسا دکھادی دتا کہ سورج اک گدلے حوض وچ ڈُب رہیا اے۔ ‘‘
یہ ظاہر اے کہ سورج کسی مقام وچ وی ڈوبتا نئيں لیکن اسيں سمندر دے کنارے کھڑے ہوئے کے دیکھدے نيں تاں ایسا ہی دکھادی دیندا اے کہ اک سنہری تھالی آہستہ آہستہ سمندر وچ ڈُب رہی اے۔
دوسری لشکر کشی مشرق دی طرف سی چنانچہ ھیروڈوٹس تے ٹی سیاز دونے اس دی مشرقی لشکر کشی دا ذکر کردے نيں جو لیڈیا دی فتح دے بعد تے بابل دی فتح توں پہلے پیش آئی سی تے دونے نے تصریح دی اے کہ مشرق دے بعض وحشی تے صحرا نشاں قبیلے دی سر کشی اس دا باعث ہوئی سی۔ ایہ ٹھیک ٹھیک قرآن دے اس اشارے دی تصدیق اے کہ ’’ جدوں اوہ مشرق دی طرف پہنچیا تاں اسنوں ایسی قوم ملی جو سورج دے لئی کوئی آڑ نئيں رکھدی سی، یعنی خانہ بدوش قبیلے سن ۔ ‘‘
یہ خانہ بدوش قبیلے کون سن ؟ انہاں مورخین دی صراحت دے مطابق بکٹریا (Bactria) یعنی بلخ دے علاقے دے قبیلے سن ۔ نقشے اُتے جے نظر ڈالو گے تاں صاف نظر آ جائے گا کہ بکٹریا ٹھیک ٹھیک ایران دے لئی مشرق اقصیٰ دا حکم رکھدا اے کیونجے اس دے اگے پہاڑ نيں تے انہاں نے راہ روک دتی اے اس دا وی اشارہ ملدا اے کہ گیدڑ وسیا دے وحشی قبیلےآں نے اس دی مشرقی سرحد وچ بد امنی پھیلائی سی۔ تے انہاں دی گوش مالی ک ے لئے نکلنا پيا۔ گیدڑ تے سیا توں مقصود اوہی علاقہ اے جو اج کل مکران کہلاندا اے۔ اس سلسلے وچ ہندوستان دی طرف سانوں کوئی اشارہ نئيں ملدا۔ اس لئی قیاس کہندا اے کہ مکران توں تھلے اس دے قدم نئيں اترے ہون گے تے جے اترے ہون گے تاں دریائے سندھ توں اگے نئيں ودھے ہون گے کیونجے دارا دے زمانے وچ ہی اس دی جنوب مشرقی سرحد دریائے سندھ ہی تک معلوم ہُندی اے۔
تیسری لشکر کشی اس نے ایداں دے علاقہ تک دی جتھے یاجوج تے ماجوج ک حملے ہويا کردے سن ۔ ایہ یقیناً اس دی شمالی مہم سی۔ جس وچ اوہ بحر خزر (Caspean Sea)کودہنی طرف چھوڑدا ہويا کاکیشیا (Caueasus) دے سلسلہ کوہ تک پہنچ گیا سی۔ تے اوتھے اسنوں اک درہ ملیا سی جو دو پہاڑی دیواراں دے درمیان سی۔ ايسے راہ توں یاجوج تے ماجوج آ کے اس طرف دے علاقے وچ تاخت تے تاراج کيتا کردے سن تے ایتھے اس نے سد تعمیر کيتی۔
قرآن نے اس مہم دا حال انہاں لفظاں وچ بیان کيتا اے ’’ایتھے تک کہ اوہ دو (پہاڑی) دیواراں دے درمیان پہنچ گیا۔ انہاں دے اس اطراف اسنوں اک قوم ملی جو کوئی گل وی سمجھ نئيں سکدی سی۔ ‘‘ بس صاف معلوم ہُندا اے ’’سدین ‘‘ توں مقصود کاکیشیا پہاڑی دا اوہ درہ اے کیونجے اس دے دہنی طرف بحر اسودہے جو شمال مغرب دے لئی قدرتی روک اے۔ کھبے جانب بحر اسود اے جو شمال مغرب دے لئی قدرتی روک اے۔ درمیانی علاقہ وچ اس دا سر بفلک سلسلہ کوہ اک قدرتی دیوار دا کم دے رہیا اے۔ بس جے شمالی قبیلے ک حملےآں دے لئی کوئی راہ باقی رہی سی تاں اوہ صرف اس سلسلہ کوہ دا اک عریض درہ یا وسطی وادی سی تے یقیناً اوتھے توں یاجوج تے ماجوج نوں دوسری طرف پہنچنے دا موقع ملدا سی۔ اس راہ دے بند ہوئے جانے دے بعد نہ صرف بحر خزر توں لے کے بحر اسود تک دا علاقہ محفوظ ہوئے گیا بلکہ سمندراں تے پہاڑاں دی اک ملی جلی ایسی دیوار قائم ہوئے گئی جس نے تمام مغربی ایشیا نوں اپنی پاسبانی وچ لے لیا۔ تے شمال دی طرف توں حملے دا کوئی خطرہ باقی نہ رہیا۔ ہن ایران، شام، عراق، عرب، ایشیائے کوچک، بلکہ مصر وی شمال دی طرف توں با لکل محفوظ ہوئے گیا سی۔
نقشے وچ ایہ مقام دیکھو ! تمام مغربی ایشیا تھلے اے ، اُتے شمال وچ بحر خزر اے ، اس توں کھبے جانب مشرق دی طرف بحر اسود اے۔ درمیان وچ بحر خزر دے مغربی ساحل توں بحر اسود دے مشرقی ساحل تک کاکیشیا دا سلسلہ کوہ چلا گیا اے۔ انہاں دو سمندراں تے درمیان دے سلسلہ کوہ نے مل کے سینکڑاں میلےآں تک اک قدرتی روک پیدا کر دتی اے۔ ہن اس روک وچ جے کوئی شگاف رہ گیا سی جتھے توں شمالی اقوام دے قدم اس روک نوں لانگ سکدے سن تاں اوہ صرف ایہی دو پہاڑاں دے درمیان دا درہ سی۔ ذوالقرنین نے اسنوں وی بند کر دتا۔ تے اس طرح شمال تے مغربی ایشیا دا ایہ درمیانی پھاٹک پوری طرح مقفل ہوئے گیا۔
باقی رہیا ایہ سوال کہ اوتھے جو قوم ذوالقرنین نوں ملی سی تے جو بالکل ناسمجھ سی، اوہ کیہڑی قوم سی ؟ تاں اس سلسلے وچ دو قوماں نمایاں ہُندیاں نيں تے دونے دا اس زمانے وچ اوتھے نیڑے قریب آباد ہونا تریخ دی روشنی وچ آ چکيا اے۔ پہلی قوم اوہ اے جو بحر خزر دے مشرقی ساحل اُتے آباد سی۔ اسنوں یونانی مورخاں نے ’’کاسپین ‘‘(Caspean) دے ناں توں پکاریا اے تے ايسے دے ناں توں بحر خزر دا ناں وی ’’کاسپین ‘‘ پے گیا اے۔ دوسری قوم اوہ اے جو اس مقام توں اگے ودھ کے عین کاکیشیا دے دامن وچ آباد سی۔ یونانیاں نے اسنوں ’’ گول چی ‘‘ یا ’’ گولشی ‘‘(Colchians) دے ناں توں پکاریا اے۔ تے دارا دے کتبہ اصطخر وچ اس دا ناں ’’ کوشیہ ‘‘ آیا اے۔ انہاں نوں دو قوماں وچوں کسی نے یا دونے قوماں نے ذوالقرنین توں یاجوج ماجوج دی شکایت کیتی ہوئے گی تے چونکہ ایہ غیر متمدن قوماں سن اس لئی انہاں دی نسبت فرمایا ’’ لا یکا دون یفقھون قول۔ ‘‘
اس دے بعد ذوالقرنین دا جو وصف سامنے آندا اے اوہ اس دی عدالت گستری تے خدمت انسانی دی فیاضانہ سرگرمی اے تے ایہ اوصاف سائرس دی تاریخی سیرت دی اس درجہ آشکارا حقیقتاں نيں کہ مورخ دی نگاہ کسی دوسری طرف اٹھیا نئيں سکدی۔
قرآن توں معلوم ہُندا اے کہ اسنوں مغرب وچ جو قوم ملی سی اس دی نسبت حکم الٰہی ہويا سی ’’ یعنی ایہ قوم ہن تیرے بس وچ اے ، جس طرح چاہے تاں انہاں دے نال سلوک کر سکدا اے خواہ سزا دے خواہ انہاں نوں اپنا دوست بنا لے۔ ‘‘ یقیناً ایہ لیڈیا دی یونانی قوم سی اس دے بادشاہ کروئسس نے تمام عہد تے پیمان تے باہمی رشتہ داریاں بھلیا کے بلا وجہ سائرس اُتے حملہ کر دتا سی۔ تے صرف خود ہی حملہ آور نئيں ہويا سی بلکہ وقت دی تمام طاقت تے حکومتاں نوں وی اس دے خلاف ابھار کر اپنے نال کر ليا سی۔ ہن جدوں تائید الٰہی نے اپنا کرشمہ دکھایا تے تمام لیڈیا مسخر ہوئے گیا تاں حکم الٰہی ہوئے ا ’’ ایہ لو گ بالکل تیرے رحم اُتے نيں تاں جو چاہے انہاں دے نال کر سکدا اے۔ کیوں کہ ایہ اپنے ظلم تے شرارت دی وجہ توں ہر طرح سزا دے مستحق نيں۔ ‘‘مطلب ایہ سی کہ تائید الٰہی نے تیرا نال دتا۔ دشمناں نوں مسخر کر دتا ہن اوہ بالکل تیرے اختیار وچ نيں۔ لیکن تینوں بدلہ نئيں لینا چاہیدا۔ اوہی کرنا چاہیدا جو نیکی تے فیاضی دا مقتضا اے۔ چنانچہ ذو القرنین نے ایسا ہی کيتا۔ اس نے اعلان کيتا کہ وچ پچھلے جرم دی بنا اُتے کسی نوں سزا نئيں دینا چاہندا۔ میری جانب توں عام بخشش دا اعلان اے۔ البتہ آئندہ جو کوئی برائی کريں گا بلا شبہ اسنوں سزا داں گا۔ فیر اس دنیا تے آخرت دا عذاب سخت جھیلنا اے۔ تے جو لوک میرے احکام ماناں گے تے نیک کردار ثابت ہون گے تاں انہاں دے لئی ویسا ہی بہتر اجر وی ہوئے گا تے اوہ میرے احکام وی آسان پاواں گے۔ وچ بندگان خدا اُتے سختی کرنا نئيں چاہندا۔ ایہ ہوئے بہو اس طرز عمل دی تعبیر اے جس دی سانوں یونانی تاریخاں دے صفحات وچ ملدی اے تے جسنوں زمانہ حال دے تمام محققاں تریخ نے اک مسلمہ تاریخی حقیقت تسلیم کر ليا اے۔
تمام یونانی مورخ بالاتفاق شہادت دیندے نيں کہ سائرس نے فتح دے بعد باشندگان لیڈیا دے نال جو سلوک کیہ اوہ صرف منصفانہ ہی نہ سی، اوہ اس توں وی زیادہ سی۔ اوہ فیاضانہ سی اوہ جے اپنے دشمناں دے نال سختی کردا تاں ایہ انصاف ہُندا، کیونجے زیادتی انئيں کيتی سی، لیکن اوہ صرف منصف ہونے اُتے قانع نئيں ہويا، اس نے رحم تے بخشش دا شیوہ اختیار کيتا، ھیرو ڈوٹس لکھدا اے کہ سائرس نے اپنی فوج نوں حکم دے دتا سی کہ دشمن دی فوج دے سوا تے کسی انسان اُتے ہتھیار نہ اٹھاواں تے دشمن دی فوج وچوں وی جو کوئی نیزہ جھکا دے اسنوں ہر گز قتل نہ کيتا جائے۔ کوئسس شاہ لیڈیا دی نسبت صریح حکم سی کہ کسی حال وچ وی اسنوں گزند نہ پہنچائی جائے۔ جے اوہ مقابلہ کرے جدوں وی اس اُتے تلوار نئيں اٹھانی چاہیدا۔ اس حکم دی فوج نے اس دیانت داری دے نال تعمیل دی کہ باشندےآں نوں جنگ کيتی مصیبت ذرا وی محسوس نہ ہوئی۔ ایہ گویا محض فرماں روا خاندان دا اک شخص انقلاب سی کہ کروئسس دی جگہ سائرس نے لے لئی۔ اس توں زیادہ کوئی انقلاب ملک تے قوم نوں محسوس ہی نئيں ہويا۔
یہ یاد رکھنا چاہیدا کہ سائرس دی فتح یونانی دیوتاواں دی شکست سی کیونجے اوہ اس مصیبت توں اپنے پرستار کروئسس (Croesus) نوں نہ بچا سکے۔ حالانکہ حملے توں پہلے اس نے مندراں دے ہاتف توں استصواب کر ليا سی تے ڈلفی (Delphi) دے ہاتف نے فتح تے کامرانی دی بشارت دتی سی۔ بس قدرتی طور اُتے واقعات دی ایہ رفتار یونانیاں دے لئی خوشگوار نہ ہوسکيتی۔ تے اس امر دی کوشش شروع ہوئے گئی کہ اس شکست وچ وی اخلاق تے مذہبی فتح مندی دی شان پید ا کر دتی جائے۔ چنانچہ اسيں دیکھدے نيں کہ کروئسس دا معاملہ اچانک اک پراسرار افسانے دی شکل اختیار کر لیندا اے۔ تے یونانی دیوتا اپنے سارے معجزےآں دے نال نمایاں ہوئے جاندے نيں۔ ھیروڈوٹس لیڈیا دے باشندےآں دی ایہ روایت نقل کردا اے کہ ڈلفی دے ہاتف دا جو ہن غلط نہ سی مگر کروئسس نے جنگ دے جو ش طلب وچ اس دا صحیح مطلب نئيں سمجھیا۔ ہاتف نے کہیا سی ’’ جے اس نے پارسیاں اُتے حملہ کيتا تاں اوہ اک وڈی مملکت تباہ کر دے گا۔ ‘‘یعنی خود اپنی مملکت تباہ کر دے گا۔ مگر اس نے خیال یا وڈی مملکت توں مقصود پارسیاں دی اے۔ ہور اوہ کہندا اے : پہلے سائرس نے حکم دتا سی کہ لکڑیاں دی چکيا تیا ر کيتی جائے۔ چنانچہ ایسا ہی کيتا گیا تے اگ لگیا دتی گئی۔ لیکن فیر کروئسس دی بعض گلاں سناں بے حد متاثر ہويا تے اگ بجھانے دا حکم دتا لیکن ہن اگ پوری طرح مشتعل ہوئے گئی سی۔ ممکن نہ سی کہ اسنوں فوراً بجھا دتا جائے۔ ایہ حال دیکھ کے کروئسس نے اپالو (Apollo)دیوتا نوں پکا را تے باوجود یکہ آسمان بالکل صاف سی، اچانک بارش شروع ہوئے گئی تے اس طرح اس معجزے نے بروقت ظاہر ہوئے کے اس دی جان بچا لی۔
لیکن خود ھیروڈوٹس تے زینو فن دی تصریحات توں جو حقیقت معلوم ہُندی اے اوہ صرف اِنّی اے کہ سائرس یا تاں کروئسس دے عزم تے صبر دا امتحان لینا چاہندا سی یا ایہ گل آشکارا کر دينا چاہندا سی کہ یونانیاں دے خود ساختہ دیوتا اپنے عبادت گزاراں دی کچھ مدد نئيں کر سکدے۔ تے جنہاں دیوتاواں دی فرعونہ بشارت اُتے اعتماد کر کے جنگ کيتی گئی سی۔ انہاں وچ اِنّی وی طاقت نئيں کہ اپنے پرستار نوں زندہ جلنے دے عذاب توں بچا لاں۔ یعنی مقصود ایہ سی کہ پہلے اسنوں چکيا اُتے بٹھا دتا جائے ، اگ وی لگیا دتی جائے لیکن جدوں اوہ خود تے تمام لوک دیکھ لاں کہ دیوتاواں دا کوئی معجزہ ظاہر نئيں ہويا تاں فیر اسنوں بخش دے تے عزت تے احترام دے نال اپنے ہمراہ لے جائے ، دوسری علت قوی معلوم ہُندی اے ، کیونجے خود ھیروڈوٹس دی روایت وچ اس دی جھلک موجود اے۔ تے یونانی افسانے وچ اپالو دے معجزے دی نمود وی ايسے طرف اشارہ کے رہی اے۔ صاف معلوم ہُندا اے کہ سائرس نے اپنے عمل توں جو حقیقت آشکارا کر دتی سی، یونانی افسانے نے ايسے دا توڑ کرنے دے لئی اپالو دا معجزہ گھڑ لیا۔
قرآن نے ذوالقرنین دا ایہ اعلان نقل کيتا اے کہ آئندہ جو ظلم کريں گا، سزا پائے گا جو حکم منے گا تے نیک عمل ہوئے گا، اسنوں انعام ملے گا۔ بعینہٖ زینو فن دی وی ایسی ہی روایت اے۔ قرآن وچ اے کہ ’’ جے لوکاں نے نیک عملی اختیار کيتی تاں دیکھ لاں گے میرے احکام تے قوانین وچ انہاں دے لئی سختی نہ ہوئے گی۔ ‘‘ تمام مورخ بالاتفاق شہادت دیندے نيں کہ اس دے احکام تے قوانین ایداں دے ہی سن ۔ اوہ مفتوحہ ملکاں دے باشندےآں دے لئی سردا سر شفقت تے رحمت سی۔ اس نے انہاں تمام بوجھل ٹیکساں تے خراجاں توں رعایا نوں نجات دے دتی جو اس عہد دے تمام حکمراں وصول کيتا کردے سن ۔ اس نے جس قدر احکام تے فرامین نافذ کيتے اوہ زیادہ توں زیادہ نرم تے زیادہ توں زیادہ ہلکے سن ۔
یہ تاں صرف اس دی مغربی فتح مندی دی سرگذشت سی۔ ہن دیکھنا چاہیدا کہ اس دے اعمال دی عام رفتار کِداں دی رہی تے قرآن دا بیان کردہ وصف کتھے تک اس اُتے راست آندا اے ؟
لیکن پہلے اس دے کہ اسيں یونانی مورخاں دی شہادتاں اُتے متوجہ ہاں ایہ گل سمجھ لینی چاہیدا کہ یونانی مورخ سائرس دے اسيں قوم نئيں سن ۔ اسيں وطن نئيں سن ، ہم مذہب نئيں سن ۔ اِنّا ہی نئيں بلکہ دوست وی نئيں سن ۔ سائرس نے لیڈیا نوں شکست دتی سی تے لیڈیا دی شکست یونانی قومیت، یونانی رہتل تے سب توں زیادہ یونانی مذہب دی شکست سی۔ فیر سائرس دے جانشیناں نے براہ راست یونانیاں نوں زیر کيتا سی تے ہمیشہ دے لئی دونے قوماں اک دوسرے دی حریف ہوئے گئی سن۔ ایسی حالت وچ قدرتی طور اُتے ایہ توقع نئيں کيتی جا سکدی کہ یونانی دماغ اپنے حریف دی مدحت سرائی دا شاؤ ہوئے گا۔ اُتے اسيں دیکھدے نيں کہ انہاں وچوں ہر مورخ اس دی غیر معمولی عظمتاں تے ملکوندی صفتاں دی مدحت سرائی وچ رطب اللسان اے۔ تے اس لئی تسلیم کرنا پڑدا اے کہ اس دے محاسن نے اک ایداں دے عالمگیر اعتراف تے نازکی نوعیت اختیار کر لئی سی کہ دوست تے دشمن دا کوئی امتیاز باقی نئيں رہیا سی۔ سب دے دلاں وچ انہاں دا اعتقاد پیدا ہوئے گیا سی۔ سب دی زباناں اُتے انہاں دی مدحت سرائی سی تے محاسن اوہی نيں جنہاں دی حریفاں نوں وی شہادت دینی پئی۔
زینوفن لکھدا اے ’’سائرس اک نہایت دانشمند، سنجیدہ تے نال ہی رحم دل فرماں روا سی۔ اس دی شخصیت ہر طرح دے شاہی اوصاف تے حکیمانہ فضائل دا اک اعلیٰ ترین نمونہ سی۔ ایہ گل عام طور اُتے تسلیم کر لئی گئی اے کہ اس دی شوکت تے حشمت توں کدرے زیادہ اس دی عالی حوصلگی تے سیر چشمی سی تے اس دی فیاضی تے رحمدلی اپنی کوئی دوسری مثال نئيں رکھدی۔ انسان دی خدمت تے ہمدردی اس دی شاہانہ طبیعت دا سب توں وڈا جوہر سی۔ اوہ ہمیشہ اس فکر وچ رہندا سی کہ مصیبت زدہ انساناں دی خبر گیری کرے۔ مظلوماں نوں ظلم توں نجات دلائے ، درماندہ انساناں دا ہتھ پکڑے ، غم زداں دے دکھ درد وچ شریک ہو، فیر انہاں تمام عالی صفتاں دے نال عاجزی تے انکساری اس دے حسن تے کمال دا سب توں وڈا زیور سی۔ اس نے اک ایداں دے تخت اُتے بیٹھ کر جس دے اگے تمام قوماں دے سر جھک گئے سن تے اک ایداں دے خزانے دا مالک ہوئے کے جس وچ تمام دنیا دی دولت سمٹ آئی سی، کدی گورہ نئيں کيتا کہ فخر تے غرور نوں اپنے دماغ وچ جگہ دے۔
ہیرو ڈوٹس لکھدا اے ـ: اوہ اک نہایت ہی مخیر بادشاہ سی۔ اسنوں دنیا دے تمام بادشاہاں دی طرح دولت جمع کرنے دی حرص نئيں سی۔ بلکہ جو دو سخاوت دا جوش سی اوہ کہندا سی : سب توں وڈی دولت ایہ اے کہ نوع انسانی بھلائی دا موقع ملے تے مظلوماں دی داد رسی ہوئے۔
ٹی سیاز لکھدا اے : اس دا عقیدہ ایہ سی کہ دولت بادشاہاں دے ذاتی عیش تے آرام دے لئی نئيں اے بلکہ اس لئی اے کہ رفاہ عام دے کماں وچ خرچ کيتی جائے تے ماتحتاں نوں اس توں فیض پہنچے ، چنانچہ اس دی ايسے فیض انسانی نے اس دی تمام رعایا دے دل اس دے ہتھوں وچ دے دتے سن ، اوہ اس دے لئی خوشی خوشی اپنی گردناں کٹوا دیندے سن ۔
سب توں زیادہ نمایاں گل جو انہاں تمام مورخاں دے صفحات اُتے ملدی اے ، اوہ سائرس دی شخصیت دی غیر معمولی نمود اے۔ سب کہندے نيں کہ اوہ جس عہد وچ پیدا ہويا اس دی مخلوق نئيں سی۔ اک بالاتر شخصیت سی جسنوں قدرت نے اپنا کرشمہ دکھانے دے لئی نمودار کر دتا سی۔ دنیا دے کسی حکیم نے اس دی تربیت نئيں کيتی وقت دے متمدن ملکاں وچوں کسی ملک وچ اس دی پرورش نئيں ہوئی اوہ محض قدرت دا پروردہ سی تے قدرت ہی دے ہتھوں نے اسنوں اٹھا یا سی۔ اس دی تمام مڈھلا جیون صحراواں دی گود تے پہاڑاں دی آغوش وچ بسر ہوئی۔ اوہ فارس دے مشرقی پہاڑاں دا چرواہا سی۔ اُتے ایہ کِداں دی عجیب گل اے کہ ایہی چرواہا جدوں دنیا دے سامنے آیا تاں حکمرانی دا سب توں وڈا جلوہ، دانش دا سب توں وڈا پیکر، فضیلت دا سب توں وڈا نمونہ سی۔
سکندر اعظم نوں ارسطو دی تعلیم تے تربیت نے تیار کيتا سی۔ بلا شبہ اوہ بہت وڈا فاتح نکلیا لیکن کيتا انسانیت تے اخلاق دا وی کوئی گوشہ فتح کر سکیا ؟ سائرس دے لئی سانوں کوئی ارسطو نئيں ملدا۔ اس نے انسانی حکمت دی درسگاہ دی جگہ قدرت نوں درسگاہ وچ پرورش پائی سی۔ اُتے اس نے سکندر دی طرح صرف ملکاں ہی نوں نئيں بلکہ انسانیت تے فضائل دی مملکتاں نوں وی فتح کر ليا سی۔
سکندر دی تمام فتوحات دی عمر اس توں زیادہ نہ سی جِنّی خود اس دی عمر سی۔ لیکن سائرس دی فتوحات نے جو اینٹاں چن دتیاں سن اوہ دوسو برساں تک نہی ہل سکن۔ سکندر دے دم توڑدے ہی اس دی مملکت دے ٹکڑے ٹکڑے ہوئے گئے لیکن سائرس نے جدوں دنیا چھڈی تاں اس دی مملکت روز بروز وسیع تے مستحکم ہونے والی سی۔ اس دی فتوحات وچ صرف مصر دا خانہ خالی رہ گیا سی۔ اس دے فرزند نے اسنوں وی بھر دتا۔ تے فیر چند برساں دے بعد دنیا دی اوہ عالم گیر سلطنت ظہور وچ آ گئی جو ایشیاء، افریقہ تے یورپ دے اٹھائیس ملکاں وچ پھیلدی ہوئی سی تے اس اُتے سائرس دا جانشاں دارا یوش (Darius) تن تنہا حکمراں سی۔
سکندر دی فتوحات صرف جسم دی فتوحات سن جنہاں نوں قہر تے طاقت نے سر کيتا سی۔ لیکن سائرس دی فتوحات روح تے دل دی فتوحات سن جنہاں نوں انسانیت تے فضیلت نے سر کيتا سی۔ پہلی سر اٹھاندی اے لیکن ٹک نئيں سکدی، دوسری ٹک جاندی اے تے فیر ٹلدی نئيں۔
سائرس فتح بابل دے بعد دس برس تک زندہ رہیا، ہن اس دی حکومت عرب توں لے کے بحر اسود تک تے ایشیاء کوچک توں بلخ تک پھیلی ہوئی سی تے ایشیاء دی تمام قوماں اس دے ماتحت آ چکیاں سن لیکن تریخ شاہد اے کہ اس تمام عرصے وچ بغاوت تے سرکشی دا اک حادثہ وی نئيں ہويا۔ کیونجے زینو فن دے لفظاں وچ ’’ اوہ صرف بادشاہ ہی نہ سی بلکہ انساناں دا شفیق مربی تے قوماں دا رحیم باپ وی سی۔ ‘‘ تے رعایا سخت گیر حکمراناں توں بغاوت کر سکدی اے لیکن اولاد اپنے شفیق باپ توں باغی نئيں ہوسکدی۔ موجودہ زمانے دے تمام مورخ تسلیم کردے نيں کہ ایہ اک حیرت انگیز خصوصیت سی۔ ایہ ایسی خصوصیت سی جو اگے چل کے رومن امپائر نوں وی نصیب نہ ہوئی۔
سب متفقہ شہادت دیندے نيں کہ اس عہد دے بادشاہاں دی سخت گیری، قساوت قلبی تے ہیبت انگیز طریق تعذیب دی چھوٹی توں چھوٹی مثال وی سائرس دے عہد وچ نئيں ملدی۔
یاد رہے کہ ایہ محض قدیم یونانی مورخاں دی روایات ہی نئيں نيں بلکہ موجودہ زمانے دے تمام محققاں تریخ دی تاریخی مسلمات نيں۔ بالاتفاق ایہ گل تسلیم کر لئی گئی اے کہ سائرس تریخ قدیم دی سب توں وڈی شخصیت اے جس وچ بیک وقت فتوحات دی وسعت، فرماں روائی عظمت تے اخلاق تے انسانیت دی فضیلت جمع ہوئے گئی سی تے اوہ جس عہد وچ ظاہر ہويا۔ اس عہد وچ اس دی شخصیت ہر اعتبار توں انسانیت دا اک پیام تے قوماں دی نجات سی۔
آکسفورڈ یونیورسٹی دے پروفیسر جیبی گرنڈی (G.B. Grundy) جو موجودہ زمانے وچ تریخ قدیم دے اک مستند ماہر نيں تے جنہاں دی کتاب ’’گریٹ پرشین وار ‘‘(Great Persian War ) نہایت مقبول ہوئے چکی اے ، لکھدے نيں ’’یہ حقیقت بالکل آشکارا اے کہ سائرس دی شخصیت اپنے عہد دی اک غیر معمولی شخصیت سی، اس نے اپنی تمام معاصر قوماں دے دلاں اُتے اپنا حیرت انگیز تاثر نقش کر دتا سی۔ اس دی ابتدائی نشو تے نما بالائی فارس دے غیر آباد تے دور دراز گوشےآں وچ ہوئی جس دی سر گزشت نے اک افسانے دی حیثیت اختیار کر لئی اے۔ اس دی ابتدائی تربیت دی روایتاں اس توں ڈیڑھ سو برس بعد زینو فن نے مدون کيتياں ، جو سقراط دا شاگرد سی۔ تے اسيں دیکھدے نيں کہ انہاں تمام روایتاں وچ اس دے فضائل انسانیت دا جوہر عام طور اُتے نمایاں اے۔ خواہ اسيں انہاں روایتاں نوں اہمیت داں ، خواہ نہ داں ، اُتے ایہ حقیقت ہر حال وچ غیر متزلزل رہندی اے کہ اس دی تدبیر تے سیاست دا دامن اس دی انسانیت تے فضیلت دے جوہر توں بندھا ہويا سی۔ تے جدوں ایہ خصوصیت آشوری تے بابلی شہنشاہاں دی بد عملیاں دے مقابلے وچ لیائی جاندی اے تاں اس دی شریفانہ نمود تے زیادہ درخشندہ ہوئے جاندی اے۔ ‘‘
فیر اگے چل کے لکھدے نيں :
’’یہ فی الحقیقت اک حیرت انگیز کامیابی سی، بارہ برس پہلے اوہ اک چھوٹی سی ریاست انشان (Anshan) دا اک گم ناں رئیس سی۔ تے ہن ایشیاء دی اوہ تمام مملکتاں اس دے زیر فرمان سن جتھے پچھلی قوماں دی وڈی وڈی عظمتاں ظہور وچ آ چکیاں سن۔ انہاں تمام بادشاہاں وچ جنہاں نے زمین دے مالک ہونے دے دعوے کيتے اک بادشاہت وی ایسی نہ سی جو ہن اپنی ہستی دا کوئی موثر ظہور رکھدی ہو، اکادی (Akkadian)مملکت دے نیم اصنامی سرگون (Sargon)سے لے کے بنو خد نضر (بخت نصر ) تک سب دی مملکتاں اس دے اگے سر بسجود ہوئے گئی سن۔ …وہ صرف اک وڈا فاتح ہی نئيں سی، اوہ اک وڈا حکمراں سی۔ قوماں نے ایہ نواں دور صرف قبول ہی نئيں کيتا، بلکہ اس دا استقبال کيتا، انہاں دس برساں وچ جو فتح بابل دے بعد گذرے ، اس دی تمام وسیع مملکت وچ اک بغاوت دا واقعہ وی نظر وچ آندا۔ بلاشبہ اس دی رعایا اُتے اس دی طاقت دا رعب چھایا ہويا سی لیکن اوہ کوئی وجہ نئيں رکھدی سی کہ اس دی سخت گیری توں ہراساں ہوئے۔ اس دی حکومت قتل تے سلب دی سزاواں توں بالکل ناآشنا رہی۔ ہن تازیاناں توں مجرماں نوں نئيں پیٹا جاندا سی ہن قتل عام دے احکام صادر نئيں ہُندے سن ہن قوماں تے قبیلےآں نوں جلا وطن نئيں کيتا جاندا سی، برخلاف اس دے اسيں دیکھدے نيں کہ اس نے آشوری تے بابلی بادشاہاں دے تمام مظالم دے اثرات یک قلم محو کر دتے۔ جلا وطن قوماں اپنے وطناں وچ لوٹائی گئياں ، انہاں دے معبد تے معبود انہاں نوں واپس دے دتے گئے۔ قدیم رسمون تے عبادتاں دے خلاف کوئی جبر تے تشدد باقی نئيں رہیا، ہر قوم دے نال پوری طرح داد رسی کيتی گئی، ہر مذہب دے پیروواں نوں پوری پوری مذہبی آزادی دتی گئی، دنیا دے گذشتہ عالم گیر دہشت ناکی دی جگہ اک عالم گیر رواداری تے عفو تے بخشش دا مبارک دور شروع ہوئے گیا۔
غور کرو ! قرآن نے چند لفظاں دے اندر جو اشارات دتے نيں ، اج تریخ دا داستان سرا کس طرح اس دے اک اک حرف دی شرح تے تفصیل سنیا رہیا اے۔
اب چند لمحاں دے لئی انہاں تصریحات اُتے غور کرو جو تورات دے صحائف وچ مندرج نيں ، کس طرح اوہ سائرس دی شخصیت دی سب توں وڈی خصوصیت واضح کر رہے نيں تے کس طرح قرآن دے اشارات وی ٹھیک ٹھی انہاں دی تصدیق نيں ! یسیعیا نبی دی کتاب وچ اے کہ ’’ خداوند کہندا اے ! خورس میرا چرواہا اے۔ ‘‘ تے فیر بعد وچ کہیا اے کہ ’’ اوہ میرا مسیح اے۔ ‘‘ تے برمیاہ نبی دا بیان اُتے گز چکيا اے کہ اوہ بابلیاں دے ظلم توں نجات دلائے گا۔ ہن دیکھو ! اس دی شخصیت ٹھیک ٹھیک اک موعود تے منتظر نجات دہندہ دی شخصیت سی یا نہ سی۔
جب اسيں اس عہد دی تریخ دا مطالعہ کردے نيں ار فیر سائرس دے حالات اُتے نظر ڈالدے نيں تاں اول نظر ایہ حقیقت آشکارا ہوئے جاندی اے کہ اس دا ظہور ٹھیک ٹھیک اک ایسی شخصیت دا ظہور سی جس دے لئی وقت دی تمام قوتاں چشم براہ ہون۔ قوماں دا انتظار انہاں دی زباناں اُتے نئيں ہُندا۔ انہاں دے حالات دے قدرتی تقاضے وچ ہُندا اے۔ غور کرو! اس عہد دی رفتار زمانہ دا قدرتی تقاضہ کيتا سی۔ ایہ تریخ دی صبح تمدن دی نمود سی۔ جس دی روشنی وچ اسيں انسانی حکمرانی کيتی ساری تاریکیاں پھیلی ہوئی دیکھدے نيں۔ صاف دکھادی دیندا اے کہ اس وقت تک انسانی فرمانروائی دی عظمت صرف قہر تے غضب ہی دے نقاب وچ رونما ہُندی سی۔ تے سب توں وڈا حکمراں اوہی سمجھیا جاندا سی جو سب توں زیادہ انساناں دے لئی خوف ناک ہوئے۔ آشور بنی پال (Ashurbanipal) نینویٰ دا سب توں وڈا بادشاہ سی۔ بابل دی نشاۃ الثانیہ وچ بنو خد نصر سب توں وڈا فاتح سی۔ اس لئی قوماں دی ہلاکت تے مملکتاں دی ویرانی وچ سب توں زیادہ قہر مان سی مصریاں ، اکادیاں ، ایلامیاں ، آشوریاں تے بابلیاں سب وچ انسانی حکومت تے عظمت دے مظاہر خوف ناکی تے دہشت انگیزی دے مظاہر سن تے انہاں دی شخصیتاں نے دیوتائی الوہیت دی تقدیس توں مل کے انساناں دے قتل تے تعذیب دی ہولناک استحقاق حاصل کر ليا سی۔ سائرس دے ظہور توں پنجاہ برس پہلے بنو خد نصر دی شہنشاہی دا ظہور ہويا تے سانوں معلوم اے کہ اس نے بیت المقدس اُتے پیہم تن حملے کے دے نہ صرف دنیا دا سب توں وڈا زرخیز علاقہ تاراج تے ویران کر دتا، بلکہ فلسطین دی پوری آبادی نوں اس طرح کڈ کے بابل لے گیا کہ جو زلفاں (Josephus)کے لفظاں وچ ’’ کوئی سخت توں سخت بے رحم قصائی وی اس وحشت تے خونخواری دے نال بھیڑاں نوں مذبح وچ نئيں لے جاندا۔ فیر کیہ انہاں حالات دا قدرتی تقاضا ایہ نہ سی کہ دنیا اک نويں شخصیت دے لئی چشم براہ ہوئے ؟ قوماں اک نجات دہندہ دی راہ تک رہی ہاں ؟ اک ایداں دے نجات دہندہ دی جو انساناں دے گلے دے لئی خدا دا بھیجیا ہويا ’’ چرواہا ‘‘ ہوئے۔ جو انہاں دی بیڑیاں کٹے تے انہاں دے سراں دا بجھ ہلکا کر دے جو دنیا نوں اس ربانی صداقت دا سبق دے دے کہ انسانی حکم رانی نوع انسانی دی خدمت دے لئی ہونی چاہیدا۔ دہشت انگیزی تے خوف ناکی دے لئی نئيں۔
دنیا بادشاہاں دے ہتھوں توں تنگ آ چکی سی۔ ہن اوہ اک ’’ چرواہے ‘‘ دے لئی مضطرب سی تے یسیعاء نبی دے لفظاں وچ ’’ خدا دا اوہ فرستادہ چرواہا ‘‘ نمودار ہوئے گیا۔
چنانچہ اسيں دیکھدے نيں کہ قوماں نے اسنوں قبول ہی نئيں کيتا بلکہ ا س دے استقبال دے لئی بے اختیار لیکن کیونجے اوہ وقت دی جستجو دا قدرتی سراغ تے زمانے دی طلب دا قدرتی جواب سی۔ تے جے رات دی تاریکی دے بعد صبح دی روشنی دا خیر مقدم کيتا جاندا اے تاں ممکن نہ سی کہ انسانی شقاوت دی اس طولانی تاریکی دے بعد صبح سعادت دی اس جتھے تابی دا استقبال نہ کيتا جاندا !
غور کرو ! سیعیاء نبی دا ایہ جملہ صورت حال دی کِداں دی ہوئے بہو تصویر اے کہ ’’ اوہ میرا چرواہا ہوئے گا۔ اوہ میری ساری مرضی پوری کريں گا۔ وچ اس دا دہنا ہتھ پھڑ دے قوماں نوں اس دے قابو وچ دے داں گا تے بادشاہاں دی کرن اس دے اگے کھلوا ڈالاں گا۔ وچ اس دے اگے چلاں گا، وچ ٹیڑھے راستے اس دے لئی سِدھے کر دواں گا۔ ‘‘ سارے مورخ گواہی دے رہے نيں کہ اوہ اک چرواہے دی طرح آیا تے اس نے بندگان خدا دی رکھوالی کيتی۔ سب کہہ رہے نيں کہ اس نے جس ملک دا رخ کيتا اس دی شقاوت ختم ہوئے گئی۔ اوہ جس قوم دی طرف ودھیا اس دی بیڑیاں کٹ گئياں۔ اس دے جس گروہ دے سر اُتے ہتھ رکھیا اس دے سارے بجھ ہلکے ہوئے گئے۔ اوہ صرف بنی اسرائیل ہی دا نئيں بلکہ تمام قوم دا نجات دہندہ سی۔
یاد رہے کہ سیعیا ء نبی دی ايسے پیشن گوئی وچ اسنوں ’’ خدا دا مسیح ‘‘ وی کہیا اے۔ تے تورات دی اصطلاح ’’مسیح ‘‘وہ ہُندا اے جسنوں خدا اپنی برکتاں دے ظہور دے لئی برگزیدہ کر لے تے قوماں دی نجات دے لئی اس دا ظہور ہوئے۔ چنانچہ حضرت داؤد دی نسبت وی آیا اے کہ ’’ مسیح ‘‘ سن ۔ سائرس دی نسبت وی ایہی کہیا اے تے ايسے طرح بنی اسرائیل دی نجات دے لئی اک آخری ’’ مسیح ‘‘ دی وی پیشن گوئیاں موجود نيں۔
سائرس نوں ’’ مسیح ‘‘ کہنا اس وچ شک نئيں کہ اس دے تقدیس تے الٰہی برگزیدگی دی سب توں زیادہ واضح تے قطعی اسرائیلی شہادت اے۔
اس سلسلے وچ آخری وصف جو ذوالقرنین دا سامنے آندا اے اوہ اس دا ایمان باللہ اے۔ قرآن دی آیتاں اس بارے وچ ظاہر تے قطعی نيں کہ اوہ اک خدا پرست انسان سی۔ آخرت اُتے یقین رکھدا سی۔ احکام الٰہی دے مطابق عمل کردا سی تے اپنی تمام کامرانیاں نوں اللہ دا فضل تے کرم سمجھدا سی۔ سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ کیہ سائرس دا وی ایسا ہی اعتقاد تے عمل سی ؟ لیکن تمام پچھلی تفصیلات پڑھنے دے بعد کون کہہ سکدا اے کہ نئيں سی ؟
یہودیاں دے صحائف دی واضح شہادت موجود اے کہ اوہ خدا دا اپنا فرستادہ تے ’’ مسیح ‘‘ سی تے اوہ نبیاں دا موعود تے منتظر سی۔ ظاہر اے کہ ایسی ہستی خدا دی نافرمان ہستی نئيں ہوسکدی جس دا ’’ دہنا ہتھ خدا نے پھڑیا ہوئے۔ ‘‘ تے جس دی ’’ ٹیڑھی راہاں اوہ درست کردا جائے ‘‘۔ یقیناً اوہ خدا دا ناپسندیدہ بندہ نئيں ہوسکدا۔
اج کل دے اصحاب نقد تے نظر سیعیا ء نبی دی اس پیشن گوئی نوں مشتبہ سمجھدے نيں کیونجے ایہ سائرس توں ڈیڑھ سو برس پہلے کيتی گئی سی۔ لیکن جے اس توں قطع نظر کر لئی جائے ، جدوں وی صورت حال اُتے کوئی اثر نئيں پڑدا، کیونجے خود سائرس دے عہد وچ جو اسرائیلی نبی موجود سن انہاں دی شہادتاں موجود نيں تے اوہ صاف کہہ رہے نيں کہ یہودیاں دا عام اعتقاد ایہی سی تے ايسے حیثیت توں اس دا استقبال کيتا سی۔ حزقیل تے دانیال سائرس دے معاصر سن ۔ تے دانیال دی نسبت یہودیاں دا اعتقاد اے کہ دارا دے عہد تک زندہ رہے۔ انہاں دونے دی تصریحات سائرس دی نسبت موجود نيں۔ فیر دارا دے زمانے وچ حجی تے زکریا ہ دے صحیفے مرتب ہوئے تے زرکسیز (Xerxes)( ارد شیریا ارتخششت ) دے عہد وچ عزرا تے تحمیاہ دا ظہور ہويا۔ انہاں سب دی شہادتاں وی موجود نيں تے انہاں سب توں قطعی طور اُتے ایہ گل واضح ہُندی اے کہ سائرس نوں بنی اسرائیل نے اک موعود ہستی تے برگزیدہ انسان تسلیم کر ليا سی۔
جے یہودیاں دا عام اعتقاد ایہ سی تاں کيتا اک لمحے دے لئی وی ایہ گل تسلیم دی جا سکدی اے کہ اوہ اک بت پرست انسان دی نسبت ایسا اعتقاد رکھنے دی جرات کرے ! تسلیم کر ليا جائے کہ ایہ تمام پیشن گوئیاں سائرس دے ظہور دے بعد بنائی گئياں ، لیکن ایہ ظاہر اے کہ یہودیاں ہی نے بناواں تے یہودیاں ی وچ پھیلاں۔ حتیٰ کہ انہاں دی مقدس کتاب وچ داخل ہوئے گئياں۔ فیر کيتا ممکن سی کہ اک بت پرست نوں اسرائیلی وحی دا ممدوح تے اسرائیلی نبیاں دا موعود بنا دتا جاندا ؟
یہ حقیقت وی فراموش نئيں کرنی چاہیدا کہ اجنبیاں تے غیر اسرائیلیاں دے خلاف یہودیاں دا تعصب بہت ہی سخت سی۔ انہاں دے نسلی غرور اُتے اس توں زیادہ تے کوئی گل شاق نئيں لنگھدی سی کہ کسی غیر اسرائیلی انسان دی بزرگی دا اعتراف کرن۔ ظہور اسلام دے وقت وی ایہی عصبیت انہاں نوں اعتراف حق توں رکدی سی۔ اُتے اوہ سائرس دی فضیلت دے اگے جھک گئے جو انہاں دے لئی ہر اعتبار توں اجنبی سی۔ تے نہ صرف اس دی بزرگی ہی دا اعتراف کيتا، بلکہ نبیاں دا موعود تے خدا دا برگزیدہ تسلیم کر ليا۔ ایہ صورت حال اس گل دا قطعی ثبوت اے کہ سائرس دی شخصیت انہاں دے لئی وڈی ہی محبوب شخصیت سی تے اس دی فضیلتاں ایسی قطعی تے آشکارا سن کہ انہاں دے اعتراف وچ نسلی عصبیت دا جذبہ وی حائل نہ ہوسکا۔ ظاہر اے کہ اک بت پرست انسان دے لئی جو اجنبی وی ہو، یہودیاں وچ ایسی محبوبیت نئيں پیدا ہوسکدی سی۔ جے اک بت پرست بادشاہ نے انہاں نوں نجات دلائی سی تاں اوہ اس دی شاہانہ عظمتاں دی مداحی کردے ، مگر خدا کامسیح تے برگزیدہ کدی نہ سمجھدے۔ ضروری اے کہ اس دی فضیلتاں مذہبی ہون۔ ضروری اے کہ مذہبی حیثیت توں وی عقائد دا توافق موجود اے۔ ایہ یہودیاں دی پوری تریخ وچ غیر اسرائیلی فضیلت دے اعتراف دا تنہا واقعہ اے تے ممکن نئيں کہ اک ایداں دے انسان ک ے لئے ہوئے جسنوں اوہ مذہبی حیثیت توں محترم نہ سمجھدے ہون۔
لیکن ہن سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ سائرس دے دینی عقائد دے بارے وچ ساڈی معلومات کیہ اے ؟
تاریخی حیثیت توں ایہ قطعی اے کہ سائرس زرتشت دا پیرو سی۔ جسنوں یونانیاں نے زارا دسترو دے ناں توں پکاریا اے۔ اِنّا ہی نئيں بلکہ غالباً ايسے دی شخصیت اے جو اس نويں دعوت دے تبلیغ تے عروج دا ذریعہ ہوئی۔ اس نے فارس تے میڈیا وچ نويں شہنشاہی دی بنیاد ہی نئيں رکھی سی بلکہ قدیم مجوسی دین دی جگہ نويں زرتشتی دین دی وی تخم ریزی دی سی۔ اوہ ایران وچ نويں شہنشاہی تے نويں دین دونے دا بانی سی۔
زرتشت دا سال وفات تقریباً ۵۵۰ ق۔ م توں لے کے ۵۸۳ ق۔ م تک ہونا چاہیدا تے سائرس دی تخت نشینی بالاتفاق ۵۵۰ ق۔ م وچ ہوئی۔ یعنی زرتشت دی وفات دے تیس سال بعد یا عین ايسے سال۔
لیکن جے سائرس زرتشت دا معاصر سی تاں کیہ کوئی براہ راست تاریخی شہادت موجود اے جس توں اس دا دین زرتشتی قبول کرنا ثابت ہو؟ نئيں اے۔ لیکن جے اوہ تمام قرائن جمع کيتے جاواں جو خود تریخ دی روشنی نے مہیا کر دتے نيں تاں یقیناً اک با لواسطہ شہادت نمایاں ہوئے جاندی اے تے اس وچ کچھ شبہ باقی نئيں رہندا کہ سائرس نہ صرف دین زرتشتی اُتے عامل سی بلکہ اس دا پہلا حکمراں داعی سی تے اس نے ایہ ورثہ اپنے جانشیناں دے لئی چھڈیا جو دو سو برس تک بلا استثنا ء دین زرتشتی اُتے عمل پیرا رہے۔
اس سلسلے وچ سب توں زیادہ روشنی جنہاں واقعات توں پڑدی اے ، اوہ دو نيں تے دونے دی تاریخی نوعیت مسلم اے : پہلا واقعہ ’’ گوماتہ ‘‘ (Gaumata) دی بغاوت کاہے جو سائرس دی وفات دے اٹھ برس بعد ظہور وچ آئی۔ دوسرے دارا دے کنبے نيں جنہاں توں اس دے دینی عقائد دی نوعیت آشکارا ہوئے گئی اے۔
سائرس دا بالاتفاق ۵۲۹ ق۔ م وچ انتقال ہويا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا کم بی سیز (Cambiyses) ( کمبوجیہ یا کیقباد )تخت نشین ہويا۔ اس نے ۵۲۵ ق۔ م وچ مصر فتح کيتا لیکن حالے مصر ہی وچ سی کہ معلوم ہويا کہ ایران وچ بغاوت ہوئے گئی اے تے اک شخص ’’ گوماتہ‘‘ نامی اپنے آپ نوں سائرس دا دوسرا بیٹا سمر ڈیز (Smerdis)(فارسی : بردیہ ) مشہور کر دتا اے جو بہت پہلے مر چکيا سی یا مار ڈالیا گیا سی۔ ایہ خبر سن کر اوہ مصر توں لُٹیا، لیکن حالے شام وچ سی کہ ۵۲۲ ق۔ م وچ اچانک انتقال کر گیا۔ ہن چونکہ سائرس دی براہ راست نسل توں کوئی شہزادہ موجود نئيں سی اس لئی اس عم زاد بھائی دارا بن گشتاسپ تخت نشین ہوئے گیا۔ دارا نے بغاوت فرو کی، گوماتہ نوں قتل کيتا تے نويں مملکت نوں اس دے عروج تے کال تک پہنچیا دتا۔ دارا دی تخت نشینی بالاتفاق ۵۲۱ ق۔ م وچ ہوئی اے۔ بس اس دا عہد سائرس دے انتقال توں اٹھ برس بعد شروع ہوئے گیا سی۔
اب غور کرو ! انہاں واقعات دا لازمی نتیجہ کيتا نکلدا اے ؟ سائرس دے بعد کم بی سیز تے دارا نے کئی نويں دعوت قبول نئيں کيتی سی تے دارا دین زرتشتی اُتے عمل پیرا سی تاں کيتا اس توں ثابت نئيں ہوئے رہیا اے کہ دارا تے کم بی سیز توں پہلے زرتشتی دین خاندان وچ آ چکيا اے۔ جے سائرس دی وفات دے چند سال بعد قدیم مذہب دے پیرو اس لئی بغاوت کردے نيں کہ کیوں اک نواں مذہب قبول کر ليا اے تاں کیہ ایہ اس گل دا ثبوت نئيں اے کہ سائرس نواں مذہب قبول کر چکيا سی تے تبدیلیِ مذہب دا معاملہ نواں نیا پیش آیا سی۔ فیر جے زرتشت سائرس دا معاصر سی تاں کیہ ایہ اس گل دا ہور ثبوت نئيں اے کہ سب توں پہلے سائرس ہی نے ایہ دعوت قبول کيتی سی تے اوہ فارس تے میڈیا دا نواں شہنشاہ وی سی تے نويں دعوت دا پہلا حکمراں بھی؟
اِنّا ہی نئيں جے اسيں غور کردے نيں تاں اس زنجیر دی کڑیاں تے اگے تک ودھدی جاندیاں نيں۔ البتہ اسيں اسنوں اک قیاس توں زیادہ کہنے دی جرات نئيں کرن گے۔ جے سائرس زرتشت دا معاصر سی تے سائرس دا ابتدائی زمانہ خاندان توں وکھ تے گم نامی وچ بسر ہويا تاں کيتا ايسے زمانے وچ دونے شخصیتاں اک دوسرے دے نیڑے نئيں پہنچ جاندیاں ؟تے کیہ ایسا نئيں سمجھیا جا سکدا کہ ايسے زمانہ وچ سائرس زرتشت دی تعلیم تے صحبت توں بہرہ مند ہوئے ا ؟ سائرس دی مڈھلا جیون دی سر گذشت تریخ دی اک گم شدہ داستان اے۔ فیر کيتا اس داستان دا سراغ سانوں انہاں دونے شخصیتاں دی معاصرت دے واقعے وچ نئيں مل جاندا؟
مورخ زینو فن نے سائرس دی مڈھلا جیون دا افسانہ سنایا اے۔ اس افسانے وچ اک اُتے اسرار شخص دی پرچھاواں صاف نظر آ رہی اے جو دہشت تے حیل دے اس پروردۂ قدرت نوں آنے والے کارنامےآں دے لئی تیار کر رہیا سی۔ کيتا اس پرچھاواں وچ اسيں خود زرتشت دی مقدس شخصیت دی نمو نئيں دیکھ رہے ؟ جے زرتشت دا ظہور شمال مغربی ایران وچ ہويا سی تے جے سائرس دی ابتدائی گم نامی دا زمانہ وی شمالی کوہستان وچ بسر ہويا تاں کیوں ایہ دونے کڑیاں باہم مل کے اک گم شدہ داستان دا سراغ نہ بن جاواں ؟
سائرس دی شخصیت وقت دے تمام ذہنی تے اخلاقی رجحانات ک ے برخلاف اک انقلاب انگیز شخصیت سی۔ ایسی شخصیت دی انقلاب انگیز داعی دی دعوت ہی توں پیدا ہوسکدی اے تے صاف نظر آ رہیا اے کہ اوہ داعی شخصیت زرتشت ہی دی سی۔
بہر حال سائرس نے اپنی ابتدائی گم نامی دے عہد وچ نويں دعوت قبول کيتی ہو، یا تخت نشینی دے بعد، لیکن ایہ قطعی اے کہ اوہ دین زرتشتی اُتے عامل سی۔
لیکن جے ذوالقرنین دین زرتشتی اُتے عامل سی تے قرآن ذوالقرنین دے ’’ ایمان باللہ ‘‘اور ایمان بالآخرت دا اثبات کردا اے۔ اِنّا ہی نئيں بلکہ اسنوں ’’ ملیھم من اللہ ‘‘ قرار دیندا اے۔ تاں کيتا اس توں ایہ لازم نئيں آندا کہ زرتشت دی تعلیم دین حق دی تعلیم سی ؟ یقیناً لازم آندا اے۔ لیکن کوئی وجہ نئيں کہ اس لزوم توں بچنے دی اسيں کوشش کرن ، کیونجے ایہ حقیقت ہن پوری طرح روشنی وچ آ چکی اے کہ زرتشت دی تعلیم سرتاسر خدا پرستی تے نیک عملی دی تعلیم سی تے آتش پرستی تے ثنویت دا اعتقاد اس دا پیدا کیہ ہویا اعتقاد نئيں اے۔ بلکہ قدیم میدوی مجوسیت دا رد عمل اے۔
جس طرح روم دی مسیحت قدیم رومی بت پرستی دے رد عمل توں محفوظ نئيں رہ سکی ايسے طرح زرتشت دی خالص خدا پرستانہ تعلیم وی قدیم مجوسیت دے رد عمل توں بچ نہ سکيتی۔ خصوصاً ساسانی عہد وچ جدوں اوہ از سر نو مدون ہوئی تاں اصل بالکل مختلف چیز بن چکی سی۔
موجودہ عہد دے تمام محققاں تریخ متفق نيں کہ زرتشت دی تعلیم نے انسان دے اخلاق تے فکری ارتقاء وچ نہایت موثر حصہ لیا اے۔ اس نے پنج سو برس ق م ایرانیاں نوں اخلاقی پاکیزگی دی اک ایسی سطح اُتے پہنچیا دتا سی جتھے توں انہاں دے معاصر یونانیاں تے رومیاں دی زندگی بہت ہی پست دکھادی دیندی اے۔ اک ایسا مذہب جس دی تعلیم دا رخ سر توں سر انفرادی زندگی دی پاکیزگی دی طرف سی تے جو اپنے پیروواں دی اخلاقی روش دے لئی نہایت بلند مطالبے رکھدا سی، ضروری سی کہ اعمال تے خصائل دے بہتر سانچے ڈھال دے تے تریخ شہادت دے رہی اے کہ اس نے ڈھال دتے سن ۔ ایہ شہادت کن لوکاں دی قلم توں نکلی اے ؟ انہاں لوکاں دے قلم توں جو کسی طرح وی ایرانیاں دے دوست نئيں سمجھے جا سکدے ، پنجويں تے چوتھی صدی ق م دا تمام زمانہ ایرانیاں تے یونانیاں دی مسلسل آویزش دا زمانہ رہیا اے تے ھیروڈوٹس تے زینو فن نے جدوں تاریخاں لکھایاں نيں تاں یونانیاں دے حریفانہ جذبات پوری طرح ابھرے ہوئے سن اُتے اسيں دیکھدے نيں کہ اوہ ایرانیاں دے اخلاقی فضیلت توں انکار نئيں کر سکدے۔ انہاں نوں مننا پڑدا اے کہ انہاں وچ بعض ایسی عظیم فضیلتاں نيں جو یونانیاں وچ نئيں پائی جاندیاں۔ اسيں ایتھے اُتے فیسر گرنڈی دے لفظاں فیر مستعار لاں گے ’’ایرانی سچائی تے دیانت دی ایسی فضیلتاں رکھدے سن جو اس عہد دی قوماں وچ عام طور اُتے دکھادی نئيں دیتاں۔ ‘‘
ان دی راست بازی، رحم دلی، شجاعت تے بلند نظری دا سب اعتراف کردے نيں تے یقیناً ایہ زر تشت دی تعلیم دے لازمی نتائج سن ۔
دارا اول دا زمانہ اس مذہب دی بلند آہنگی دا شاندار زمانہ اے۔ اس دے کتبےآں وچ سانوں زرتشتی تعلیم دی صسجے صاف سنائی دے رہیاں نيں تے انہاں توں اسيں حقیقت حال معلوم کر سکدے نيں۔ بہستون (Bahistun)کا کتبہ ڈھائی ہزار سال پیشتر دی ایہ منادی اج تک بلند کر رہیا اے :’’خدائے برتر ! آھورمزدہ اے ، ايسے نے زمین پیدا کی، ايسے نے آسمان بنایا، ايسے نے انسان دی سعادت بنائی تے اوہی اے جس نے دارا نوں بہتاں دا تنہا حکمراں تے آئین ساز بنایا۔ ‘‘
دارا اعلان کردا اے کہ اھورمزدہ نے اپنے فضل توں مینوں بادشاہت دتی تے ايسے دے فضل توں ميں نے زمین وچ امن تے امان قائم کيتا، وچ اھورمژدہ توں دعا کردا ہاں مینوں ، میرے خاندان نوں تے تمام ملکاں نوں محفوظ رکھے ، اے اھورمزدہ ! میری دعا قبول کر۔
اے انسان ! اھورمژدہ دا تیرے لئے حکم ایہ اے کہ برائی دا دھیان نہ کر، صراط مستقیم نوں نہ چھڈ، گناہ توں بچکيا رہ۔ ‘‘
یاد رہے کہ دارا سائرس دا ہمعصر سی تے اس دی وفات توں صرف اٹھ برس بعد تخت نشین ہويا۔ بس دارا دی صداواں وچ اسيں خود سائرس دی صدا سن رہے نيں۔ اس دا بار بار اپنی کامرانیاں نوں اھورمزدہ دے فضل تے کرم توں منسوب کرنا ٹھیک ٹھیک ذوالقرنین دے اس طریق خطاب دی تصدیق اے ’’ ھذا رحمۃ من ربی۔ ‘‘
لیکن ’’ زرتشت دا مقدس صحیفہ ’’ اوستا ‘‘ جو بارہ ہزار بیلاں دی مدبوغ کھالاں اُتے آب زر توں لکھیا ہويا سی سکندر اعظم مقدونی دے حملۂ اصطخرا وچ جل کے راکھ ہوئے گیا۔
کيہ ذوالقرنین نبی سی ؟[سودھو]
اک اہم سوال تے باقی رہ گیا اے ، قرآن وچ اے ’’ اساں کہیا ! اے ذوالقرنین ‘‘ اس خطاب دا مطلب کیہ اے ؟ کيتا اس دا مطلب ایہ اے کہ ذوالقرنین براہ راست وحی الٰہی توں مخاطب سی ؟ مفسرین نے اس اُتے طبع آزمائی کيتیاں نيں تے چاں کہ امام رازی سکندر مقدونی نوں ذوالقرنین بنانا چاہندے نيں تے اوہ بندا نئيں ، اس لئی مجبور ہوئے کہ ایتھے ’’قلنا ‘‘ دے منطوق اُتے اسنوں ترجیح دتیاں
اس وچ شک نئيں کہ ’’قلنا ‘‘کا اک مطلب ایہ وی ہوسکدا اے کہ ایہ بالواسطہ خطاب ہوئے یعنی اس عہد دے کسی پیغمبر دے ذریعے ذوالقرنین نوں مخاطب کيتا گیا ہوئے جداں کہ ’’ مقلنا اضربو یعضھا ‘‘ (۲: ۸۳ ) وچ اے یا خطاب قولی نہ ہو، تکوینی ہو، جداں کہ ’’ وَقِیْلَ یٰاَرْضُ ابْلَعیِ صَآءَ کِ وَ یٰسَمَآ ءُ اَقْلِعِیْ ‘‘(۱۱۔ ۴۴ ) تے قُلْنَا یٰنَا رْکُونِی برَداً وَّ سَلٰماً عَلیٰ ابْرَاھِیْم ( ۲۱ ا۔ ۶۹ ) وغیرہیا آیات وچ اے لیکن اس طرح دا مطلب جدوں ہی قرار دینا چاہیدا کہ اس دے لئی قوی وجوہ موجود ہاں تے ایتھے کوئی وجہ موجود نئيں۔ آیت دا صاف صاف مطلب ایہی اے کہ ذوالقرنین نوں اللہ نے براہ راست مخاطب کيتا تے اس اُتے اللہ دی وحی نازل ہوئی سی باقی رہی ایہ گل کہ ایہ وحی نبوت دی وحی سی یا اس طرح دی وحی سی ورگی حضرت موسیٰ دی والدہ دی نسبت بیان کيتا گیا اے کہ ’’ وَاَو حَینآ اِلیٓ اُمِّ مُوْسیٰ اَن اَرضِعیہِ ( ۲۸۔ ۷) تاں صحیفہ یوسف توں جو تفسیر منقول اے اوہ ایہی اے کہ ذوالقرنین نبی سی تے متاخرین وچ شیخ الاسلام ابن تیمیہ تے انہاں دے شاگرد حافظ ابن کثیر وی ايسے تفسیر دی تائید کردے نيں۔
اور غور کرو قرآن دا بیان سائرس دی شخصیت اُتے کس طرح ٹھیک ٹھیک منطبق ہوئے رہیا اے ؟ تریخ اس دی پیغمبرانہ شخصیت دی شہادت دے رہی اے۔ تے عہد عتیق دے انبیاء اسنوں صریح خدا دا برگزیدہ اس دا مسیح تے اس دی مرضی پوری کرنے والا کہہ رہے نيں۔ عزرانی دی کتاب وچ ا س دا جو فرمان تعمیر بیت المقدس دے لئی نقل کيتا گیا اے اس وچ اوہ خود اعلان کردا اے ’’ خدا نے مینوں حکم دتا اے۔ ‘‘ ٹھیک ٹھیک ’’ قلنا یذا القرنین ‘‘ دی تصدیق اے۔ اسيں اس توں پہلے اس دی خدا پرستی دے اثبات وچ جو کچھ لکھ چکے نيں ، اس وچوں ہر گل ٹھیک ٹھیک اس دی نبوت دے ثبوت وچ وی کہی جا سکدی اے۔
سکندر رومی ذوالقرنین اے ؟[سودھو]
مشہور ابن الجمہور ناں انہاں دا سکندر اے تے بقول اکثر اہل تفسیر تے سیر اسکندر رومی نيں۔ مگر بعض کہندے نيں کہ سکندر رومی دے سوا کوئی سکندر نئيں ہويا۔ انہاں دی پیغمبری وچ اختلاف اے۔ معالم التزیل وچ لکھیا اے کہ سکندر ذوالقرنین بادشاہ سی، عادل تے صالح مگر مدارک وچ اے کہ جے ذوالقرنین نبی سی تاں اللہ تعالیٰ نے اس دی طرف وحی بھیجی ’’کماقال وقلنا یا ذالقرنین ‘‘ تے جو نبی نہ تاں اللہ تعالیٰ نے اس وقت دے نبی نوں وحی بھیجی تے اس نے ذوالقرنین نوں حکم دتا۔ جداں کہ انہاں دی پیغمبری وچ اختلاف اے اوداں ہی انہاں دی ناں وجہ وچ وی اختلاف اے۔
وہب ابن منبہ بیان کردے نيں کہ زمین دے دونے قران یعنی شرق تے غرب دا بادشاہ ہويا سی ايسے وجہ توں ناں ذوالقرنین ہويا۔ تے بعض کہندے نيں کہ نور تے ظلمت وچ پہنچیا۔ اس سبب توں ایہ لقب ہويا۔ مفصل حال انہاں دا ایويں اے کہ اللہ تعالیٰ نے اس بادشاہ نوں جس دا لقب ذوالقرنین سی سکندر ہوئے یا کوئی تے پہلے زمین دا مالک کيتا تے بخوبی دسترس عطا فرمائی تے ہر اک چیز توں اسنوں مستغنی کيتا تے علم سیاست مدن ایسا دتا کہ دوسرے نوں اس دے وقت وچ ہر گز نہ سی۔ تے نور تے ظلمت وچ چلنا پھرنا اسنوں برابر سی۔ اک دن روم توں سوار ہوئے کے مصر وچ گیا تے مصر نوں فتح کردا زنگیاں نوں ہزیمت دیندا مغرب دی طرف گیا۔ اس قصد اُتے کہ دیکھے دنیا کتھے تک بستی اے۔ چلدے چلدے ایسی جگہ جا پہنچیا جتھے آفتاب دے غروب ہونے دا مقام سی تاں اسنوں آفتاب ایسا دکھادی دتا جداں اوہ کالی کالی کیچڑ دے کنڈ وچ ڈوبتا اے تے دیکھیا کہ اس کنڈ دے نیڑے اک قوم وی آباد اے۔ خدا تعالیٰ نے فرمایا کہ اے ذوالقرنین ! تسيں بادشاہ ہوئے تے دونے اختیار رکھدے ہوئے چاہے انہاں لوکاں نوں عذاب دو یا انہاں دے بارے وچ حسن سلوک دا شیوہ اختیار کرو۔ تاں ذوالقرنین نے کہیا جو انہاں وچوں سر کشی کريں گا اسنوں تاں اسيں سزا دین گے تے جو ایمان لیائے گا تے نیک عمل کريں گا تاں اسيں اس دے لئی آسانی کر دیؤ گے۔
اس دے بعد سکندر نے مغرب مشرق دی تیاری دی تے چلدے چلدے آفتاب دے نکلنے دی جگہ پہنچیا تاں اسنوں ایسا معلوم ہويا کہ آفتاب کچھ لوکاں اُتے طلوع کردا اے جنہاں دے لئی آفتاب ادھر کوئی آڑ نئيں۔ یعنی اوہ لوک وحشی سن ، گھر بنانے دا سلیقہ نئيں رکھدے سن تے دُھپ توں بچنے دے لئی انہاں دے پاس کوئی پناہ نہ سی۔ بعد وچ اس نے اک اک ہور سفر دا ارادہ کيتا تے چلدے چلدے اک پہاڑ دی گھاٹی دے دو کنارےآں دے بیچ پہنچیا تاں دیکھیا کہ کنارےآں دے ادھر اک قوم آباد اے تے اوہ ایداں دے وحشی نيں کہ گل دے سمجھنے دے پاس تک نئيں پھٹکتے۔ انہاں لوکاں نے اپنی بولی وچ عرض کيتا کہ اے ذوالقرنین اس گھاٹی دے ادھر یاجوج ماجوج دی قوم اے تے اوہ لوک ساڈے ملک وچ آ کے فساد کردے نيں۔ آپ دی مرضی ہوئے تاں اسيں آپ دے لئی چندہ جمع کر دتیاں۔ بشرطیکہ آپ ساڈے تے انہاں دے درمیان کوئی روک بنا دتیاں ذوالقرنین نے کہیا اوہ مال جس وچ میرے پروردگار نے مینوں پورا اختیار دے رکھیا اے کافی اے۔ تسيں ہتھ پیر دے زور توں میری مدد کرو۔ وچ تسيں لوکاں وچ تے انہاں لوکاں دے درمیان اک دیوار کھچ داں گا۔ ہن کدرے توں لوہے دی سلاں سانوں لادو۔ چنانچہ اوہ سلاں لیائے تے ضروری کاروائی ہُندی رہی۔ جدوں دونے کنارےآں دے بیچ کشادگی برابر ہوئے گئی تاں حکم دتا ا ب اسنوں دھوننوں۔ ایتھے تک کہ جدوں دیوار نوں لال انگار کر دتا تاں کہیا ہن سانوں تانبا لادو کہ اسنوں پگھلیا کے اس دیوار وچ انڈیل دتیاں غرض اس تدبیر توں ایسی اُچی تے مضبوط دیوار تیار ہوئے گئی کہ یاجوج ماجوج نہ تاں اس اُتے چڑھ سکدے سن تے نہ اس وچ سوراخ کر سکدے سن ۔
قیامت دے نیڑے یاجوج ماجوج اس سد نوں توڑ کر ادھر دے رہنے والےآں اُتے ٹُٹ پڑاں گے تے سب گڈ مڈ ہوئے جاواں گے۔
سکندر جدوں دیوار توں فارغ ہويا تاں جانب مشرق آیا تے چند عالماں نوں طلب کر کے مستفسر ہويا کہ تسيں نے کسی کتاب وچ درازی عمر دی وی دوا دیکھی اے۔ انہاں وچوں اک حکیم نے التماس دی کہ ميں نے وصیت نامہ آدم علیہ السلام وچ پڑھیا اے کہ اللہ تعالیٰ نے اک چشمہ کوہ قاف دے تھلے پیدا کيتا اے تے اس مقام وچ نہایت اندھیرا اے تے اس چشمہ دا پانی دُدھ توں سفید تے برف توں زیادہ سرد تے شہد توں زیادہ مٹھا اے تے مشک توں زیادہ خوشبو دار اے۔ جو کوئی اس دا پانی نوش کرے حیات ابدی توں سرفراز ہوئے تے موت اسنوں نہ آوے جدوں تک اوہ خود موت دی خواہش نہ کرے۔ ذوالقرنین نے کہیا تسيں لوک میرے ہمراہ چلو۔ بولے اسيں زمین دے قطب نيں۔ جے ایتھے توں حرکت کرن تاں آفت برپا ہوئے گی۔ ذوالقرنین نے کہیا تب وی کچھ نہ کچھ لوک میرے ہمراہ چلو۔ چنانچہ چند عالم تے حکیم نال ہوئے تے خضر علیہ السلام کہ پیغمبر سن ، مقدمہ لشکر قرار دتے گئے۔ تے جواہر شب افروز دے باعث اندھیرے توں راحت ملے حضرت خضر علیہ السلام دے تفویض کيتے گئے تے ذوالقرنین نے تاج تے تخت اک مرد صاحب تقویٰ دے سپرد کيتا تے وصاء فرمائے تے بارہ برس دی میعاد واسطے آمد تے رفت دے مقرر دی تے روانہ ہوئے جدوں جبل قاف توں گزریا تاں راہ بھُل گیا۔ تے اک برس تک پھردا رہیا۔ تے مقدمہ لشکر کہ خضر علیہ السلام سن ظلمات وچ جا پئے چونکہ جواہر مضیہ انہاں دے ہتھ وچ سن سو انہاں نے ايسے نوں روشنی وچ اس راہ نوں طے کيتا تے چشمۂ حیات پایا۔ اس وچ نہائے تے پانی پی کر شکر ادا کيتا تے اگے ودھے تاں لشکر ذوالقرنین پریشاں تے سر گرداں نظر آیا۔ بعض لوکاں نے حضرت خضرؑ نوں پہچانا تے حال اپنا بیان کيتا۔ آنجناب نے وی جو کچھ گزریا سی کہہ دتا۔ فیر ذوالقرنین نال ملاقات ہوئی۔ اسنوں سمجھایا کہ تیری قسمت وچ آب حیات نئيں اے ناحق سرگرداں اے۔
بالجملہ بعد انہاں سب معاملات دے ذوالقرنین عبادت حق وچ مشغول ہوئے ا۔ ایتھے تک کہ وفات پائی۔ اس دی مدت سلطنت وچ اختلاف اے۔ بعض ۱۴۰ برس دسدے نيں تے بعض ۶۰۰ برس تے عمر دا حال تحقیق معلوم نئيں۔
کيہ ذوالقرنین نبی سن ؟[سودھو]
ذوالقرنین دا پہلا سفر : (خلاصۂ تفسیر )
آپ توں ذوالقرنین دا حال پُچھدے نيں (اس پُچھنے دی وجہ ایہ لکھی اے کہ انہاں دی تریخ نیڑے قریب گم سی اوراسی لئے اس قصہ دے جو امور قرآن وچ مذکور نئيں کہ اوہ اصل قصہ توں ودھ سن ، انہاں امور دے متعلق اج تک اہل تریخ وچ اختلاف شدید پائے جاندے نيں ، ايسے وجہ توں قریش مکہ نے بمشورہ یہودِ مدینہ اس قصہ دا سوال دے لئی انتخاب کيتا سی۔ اس لئی اس قصہ دی تفصیلات جو قرآن وچ مذکور نيں اوہ نبی کریم ﷺ دی نبوت دی واضح دلیل اے۔ )
آپ ؐ فرما دیجئے کہ وچ اس دا ذکر حالے تواڈے سامنے بیان کردا ہاں (اگے حق تعالیٰ دی طرف توں اس دی حکایت شروع ہوئی کہ ذوالقرنین اک ایداں دے جلیل القدر بادشاہ گذرے نيں کہ اساں انہاں نوں روئے زمین اُتے حکومت دتی سی تے اساں انکو ہر قسم کاسامان (کافی ) دتا سی جس توں اوہ اپنے شاہی منصوبےآں نوں پورا کر سکن ) چنانچہ اوہ (با ارادۂ ملک ِ مغرب ) اک راہ اُتے ہوئے لئے (اور سفر شروع کيتا ) ایتھے تک کہ جدوں ( سفر کردے کردے درمیانی شہراں نوں فتح کردے ہوئے )غروب آفتاب دے موقع (یعنی جانب مغرب وچ انتہائی آبادی ) اُتے پہنچے تاں آفتاب انہاں نوں اک سیاہ پانی وچ ڈوبتا ہويا دکھادی دتا (مراد اس توں غالباً سمندر اے کہ اس دا پانی اکثر جگہ سیاہ نظر آندا اے ) تے اگرچہ آفتاب حقیقتاً سمندر وچ غروب نئيں ہُندا مگر سمندر توں اگے نگاہ نہ جاندی ہوئے تاں سمندر ہی وچ ڈوبتا ہويا معلوم ہوئے گا۔ اس موقع اُتے انہاں نے اک قوم دیکھی ( جنہاں دے کافر ہونے اُتے اگلی آیت ’’اِنَّا مِنْ ظَلَم ‘‘ دلالت کردی اے ) اساں (بصورت الہام یا اس زمانے دے پیغمبر دے واسطے توں ) ایہ کہیا کہ اے ذوالقرنین (اس قوم دے بارے وچ دو اختیار نيں ) خواہ ( انہاں نوں ابتدا ہی توں قتل وغیرہ دے ذریعے )سزا دو، خواہ انہاں دے بارے وچ نرمی دا معاملہ اختیار کرو (یعنی انہاں نوں ایمان دی دعوت دو فیر نہ ماناں تاں قتل کر دو، بغیر تبلیغ تے دعوت دے ابتداءً ہی قتل دا اختیار شاید اس لئی دتا گیا ہوئے کہ انہاں نوں اس توں پہلے کسی ذریعہ توں دعوت ایمان پہنچ چکی ہوئے گی۔ لیکن دوسری صورت یعنی پہلے دعوت فیر قتل دا بہتر ہونا اشارہ توں بیان کر دتا کہ اس دوسری صورت اختیار کر کے پہلے انہاں نوں دعوت ایمان داں گا ) لیکن (دعوت ایمان دے بعد ) جو ظالم (یعنی کافر ) رہے گا سو اسنوں تاں اسيں لوک (قتل وغیرہ دی ) سزا دین گے ( تے ایہ سزا تاں دنیا ہی وچ ہوئے گی ) فیر اوہ (مرنے دے بعد ) اپنے مالک حقیقی دے پاس پہنچیا دتا جائے گا فیر اوہ اسنوں (دوزخ دی )سخت سزا د ے گا تے جو شخص (دعوت ایمان دے بعد ) ایمان لے آئے گا تے نیک عمل کريں گا اس دے لئی (آخرت وچ وی ) بدلے وچ بھلائی ملے گی تے اسيں وی (دنیا وچ ) اپنے برتاؤ وچ اسنوں آسان (اور نرم ) گل کدرے گے (یعنی انہاں اُتے کوئی عملی سختی تاں کيتا کيتی جاندی زبانی تے قولی کوئی سختی نئيں کيتی جائے گی۔ )
معارف وسائل :
یَسْئَلُوْنَکَ (یعنی اوہ لوک آپ ؐ سوال کردے نيں ) ایہ لوک سوال کرنے والے کون نيں۔ روایات توں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ اوہ قریش مکہ سن ، جنہاں نوں یہودیاں نے رسول ﷺ دی نبوت تے حقانیت دا امتحان کرنے دے لئی تن سوال بتلائے سن ، روح دے متعلق تے اصحاب کہف تے ذوالقرنین دے بارے وچ ایہ تیسرا سوال اے کہ ذوالقرنین کون سی تے اسنوں کيتا حالات پیش آئے (بحر محیط )
ذوالقرنین کون سن ؟ کس زمانے تے کس ملک وچ سن ؟ تے انہاں نوں ذوالقرنین کہنے کہ وجہ ؟
ذوالقرنین دا ناں ذوالقرنین کیوں ہويا اس دی وجہ وچ بے شمار اقوال تے سخت اختلافات نيں۔ بعض نے کہیا کہ دو زلفاں سن ، اس لئی ذوالقرنین اکھوائے ، بعض نے کہیا کہ مشرق تے مغرب دے ملکاں اُتے حکمراں ہوئے اس لئی ذوالقرنین ناں رکھیا گیا، کسی نے ایہ وی کہیا اے کہ انہاں دے سر اُتے کچھ ایداں دے نشانات سن جداں سنگ دے ہُندے نيں۔ بعض روایات وچ اے کہ انہاں دے سر اُتے دونے جانب چوٹ دے نشانات سن اس لئی ذوالقرنین کہیا گیا، واللہ اعلم، مگر اِنّی گل متعین اے کہ قرآن نے انہاں دا ناں ذوالقرنین نئيں رکھیا، بلکہ ایہ ناں یہود نے بتلایا انہاں دے ایتھے اس ناں توں انہاں دی شہرت ہوئے گی، واقعہ ذوالقرنین دا جِنّا حصہ قرآن کریم ن بتلایا اے اوہ صرف اِنّا اے۔
’’ اوہ اک صالح بادشاہ سن جو مشرق تے مغرب وچ پہنچے تے انہاں دے ملکاں نوں فتح کيتا تے انہاں وچ عدل تے انصاف دی حکمرانی کيتی اللہ تعالیٰ دی طرف توں انہاں نوں ہر طرح دے سامان اپنے مقاصد پورا کرنے دے لئی عطا کر دتے گئے سن انہاں نے فتوحات کردے ہوئے تن اطراف وچ سفر کيتے، مغرب اقصیٰ تک تے مشرق اقصیٰ تک، فیر جانب شمال وچ کوہستانی سلسلے تک، ايسے جگہ انہاں نے دو پہاڑاں دے درمیانی درے نوں اک عظیم الشان آہنی دیوار دے ذریعے بند کر دتا جس توں یاجوج ماجوج دی تاخت تے تاراج توں اس علاقہ دے لوک محفوظ ہوئے گئے۔ ‘‘
یہود نے جو سوال رسول ﷺ دی حقانیت تے نبوت دا امتحان کرنے دے لئی کيتا سی اوہ اس جواب توں مطمئن ہوئے گئے۔ انہاں نے ہور سوالات نئيں کيتے ، کہ انہاں دا ناں ذوالقرنین کیوں سی، ایہ کس ملک وچ تے کس زمانے وچ سن اس توں معلوم ہُندا اے کہ انہاں سوالات نوں خود یہود نے وی غیر ضروری تے فضول سمجھیا، تے ایہ ظاہر اے کہ قرآن کریم تریخ تے قصص دا صرف اِنّا حصہ ذکر کردا اے جس توں کوئی فائدہ دین یا دنیا دا متعلق ہو، یا جس اُتے کسی ضروری چیز دا سمجھنا موقوف ہوئے۔ اس لئی نہ قرآن نے انہاں چیزاں نوں بتلایا تے نہ کسی صحیح حدیث وچ ا س دی ایہ تفصیلات بیان کيتیاں گئیاں تے نہ قرآن مجید دی کسی آیت دا سمجھنا انہاں چیزاں دے علم اُتے موقوف اے۔ ايسے لئے سلف صالحین، صحابہ تے تابعین نے وی اس اُتے کوئی خاص توجہ نئيں دی۔
اب معاملہ صرف تاریخی روایات دا یا موجودہ تورات او انجیل دا رہ گیا تے ایہ وی ظاہر اے کہ موجودہ تورات تے انجیل نوں وی مسلسل تحریفات نے اک آسمانی کتاب وچ نئيں چھڈیا انہاں دا مقام وی ہن زیادہ توں زیادہ اک تریخ ہی دا ہوئے سکدا اے تے زمانہ قدیم دی تاریخی روایات زیادہ تر اسرائیلی قصےآں کہانیاں توں ہی پُر نيں۔ جنہاں دی نہ کوئی سند اے نہ اوہ کسی زمانے دے عقلا تے حکما دے نزدیک قابل اعتماد پائی گئیاں نيں۔ حضرات مفسرین نے وی اس معاملے وچ جو کچھ لکھیا اوہ سب انہاں تاریخی روایات دا مجموعہ اے ايسے لئے انہاں وچ اختلاف بے شمار نيں ، اہل یورپ نے اس زمانے وچ تریخ نوں وڈی اہمیت دی، اس اُتے تحقیق تے تفتیش وچ بلا شبہ وڈی محنت تے کاوش توں کم لیا۔ آثار قدیمہ دی کھدائی تے اوتھے دے کتبات وغیرہ نوں جمع کر کے انہاں دے ذریعے قدیم دی حقیقت تک پہنچنے وچ اوہ کم انجام دتے اس توں پہلے زمانہ وچ نظر نئيں آندے ، لیکن آثار قدیمہ تے انہاں دے کتبات توں کسی واقعہ دی تائید وچ مدد تاں مل سکدی اے مگر خود انہاں توں کوئی واقعہ پورا نئيں پڑھیا جا سکدا۔ اس دے لئی تاں تاریخی روایات ہی بنیاد بن گئیاں نيں تے انہاں معاملات وچ زمانہ قدیم دی تاریخی روایات دا حال وی معلوم ہوئے چکيا اے ، کہ اک کہانی توں زیادہ حیثیت نئيں رکھتاں ، قدیم تے جدید علمأ تفسیر نے وی اپنی کتاباں وچ ایہ روایات اک تاریخی حیثیت ہی توں نقل کيتیاں نيں ، جنہاں دی صحت اُتے کوئی قرآنی مقصد موقوف نئيں ، ایتھے وی ايسے حیثیت توں بقدر ضرورت لکھیا جاندا اے ، اس واقعہ دی پوری تفتیش تے تحقیق مولانا حفظ الرحمٰن صاحبؒ نے اپنی کتاب قصص القرآن وچ لکھی اے ، تاریخی ذوق رکھنے والے حضرات اسنوں دیکھ سکدے نيں ( مولانا حفظ الرحمٰن سیوہارویؒ دی تحقیق وی انشا اللہ اگلے صفحات اُتے پیش کيتی جا رہی اے۔ مولف )
بعض روایات وچ اے کہ پوری دنیا اُتے سلطنت تے حکومت کرنے والے چار بادشاہ ہوئے نيں۔ دو مومن تے دو کافر۔ مومن بادشاہ حضرت سلیمان علیہ السلام تے ذوالقرنین نيں۔ تے کافر نمرود تے بخت نصر نيں۔
ذوالقرنین دے معاملہ وچ عجیب اتفاق اے کہ اس ناں توں دنیا وچ متعدد آدمی مشہور ہوئے نيں تے ایہ وی عجیب گل اے کہ ہر زمانہ دے ذوالقرنین دے نال لقب سکندر وی شامل اے۔
حضرت مسیح علیہ السلام توں تن سو سال پہلے اک بادشاہ سکندر دے ناں توں معروف تے مشہور اے۔ جس نوں سکندر یونانی، مقدونی، رومی وغیرہ دے القاب توں یاد کيتا جاندا اے جس دا وزیر ارسطو سی۔ تے جس دی جنگ دارا نال ہوئی تے اسنوں قتل کر کے اس دا ملک فتح کيتا۔ سکندر دے ناں توں دنیا وچ معروف ہونے والا آخری شخص ایہی سی۔ اس دے قصے دنیا وچ زیادہ مشہور نيں۔ بعض لوکاں نے اسنوں وی قرآن وچ مذکور ذوالقرنین کہہ دتا۔ ایہ سراسر غلط اے ، کیونجے ایہ شخص آتش پرست مشرک سی۔ قرآن کریم نے جس ذوالقرنین دا ذکر کيتا اے ، انہاں دے نبی ہونے وچ تاں علماء دا اختلاف اے ، مگر مومن صالح ہونے اُتے سب دا اتفاق اے تے خود قرآن دی نصوص اس اُتے شاہد نيں۔
حافظ ابن کثیر نے البدایہ تے النہایہ وچ بحوالہ عساکر اس دا پورا نسب نامہ لکھیا اے جو اُتے جا کے حضرت ابراہیم علیہ السلام توں ملدا اے تے فرمایا کہ ایہی اوہ سکندر اے جو یونانی مصری مقدونی دے ناواں توں معروف اے جس نے اپنے ناں اُتے اسکندریا آباد کيتا تے روم دی تریخ ايسے دے زمانے توں چلدی اے تے ایہ سکندر ذوالقرنین اول توں اک طویل زمانے دے بعد ہويا اے۔ جو دو ہزار سال توں ودھ بتلایا جاندا اے۔ ايسے نے دارا نوں قتل کيتا تے شاہان فارس نوں مغلوب کر کے انہاں دا ملک فتح کيتا، مگر ایہ شخص مشرک سی اسنوں قرآن وچ مذکور ذوالقرنین قرار دینا سراسر غلطی اے۔
حدیث تے تریخ دے امام ابن کثیر دی اس تحقیق توں اک تاں ایہ مغالطہ رفع ہويا کہ ایہ اسکندر جو حضرت مسیح علیہ السلام توں تن سو سال پہلے گذرا اے تے جس دی جنگ دارا تے ملوک فارس نال ہوئی تے بانی اسکندریہ اے ، ایہ اوہ ذوالقرنین نئيں جس دا قرآن کریم وچ ذکر آیا اے ، ایہ مغالطہ بعض اکابر مفسرین نوں وی لگیا اے۔ ابو حیان نے بحر محیط وچ تے علامہ آلوسی نے روح المعانی وچ ايسے نوں ذوالقرنین مذکور فی القرآن کہہ دتا اے۔
دوسری گل وَ اِنَّہ کَا نَ نبِیًّا دے جملے توں ایہ معلوم ہُندی اے کہ ابن کثیر دے نزدیک انہاں دا نبی ہونا راجح اے ، جے جمہور دے نزدیک راجح اوہ قول اے جو خود ابن کثیر نے بروایت ابی الطفیل حضرت علی کرم اللہ وجہہ توں نقل کيتا اے کہ نہ اوہ نبی سن نہ فرشتہ بلکہ اک نیک صالح مسلمان سن ايسے لئے بعض علماء نے ایہ توجیہہ دی کہ اِنَّہ کَانَ دی ضمیر ذوالقرنین دی طرف نئيں خضر علیہ السلام دی طرف راجح اے۔ (و ہوالاقرب)
اب مسئلہ ایہ رہندا اے کہ فیر اوہ ذوالقرنین جنہاں دا ذکر قرآن وچ اے کون نيں تے کس زمانے وچ ہوئے نيں۔ اس دے متعلق وی علماء دے اقوال بہت مختلف نيں۔ ابن کثیر دے نزدیک انہاں دا زمانہ اسکندر یونانی مقدونی توں دو ہزار سال پہلے حضرت ابراہیم خلیل اللہ علیہ الصلوٰہ تے السلام دا زمانہ اے تے انہاں دے وزیر حضرت خضر علیہ السلام سن ۔ ابن کثیر نے البدایہ والنہایہ وچ سلف صالحین توں ایہ روایت نقل کيتی اے کہ ذوالقرنین پیادہ پا حج دے لئی پہنچے جدوں حضرت ابراہیم علیہ السلام نوں انہاں دے آنے دا علم ہويا تاں مکہ توں باہر نکل کے استقبال یا تے حضرت خلیل علیہ السلام نے انہاں دے لئی دعا وی دی تے کچھ وصیتاں تے نصیحتاں وی انہاں نوں فرماواں۔ (البدایہ ص ج ۲۰ ) تے تفسیر ابن کثیر وچ بحوالۂ اذرقی نقل کيتا اے کہ اس نے حضرت ابراہیم علیہ السلام دے نال طواف، فیر قربانی دی۔
ابو ریحان بیرونی نے اپنی کتاب ’’ الآثار الباقیہ عن القرون الخالیۃ ‘‘ وچ کیہ اے کہ ایہ ذوالقرنین جنہاں دا ذکر قرآن وچ اے ابو بکر بن سمّی بن عمر بن افریقس حمیری اے جس نے زمین دے مشارق تے مغارب نوں فتح کيتا تے تبّع حمیری یمنی نے اپنے اشعار وچ اس اُتے فخر کيتا اے کہ میرے دادا ذوالقرنین مسلمان سن ۔ انہاں دے اشعار ایہ نيں ؎
قد کان ذوالقرنین جد مسلماً
بَلخ الْمشَارِقَ وَالمغَارِبَ یَبْغِیْ
ملکاّعلافی الارض غیر مبعَّہ
اَسْبَابَ مّلْک مَنْ کَرِیْمر سَیِّدِ
یہ روایت بحر محیط وچ ابو حیان نے نقل کيتی اے۔ ابن کثیر نے وی البدایہ والنہایہ وچ اس دا ذکر کرنے دے بعد کہیا کہ ذوالقرنین تَبابعۂ یمن وچ سب توں پہلا تبّع اے تے ایہی اوہ شخص اے جس نے بیر سبع دے بارے وچ حضرت ابراہیمؑ دے حق وچ فیصلہ دتا سی۔ (البدایہ ص ۱۰۵ ج ۲ ) انہاں تمام روایات وچ انہاں دی شخصیت تے ناں تے نسب دے بارے وچ اختلاف ہونے دے باوجود انہاں دا زمانہ حضرت ابراہیمؑ دا زمانہ بتلایا گیا اے۔
اور مولانا حفظ الرحمٰن صاحبؒ نے اپنی کتاب قصص القرآن وچ جو ذوالقرنین دے متعلق وڈی تفصیل دے نال بحث کيتی اے اس دا خلاصہ ایہ اے کہ ذوالقرنین مذکور فی القرآن فارس دا اوہ بادشاہ اے جس نوں یہودی خورس، یونانی سائرس، فارسی گورش تے عرب کیخسرو کہندے نيں جس دا زمانہ ابراہیمؑ توں بہت پہلے بعد انبیا بنی اسرائیل وچوں دانیالؑ دا زمانہ بتلایا گیا اے۔ جو سکندر مقدونی قاتل دارا دے زمانے دے نیڑے قریب ہوئے جاندا اے ، مگر مولانا موصوف نے وی ابن کثیر وغیرہ دی طرح اس دا شدت توں انکار یا اے کہ ذوالقرنین اوہ سکندر مقدونی جس دا وزیر ارسطو سی اوہ نئيں ہوسکدا۔ اوہ مشرک تے آتش پرست سی، ایہ مومن صالح سن ۔
مولانا موصوف دی تحقیق دا خلاصہ ایہ اے کہ قرآن کریم دی سورہ بنی اسرائیل وچ جو دو مرتبہ بنی اسرائیل شر تے فساد وچ مبتلا ہونے تے دونے مرتبہ سزا دا ذکر تفصیل توں آیا اے اس وچ بنی اسرائیل دے پہلے فساد دے موقع اُتے جو قرآن کریم نے فرمایا اے بَفَتْنَا عَلَیکُم عِبَاداًلّنَا اوْبیٔ باَسٍ شَدِیْدٍ فَجَا سُو خِلٰلَ الدّیَارِ (یعنی تواڈے فساد دی سزا وچ اسيں مسلط کر دیؤ گے تسيں اُتے اپنے کچھ ایداں دے بندے جو وڈی قوت تے شوکت والے ہون گے۔ اوہ تواڈے گھراں وچ گھس پڑاں گے ) اس وچ ایہ قوت تے شوکت والے لوک بخت نصر تے اعوان نيں جنہاں نے بیت المقدس وچ چالیس ہزار تے بعض روایات وچ ستر ہزار بنی اسرائیل نوں قتل کيتا، تے اک لکھ توں زیادہ بنی اسرائیل نوں قید کر کے بھیڑ بکریاں دی طرح ہنکار بابل لے گیا تے اس دے بعد جو قرآن کریم نے فرمایا ’’ ثّمَّ رَدَدْنَا لَکُم الکرَّۃَ عَلَیْھِمْ ‘‘ (یعنی اساں فیر لُٹیا دتا تواڈے غلبہ نوں انہاں اُتے ) ایہ واقعہ ايسے کیخسرو خورس بادشاہ دے ہتھوں ظہور پذیر ہويا۔ ایہ مومن صالح سی۔ اس نے بخت نصر دا مقابلہ کر کے اس دے قیدی بنی اسرائیل نوں اس دے قبضہ توں کڈیا تے دوبارہ فلسطین وچ آباد کيتا۔ بیت المقدس نوں جو ویران کر دتا سی، اسنوں وی دوبارہ آباد کيتا، تے بیت المقدس دے کے خزائن تے اہم سامان جو بخت نصر ایتھے توں لے گیا سی اوہ سب واپس بنی اسرائیل دے قبضہ وچ دتے ، اس لئی ایہ شخص بنی اسرائیل (یہود ) دا نجات دہندہ ثابت ہويا۔
یہ گل قرین قیاس اے کہ یہود مدینہ نے جو امتحان نبوت دے لئی قریش مکہ دے واسطے سوالات متعین کيتے انہاں وچ ذوالقرنین دے سوال نوں ایہ خصوصیت وی حاصل سی کہ یہود اسنوں اپنا نجات دہندہ مان کر اس دی تعظیم تے تکریم کردے سن ۔
مولانا حفظ الرحمٰن صاحبؒ نے اپنی اس تحقیق اُتے موجودہ تورات دے حوالہ توں انبیأ بنی اسرائیل دی پیش گوئیاں توں فیر تاریخی روایات توں اس اُتے کافی شواہد پیش کيتے نيں۔ جو صاحب ہور تحقیق دے درپے ہاں اوہ اس دا مطالعہ کر سکدے نيں ، میرا مقصد انہاں تمام روایات دے نقل کرنے دا صرف اِنّا سی کہ ذوالقرنین دی شخصیت تے انہاں دے زمانے دے بارے وچ علماء امت تے ائمہ تریخ تے تفسیر دے اقوال سامنے آ جاواں۔ انہاں وچوں راجح کس دا قول اے ایہ میرے مقصد دا جز نئيں ، کیونجے جنہاں امور دا نہ قرآن نے دعویٰ کيتا نہ حدیث نے انہاں نوں بیان کيتا، انہاں دے معین تے مبین کرنے دی ذمہ داری وی اسيں اُتے نئيں۔ تے انہاں وچ جو قول وی راجح تے صحیح قرار پائے مقصد قرآنی ہر حال وچ حاصل اے ، واللہ سبحانہ تے تعالیٰ اعلم۔ اگے آیات دی تفسیر دیکھئے :
’’ قل ساتلو علیکم منہ ذکرا ‘‘ اس وچ ایہ قابل نظر اے کہ قرآن کریم نے اس جگہ ذکرہ دا مختصر لفظ چھڈ کے منہ ذکرا دے دو کلمے کیوں اختیار کيتے۔ غور کیجئے تاں انہاں دو کلماں وچ اشارہ اس طرف کيتا گیا اے کہ قرآن نے ذوالقرنین ا پورا قصہ تے اس دی تریخ ذکر کرنے دا وعدہ نئيں کيتا، بلکہ اس دے ذکر دا اک حصہ بیان کرنے دے لئی فرمایا جس اُتے حرف مِن تے ذکراً دی تنوین بقواعد عربیت شاہد اے۔ اُتے جو تریخ بحث ذوالقرنین دے ناں تے نسب تے زمانے وغیرہ دی لکھی گئی اے قرآن کریم نے اسنوں غیر ضروری سمجھ کر چھڈ دینے دا پہلے ہی اظہار فرما دتا اے۔
وآتینہ من کل شی سببا لفظ سبب عربی لغت وچ ہر اس چیز دے لئی بولا جاندا اے جس توں اپنے مقصد حاصل کرنے وچ مدد لی جاندی اے۔ جس وچ آلات تے وسائل مادیہ وی شامل نيں تے علم تے بصیرت تے تجربہ وی (بحر محیط) تے من کل شی توں مراد اوہ تمام امور نيں جنہاں دی ضرورت نظام سلطنت دے لئی اک بادشاہ تے حکمراں نوں پیش آندی اے۔ مراد ایہ اے کہ اللہ تعالیٰ نے حضرت ذوالقرنین نوں اپنی عدل گستری تے امن عالم دے قیام تے فتوحات ملکاں دے لئی جس جس سامان دی ضرورت اس زمانے وچ سی اوہ سب دے سب انہاں نوں عطا کر دتے گئے سن ۔
فاتبع سببا مراد ایہ اے کہ سامان تاں ہر قسم دے تے دنیا دے ہر خطے وچ پہنچنے دے انہاں نوں دے دتے گئے سن انہاں نے سب توں پہلے جانب مغرب سفر دے سامان توں کم لیا۔
حتی اذا بلغ مغرب الشمس مراد ایہ اے کہ جانب مغرب وچ اس حد تک پہنچ گئے جس توں اگے کوئی آبادی نئيں سی۔
فی عین حمۃ لفظ حمۃ دے لغوی معنی سیاہ دلدل یا کیچڑ دے نيں ، مراد اس توں اوہ پانی اے جس دے تھلے سیاہ کیچڑ ہوئے جس توں پانی دا رنگ وی سیاہ دکھادی دیندا ہوئے۔ تے آفتاب نوں ایداں دے چشمے وچ ڈوبتے ہوئے دیکھنے دا مطلب ایہ اے کہ دیکھنے والے نوں ایہ محسوس ہوئے توں سی کہ آفتاب اس چشمے وچ ڈُب رہیا اے۔ اگے آبادی یا کوئی خشکی سامنے نئيں سی، جداں آپ سی ایداں دے میدان وچ غروب دے وقت ہاں جتھے دور تک جانب مغرب وچ کوئی پہاڑ، درخت عمارت نہ ہوئے تاں دیکھنے والے نوں ایہ محسوس ہُندا اے کہ آفتاب زمین دے اندر گھس رہیا اے۔
دو جد عندھا قوما یعنی اس سیاہ چشمے دے پاس ذوالقرنین نے اک قوم نوں پایا۔ آیت دے اگلے حصے توں معلوم ہُندا اے کہ ایہ قوم کافر سی اس لئی اگلی آیات وچ اللہ تعالیٰ نے ذوالقرنین نوں اختیار دے دتا کہ آپ چاہن تاں سب نوں پہلے انہاں دے کفر دی سزا داں تے چاہن تاں انہاں توں احسان دا معاملہ کرن ، کہ پہلے دعوت تے تبلیغ تے وعظ تے پند توں انہاں نوں اسلام تے ایمان قبول کرنے اُتے آمادہ کرن۔ فیر مننے والےآں نوں اس دی جزاء تے نہ مننے والےآں نوں سزا دتیاں جس دے جواب وچ ذوالقرنین نے دوسری ہی صورت نوں تجویز کيتا، کہ اول انہاں نوں وعظ تے نصیحت توں صراط مستقیم اُتے لیانے دی کوشش کرن گے ، فیر جو کفر اُتے قائم رہے انہاں تے سزا دین گے ، تے جو ایمان لیائے تے نیک عمل کرے تاں اسنوں چنگا بدلہ دین گے۔
قلنا یا ذوالقرنین اس توں معلوم ہُندا اے کہ ذوالقرنین نوں حق تعالیٰ نے خود خطاب کر کے ایہ ارشاد فرمایا اے جے ذوالقرنین نوں نبی قرار دتا جائے تب تاں اس وچ کوئی اشکال ہی نئيں کہ بذریعہ وحی انہاں توں کہہ دتا گیا تے جے انہاں دی نبوت تسلیم نہ کيتی جائے تاں فیر قلنا تے یا ذوالقرنین دے خطاب دی صورت ایہ ہوسکدی اے کہ کسی پیغمبر دے واسطہ توں ایہ خطاب ذوالقرنین نوں کيتا گیا اے۔ جداں کہ روایات وچ حضرت خضرؑ دا انہاں دے نال ہونا مذکور اے۔ تے ایہ وی ممکن اے کہ ایہ وحی نبوت تے رسالت نہ ہوئے۔ ایسی لغوی وحی ہوئے جسنوں حضرت موسیٰ علیہ السلام دی والدہ دے لئی قرآن وچ دَادَ حَیْناَ دے لفظاں آئے نيں ، حالانکہ انہاں دے نبی یا رسول ہونے دا کوئی احتمال نئيں مگر ابو حیان نے بحر محیط وچ فرمایا کہ ذوالقرنین نوں جو ایتھے حکم دتا گیا اے اوہ اس قوم دے قتل تے سزا دا حکم اے اس طرح دا کوئی حکم بغیر وحی نبوت دے نئيں دتا جا سکدا۔ ایہ کم نہ کشف تے الہام توں ہوسکدا نہ بغیر وحی نبوت دے کسی تے ذریعہ تاں۔ اس لئی اس دے سوا کوئی احتمال صحیح نئيں کہ یا تاں ذوالقرنین نوں خود نبی منیا جائے یا فیر کوئی نبی انہاں دے زمانے وچ موجود ہاں انہاں دے ذریعے انہاں نوں خطاب ہُندا ہوئے۔ واللہ اعلم۔
ذوالقرنین نے مشرق دی جانب جو آبادی پائی اس دا ایہ حال تاں قرآن کریم نے ذکر فرمایا کہ اوہ دُھپ توں بچنے دے لئی کوئی سامان، مکان خیمہ، لباس وغیرہ دے لئی نہ کردے سن لیکن انہاں دے مذہب تے اعمال دا کوئی ذکر نئيں فرمایا، تے نہ ایہ کہ ذوالقرنین نے انہاں دے نال وی اوہی معاملہ کيتا جو مغربی قوم دے نال اُتے مذکور ہوئے چکيا اے۔ مگر اس دے بیان کرنے دی ایتھے اس لئی ضرورت نئيں سمجھی کہ پچھلے واقعہ اُتے قیاس کر کے اس دا وی علم ہوسکدا اے (کذافی بحر المحیط عن ابن عطیہ )
فیر اوہ (مغرب تے مشرق فتح کر کے ) اک ہور راہ اُتے ہوئے لئے (قرآن وچ اس سمت دا ناں نئيں لیا مگر آبادی زیادہ جانب شمال ہی اے اس لئی مفسرین نے اس سفر نوں شمالی ملکاں دا سفر قرار دتا تاریخی شہادتاں وی اس دی موئد نيں ) ایتھے تک کہ جدوں ایداں دے مقام اُتے جو دو پہاڑاں دے درمیان سی پہنچے تاں انہاں پہاڑاں توں اس طرف اک قوم نوں دیکھیا جو (زبان تے لغت توں ناواقف وحشیانہ زندگی دی وجہ توں ) کوئی گل سمجھنے دے نیڑے وی نئيں پہنچے سن (ان لفظاں توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ صرف بولی توں ناواقفیت نہ سی بلکہ سمجھ بجھ ہوئے تاں غیر بولی والے دیاں گلاں وی کچھ اشارے کنارے توں سمجھی جا سکدیاں نيں ، بلکہ وحشیانہ زندگی نے سمجھ بجھ توں وی دور رکھیا سی مگر فیر شاید کسی ترجمان دے واسطے توں )انہاں نے عرض کيتا اے ذوالقرنین ! قوم یاجوج تے ماجوج ( جو اس گھاٹی دے اس طرف رہندے نيں ساڈی ) اس سرزمین وچ (کدی کدی آ کے ) وڈا فساد مچاندے نيں (یعنی قتل تے غارت گری کردے نيں تے اسيں وچ انہاں دے مقابلے دی طاقت نئيں ) سو کیہ اسيں لوک آپ لئے چندہ جمع کر کے کچھ رقم جمع کر دیؤ اس شرط اُتے کہ آپ ساڈے تے انہاں دے درمیان کوئی روک بنا داں (کہ اوہ اس طرف نہ آنے پاواں ) ذوالقرنین نے جواب دتا کہ جس مال وچ میرے رب نے مینوں (تصرف کرنے دا ) اختیار دتا اے اوہ بہت کچھ اے (اس لئی چندہ جمع کرنے تے مال دینے دی ضرورت نئيں ، البتہ ہتھ پیر دی طاقت (یعنی محنت مزدوری ) توں میری مدد کرو تاں وچ تواڈے تے انہاں دے درمیان خوب مضبوط دیوار بنا داں گا، تسيں لوک میرے پاس لوہے دی چادراں لاؤ (قیمت اسيں دین گے ) ظاہر ایہ اے کہ اس آہنی دیوا ر بنانے دے لئی تے وی ضرورت دی چیزاں منگوانی ہاں گی، مگر ایتھے وحشی ملک وچ سب توں زیادہ کم یاب چیز لوہے دی چادراں سن ، اس لئی انہاں دے ذکر کرنے اُتے اکتفا کيتا گیا، سب سامان جمع ہوئے جانے اُتے دونے پہاڑاں دے درمیان آہنی دیوار دی تعمیر دا کم شروع کيتا گیا، ایتھے تک کہ جدوں ( اس دیوار دے درے ملاندے ملاندے ) انہاں (دونے پہاڑاں ) دے دونے سروان دے بیچ ( دے خلا) نوں (پہاڑاں دے ) برابر کر دتا تاں حکم دتا کہ دھونکو (دھونکنا شروع ہوئے گیا ) ایتھے تک کہ جدوں (دھونکتے دھونکتے ) اسنوں لال انگارہ کے دتا تاں حکم دتا کہ ہن میرے پاس پگھلا ہويا تانبہ لیایا گیا تے آلات دے ذریعے اُتے توں چھڈ دتا گیا کہ دیوار دے تمام دروازےآں وچ وڑ کے پوری دیوار اک ذات ہوئے جائے اس دا طول تے عرض خدا نوں معلوم اے ) تاں ( اس دی بلندی تے چناہٹ دے سبب نہ تاں یاجوج تے ماجوج اس اُتے چڑھ سکدے نيں تے نہ اس وچ (غایت استحکام دے سبب کوئی نقب لگیا سکدے سن ، ذوالقرنین نے ( جدوں اس دیوار نوں تیار دیکھیا جس دا تیار ہونا کوئی آسان کم نہ سی تاں بطور شکر کے ) ایہ میرے رب دی اک رحمت اے (مجھ اُتے وی کہ میرے ہتھوں ایہ کم ہوئے گیا تے اس قوم دے لئی وی جنہاں نوں یاجوج تے ماجوج ستاندے سن ) فیر جس وقت رب دا وعدہ آئے گا (یعنی اس ی فنا دا وقت آئے گا ) تاں اسنوں ڈھا کر (زمین دے ) برابر کر دے گا تے میرے رب دا وعدہ برحق اے (اپنے وقت اُتے ضرور واقع ہُندا اے )
یاجوج تے ماجوج دے متعلق احادیث دا خلاصہ[سودھو]
۱)۔ یاجوج تے ماجو عام انساناں دی طرح انسان حضرت نوح علیہ السلام دی اولاد وچوں نيں۔ جمہور محدثین تے مورخین انہاں نوں یافث بن نوحؑ دی اولاد قرار دیندے نيں ، تے ایہ وی ظاہر اے کہ یافث ابن نوح دی اولاد نوح علیہ السلام دے زمانے توں ذوالقرنین دے زمانے توں دور دور تک وکھ وکھ قبیلے تے مختلف قوماں تے مختلف آبادیاں وچ پھیل چکی سی۔ یاجوج تے ماجوج جنہاں قوماں دا ناں اے ایہ وی ضروری نئيں کہ اوہ سب دے سب سد ذوالقرنین دے پِچھے ہی محصور ہوئے گئے ہاں ، انہاں دے کچھ قبیلے تے قوماں سد ذوالقرنین دے اس طرف وی ہون گے ، البتہ انہاں وچوں جو قتل تے غارت گری کرنے والے وحشی لوک سن اوہ سد ذوالقرنین دے ذریعے رو دتے گئے …مورخین عام طور توں انہاں تے ترک یا مغول یا منگولین لکھدے نيں مگر انہاں وچوں یاجوج ماجوج ناں … صرف انہاں وحشی غیر متمدن خونخوار ظالم لوکاں دا اے جو تمدن توں آشنا نئيں ہوئے ، انہاں دی برادری دے مغل تے ترک یا منگولین متمدن ہوئے گئے اوہ اس ناں توں خارج نيں۔
۲)۔ یاجوج ماجوج دی تعداد پوری دنیا دے انساناں دی تعداد توں بدرجہا ودھ گھٹ توں گھٹ اک ہور دس دی نسبت توں اے۔
۳)۔ یاجوج ماجوج دی جو قوماں تے قبیلے سد ذوالقرنین دے ذریعے اس طرف آنے توں روک دتے گئے نيں ہوئے قیامت دے بالکل نیڑے تک ايسے طرح محصور رہن گے ، انہاں دے نکلنے دا وقت مقدر ظہور مہدی علیہ السلام فیر خروج دجال دے بعد اوہ ہوئے گا جدوں کہ عیسیٰ علیہ السلام نازل ہوئے کے دجال نوں قتل کر چکياں گے۔
۴)۔ یاجوج ماجوج دے نکلنے دے وقت سد ذوالقرنین منہدم ہوئے کے زمین دے برابر ہوئے جائے گی (آیات قرآن )اس وقت ایہ یاجوج ماجوج دی بے پناہ قوماں بیک وقت پہاڑاں دی بلندیاں توں اترتی ہوئی سرعت رفتار دے سبب ایسی معلوم ہاں گی گویا ایہ پھسل پھسل کر گر رہے نيں تے ایہ لاتعداد وحشی انسان عام انسانی آبادی تے پوری زمین اُتے ٹُٹ پڑاں گے تے انہاں دے قتل غارت گری دا کوئی مقابلہ نہ کر سکے گا، اللہ رسول حضرت عیسیٰ علیہ السلام وی با مر الٰہی اپنے نال مسلمان ساتھی نوں لے کے کوئی طور اُتے پناہ لاں گے تے عام دنیا دی آبادیاں وچ جتھے کچھ قلعے یا محفوظ تھاںواں نيں اوہ انہاں وچ بند ہوئے کے اپنی جاناں بچاواں گے ، کھانے پینے دا سامان ختم ہوئے جانے دے بعد ضروریات زندگی انتہائی گراں ہوئے جائے گی باقی انسانی آبادی نوں ایہ وحشی قوماں ختم کر ڈالاں گی انہاں دے دریاواں نوں چاٹ جاواں گی۔
۵)۔ حضرت عیسیٰ علیہ السلام تے انہاں دے رفقاء دی دعا توں فیر ٹڈی دل قسم دی بے شمار قوماں بیک وقت ہلاک کر دتی جاواں گی۔ انہاں دی لاشاں توں ساری زمین پٹ جائے گی۔ انہاں دی بد بو دی وجہ توں زمین اُتے بسنیا مشکل ہوئے جائے گا۔
۶)۔ فیر حضرت عیسیٰ علیہ السلام تے انہاں دے رفقاء ہی دی دعا توں انہاں دی لاشاں دریا بُرد یا غائب کر دتی جاواں گی تے عالم گیر بارش دے ذریعے پوری زمین نوں دھوکر پاک صاف کر دتا جائے گا۔
۷)۔ اس دے بعد تقریباً چالیس سال امن تے امان دا دور دورہ ہوئے گا۔ زمین اپنی پوری برکات اگل دے گی، کوئی مفلس محتاج نہ رہے گا کوئی کسی نوں نہ ستائے گا، سکون تے اطمینان آرام تے راحت عام ہوئے گی۔
ذوالقرنین دے سر اُتے تانبے دی دو سینگاں سن[سودھو]
وَ یَسْئَلُوْنَکَ عَنْ ذِی الْقَرِنَیْنِ قُلْ سَاَ تْلُوْ عَلَیْکُمْ مِّنْہُ ذِکْراً اِنَّا مَکَّنَّا لَہٗ فیِ الْارْضِ وَ اٰتَیْنَا ہُ کُلِّ شَیِْ سَبَبً فاً تْبَعَ سَبَبا۔
قرآن وچ اک شخص دا ذکر کيتا گیا اے جسنوں ذوالقرنین کہیا گیا اے جو اس دا عالم بلکہ اسم صفت یا لقب معلوم ہُندا اے۔ اس دا اصلی ناں کيتا اے ، قرآن وچ اس دا کدرے ذکر نئيں۔ اکثر علماء نے اس دا ناں سکندر دسیا اے۔ تریخ وچ ا س ناں دا اک بادشاہ تے گزریا اے اس لئی دونے شخصیتاں دے کارنامےآں وچ اکثر ایہ دھوکہ ہويا اے کہ اک سکندر دے کارنامے نوں دوسرے سکندر دا کارنامہ قرار دتا گیا اے۔ ذوالقرنین کون سن ؟ انہاں دا زمانہ کون سا اے ؟ انہاں نوں ذوالقرنین کیوں کيتا گیا ؟ انہاں امور وچ مفسرنین دی راواں بہت مختلف نيں۔
روایات: ابن جریر نے اپنی تفسیر وچ وہب بن منبہ دی روایت لکھی اے۔ انہاں نے کہیا کہ ذوالقرنین روم دے اک شخص دا ناں اے۔ اوہ شہر دی اک بوڑھی عورت دا اکلوندا لڑکا سی۔ اس عورت دے تے دوسرے لڑکے نئيں سن ۔ اس دا ناں سکندر سی۔ اس دا ناں ذوالقرنین اس لئی رکھ دتا گیا سی کہ اس دے سر دے دونے طرف تانبے ی دو سینگاں سن۔ اوہ نیک تے صالح شخص سی۔ جدوں اوہ سن شعور نوں پہنچیا تاں اللہ تعالیٰ نے اس توں کہیا ذوالقرنین ! وچ تسيں نوں اقوام عالم دی طرف بھیجنا چاہندا ہون۔ ایہ ہوئے لوک نيں جنہاں دیاں بولیاں مختلف نيں تے ایہ ساری سطح ارضی اُتے بسنے والے نيں انہاں دی دو امتاں دے درمیان پوری سطح زمین دی لمبائی اے تے اس دی دوسری امتاں دے درمیان پوری زمین دی چوڑائی اے۔ انہاں چاراں دے وچکار جو وسط ارض اے اس وچ جنہاں تے انس وی نيں تے یاجوج ماجوج بھی۔
فیر اس دے بعد روایت وچ ذوالقرنین دے اوصاف تے اسنوں جو علم تے حکمت دتا گیا تے انہاں تمام قوماں دے حالات جنہاں دا سکندر توں مقابلہ ہويا وڈی تفصیل توں ذکر کيتا گیا اے۔
حدیث مرفوع : علامہ ابن جریر طبری نے اس سلسلہ وچ اک حدیث مرفوع وی نقل کيتی اے اوہ ایہ اے ’’حدثنا ابو کریب قال حدثنا زید ابن خباب عن ابی لھیہ قال حدثنی عبدالرحمٰن بن زید بن انعم عن شیخین من نجیب الخ ‘‘ یعنی دونے شیخ عقبہ ابن عامر دے پاس آئے تے انہاں توں کہیا کہ اسيں لوک آپ دے پاس آئے نيں تاہ آپ سانوں حضور ﷺ دی کوئی حدیث سناواں ، عقبہ نے کہیا کہ اک دن وچ حضور ﷺ دی خدمت کر رہیا سی تے وچ کِسے ضرورت توں حضور ﷺ دے کولوں باہر آیا تاں مینوں کچھ اہل کتاب ملے۔ انہاں لوکاں نے میرے توں کہیا کہ اسيں لوک حضور ﷺ توں کچھ دریافت کرنا چاہندے نيں۔ آپ ذرا انہاں توں اجازت لے لیجئے ، وچ پرت کر فیر اندر گیا تے انہاں لوکاں ی درخواست دربار نبوی وچ پیش کر دتی۔ آپ ﷺ نے فرمایا وضو دے لئی پانی لاؤ، وچ پانی لے آیا آپ ﷺ نے وضو کيتا تے نماز پڑھی جدوں آپ نماز توں فارغ ہوئے گئے تاں آپ ﷺ دے چہرہ مبارک اُتے مسرت دے آثار ظاہر ہوئے۔ آپ ؐ نے فرمایا کہ انہاں گولاں نوں اندر لے آؤ۔ تے انہاں لوکاں نوں وی بلا لو جو میرے اصحاب وچوں نظر آ جاواں۔ اوہ لوک آئے تے حضورﷺ دے اگے کھڑے ہوئے گئے۔ جے تسيں لوک چاہوئے تاں تواڈے سوالےآں دا اوہ جواب داں جو تواڈی کتاباں وچ لکھے ہوئے نيں تے جے چاہوئے تاں وچ توانوں اوہ گلاں بتاواں جس دا علم مینوں دتا گیا اے۔ انہاں لوکاں نے کہیا آپ ؐ نوں جو خبر ملی اے اوہی بیان فرمایئے۔ آپ ؐ نے فرمایا تسيں لوک ذوالقرنین دے بارے وچ سوال کرنے آئے ہوئے۔ تے تواڈی کتاباں وچ جو ذکر اے اسنوں جاننا چاہندے ہوئے۔ ذوالقرنین روم دا اک نوجوان سی۔ اسکندریہ شہر ايسے دا آباد کیہ ہویا اے۔ جدوں اوہ اس شہر نوں آباد کر چکيا تاں اک فرشتہ آیا تے اسنوں بلندی اُتے لے گیا تے پُچھیا تسيں نوں کچھ نظر آ رہیا اے ؟ اس نے کہیا ميں اپنا شہر دیکھ رہیا ہون۔ تے شہر مدائن نوں دیکھ رہیا ہون۔ فیر کچھ اونچائی اُتے لے گیا تے فیر پُچھیا ہن کيتا نظر آ رہیا اے ؟ اس نے وچ اپنا ہی شہر دیکھ رہیا ہون۔ فیر فرشتہ نے کچھ تے بلندی اُتے لے جا کے اس توں پُچھیا ہن کيتا دیکھ رہے ہو؟ اس نے کہیا صرف سطح زمین نظر آ رہی اے۔ فرشتہ نے کہیا ایہ سمندر اے جو ساری دنیا نوں گھیرے ہوئے اے۔ اللہ تعالیٰ نے مینوں تواڈے پاس اس لئی بھیجیا اے تاکہ تسيں جاہلاں نوں تعلیم دو تے اہل علم نوں مضبوط کرو۔ فیر اسنوں دیوار دے پاس لے آیا۔ اوہ دو چکنے پہاڑ نيں۔ ہر چیز اس توں پھسل کر تھلے گر جاندی اے۔ فیر فرشتہ اس توں اگے لے گیا تے یاجوج ماجوج توں گزر کر دوسری امتاں تک پہنچیا۔ اس سرزمین وچ بسنے والےآں دے چہرے کتاں جداں سن تے اوہ یاجوج ماجوج توں لڑدے سن ۔ فرشتہ فیر اوتھے توں اگے ودھیا تے اک دوسری امت اُتے اس دا گزر ہويا۔ ایہ انہاں لوکاں توں لڑدے رہندے سن جنہاں دے چہرے تاں جداں سن ۔ فیر فرشتہ اوتھے توں وی اگے لے گیا۔ تے دوسری امتاں توں ملاندا چلا گیا۔ (بحوالہ روح المعانی ج ۱۶، ص ۲۴ )
تنقید تے تبصرہ : علامہ آلوسی نے روایت دے ابتدائی حصہ نوں نقل کر کے اپنی رائے لکھی اے جس دے لفظاں ایہ نيں ’’لم تثبت حجۃ ھذالخبر (روح المعانی ج ۱۶، ص ۲۴ ) انہاں نے ہور لکھیا اے کہ تاریخی اعتبار توں ذوالقرنین دی شخصیت نوں قطعی طور اُتے متعین کرنا تے اس دے عہد دی صحیح نشاندہی کرنا انتہائی مشکل اے۔ قرآن نے جِنّے حصے نوں بیان کيتا اے اوہی اس دی زندگی دے حقیقی تے واقعی حالات نيں۔ اس دے علاوہ اس اُتے جو وادھا کيتا گیا اے اس دا کوئی ثبوت نئيں تے خوامخواہ اسنوں اک افسانوی کردار بنا دینے دی کوشش کيتی گئی اے۔
ذوالقرنین دی ناں وجہ دے سلسلے وچ آلوسی نے گیارہ اقوال نقل کيتے نيں تے لکھیا اے کہ جے تلاش کيتی جائے تاں شاید اس توں وی زیادہ وجوہ تسمیہ مل جاواں تے جِنّی وجوہ بیان کيتی گئیاں نيں اوہ بذات خود اس واقعی شخصیت تے حقیقی وجود تے طلسماندی تے توہماندی وجود دسدی اے ، ہور اسنوں سکندر اعظم تسلیم کر کے دو سکندراں دی شخصیتاں تے کارنامےآں نوں گڈ مڈ کر دتا گیا اے ، سکندر رومی تے سکندر یونانی دی شخصیتاں تے انہاں دے کارنامےآں وچ جو خط امتیاز کھینچنا خود اک عقدہ لاینحل تے معمہ ہوئے گیا اے ، کسی نے ایرانی بادشاہاں وچوں اک نوں ذوالقرنین ثابت کرنے دی کوشش کيتی اے ، کسی نے سلابین حمیر وچوں اک نوں ذوالقرنین دسیا اے۔
یہ ساری تفصیل آلوسی دی تفسیر دے ست وڈے صفحاں وچ پھیلی ہوئی اے۔ (روح المعانی ج ۱۶، ص ۲۴ توں ۳۰ ) انہاں تمام تفصیلات دے باوجود قرآن نے جِنّے حقائق بیان کر دتے نيں اس توں زیادہ اک لفظ وی اپنی قطعی صداقت دے نال نئيں آیا اے تے نہ آ سکدا اے ؎
چاں ندید ند حقیقت رہ افسانہ زدند
یہ سب اسرائیلی داستاناں نيں۔ انہاں افسانےآں تے اہل کتاب دیاں کہانیاں نوں افترا تے بہتان دے طور اُتے حضور ﷺ دی جانب منسوب کر دتا گیا اے۔ حدیث مرفوع جو ابن جریر دے حوالے توں اُتے نقل کيتی گئی اے اس دا اک راوی ابن لھیہ حدیث وچ ضعیف اے۔ روایت وچ جو گل حضور ﷺ دی طر ف منسوب کر کے کہی جا رہی اے تریخ اسنوں یقینی طور اُتے جھٹلاندی اے۔ ذوالقرنین رومی نئيں سی، روم دا ایہ بادشاہ اسکندر ثانی کہلاندا اے۔ اس دے باپ دا ناں فیلبس مقدونی اے تے اس دے وزیر دا ناں ارسطاطالیس سی۔ اس بادشاہ سکندر ثانی نے اسکندر شہر آباد کيتا اے۔ جسنوں مذکورہ روایت وچ ذوالقرنین دا آباد کردہ دسیا گیا اے۔ قرآن پاک وچ اس سکندر دا ذکر نئيں کيتا گیا۔ ذوالقرنین دی شخصیت دوسری اے۔ سکندر ثانی یا اسکندر ایہ توحید پرست نئيں سی۔ ذوالقرنین اک مرد مومن سی۔ سارے مشرق تے مغرب نوں اس نے طے کيتا سی۔ قرآن نے اجمالی طور اُتے اس دے واقعات نوں بیان کيتا اے۔ اس دا ناں یا سی ؟ کتھے دا رہنے والا سی ؟ کس زمانے وچ سی ؟ ایہ گلاں قرآن پاک وچ نئيں بیان کيتی گئیاں نيں۔ تے انہاں احادیث صحیحہ وچ انہاں دی نشاندہی کيتی گئی اے۔ اس لئی صرف انہاں نوں گلاں اُتے ایمان لیانا ضروری اے جِنّی قرآن نے سانوں دسی نيں۔
علامہ حافظ ابن کثیر نے اس روایت کيتی صحت اُتے انکار کيتا اے بلکہ روایت کرنے والےآں نوں ملامت وی دی اے۔ انہاں نے لکھیا اے کہ اس حدیث نوں حضور ﷺ دی طرف منسوب کرنا کسی طرح صحیح نئيں اے۔ روایت وچ جو کچھ کہیا گیا اے اوہ سب اخبار بنی اسرائیل نيں جنہاں دا کوئی اعتبار تے وزن نئيں اے۔
تفہیم القرآن
یہ مسئلہ قدیم زمانے توں ہن تک مختلف فیہ رہیا اے کہ ایہ ’’ ذوالقرنین ‘‘ جس دا بیان ذکر ہوئے رہیا اے کون سی ؟ قدیم زمانے وچ بالعموم مفسرین دا میلان سکندر دی طرف سی۔ لیکن قرآن وچ اس دی جو صفات تے خصوصیات بیان کيتی گی اے اوہ مشکل ہی توں سکندر اُتے چسپاں ہُندیاں نيں۔ جدید زمانے وچ تاریخی معلومات دی بنا اُتے مفسرین دا میلان زیادہ تر ایران دے فرمانروا خورس (خسرو یا سائرس ) دی طرف اے۔ تے ایہ نسبتاً زیادہ قرین قیاس اے ، مگر بہرحال حالے تک یقین دے نال کسی شخصیت تے اس دا مصداق نئيں ٹھہرا یا جا سکدا۔
قرآن مجید جس طرح اس دا تذکرہ کردا اے اس توں سانوں چار گلاں وضاحت دے نال معلوم ہُندیاں نيں :
(۱) اس دا لقب ذوالقرنین (لغوی معنی ’’ دو سینگاں والا‘‘)کم از یہودیاں وچ ، جنہاں دے اشارے کفار مکہ نے اس دے بارے وچ نبی ﷺ توں سوال کيتا سی، ضرور معروف ہونا چاہیدا ، اس لئی لا محالہ سانوں ایہ معلوم کرنے دے اسرائیل لٹریچر دی طرف رجوع کرنا پئے گا کہ اوہ ’’ دو سینگاں والے ‘‘ دی حیثیت توں کس شخصیت یا سلطنت نوں جاندے سن ۔
(۲) اوہ ضرور کوئی وڈا فرمانروا تے فاتح ہونا چاہیدا جس دی فتوحات مشرق توں مغرب تک پہنچی ہاں تے تیسری جانب شمال یا جنوب وچ وی وسیع ہوئی ہاں ، ایسی شخصیتاں نزول قرآن توں پہلے چند ہی گزری نيں تے لامحالہ انہاں وچوں کسی وچ اس دی دوسری خصوصیات سانوں تلاش کرنی ہوئے گی۔
(۳) اس دا مصداق ضرور کوئی ایسا فرمانروا ہونا چاہیدا جس نے اپنی مملکت نوں یاجوج ماجوج دے حملےآں توں بچانے دے لئی کسی پہاڑی درے اُتے اک مستحکم دیوار بنائی ہوئے۔ اس علامت دی تحقیق دے لئی سانوں ایہ وی معلوم کرنا ہوئے گا کہ یاجوج تے ماجوج توں مراد کیہڑی قوماں نيں۔ تے فیر ایہ وی دیکھنا ہوئے گا کہ انہاں دے علاقے توں متصل کیہڑی ایسی دیوار کدی دنیا وچ بنائی گئی اے تے اوہ کس نے بنائی اے۔
(۴) اس وچ مذکورہ بالا خصوصیات دے نال اک ایہ وی خصوصیات پائی جانی چاہیدا کہ اوہ خدا پرست تے عادل فرمانروا ہو، کیونجے قرآن ایتھے سب توں ودھ کے اس دی ايسے خصوصیت نوں نمایاں کردا اے۔
انہاں وچوں پہلی علامت آسانی دے نال خود اس اُتے چسپاں دی جا سکدی اے۔ کیونجے بائبل دے صحیفہ دانی ایل وچ دانیال نبی دا جو خواب بیان کيتا گیا اے اس وچ اوہ یونانیاں دے عروج توں پہلے لیڈیا تے فارس دی متحدہ سلطنت نوں اک مینڈھے دی شکل وچ دیکھدے نيں جس دے دو سنگ سن ، یہودیاں وچ اس ’’ دو سینگاں والے ‘‘ دا وڈا چرچا سی۔ کیونجے ايسے دی ٹکر نے آخر کار بابل دی سلطنت نوں پاش پاش کيتا تے بنی اسرائیل نوں اسیری توں نجات دلائی۔
دوسری علامت وڈی حد تک اس اُتے چسپاں ہُندی اے مگر پوری طرح نئيں۔ اس دی فتوحات بلاشبہ مغرب وچ ایشیائے کوچک تے شام دے سواحل تک تے مشرق وچ باختر (بلخ) تک وسیع ہوئیاں مگر شمال یا جنوب وچ اس دی کسی وڈی مہم دا سراغ حالے تک تریخ توں نئيں ملیا اے ، حالانکہ قرآن صراحت دے نال اک تیسری مہم دا وی ذکر کردا اے ، اُتے اس مہم دا پیش آنا بعید از قیاس نئيں اے۔ کیونجے تریخ دی رو توں خورس دی سلطنت شمال وچ کاکیشیا (قفقاز ) تک وسیع سی۔
تیسری علامت دے بارے وچ ایہ تاں نیڑے قریب متحقق اے کہ یاجوج تے ماجوج توں مراد روس تے شمالی چین دے اوہ قبیلے نيں جو تاتاری، منگولی تے سیتھین وغیرہ ناواں توں مشہور نيں تے قدیم زمانے توں متمدن ملکاں اُتے حملے کردے رہے نيں ، ہور ایہ وی معلوم اے کہ انہاں دے حملےآں توں بچنے دے لئی قفقاز دے جنوبی علاقے وچ دربند تے داریال دے استحکامات تعمیر کيتے گئے سن ، لیکن ایہ حالے تک ثابت نئيں ہوسکا اے کہ خورس ہی نے ایہ استحکامات تعمیر کيتے سن ۔
آخری علامت قدیم زمانے دے معروف فاتحاں وچ جے کسی اُتے چسپاں دی جا سکدی اے تاں اوہ خورس ہی اے۔ کیونجے اس دے دشمناں تک نے اس دے عدل دی تعریف کيتی اے تے بائبل دی کتاب عزرا اس گل اُتے شاہد اے کہ اوہ ضرور اک خدا پرست تے خداترس بادشاہ سی۔ جس نے بنی اسرائیل نوں انہاں دی خدا پرستی دی بنا اُتے بابل دی اسیری توں رہیا کيتا تے اللہ وحدہ لاشریک دی عبادت دے لئی بیت المقدس وچ دوبارہ ہیکل سلیمانی دی تعمیر دا حکم دتا۔
اس بنا اُتے اسيں ایہ تاں ضرور تسلیم کردے نيں کہ نزول قرآن توں پہلے جِنّے مشہور فاتح عالم گزرے نيں انہاں وچوں خورس ہی دے اندر ’’ ذوالقرنین ‘‘ دی علامت زیادہ پائی جاندیاں نيں لیکن تعین دے نال ايسے نوں ’’ذوالقرنین ‘‘ قرار دے دینے دے لئی حالے ہور شہادتاں دی ضرورت اے۔ اُتے دوسرا کوئی فاتح قرآن دی دسی ہوئی علامات دا اِنّا وی مصداق نئيں جِنّا خورس اے۔ تاریخی بیان دے لئی صرف اِنّا ذکر کافی اے کہ خورس اک ایرانی فرمانروا سی۔ جس دا عروج ۵۴۹ ق م دے نیڑے زمانے وچ شروع ہويا۔ اس نے چند سال دے عرصے وچ میڈیا (الجبال ) تے لیڈیا (ایشیائے کوچک ) دی سلطنتاں نوں مسخر کرنے دے بعد ۵۳۹ ق م وچ بابل نوں وی فتح کر ليا۔ اس دے بعد کوئی طاقت اس دے راستے وچ مزاحم نئيں رہی۔ اس دی فتوحات دا سلسلہ سندھ اورصغد (موجودہ ترکستان ) توں لے کے اک طرف مصر تے لیبیا تک تے دوسری طرف تھریس تے مقدونیہ تک وسیع ہوئے گیا تے شمال وچ اس دی سلطنت قفقاز (کاکیشیا ) تے خوازم تک پھیل گئی۔ عملاً اس وقت تک دی پوری مہذب دنیا اس دی تابع فرمان سی۔
وہ مغرب دی جانب ملک اُتے فتح کردا ہويا خشکی دے آخری سرے تک پہنچ گیا جس دے اگے سمندر سی اوتھے غروب دے وقت ایسا محسوس ہُندا سی کہ سورج سمندر دے سیاہی مائل گدلے پانی وچ ڈُب رہیا اے۔ جے فی الواقع ذوالقرنین توں مراد خورس ہی ہوئے تاں ایہ ایشیائے کوچک دا مغربی ساحل ہوئے گا جتھے بحر ابچین چھوٹی چھوٹی خلیجاں دی شکل اختیار کر لیندا اے اس قیاس دی تائید ایہ گل وی کردی اے کہ قرآن ایتھے بحر دی بجائے عین دا لفظ استعمال کردا اے جو سمندر دی بجائے جھیل یا خلیج ہی اُتے زیادہ صحت دے نال بولا جا سکدا اے۔
اوتھے اسنوں اک قوم ملی ذوالقرنین اس وقت فتح یاب ہوئے کے اس علاقے اُتے قابض ہوئے چکيا سی، مفتوح قوم اس دے بس وچ سی۔ اللہ نے اس صورت حال وچ اس دے ضمیر دے سامنے ایہ سوال رکھ دتا کہ ایہ تیرے امتحان دا وقت اے۔ ایہ قوم تیرے اگے بے بس اے تاں ظلم کرنا چاہے تاں ایہ وی تیرے اختیار وچ اے۔
فیر اوہ ملکاں فتح کردا ہويا مشرق دی جانب ایداں دے علاقے تک پہنچ گیا جتھے مہذب دنیا دی سرحد ختم ہوئے گئی سی تے اگے ایسی وحشی قوماں دا علاقہ سی جو عمارتاں بنانا تاں درکنار خیمے بنانا تک نئيں جاندی سی۔
اگے یاجوج ماجوج دے فتنہ توں بچنے دے لئی دیوار بنانے دا ذکر اے جو کاکیشیا دے اطراف بسنے والی قوماں اُتے ظلم ڈھاندے سن تے جتھے آہنی سد قائم کرنے دے بعد ذوالقرنین نے کيتا کہ ایہ لازوال نئيں اے جدوں تک اللہ مرضی اوہ قائم رہے گی تے جدوں اوہ وقت آئے گا جو اللہ نے اس دی تباہی دے لئی مقدر کر رکھیا اے تاں فیر اسنوں پارہ پارہ ہونے توں کوئی چیز نہ بچا سکے گی۔
’’سد ذوالقرنین ‘‘ صفحہ ۷۷۱
ذوالقرنین دی تعمیر کردہ دیوار دے متعلق بعض لوکاں وچ ایہ غلط خیال پایا جاندا اے کہ اس توں مراد مشہور دیوار چین اے ، حالانکہ دراصل ایہ دیوار قفقاز (Caucasus)کے علاقہ داغستان وچ دربند تے درہ داریال (Darid)کے درمیان بنائی گئی سی۔ قفقاز اس ملک نوں کہندے نيں جو بحر اسود (Black Sea)اور بحر خزر (Caspian Sea)کے درمیان واقع اے۔ اس ملک وچ بحر اسود توں داریال تک تاں نہایت بلند پہاڑ نيں تے انہاں دے درمیان اِنّے تنگ درے نيں کہ انہاں توں کوئی وڈی حملہ آور فوج نئيں گزر سکدی البتہ دربند تے داریال دے درمیان جو علاقہ اے اس وچ پہاڑ وی زیادہ بلند نئيں نيں تے کوہستانی راستے وی خاصے وسیع نيں۔ قدیم زمانے وچ شمال دی وحشی قوماں ايسے طرف توں جنوب دی طرف غارت گرانہ حملے کردیاں سن تے ایرانی فرمانرواواں نوں ايسے طرف توں اپنی مملکت اُتے شمالی حملےآں دا خطرہ لاحق رہندا سی انہاں حملےآں نوں روکنے دے لئی اک نہایت مضبوط دیوار بنائی گئی سی جو ۵۰ میل لمبی ۲۹۰ فٹ بلند تے دس فٹ چوڑی سی۔ حالے تک تاریخی طور اُتے ایہ تحقیق نئيں ہوسکا اے کہ ایہ دیوار ابتداءً کدوں کس نے بنائی سی۔ مگر مسلمان مورخین تے جغرافیہ نویس ايسے نوں ’’سد ذوالقرنین ‘‘ قرار دیندے نيں تے اس دی تعمیر دی جو کیفیت قرآن مجید وچ بیان کيتی گئی اے اس دے آثار ہن وی اوتھے پائے جاندے نيں۔
ابن جریر طبری تے ابن کثیر نے اپنی تاریخاں وچ ایہ واقع لکھیا اے تے یاقوت نے وی معج البلدان وچ اس دا حوالہ دتا اے کہ حضرت عمرؓ نے آذر بائجان فتح دے بعد ۲۲ ہجری وچ سراقہ بن عمر نوں باب الابواب (دربند ) دی مہم اُتے روانہ کيتا تے سراقہ نے عبدالرحمٰن بن ربیعہ نوں اپنے مقدمۃالجیش دا افسر بنا کے اگے بھیجیا۔ عبدالرحمٰن جدوں ارمینیہ دے علاقے وچ داخل ہوئے تاں اوتھے فرمانروا شہر براز نے جنگ دے بغیر اطاعت قبول کر لئی۔ اس دے بعد انہاں نے باب الابواب دی طرف پیش قدمی دا ارادہ کيتا اس موقع اُتے شہر براز نے انہاں توں کہاکہ ميں نے اپنے اک آدمی نوں ’’سد ذوالقرنین ‘‘ دا مشاہدہ تے اس علاقے دے حالات دا مطالعہ کرنے دے لئی بھیجیا سی۔ اوہ آپ نوں تفصیلات توں آگاہ کر سکدا اے۔ چنانچہ اس نے عبدالرحمٰن دے سامنے اس آدمی نوں پیش کر دتا۔ (طبری ج ۳ ص ۲۲۵ توں ۲۲۹، البدایہ والنہایہ ج ۷ ص ۱۲۲ توں ۱۲۵، معجم البلدان ذکر باب الابواب )
اس واقعہ دے دو سوبرس بعد خلیفہ واثق (۲۲۷، ۲۳۳ ہجری ) نے سد ذوالقرنین دا مشاہدہ کرنے دے لئی سلام ترجمان دی قیادت وچ ۵۰ آدمیاں دی اک مہم روانہ کيتی جس دے حالات یاقوت نے معجم البلدان وچ تے ابن کثیر نے البدایہ والنہایہ وچ خاصی تفصیل دے نال بیان کيتے نيں۔ انہاں دا بیان اے کہ ایہ وفد سامرہ (سُرّمَنْ رَا یَٔ ) توں تفلیس، اوتھے توں السّریر اوتھے توں افیلان شاہ دے علاقے وچ پہنچیا فیر خزر دے ملک وچ داخل ہويا تے اس دے بعد دربند پہنچ کے اس نے سد دا مشاہدہ کيتا (البدایہ والنہایہ ج ۲ ص ۱۱۱، جلد ۷ ص ۱۲۲ توں ۱۲۵، معجم البلدان باب الابواب ) اس توں صاف معلوم ہُندا اے کہ تیسری صدی ہجری وچ وی مسلمان عام طور اُتے قفقاز دی اس دیوار نوں ’’سد ذوالقرنین ‘‘ سمجھدے سن ۔
یاقوت نے معجم البلدان وچ متعدد دوسرے تھاںواں اُتے وی ايسے امر دی تصریح دی اے خزر دے زیر عنوان اوہ لکھدا اے کہ ’’ھی جلاد الترک خلف باب الابواب المعروف بالدربند نیڑے من سد ذوالقرنین ‘‘ ایہ ترکاں دا علاوہ اے جو سد ذوالقرنین دے نیڑے باب الابواب دے پِچھے واقع اے جسنوں دربند وی کہندے نيں۔ ايسے سلسلہ وچ اوہ خلیفہ المقتدر باللہ دے سفیر، احمد بن فضلان دی اک رپورٹ نقل کردا اے جس وچ مملکت خزر دی تفصیلی کیفیت بیان کيتی گئی اے۔ اس وچ دسیا گیا اے کہ خزر اک مملکت دا ناں اے جس دا صدر مقام ’’اتل ‘‘ اے۔ دریائے اِتِل اس شہر دے درمیان توں گزردا اے تے ایہ دریا روس تے بلغار توں آ کے بحر خزر وچ گردا اے۔
باب الابواب دے زیر عنوان لکھدا اے کہ اسنوں الباب تے دربند وی کہندے نيں۔ ایہ بحر خزر دے کنارے واقع اے۔ بلاد کفر توں بلاد مسلمین دی طر ف آنے والےآں دے لئی ایہ راستہ انتہائی دشوار گذار اے۔ اک زمانہ وچ ایہ نو شیرواں دی مملکت وچ شامل سی تے شاہان ایران اس سر حد دی حفاظت نوں غایت درجہ اہمیت دیندے سن ۔
ذوالقرنین /اوغوز خان[سودھو]
پہلی خاقان تورک فوج اک باقاعدہ فتح پوری دنیا دے نال اک کوچ پایا تے چین، ایران، قفقاز، عراق، مصر تے ایشیائے کوچک سمیت دنیا دے اہم مراکز اُتے قبضہ اوغوز مبنی تورکی بولی لغات تریخ تے تورکی بولی دے اقوال بیل دا مطلب اے بیل دو سینگاں والا اس دی اک مثال ترکش ڈکشنری شمس الدین سامی لفظ توں Oguz = Toson کسی وی بیل اے تورکمانستان دے راجگڑھ (اشک آباد) وچ اوغوز خان دے ايسے مجسمے جتھے اس دے سر اُتے سنگ دا تاج...! اک علاقے توں اوغوز خان ہن سردریا منگولیا تے روس دے درمیان واقع مشرق بعید وچ اے جس دے مشرق وچ واقع اے وچ پلے ودھے تے مغرب نوں اپنا پہلا سفر سی ایہ جگہ وسط ایشیا وچ واقع اے جتھے اوزبیک شرقیا ایہ تورک رہندے سن تے جتھے رہتل بچھانے خاص طور اُتے سائٹ دی سرحد کرغیزی ویسٹرن اُتے واقع اے جو چین دے شمال تے مغرب وچ واقع اے اوتھے موجود اے انہاں نے کرغیز عوام نوں قبائلیاں (یاجوج تے ماجوج) دے حملےآں توں بچانے دے لئی بام تعمیر کيتا جس وچ بہت سارے میدان خراب ہوگئے کچھ مبصرین اس دے بارے وچ اختلاف کردے سن تے اس دے بارے وچ انہاں دے مشہور خیالات! ‼️سینگاں وچ انہاں دے عرفان دی وجہ توں‼️
- اس دے سر وچ یا اس دے سر اُتے سنگ دی طرح کچھ اس وچ دو چمکاں سی۔
- کیونجے ميں نے بیرونی تے اندرونی دے بارے وچ علم دتا اے۔
- کیونجے اوہ مشرقی تے مغرب دا بادشاہ اے یا اس لئی کہ اوہ مشرق تے مغرب پہنچ گیا۔
ذوالقرنین دا ذکر قرآن پاک دی سورۃ الکہف دی آیت ۸۳ توں ۹۸ تک وچ اے۔
ذوالقرنین دا تذکرہ قرآن وچ[سودھو]
ذوالقرنین دا ذکر قرآن وچ سورۃ الکہف دی کچھ آیات وچ آیا اے تھلے اُنہاں آیات دا ترجمہ (ترجمہ مولانا ابو الاعلیٰ مودودی دا نقل کيتا گیا اے ) دتا گیا اے۔ اور اے محمدﷺ ایہ لوک تسيں توں ذوالقرنین دے بارے وچ پُچھدے نيں انہاں توں کہو وچ اس دا کچھ حال تسيں نوں سناندا ہاں اساں اسنوں زمین وچ اقتدار عطا کر رکھیا سی تے اسنوں ہر قسم دے اسباب و وسائل بخشے سن اس نے (پہلے مغرب دی طرف اک مہم کا) سر و سامان کيتا حتیٰ کہ جدوں اوہ غروب آفتاب دی حَد تک پہنچ گیا تاں اس نے سورج نوں اک کالے پانی وچ ڈوبتے دیکھیا تے اوتھے اُسنوں اک قوم ملی اساں کہیا! ‼️اے ذوالقرنین تینوں ایہ مقدرت وی حاصل اے کہ انہاں نوں تکلیف پہنچائے تے ایہ وی کہ اِنہاں دے نال نیک رویّہ اختیار کرے‼️ اس نے کہیا! ‼️جو انہاں وچوں ظلم کرے گا اسيں اسنوں سزا دین گے فیر اوہ اپنے رب دی طرف پلٹایا جائے گا تے اوہ اسنوں تے ودھ سخت عذاب دے گا تے جو انہاں وچوں ایمان لیائے گا تے نیک عمل کرے گا اُس دے لئی اچھی جزا اے تے اسيں اسنوں نرم احکام داں گے‼️ فیر اُس نے (اک دُوسری مہم کی) تیاری دی ایتھے تک کہ طلوعِ آفتاب دی حد تک جا پہنچیا اوتھے اس نے دیکھیا کہ سورج اک ایسی قوم اُتے طلوع ہو رہیا اے جس دے لئی دُھوپ توں بچنے دا کوئی سامان اساں نئيں کيتا اے ایہ حال سی اُنہاں دا تے ذوالقرنین دے پاس جو کچھ سی اُسنوں اسيں جاندے سن فیر اس نے (اک ہور مہم کا) سامان کيتا ایتھے تک کہ جدوں دو پہاڑاں دے درمیان پہنچیا تاں اسنوں انہاں دے پاس اک قوم ملی جو مشکل ہی توں کوئی گل سمجھدی سی اُنہاں لوکاں نے کہیا کہ! ‼️اے ذوالقرنین یاجوج تے ماجوج اس سرزمین وچ فساد پھیلاندے نيں تاں کیہ اسيں تینوں کوئی ٹیکس اس کم دے لئی داں کہ تاں ساڈے تے انہاں دے درمیان اک بند تعمیر کر دے‼️ اس نے کہیا! ‼️جو کچھ میرے رب نے مینوں دے رکھیا اے اوہ بہت اے تسيں بس محنت توں میری مدد کرو وچ تواڈے تے انہاں دے درمیان بند بنائے دیندا ہاں مینوں لوہے دی چادراں لیا کے دو آخر جدوں دونے پہاڑاں دے درمیانی خلا نوں اس نے پاٹ دتا تاں لوکاں توں کہیا کہ ہن اگ دہکاؤ حتیٰ کہ جدوں (یہ آہنی دیوار) بالکل اگ دی طرح سُرخ ہو گئی تاں اس نے کہیا لاؤ ہن وچ اس اُتے پگھلا ہويا تانبا انڈیلاں گا‼️ یہ بند ایسا سی کہ یاجوج و ماجوج اس اُتے چڑھ کر وی نہ آ سکدے سن تے اس وچ نقب لگانا انہاں دے لئی تے وی مشکل سی ذوالقرنین نے کہیا ایہ میرے رب دی رحمت اے مگر جدوں میرے رب دے وعدے دا وقت آئے گا تاں اوہ اسنوں پیوند خاک کر دے گا تے میرے رب دا وعدہ برحق اے۔
ذوالقرنین کون[سودھو]
تریخ دیاں کتاباں دے مطالعے دے بعد لوکاں نے ذوالقرنین دی شخصیت توں متعلق وکھ وکھ اندازے لگائے نيں ذوالقرنین کون سکندر اعظم یا سائرس اعظم۔
سکندر اعظم[سودھو]
بیٹنہولز دے مطابق ذوالقرنین دی کہانی دی ابتدا عیسائی عہد دے ابتدائی برساں وچ مشرق وسطی وچ سکندر اعظم دی روایتاں نال ہوئی اے انہاں دے مطابق یاجوج تے ماجوج دی اولاد سیتھیاں نے اک بار سکندر دے اک جرنیل نوں شکست دتی جس اُتے سکندر نے انہاں نوں مہذب زمین توں دور رکھنے دے لئی قفقاز دے پہاڑاں وچ اک دیوار بنائی (بنیادی عناصر فلاویس جوزفس وچ پائے جاندے نيں) مبینہ طور اُتے ایہ افسانہ بعد دی صدیاں وچ شام دے اک ورژن دے ذریعہ قرآن مجید وچ داخل ہونے توں پہلے بہت ودھ تفصیل توں گذرا سی بھانويں سیریاک علامات سکندر دے سینگاں دا حوالہ دیندے نيں لیکن اس وچ مستقل طور اُتے ہیرو نوں اس دے یونانی ناں توں تعبیر کيتا جاندا اے متغیرات دا استعمال نئيں کردے نيں قرآن مجید وچ "دو سنگ والے" اسلامی لقب "ذوالقرنین" دا استعمال سب توں پہلے قرآن مجید وچ ہويا "دو سنگ والے" ناں دے پِچھے دی وجوہات کسی حد تک مبہم نيں عالم التبری نے اس دی وجہ ایہ رکھی سی کہ اوہ دنیا دی اک حد توں دوسری حد وچ چلا گیا لیکن ایہ بالآخر سکندر دی طرف توں رام دیوتا زیوس-عمون دے سنگ پہنے ہوئے امیج دی شکل توں اخذ کيتا جاسکدا اے جداں کہ ہیلینسٹک نزد ایسٹ وچ سککاں اُتے مقبول ہويا اے ذوالقرنین نے اپنے شمالی سفر اُتے جو دیوار بنائی اے اس وچ شاید چین دی عظیم دیوار دے دور دراز علم دی عکاسی ہوسکدی اے (۱۲ ويں صدی دے اسکالر ال ادریسی نے روزلی سسلی دا نقشہ کھچ کر منگولیا وچ یاجوج تے ماجوج دی سرزمین دکھائی یا شمالی وحشیاں دے خلاف کیسپیان دے علاقے وچ بنائی گئی وکھ وکھ ساسانیڈ فارسی دیواراں دی یا انہاں دونے دا آپس وچ ملاپ ابن کثیر سمیت متعدد قابل ذکر مسلم مفسرین ابن تیمیہ تے ناصر مکارم شیرازی نے سکندر دی شناخت توں سخت اختلاف کيتا اے الیگزینڈر دے نظریہ اُتے اعتراض کرنے والے مسلمان مبصرین نے عام طور اُتے اپنے نتائج دے لئی مذہبی دلائل دا استعمال کيتا اے سکندر صرف تھوڑا ہی عرصہ رہیا جدوں کہ ذوالقرنین (کچھ لوکاں دے مطابق) خدا دی نعمت دی علامت دے طور اُتے ست سو سال تک زندہ رہے ذوالقرنین صرف اک ہی خدا دی عبادت کردے سن جدوں کہ سکندر مشرک سی تے کدی کدی فخر دے نال "بیٹا را" یا "زیوس دا بیٹا" کہندا سی مغربی ماہرین تعلیم وچ برنن وہیلر نے استدلال کيتا اے کہ سکندر رومانس تے ذوالقرنین کہانی دے وچکار مبینہ مماثلت حقیقت وچ خود قرآن دے بجائے بعد دی تفسیر اُتے مبنی اے بوہت سارے قدیم علما تے مفکر سکندر اعظم نوں ہی ذوالقرنین مندے نيں مگر بوہت سارے اس دا انکار کردے نيں اس دی اک وجہ تاں ایہ اے کہ سکندر اعظم نبی نئيں سی دوسری وجہ ایہ کہ اوہ زمین دی مشرقین تے مغربین تک نہ پہنچ سکا۔
سائرس اعظم[سودھو]
جدید دور وچ بہت سارے مسلم اسکالراں نے ذوالقرنین دراصل سائرس اعظم پہلی فارسی سلطنت دا بانی ہونے دے حق وچ استدلال کيتا اے مسلماناں وچ سب توں پہلے مولانا ابوالکلام آزاد دے ذریعہ فروغ پانے والے اس نظریہ نے گذشتہ برساں وچ وسیع پیمانے اُتے قبولیت حاصل کيتی اے وہیلر اس امکان نوں قبول کردے نيں لیکن کلاسیکی مسلمان مبصرین دے نظریہ دی موجودگی دی نشاندہی کردے نيں مسلم ریکارڈ دے مطابق ذوالقرنین کہانی انہاں یہودیاں دی جستجو دے بارے وچ سامنے آئی سی جو سائرس دے بارے وچ اعلیٰ رائے رکھدے سن تے بائبل وچ وی انہاں دا اعزاز حاصل اے "وہ دو سینگاں والا" ذوالقرنین دا معنی رکھدا اے مبینہ طور اُتے کتاب ڈینیئل باب اٹھ وچ مذکور دو سنگ والے مینڈھے دا ذکر کر رہیا اے ہور برآں سائرس دی فتوحات وی ايسے دے نال سیدھ وچ نيں ذوالقرنین دا خاکہ سائرس دے طور اُتے وی اک عظیم بادشاہ سی جس نے جنوب نوں چھڈ کے اپنی سلطنت نوں تن سمت وچ ودھایا تاریخی بیان دے لئی صرف اِنّا ذکر کافی اے کہ خورس (کورش) اک ایرانی فرمانروا سی جس دا عروج ۵۴۹ ق م دے نیڑے زمانے وچ شروع ہويا۔ اس نے چند سال دے عرصے وچ میڈیا (الجبال) تے لیڈیا (ایشیائے کوچک) دی سلطنتاں نوں مسخر کرنے دے بعد ۵۳۹ ق م وچ بابل نوں وی فتح کر ليا جس دے بعد کوئی طاقت اس دے راستہ وچ مزاحم نئيں رہی اس دی فتوحات دا سلسلہ سندھ تے صُغد موجودہ تورکستان توں لے کے اک طرف مصر تے لیبیا تک تے دوسری طرف تھریس تے مقدونیہ تک وسیع ہو گیا تے شمال وچ اس دی سلطنت قفقاز کاکیشیا تے خوارزم تک پھیل گئی انہاں دا لقب ذوالقرنین لغوی معنی ’’دو سینگاں والا‘‘ گھٹ توں گھٹ یہودیاں وچ جنہاں دے اشارے توں کفار مکہ نے اس دے بارے وچ نبی صلی اللہ علیہ و سلم توں سوال کيتا سی ضرور معروف ہونا چاہیے اوہ ضرور کوئی وڈا فرمانروا تے فاتح ہونا چاہیے جس دی فتوحات مشرق توں مغرب تک پہنچی ہاں تے تیسری جانب شمال یا جنوب وچ وی وسیع ہوئی ہاں ایسی شخصیتاں نزول قرآن توں پہلے چند ہی گزری نيں۔
ذوالقرنین دے نال شناخت[سودھو]
ذوالقرنین دی وکھ وکھ مہمات جنہاں دا ذکر ق: ۱۸ ۸۳ ۱۰۱ وچ کيتا گیا اے دا تعلق جنوبی عرب دے ہیمیارتی بادشاہ سعبذو مارسی جسنوں الرید وی کہیا جاندا اے توں منسوب کيتا گیا اے وہاب ابن منابی دے مطابق جداں کہ ابن ہشام نے نقل کيتا اے بادشاہ سعب اک فاتح سی جسنوں یروشلم وچ الخظر نال ملن دے بعد ذوالقرنین ناں دتا گیا سی اس دے بعد اوہ زمین دی انتہا تک دا سفر کردا اے لوکاں نوں فتح یابتبدیل کردا اے ایتھے تک کہ الخظر دی طرف توں اندھیرے دی سرزمین اُتے چلا جائے وہیلر دے مطابق ایہ ممکن اے کہ انہاں حکایات دے کچھ عناصر جو کہ اصل وچ سعب دے نال وابستہ سن انہاں نوں کہانیاں وچ شامل کرلیا گیا اے جس وچ سکندر دے نال ذوالقرنین دی شناخت کيتی گئی اے مگر پوری طرح نئيں یہودیاں دے بابل دے اسیری دے زمانے وچ حضرت دانیال دا ظہور ہويا شاہ بابل دے تیسرے برس انہاں نے خواب دیکھیا وچ دیکھدا ہاں کہ ندی دے کنارے مینڈھا کھڑا اے جس دے دو سنگ اُچے نيں لیکن اک دوسرے توں ودھ اُچا سی تے وڈا دوسرے دے پِچھے سی ميں نے دیکھیا کہ پچھم اُتریا اوردکھن دی طرف سنگ ماردا اے ایتھے تک کہ کوئی جانور اس دے سامنے کھڑا نہ رہ سکیا تے اوہ بہت وڈا ہو گیا ایہ گل سوچ ہی رہیا سی کہپچھم دی طرف توں اک بکرا آکے تمام روئے زمین اُتے فیر گیا اس بکرے دے اگے عجیب طرح دا سنگ سی اوہ دو سینگاں والے مینڈھے اُتے خوب بھڑکااسکے دونے سنگ توڑ ڈالے تے اس دی ہمت نہ سی کہ مقابلہ کرے" فیر اس دے بعد اے کہ جبریل آئے اوردسیا کہ دو سینگاں والا مینڈھا فارس دی بادشاہت اے تے بکرا یونان دی اس دا سنگ اس دا پہلا بادشاہ اے چنانچہ ایہ بادشاہ بعد وچ سکندر مقدونی ٹھرا جدوں کہ دو سنگ میڈیا تے فارس دی سلطنتاں سی ۳۲۸ءعیسوی وچ وفات پانے والا جنوبی میسوپوٹیمیا دے اک لکشیداں دا شہزادہ جو فارس دا اتحادی سی تے فیر روم دا اس نے اپنے کارنامےآں دے لئی رومانس وچ منایا مسیحا بین جوزف یمن دے یہودیاں دی طرف توں متوقع اک زبردست فوجی نجات دہندہ تے چھ ويں صدی دے اک نیم افسانوی بادشاہ ذونواس دے نال لوک گراں توں وابستہ اس دے علاوہ اوغوز خاقان نوں وی ذولقرنین کہیا جاندا اے اس دا مصداق ضرور کوئی ایسا فرمانروا ہونا چاہیے جس نے اپنی مملکت نوں یاجوج و ماجوج دے حملےآں توں بچانے دے لئی کسی پہاڑی درے اُتے اک مستحکم دیوار بنائی ہو اس وچ مذکورہ بالا خصوصیات دے نال اک ایہ خصوصیت وی پائی جانی چاہیے کہ اوہ خدا پرست تے عادل فرمانروا ہو کیونجے قرآن ایتھے سب توں ودھ کے اس دی ايسے خصوصیت نوں نمایاں کردا اے ۔