یاجوج تے ماجوج
اس صفحے وچ موجود سرخ روابط اردو دے بجائے ہور مساوی زباناں دے ویکیپیڈیاواں خصوصاًً انگریزی ویکیپیڈیا وچ موجود نيں، انہاں زباناں توں اردو وچ ترجمہ کر کے ویکیپیڈیا دی مدد کرن۔ |
قرآن واضح طور اُتے گواہى ديتا اے كہ يہ دو وحشى خونخوار قبيلاں دے ناں سن، اوہ لوک اپنے ارد گرد رہنے والےآں اُتے بہت زيادتياں تے ظلم كردے سن ۔ مفسر علامہ طباطبائی نے الميزان ميں لكھا اے كہ توريت كى سارى گلاں توں مجموعى طور اُتے معلوم ہُندا اے كہ ماجوج يا ياجوج و ماجوج اک يا كئى وڈے وڈے قبيلے سن، يہ شمالى ايشيا دے دور دراز علاقے ميں رہندے سن ۔ يہ جنگجو، غارت گر تے ڈاكو قسم دے لوک سن ۔
تاريخ دے بوہت سارے دلائل دے مطابق زمين دے شمال مشرق مغولستان دے اطراف ميں گزشتہ زمانےآں ميں انساناں دا گويا جوش ماردا ہوئے اچشمہ سی، يہاں دے لوکاں كى ابادى بڑى تيزى توں پھلتى اورپھولتى تھى ،ابادى زيادہ ہونے اُتے يہ لوک مشرق كى سمت يا نيچے جنوب كى طرف چلے جاندے سن تے سيل رواں كى طرح انہاں علاقےآں ميں پھيل جاندے سن تے فیر تدريجاً اوتھے سكونت اختيار كر ليتے سن ،تاريخ دے مطابق سيلاب كى مانند انہاں قوماں دے اٹھنے دے مختلف دور گزرے ہيں _(2) علامہ آلوسی رحمہ اللہ علیہ دا کلام روح المعانی وچ اے۔ یاجوج ماجوج کون نيں : لوکاں نے اس وچ کلام کیتا اے کہ یاجوج ماجوج کون لوک نيں۔ جمہور علما تفسیر و حدیث دا قول ایہ اے کہ یاجوج و ماجوج بنی نوع انسان دی دو قوماں یا دو قبیلےآں دا ناں اے آدم (علیہ السلام) ور یافث بن نوح (علیہ السلام) دی نسل توں نيں جو ترک دا جد اعلیٰ اے تے ترک اس خاندان دی اک شاخ اے جو سد ذوالقرنین دے اس طرف ترک کردیے گئے سن یعنی چھڈ دتے گئے سن ۔ گویہ کہ لفظ ترک متروک توں مشتق اے تے ایہ لوک کافر نيں تے دوزخی نيں تے اس قدر کثیر تے بے شمار نيں کہ انہاں وچ تے اہل بہشت وچ اوہ نسبت اے کہ جو اک ہور ہزار وچ اے۔ امم سابقہ و لاحقہ وچوں جس قدر افراد دوزخ وچ جان گے انہاں تمام دے مقابلہ وچ اکثریت یاجوج و ماجوج دی ہوئے گی۔ بخاری دی حدیث وچ اے کہ اللہ تعالیٰ قیامت دے دن آدم (علیہ السلام) نوں حکم دین گے کہ اپنی اولاد توں دوزخ دا لشکر جدا کیجیے عرض کرن گے کہ کس قدر۔ ارشاد ہوئے گا ہر ہزار توں اک کم ہزار۔ تے بعض علما ایہ کہندے نيں کہ یاجوج ماجوج آدم دی اولاد توں تاں نيں مگر حوا دے پیٹ توں نئيں گویا کہ اوہ عام آدمیاں دے محض باپ شریک بھائی نيں۔ حافظ عسقلانی رحمہ اللہ علیہ فرماندے نيں کہ ایہ گل سوائے کعب احباررضی اللہ عنہ دے تے کِسے توں منقول نئيں تے بعض کہندے نيں کہ یاجوج و ماجوض ترکاں دے دو قبیلے نيں۔[۱]
كورش دے زمانے ميں بھى انہاں كى طرف ايك حملہ ہويا ،يہ تقريباً پنج سو سال پہلے مسيح كى گل اے ليكن اس زمانے ميں ماد تے فارس كى متحد ہ حكومت معرض وجود ميں آچكى تھى لہذا حالات بد ل گئے تے مغربى ايشيا انہاں قبیلے دے حملےآں توں آسودہ خاطر ہوگيا_ لہذا يہ زيادہ صحيح لگدا اے كہ ياجوج تے ماجوج انہى وحشى قبیلے ميں توں سن ،جب كورش انہاں علاقےآں كى طرف گئے تاں قفقاز دے لوکاں نے درخواست كى كہ انھيں انہاں قبیلے دے حملےآں توں بچايا جائے ،لہذ اس نے اوہ مشہور ديوار تعمير كى اے جسنوں ديوار ذوالقرنين كہندے ہيں
یہودی و مسیحی کتاباں مقدسہ وچ
[سودھو]حزقی ایل تے عہد نامہ قدیم
[سودھو]عہد نامہ قدیم دی کتاب حزقی ایل دے ابواب وچ صرف یاجوج (جوج) دا ذکر ملدا اے ۔[۲][۳]
کتاب وچ چھیويں صدی ق م دے نبی حزقی ایل دے رویات دے سلسلےآں دا ذکر اے، حزقی ایل ہیکل سلیمانی دا کاہن تے بابلی جلاوطنی دے دوران وچ اسیراں وچوں اک سی ۔ اس نے اپنے ساتھی اسیراں نوں دسیا کہ ایہ جلاوطنی اسرائیل اُتے انہاں دے دور جانے اُتے خدا دی سزا اے، جے اوہ اس دی طرف پرت آئیاں تاں خدا اہلِ یروشلم نوں بحال کر دے گا۔[۴] اس یقین دہانی دے پیغام دے بعد، 38–39 ابواب وچ دسیا اے کہ کس طرح ”سرزمین ماجوج“ دا یاجوج تے اس دا لشکر اسرائیل نوں خوف زدہ کريں گا مگر ماریا جائے گا، اس دے بعد خدا اک نويں ہیکل تشکیل دے گا تے اپنے بندےآں دے نال دیرپا امن والی سکونت اختیار کريں گا۔ (ابواب 40–48)
اسلام وچ
[سودھو]قرآن مجید وچ ذکر
[سودھو]اللہ تعالیٰ دا فرما ن اے: سانچہ:قرآن-سورہ 18 آیت 93 سانچہ:قرآن-سورہ 18 آیت 94 سانچہ:قرآن-سورہ 18 آیت 95 سانچہ:قرآن-سورہ 18 آیت 96 سانچہ:قرآن-سورہ 18 آیت 97 سانچہ:قرآن-سورہ 18 آیت 98 سانچہ:قرآن-سورہ 18 آیت 99
- ترجمہ:
- ایتھے تک کہ دو دیواراں دے درمیان وچ پہنچیا تاں دیکھیا کہ انہاں دے اس طرف کچھ لوک نيں کہ گل نوں سمجھ نئيں سکدے۔ انہاں لوکاں نے کہیا ذوالقرنین! یاجوج تے ماجوج زمین وچ فساد کردے رہندے نيں بھلا اسيں آپ دے لئی خرچ (کا انتظام) کر دیؤ کہ آپ ساڈے تے انہاں دے درمیان وچ اک دیوار کھچ دتیاں ذوالقرنین نے کہیا کہ خرچ دا جو مقدور خدا نے مینوں بخشا اے اوہ بہت چنگا اے۔ تسيں مینوں قوت (بازو) توں مدد دو۔ وچ تواڈے تے انہاں دے درمیان وچ اک مضبوط اوٹ بنا داں گا۔ تاں تسيں لوہے دے (وڈے وڈے) تختے لاؤ (چنانچہ کم جاری کر دتا گیا) ایتھے تک کہ جدوں اس نے دونے پہاڑاں دے درمیان وچ (کا حصہ) برابر کر دتا۔ تے کہیا کہ (اب اسنوں) دھوننوں۔ ایتھے تک کہ جدوں اسنوں (دھونک دھونک) کر اگ کر دتا تاں کہیا کہ (اب) میرے پاس تانبہ لاؤ اس اُتے پگھلیا کے ڈال داں۔ فیر انہاں وچ ایہ قدرت نہ رہی کہ اس اُتے چڑھ سکن تے نہ ایہ طاقت رہی کہ اس وچ نقب لگیا سکن۔ بولا کہ ایہ میرے پروردگار دی مہربانی اے۔ جدوں میرے پروردگار دا وعدہ آپہنچے گا تاں اسنوں (ڈھا کر) ہموار کر دے گا تے میرے پروردگار دا وعدہ سچا اے۔(اس روز) اسيں انہاں نوں چھڈ دین گے کہ (روئے زمین اُتے پھیل کر) اک دوسرے وچ گھس جان گے تے صور پھونکا جائے گا تاں اسيں سب نوں جمع کر لین گے۔
اس دے علاوہ قرآن مجید وچ اک ہور مقام اُتے وی یاجوج و ماجوج دا ذکر کردے ہوئے اللہ تعالیٰ دا فرمان اے:
- ترجمہ:ایتھے تک کہ یاجوج ماجوج کھول دتے جان تے اوہ ہر بلندی توں دوڑ رہے ہوئے۔
مشہور شخصیتاں دی رائے
[سودھو]ام حبیبہ بنت ابی سفیان جو زینب بنت جحش توں بیان کردیاں نيں کہ نبی ﷺ انہاں دے پاس گھبراہٹ دی حالت وچ داخل ہوئے تے کہنے لگے لا الہ الا اللہ عرب نوں اس شر توں ہلاکت ہوئے جو نیڑے آگیا اے اج یاجوج ماجوج دی دیوار وچ اِنّا سوراخ ہوئے گیا اے تے آپؐ نے اپنے انگوٹھے تے اس دی نال والی انگلی دا حلقہ بنایا زینب بنت جحش فرماندیاں نيں کہ ميں نے کہیا اے اللہ تعالی دے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کیتا سانوں ہلاک کر دتا جائے گا حالانکہ اسيں وچ صالح لوک نيں تاں نبی ؐنے فرمایا ہاں جدوں فسق وفجور دی زیادتی ہوئے جائے گی ۔[۵]
نبی ﷺ فرماندے نيں کہ جے انہاں نوں کھلا چھوڑدتا جائے تاں اوہ لوکاں اُتے انہاں دے معاش وچ فساد پھیلایئنگے۔ (طبرانی )
اللہ نے بنی آدم ؑ نوں 10 حصےآں وچ تقسیم کیتا 9 حصے یاجوج ماجوج بنائے تے باقی اک حصہ وچ باقی دے عام انسان (مستدرک حاکم )
پس اللہ دے نبی عیسی ابن مریم تے انہاں دے رفقا اللہ تعالیٰ دی بارگاہ وچ دعا کرن گے تے اللہ تعالیٰ یاجوج و ماجوج دی گردناں وچ کیڑا پیدا کر دے گا، جس توں اوہ اک آن وچ ہلاک ہوجان گے۔ فیر عیسیٰ ؑ تے انہاں دے رفقا کوہِ طور توں زمین اُتے اتراں گے تاں اک بالشت زمین وی خالی نئيں ملے گی جو انہاں دی لاشاں تے بدبو توں بھری ہوئی نہ ہوئے تب عیسیٰ تے انہاں دے رفقا اللہ توں دعا کرن گے، تب اللہ تعالیٰ بختی اونٹھاں دی گردناں دے مثل پرندے بھیجے گا، جو انہاں دی لاشاں نوں اٹھاکر جتھے اللہ نوں منظور ہوئے گا سُٹ دین گے۔ فیر اللہ تعالیٰ ایسی بارش برسائے گا کہ اس توں کوئی خیمہ تے کوئی مکان چھپا نئيں رہے گا، اوہ بارش زمین نوں دھوکر شیشے دی طرح صاف کر دے گی۔(مسلم:2937)(ترمذی:2204)
رسول اللہ ﷺنے فرمایا کہ تسيں اپنے دشمن توں یاجوج ماجوج دے نکلنے تک لڑدے رہو گے جو چوڑے چہراں، چھوٹی اکھاں والے تے بھورے بال والے ہون گے انہاں دے چہرے گویا دونچی ہوئی ڈھال نيں (بخاری 334)
قران و حدیث دے علاوہ مختلف شخصیتاں مختلف اندازے لگاندے رہے
کھل گئے یاجوج تے ماجوج دے لشکر تمام
چشم مسلم دیکھ لے تفسیر حرف ” ینسلون “ (بانگ درا)
’’ قرآن وچ ایہ کدرے نئيں لکھیا اے کہ یاجوج و ماجوج دے خروج کاواقعہ دیوار ٹوٹنے دے نال ہی پیش آ جائے گا، بلکہ دیوارٹوٹنے دا وعدہ صرف سورۃ الکہف والی آیت وچ کیہ گیا اے تے دیوار حسب وعدہ ٹُٹ گئی، لیکن ایہ گل کہ دیوار ٹوٹتے ہی بغیر کِسے وقفہ دے یاجوج و ماجوج نکل پڑاں گے۔ قرآن وچ کوئی ایسا حرف نئيں پایا جاندا جس توں ایہ نتیجہ کڈیا جا سکے۔ ایہ گل سمجھنے دے قابل اے کہ ذوالقرنین دا قول (فیر جدوں میرے رب دا وعدہ آئے گا تاں اس کوگرا کرریزہ ریزہ کر دے گا تے میرے رب دی فرمائی ہوئی گل سچ اے ) اس دا اپنا اے تے قرینہ سیاق و سباق وچ ایسا موجود نئيں اے جس توں سد (دیوار)کے ریزہ ریزہ ہوئے جانے دے واقعہ نوں علامات قیامت وچ شمار کیتا جائے تے شاید ذوالقرنین نوں ایہ علم وی نہ ہوئے کہ اشراط ساعت وچوں خروج یاجوج وماجوج وی اے تے اس نے وعدہ ربی توں صرف اس دا کِسے وقت وچ ٹُٹ پھوٹ جانا مراد لیا ہوئے۔ پس اس صورت وچ اللہ تعالیٰ دا ایہ ارشاد ’’ کہ اساں کر چھڈیا انہاں نوں اس دن توں اس حالت وچ کہ بعض بعض اُتے امڈ رہے نيں۔ ‘‘استمرارتجددی اُتے دلالت کردا اے یعنی برابر ایسا ہُندا رہے کہ انہاں وچ بعض قبیلے بعض اُتے حملہ آورہُندے رہن گے۔ حتیٰ کہ خروج موعود دا وقت آ جائے۔ ہاں اللہ تعالیٰ دا ایہ ارشاد جو سورۃ ابنیاء وچ اے ’’ حتی اذافتحت ‘‘ تاں البتہ ایہ بلا شبہ علامات قیامت وچوں اے لیکن اس وچ سد (دیوار) دا قطعاً کوئی ذکر نئيں اے پس اس فرق نوں ہمیشہ پیش نظر رکھنا چاہیے۔ آخر وچ ارشاد فرماندے نيں ميں نے انہاں آیات دی تفسیر وچ جو کچھ کہیا اے اوہ قرآن وچ تاویل نئيں بلکہ قرآن عزیز دے کِسے لفظ نوں اس دے اپنے موضوع توں کڈے بغیر تریخ تے تجربہ دے پیش نظر ہور اظہار خیال اے ۔‘‘ [۶]
مولانااشرف علی تھانوی اپنے ملفوظات وچ لکھدے نيں
’’ مولانا عبد الرشید احمد گنگاوہی توں سنیا اے کہ یاجوج ماجوج نوں تبلیغ ہوچکی اے اس لئی کہ حدیث شریف وچ آیا اے کہ رات بھر اس دیوار نوں چاٹتے نيں تے کھودتے نيں جو انہاں دے درمیان حائل اے جدوں وقت آوے گا تاں اوہ ایہ کدرے گے کہ انہاں شاء اللہ کل اسنوں ختم کر دیؤ گے - انہاں شاء اللہ کہنے توں معلوم ہُندا اے کہ انہاں نوں اللہ دا ناں معلوم اورانہاں نوں تبلیغ ہوچکی اے ‘‘ [۷]
نوح ؑکے تن بیٹے سن سام حام یافث جو انہاں دے نال کشتی وچ شریک ہوئے جدوں کہ کنعان تے عابر غرق ہوئے - سام نوں سمیٹیک نسل وی کہیا جاندا اے، قوم عاد و ثمود ايسے نسل دیاں شاخاں سن، ابراہیم ؑ وی ايسے نسل توں سن، محمد ﷺ وی ايسے نسل سن، یافث دی اولاد نے وسطی ایشیا دے پہاڑی سلسلے نوں عبور کیتا تے شمال وچ چلے گئے تے سجے کبھے پھیل گئے، کچھ منگولیا تے چین وچ آباد ہوئے جدوں کہ کچھ روس، مشرقی یورپ، سکیندینویا تے مغربی یورپ وچ آباد ہوئے- حام دی اولاد وچ قبطی، بربر افریقی تے سوڈانی دے لوک نيں۔
یافث دے بیٹےآں دا ناں تورات وچ یاجوج و ماجوج آیا اے، جدوں کہ ہور وچ دوبال (بالٹک ریاستاں) تے موسک (موسکو) وی سن، انہاں اقوام دا پرت مار شیوا سی، ذولقرنین توں وی لوکاں نے انہاں دے وحشی مظالم توں بچنے دے لئی مدد منگی سی، اینگلو سکسن کولونیل سیلاب لیانے والے وی یاجوج و ماجوج ہی دی نسل توں سن، ایہ انہاں دا پہلا سیلاب سی جو دنیا بھر وچ آیا شمالی امریکا، لاطینی امریکا، افریقہ، جنوبی ایشیا، عرب دے کچھ علاقے، مشرق بعید وغیرہ وچ انہاں نے حکومت کیتی اُتے ہن وی ادارےآں دے ذریعے توں حکومت کر رہے نيں، دوسرا سیلاب احوال قیامت وچ آئے گا،معرکہ ہرمجدون مسیح ؑ دے نزول تے یہودیت و مسیحیت دے اختتام دے بعد، ایہ اوہی لوک نيں جنکہ حدیث وچ ذولقرنین دی دیوار وچ سوراخ دا ذکر آیا اے، ایہ سیلاب دوبارہ جو آئیگا ایہ مشرق دی طرف توں آئیگا چین یا وسطی ایشیا، ہرمجدون دی وڈی جنگ وچ ایہ لوک حصہ نئيں لاں گے جس وچ یورپ تے مشرق وسطی یہودی مسلمان تے مسیحی آمنے سامنے ہاں گے-[۸]
’’قرآن کریم نے اک نمایاں نشانی دسی اے جس توں نہ صرف یاجوج وماجوج دی رہائی دا علم ہوئے جائے گا بلکہ ایہ وی معلوم ہوئے جائے گا کہ دنیا اس وقت یاجوج و ماجوج دے کنٹرول وچ اے۔ ’’ جس بستی نوں اساں تباہ کر دتا سی اس دے باشندےآں اُتے پابندی اے کہ اوہ اوتھے نئيں جاسکدے جدوں تک یاجوج و ماجوج نہ کھل جان۔ تے اوہ تمام بلندیاں توں اتردے نظر آئیاں گے۔(یا ہر سمت وچ بڑھدے نظر آئیاں گے) ‘‘ (سورۃ الانبیاء ،95؍96) جدوں یاجوج وماجوج رہیا ہوئے جان گے تے ہر سمت وچ چھا جان گے تاں اوہ لوک جو عذاب توں تباہ کیتے گئے سن یعنی یہود دوبارہ لیا کے اس بستی وچ بسائے جان گے۔ تے ایسی بستی صرف اک اے جسنوں اللہ تعالیٰ نے تباہ کر دتا سی تے جس دا تذکرہ یاجوج و ماجوج دے نال احادیث وچ وی مذکور اے تے اوہ یروشلم اے۔ سورۃ الانبیاء دی آیت 95،96 کِسے خاص واقعہ نوں یاجوج و ماجوج دے خروج دی اک واضح نشانی دے طور اُتے پیش کردی اے تے اس دا سمجھنا اج دے دور دے حالات دے تناظر وچ نہایت ہی اہم تے ضروری اے۔ ایہ گل قابل توجہ اے کہ سورۃ بنی اسرائیل وچ یہود اُتے اللہ تعالیٰ دے دو بار عذاب دے نزول دے تذکرے دے بعد اس گل کيتی وی اگے انہاں نوں تنبیہ کيتی گئی اے کہ ’’ جے تسيں واپس ہوئے جاؤ گے تاں اسيں وی واپس ہون گے۔ ‘‘ اس اُتے اظہار خیال دے بعد سورۃ الابنیاء دی آیت 95 ’’ تے روک لگی ہوئی اے اس آبادی اُتے جسنوں اساں ہلاک کر دتا کہ اوہ نہ واپس لوٹاں تاں کہ جدوں کھول دتے جان یاجوج و ماجوج تے ہر ڈھلاؤ (حدب) توں اوہ تیزرفتاری دے نال نکلاں۔‘‘[۹]
یاجوج تے ماجوج کون نيں، کیتا وہ مضحکہ خیز مخلوق نيں یا عام انسان نيں؟
اس دا جواب دینے دے لئی سانوں ایداں دے لوکاں نوں لبھنا پئے گا جنہاں دے بارے کہیا گیا ویل لعرب، جنہاں دا رسول اللہ دے زمانے توں عرب توں کوئی تعلق نہ ہوئے بلکہ جنہاں دا ہن حد درجہ ارض مقدسہ توں لگاؤ ہوئے ایداں دے لوک تاں صرف یورپی لوک نيں، جنہاں نے رسول آخر ؐ دے فورا ًبعد صلیبی جنگاں شروع کردتی ایہی یورپی لوک کچھ خود نوں مسیحی کہلواندے نيں تے مسیحیت دا لبادہ اوڑھ رکھیا اے جدوں کہ ارض مقدسہ انہاں دی صہیونی تحریک دے سر اُتے سوار اے جو یورپی لوکاں دا کارنامہ اے انہاں وچوں ہن خود نوں بنی اسرائیلی کہلواندے نيں، صرف ایہی دو قوماں نيں جنہاں دے سر اُتے ارض مقدسہ نوں آزاد کروانے دا شغف اے دنیا بھر وچ کِسے تے براعظم دے یہودی تے مسیحی ایہ کم نئيں کر رہے فقط یورپی یہود تے نصاریٰ تے آخر وچ ساڈے پاس جزیرہ برطانیہ اے جو ہن سیکولر تے لادین اے تے ایہ 1917ء کی بدناں زمانہ بلفور عہدنامہ استعمال کر رہیا اے تے اس دا ایہ نصب العین اے کہ ارض مقدسہ وچ قیام ارض الیہود دے لئی سرگرداں رہے جو انتہائی عجیب گل اے نصاریٰ کہلوانے والےآں دے لئی۔ ایہ ارض مقدسہ دی آزادی دا خمار اس گل کيتی تائید کرتاہے کہ یاجوج تے ماجوج یورپی رہتل وچ ہی نيں،ہم انہاں دا تعین ہور محدود کر سکدے نيں تے یورپی رہتل وچ وی انہاں نوں مخصوص کرسکدے نيں کیونجے حدیث وچ آندا اے کہ یاجوج تے ماجوج دا لشکر جدوں بحیرہ طبریہ توں گزرے گا تاں اوتھے پانی پائے گاجدوں کہ انہاں دے آخری کدرے گے ایتھے پانی ہويا کردا سی، ہن جدوں کہ ایہ سُک رہیا اے کون لوک بحیرہ طبریہ دا پانی استعمال کردے نيں؟ مصریاں، اردنیاں، شامیاں نوں ایہ پانی نصیب نئيں ہُندا بلکہ صرف اسرائیلیاں دے تصرف وچ آندا اے، اسرائیل وچ کون نيں جو اس پانی دا استعمال کردے نيں، فلسطینیاں توں زیادہ یورپی اشکنازی یہود اس پانی نوں استعمال کردے نيں، ایہی اوہ لوک نيں جنہاں نے بینکاری دے ذریعے جدید معیشت ترتیب دتی، ایہی لوک نيں جنہاں دی حکومت نے صحرا نوں سرسبزبنانے دی پالیسی ترتیب دتی، چنانچہ اس بحیرہ دا پانی مسلسل خشک ہوئے رہیا اے [۱۰]
’’اس دا جے ایہ مطلب سمجھیا جائے کہ یاجوج و ماجوج دے کھلنے توں پہلے برباد تے تباہ ہونے والی بستیاں نوں دو بارہ سر اٹھانے تے عروج و ترقی حاصل کرنے دا موقع یاجوج و ماجوج دے کھول دتے جانے دے بعد ہی مل سکدا اے تاں وچ نئيں سمجھدا کہ قرآنی تعبیر دے طرز خطاب توں جو مانوس نيں انہاں دے لئی ایہ کوئی اچھنبے ورگی گل ہو۔‘‘[۱۱]
’’اللہ دے نبی عیسیٰؑ تے انہاں دے ساتھی یاجوج ماجوج دی ہلاکت دے لئی دعا و زاری کرن گے۔ پس اللہ تعالیٰ انہاں دی گردناں وچ نغف یعنی کیڑے پڑ جانے دی بیماری بھیجے گا جس توں اوہ سب یک بارگی اس طرح مر جان گے جس طرح کوئی اک شخص مر جاندا اے ۔‘‘[۱۲]
گلڈ ہال لندن وچ نصب یاجوج و ماجوج دے مجسمے اس دی کافی شہادت نيں جنہاں نوں دوبارہ ایستادہ کرنے دی تنیڑے اُتے 1951ء وچ چرچل نے یاجوج نوں روس تے ماجوج نوں امریکا تے اس دے اتحادیاں دا نشان قرار دتا سی ۔ (لندن ٹائم 10 نومبر 1951ء[۱۳])
ریاست ہائے متحدہ امریکا دے سابق صدر جارج و بش نے اک اعلیٰ تے اہم یورپی اتحادی نوں خفیہ فون اُتے راغب کردے ہوئے، امریکی فوجیاں نوں عراق اُتے حملہ دے خدائی مہم وچ فرانسیسی فوجیاں دی مدد منگی . شیراک نے یاد کیتا کہ امریکی رہنما نے ساڈے ’’مشترک عقیدے‘‘ دی جانب توں اپیل دی تے دسیا: ’’یاجوج تے ماجوج مشرق وسطی وچ مصروف نيں .... بائبل دی پیشن گوئی پوری ہوئے رہی اے .... اس جنگ وچ خدا دی مرضی شامل اے، جواس دے ذریعے توں اپنے لوکاں دے دشمناں نوں نويں زمانے توں پہلے ختم کرنا چاہندا اے ۔‘‘[۱۴][۱۵]
قِيَاسَات برائے سد ذوالقرنین
[سودھو]دیوارِ چین : یہ دیوار عیسی بن مریم توں ٢٣٥ سال پہلے اِٹ تے پتھر توں بنائی گئی
دیوارِ سمر قند :یہ دیوار سمرقند دے نیڑے بنائی گئی، اس دی بناوٹ وچ لوھے دی چادراں تے اِٹاں دا استعمال کیتا گیا، نہایت مستحکم تے بلند اے اُتے اس وچ اک دروازہ اے تے قفل لگیا ہويا اے -خلیفہ معتصم نے خواب وچ اسنوں ٹوٹا ہويا دیکھیا تاں پنجاہ آدمیاں نوں تحقیق کیلے ء بھیجیا، ایہ دیوار جبل الطی دا درہ بند کرنے دے لئی بنائی گئی سی، اس دیوار نوں یمن دے حمیری بادشاہ نے بنایا سی تے اسنوں اس کارنامہ اُتے بہت فخر سی بعض علما دا خیال اے کہ ایہی بادشاہ ذوالقرنین سی-
دیوارِ تبت :یہ جگہ قدیم خراسان دا آخری کنارہ سی جتھے دو شمالی پہاڑاں دے درمیان بنائی گئی، اس جگہ توں ترک دھاوا کیتا کردے سن، فضل بن یحییٰ برمکی نے دروازہ لگیا کر اسنوں بند کر دتا سی ایہ دیوار بلاتفاق اوہ دیوار نئيں جو قران وچ ذکر ہوئی کیونجے ایہ نزول قران دے بعد تعمیر ہوئیی
دیوارِ آزربائجان: ایہ دیوار آزربائیجان دے سرے اُتے بحیرہ طبرستان دے کنارے اُتے جبل قبق دے گھاٹ نوں غیر قوماں دی آمد و رفت نوں بند کرنے دے لئی پتھر تے سیسے توں نوشیروان نے بنائی سی تے ایہ آزربائیجان تے ارمنیه دے دو پہاڑاں دے درمیان واقع اے، ایہ دیوار ابتک قائم اے [۱۶]
بحیرہ طبریہ دی خشکی
[سودھو]مقامِ نووارد جزیرہ بحیرہ طبریہ | |
---|---|
Lua error in ماڈیول:Location_map at line 502: Unable to find the specified location map definition: "Module:Location map/data/Israel" does not exist. | |
مقام | اسرائیل اردن سرحد |
متناسقات | 32°42′44.46″N 35°35′58.9992″E / 32.7123500°N 35.599722000°E |
متعدد روایتاں توں پتہ چلدا اے کہ بحیرہ طبریہ دا خشک ہوجانا خروج دجال دی اک علامت اے … جدوں کہ مصدقہ ذرائع دے مطابق کہیا جاندا اے کہ سرائیل دی طبریہ جھیل وچ پانی دی سطح بتدریج کم ہونے دی وجہ توں اس وچ اک جزیرہ نمودار ہوئے گیا جو روسی سیارچہ دے زمینی تصاویر دی ویبسائٹ , ینڈکس تے میپ قویسٹ Archived 2021-09-28 at the وے بیک مشین اُتے میسر اے اُتے عرصہ گزر جانے دے بعد وی متوقع طور پہ گوگل اُتے نظر نئيں آ رہا-[۱۷][۱۸] اسرائیلی حکومت اس دی سالانہ سطحی اتار چڑھاؤ دی تفصیلات اس جگہ Archived 2013-09-23 at the وے بیک مشین شائع کردی اے
مذہب تے تریخ دیاں کتاباں اس گل توں بھری پئی نيں کہ روز محشر یا قیامت دی وڈی نشانیاں وچوں اک اس جھیل دا خشک ہونا وی اے۔ نبی کریم ﷺ وی اس بابت فرما چکے نيں:
” |
.........تمیم سمندر دے جہاز وچ اک جزیرے دے کنارے جا لگے۔ پس اوہ جزیرے وچ داخل ہوئے گئے اوتھے انہاں نوں اک جانور ملیا جو جاسوس سی ۔ اوہ اک وڈے قد دے آدمی دے پاس لے گیا جس دے دونے ہتھ گردن دے نال بندھے ہوئے، دونے زاناں توں ٹخناں تک لوہے توں جکڑا ہويا سی ۔ اس نے پُچھیا تسيں کون ہو؟ لوکاں نے کہیا کہ اسيں عرب نيں ....... اس نے کہیا کہ مینوں طبریہ دے بارے وچ بتلاؤ۔ کہ اس وچ پانی اے ؟ لوکاں نے کہیا کہ اس وچ بہت پانی اے۔ اس نے کہیا کہ البتہ اس دا پانی عننیڑے ختم ہوئے جائے گا۔ ماں تسيں توں اپنا حال کہندا ہاں کہ وچ مسیح ہاں .......[۱۹] |
“ |
نواس بن سمعان نے رسول اکرمؐ توں حدیث روایت کيتی اے جس توں پچھلی حدیث دی تائید ہُندی اے :
.............فيمر أوائلهم على بحيرة طبرية فيشربون ما فيها ويمر آخرهم ويقول لقد كان بهذه مرة ماء۔.............[۲۰]
” | ............ اللہ یاجوج ماجوج نوں بیدار کر دے گا تے اوہ ہر بلندی توں نکل کے پھیل جان گے۔ ان دا ہراول دستہ بحیرۂ طبریہ اُتے توں گزرے گا تاں اس دا سارا پانی پی جائے گا تے انہاں دا پچھلا دستہ اوتھے توں گزرے گا تاں کہے گا یقیناً ایتھے پانی ہويا کردا تھا ............ | “ |
بعض روایتاں وچ وارد اے کہ اللہ تعالی یاجوج ماجوج نوں ظاہر کريں گا جو دوڑدے ہوئے تمام زمین وچ آن دی آن وچ پھیل جان گے، انہاں دی تعداد اِنّی زیادہ ہوئے گی کہ جدوں انہاں دی پہلی جماعت 'بحیرہ طبریہ' توں گزرے گی تاں اس دا سارا پانی پی جائے گی۔[۲۱] بحیرہ طبریہ جتھے توں اسرائیل اپنے لئی پانی حاصل کردا اے خشک ہونے والا اے تے خوفناک گڑھاں دی وجہ توں ہن لوط ؑ دی قوم نوں عبرتناک عذاب توں دوچار کیتے جانے دے نتیجے وچ وجود وچ آنے والا سمندر ’بحیرئہ مردار‘ یا ڈیڈ سی بہت تیزی توں خشک ہوئے رہیا اے اس دی سطح آب وچ وی غیر معمولی کمی واقع ہوئے رہی اے ماہرین دا خیال اے کہ بحیرئہ مردار 2050ء توں بہت پہلے اپنا وجود کھو بیٹھے گاان گڑھاں دی تعداد 1990ء وچ صرف 40 سی، اُتے ہن صرف مقبوضہ فلسطین دی جانب والے ساحل اُتے 3 سو گڑھے بن چکے نيں، جس توں اسرائیل نوں سخت پریشانی لاحق اے، اس دی ہر ممکن کوشش اے کہ اس دے سمندر خشک نہ ہون۔ اس لئی نہر سویز توں اک رابطہ نہر بحیرئہ مردار تک کھودی جا رہی اے۔ واضح رہے کہ بحیرئہ احمر، بحیرہ مردار توں 400 میٹر اُچا اے، رابطہ نہر دے علاوہ بحیرئہ احمر یا بحیرہ قلزم نوں بحیرہ مردار دے نال پائپ لائن دے ذریعے جوڑنے دا منصوبہ اے۔ اس منصوبے نوں RSDSC منصوبہ کہندے نيں، اس منصوبہ اُتے ارباں ڈالر خرچ ہون گے۔ سائنسداناں دا کہنا اے کہ بحیرئہ مردار ماحولیاتی تبدیلی دی وجہ توں تیزی توں خشک ہوئے رہیا اے۔
یہ جھیل اس توں پہلے وی تریخ وچ خشک ہوچکی اے، اُتے اس دا خشک ہونا تاریخی اہمیت دے حامل کِسے واقعہ دا پیش خیمہ رہی اے جیساکہ آپﷺ دی ولادت دے عجیب واقعات وچ ایہ واقعات وی روایت کیتے گئے نيں کہ آپﷺ دی ولادت دے وقت کسریٰ دے محل وچ زلزلہ آیا تے اس دے چودہ کنگرے گر پئے تے بحیرہ طبریہ فوراً خشک ہوئے گیا۔ تے فارس دا آتش کدہ بجھ گیا جو اک ہزار سال توں مستقل روشن سی تے کدی نہ بجھدا سی ۔[۲۲]
شغفِ مغرب
[سودھو]لفظ میک یا مک بمطابق عربی 'ابن' دے استعمال کیتا جاندا سی چنانچہ گاگ میک گاگ دے معنی جوج ابن جوج وی لئی گئے نيں جداں کہ گالیک بولی وچ عیسی میک مریم بولا جاندا اے - البیؤن(یعنی قدیم لندن ) دے پرانے شاہ بلوط دے دو درخت جنہاں نوں ابتک یاجوج و ماجوج کہیا جاندا اے -انگلستان ہی وچ اک علاقہ ڈھلوانِ ماجوج دے ناں توں موجود اے تے 16 تے 17 صدیاں وچ انگلستان دے علاقے کیمبرج وچ یاجوج ماجوج دے ناں توں مقابلے ہُندے رہے نيں یاجوج ماجوج تے انگلستان دے درمیان تعلق پہلی بار منموتھ دے جوفری نے 1136ء وچ اپنی تریخ شاہانِ برطانیہ وچ عیاں کيتی۔ گیلڈہال دے دو مجسماں کو 300 سال توں یاجوج ماجوج کہیا جاندا اے جو تاریخی طور اُتے البیؤن یعنی لندن دے محافظ دے ناں توں وی جانے جاندے نيں،[۲۳] گیلڈہال دے مجسمے جنگ عظیم دوم کی بلٹز دی بمباری وچ تباہ ہوئے اس توں پہلے لندن دی 1708ء دی عظیم آتشزدگی وچ وی تباہ ہوئے ، اُتے لندن دے باسیاں و حکمراناں نوں انہاں دی کمی اس شدت توں محسوس ہوئی کہ 1953ء وچ دوبارہ بنا پائی گئياں، ہن سوال ایہ اے کہ کیہ منموتھ دے جوفری دے اس گل دے کوئی شواہد سن خاصکر بروٹ دے رہائشیاں دے حوالے توں جو ہن لندن شہر دی گیلڈہال ہے- [۲۴]
لندن دے عجائب گھر دے قرون وسطی دے لندن دی تریخ تے نوادرات دے سرپرست اعلیٰ جان کلارک نے مئیر لندن فرنک مکمنس نوں اپنے اک خط وچ اس تعلق دی جانب اشارہ کیتا کہ لندن وچ یاجوج ماجوج دی دیوقامت پتلے تے مجسمے 1558ء توں لارڈ مئیر دے جلوس دی زینت بندے رہے نيں ايسے سال یہ ٹمپل بار دے مغربی داخلی و نمائشی دروازے پر ملکہ الزبتھ اول دے استقبال دے لئی رکھے گئے - جدوں کہ1554ء وچ ملکہ میری تے سپین دے فلپ دوم دے استقبال دے لئی وی رکھے گئے سن - جنیفر ویسٹوڈ دی لندن شہر دی تریخ دی کتاب 'البیؤن( لندن دا پرانا ناں)،آ گائیڈ ٹو لجندڑی لندن' دے مطابق لندن وچ ایہ مجسمے پنج صدیاں توں شہری جلوساں وچ ظاہر ہُندے رہے نيں، 1415ء وچ ايسے طرح دا مجسماں دا اک جوڑا ہنری پنجم کو اگینکورٹ توں واپسی اُتے خوش آمدید کہنے دے لئی موجود سی جدوں کہ 1554ء توں پہلے انہاں نوں سمپسن تے ھرکلیس کہیا جاندا سی اُتے ٹوڈر دے زمانے وچ البیؤن یا لندن دے پرانے قصے سامنے آنے لگے تے انہاں وچ یاجوج ماجوج - یاجوج ابن جوج دا قصہ وی سی- مندرجہ بالا تاریخی حوالےآں توں لندن تے یاجوج ماجوج دا کِسے درجہ تعلق ظاہر ہُندا اے جدوں کہ بائبل و ہور کتاباں وچ انہاں دا ذکر خیر نہ سی بلکہ عبرت تے تنبیہ دے لئی انہاں دا ذکر آندا رہیا فیر کیتا وجہ سی کہ لندن دے امرا تے باسی یاجوج وماجوج دی محبت دا شکار سن جو آجتک چلی آ رہی اے -
جدید معادیات
[سودھو]ابتدائی 19 واں صدی وچ , کچھ حاسیدی راہباں نے نپولین دے روس " اُتے حملے کو یاجوج تے ماجوج دی جنگ دے طور اُتے سمجھیا "[۲۵] لیکن جداں جداں صدی لنگھدی گئی تے مغرب نے سیکولر نظریہ فکر اپنانا شروع کیتا , معادی توقعات گھٹتے گئے [۲۶]۔ لیکن ریاست ہائے متحدہ امریکا وچ ایہ صورت حال نہ سی، جتھے اک 2002ء دے اک سروے دے نتائج نے نشان دہی کی اے کہ 59 فیصد امریکیوں دے خیال دے مطابق مکاشفہ دی کتاب وچ آئی پیش گوئیاں ضرور واقع ہونگی[۲۷]۔ سرد جنگ کے دوران اس خیال نے کہ یاجوج دا کردار دراصل روس اے مقبولیت حاصل کيتی ، حزقی ایل دے لفظاں دے مطابق جو یاجوج نوں شہزادہ "میشیک" عبرانی وچ روش میشیک اُتے روس تے ماسکو کا شائبہ ہُندا سی ۔ [۴] ایتھے تک کہ کچھ روسیاں تے صدر رونالڈ ریگن نے ایہی سوچ اختیار کيتی،اگرچہ اوہ بظاہر اس دے مضمرات توں ناانجان رہے کہ ("ساڈے باپ دادا دا ذکر بائبل وچ اے تے ایہی کافی اے ") ۔[۲۸][۲۹]
سرد جنگ دے بعد کچھ ہزار پسند ہن وی یاجوج دی شناخت روس دے طور اُتے کردے نيں , لیکن اوہ اب اس دے اتحادیاں پر زور دینے دی کوشش کردے نيں ، جنہاں وچ قابل ذکر ایران اے [۳۰]۔ جدوں کہ زیادہ مستعد و تُندخو لوکاں دے لئی اسرائیل وچ یہودیاں دی واپسی دے نال ہرمجدون دے لئی الٹی گنتی شروع ہوچکی، جس دے بعد ہور نشانیاں آخری معرکہ دی جانب اشارہ کے رہیاں نيں بشمول جوہری ہتھیار، یورپی انضمام، اسرائیل دا قبضہ یروشلم تے امریکا دی افغانستان تے خلیج فارس وچ جنگاں نيں۔ [۳۱] صدر بش نے فرانسیسی صدر جاق شیراک نوں مناندے ہوئے کہیا کہ خلیج فارس وچ یاجوج ماجوج مصروف عمل نيں جس وچ خدا دی مرضی شامل اے، جو اپنے لوکاں دے دشمناں نوں اس دے ذریعے توں ختم کرنا چاہندا اے، اس توں پہلے کہ نواں دور شروع ہو۔[۳۲] [۱۵] شیراک نے لوزان دی یونیورسٹی دے شعبہ دینیات دے پروفیسر توں بش دے بیان کيتی وضاحت دے لئی مشاورت دی تھی۔[۳۳]
اسلامی الہامی روایت وچ دنیا دے اختتام توں پہلے، یاجوج ماجوج توں رہائی تے انہاں دی تباہی اللہ دی طرف توں اک ہی رات وچ ہوئے گی۔[۳۴] مسلماناں دے کلاسیکی عروج دے زمانے دے بعد عام طور اُتے اس موضوع پہ توضیحِ نو جاری نہ رکھی گئی ، اُتے جدید دنیا کی توضیحی ضروریات نے اک نواں ادب ،سوچ تے شعور پیدا کیا جس وچ معادیات یاجوج و ماجوج دی نشان دہی یہود، اسرائیل انہاں دے دس گمشدہ قبیلے یا کدی کدائيں کمیونسٹ روس تے چین دے طور اُتے کر رہے نيں ۔[۳۵] اک رکاوٹ جو اس ادب دے ادیباں نوں درپیش اے اس دیوار کا محل وقوع ہے جو یاجوج تے ماجوج دے لئی تیار کی گئی سی تے جو اج دی تریخ وچ ناپید اے ، اس سوال دا جواب انہاں دے ایتھے مختلف اے، کچھ ادیب کہندے نيں کہ یاجوج تے ماجوج منگول سن جدوں کہ دیوار ہن غائب اے، دوسرےآں دے مطابق دیوار تے یاجوج تے ماجوج دونے نادیدنی نيں۔[۳۶]
حوالے
[سودھو]- ↑ تفسیر معارف القرآن مولاناادریس کاندہلوی
- ↑ Tooman 2011, p. 140.
- ↑ Block 1998, p. 432.
- ↑ ۴.۰ ۴.۱ Blenkinsopp 1996, p. 178.
- ↑ صحیح بخاری حدیث نمبر 3097
- ↑ http://www.baseeratonline.com/9972.php (دجالی فتنہ دے نمایاں خدو خال : مولانا مناظر احسن گیلانی فیض الباری جلد 4 صفحہ 423)
- ↑ ملفوظات حکیم الامت جلد 23 صفحہ ٣٦٥ - مؤلف : حکیم الامت مولانا اشرف علی تھانوی صاحب - ناشر : ادارہ تالیفات اشرفیہ ملتان پاکستان http://www.elmedeen.com/read-book-208&page=365&q=یاجوج%20ماجوج
- ↑ 3-3 Zulqurnain – Gog Magog – Yajooj Majooj – 018 AL KAHAF 083 101 – YouTube
- ↑ کتاب ’’القدس تے اختتام وقت ‘‘ از شیخ عمران حسین، صفحہ ٣٤٥
- ↑ Who are Gog (Ya'juj) n Magog (Ma'juj) by Sheikh Imran Hosein – YouTube
- ↑ مولانا عاصم عمر دی کتاب (دجالی فتنے دے نمایاں خدو خال) وچ لکھدے نيں: http://www.baseeratonline.com/9972.php
- ↑ روزنامہ ایکسپریس کالم ٣٠ ستمبر 2017ء http://javedch.com/special-features/2017/09/30/279444
- ↑ NewspaperSG – The Singapore Free Press, 10 November 1951
- ↑ Gog, Magog And The Iraq Invasion – The Atlantic
- ↑ ۱۵.۰ ۱۵.۱ https://books.google.com.pk/books?id=MtOODAAAQBAJ&pg=PA339&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
- ↑ معارف القران جلد 5 صفحہ 26 تفسیر سورہ کہف، http://www.elmedeen.com/read-book-1216&&page=47&viewer=pdf Archived 2019-12-10 at the وے بیک مشین
- ↑ The sea of Galilee record low, Tear shaped island – YouTube
- ↑ Island Appears in Parched Sea of Galilee – Israel Today | Israel News
- ↑ الراوي: فاطمة بنت قيس تقول المحدث: ابن حبان - المصدر: صحيح ابن حبان - الصفحة أو الرقم: 6788 https://sunnah.com/muslim/54/149 https://sunnah.com/abudawud/39/36
- ↑ Hadith – The Book of Tribulations and Portents of the Last Hour – Sahih Muslim – Sunnah.com – Sayings and Teachings of Prophet Muhammad (صلى الله عليه و سلم)
- ↑ [Islam] End Times: Gog and Magog and the Sea of Galilee (Ya'juj wa Ma'juj) – YouTube
- ↑ (رواہ البیہقی و ابو نعیم والخرائطی فی الہواتف، و ابن عساکرکذا فی المواہب)
- ↑ https://lordmayorsshow.london/procession/gogmagog.html
- ↑ Winston Churchill recognized the Noble Quran's "Iron Gates" about Gog and Magog
- ↑ Wessels 2013, p. 205.
- ↑ Kyle 2012, pp. 34–35.
- ↑ Filiu 2011, p. 196.
- ↑ Boyer, Paul (1992). When Time Shall Be No More: Prophecy Belief in Modern Culture. Belknap Press, 162. ISBN 978-0-674-02861-6.
- ↑ Marsh, Christopher (2011). Religion and the State in Russia and China. A&C Black, 254. ISBN 978-1-4411-1247-7.
- ↑ Kyle 2012, p. 171.
- ↑ Kyle 2012, p. 4.
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےjean-edward-smith
لئی۔ - ↑ Wessels 2013, pp. 193, fn 6.
- ↑ Cook 2005, pp. 8, 10.
- ↑ Cook 2005, pp. 12, 47, 206.
- ↑ Cook 2005, pp. 205–206.
|
|
کتابیات
[سودھو]- Monographs
- Anderson, Andrew Runni (1932). Alexander's Gate, Gog and Magog: And the Inclosed Nations. Mediaeval Academy of America.
- Bøe, Sverre (2001). Gog and Magog: Ezekiel 38–39 as Pre-text for Revelation 19,17–21 and 20,7–10. Mohr Siebeck. ISBN 978-3-16-147520-7.
- Buitenwerf, Rieuwerd (2007). "The Gog and Magog Tradition in Revelation 20:8", The Book of Ezekiel and its Influence. Ashgate Publishing. ISBN 978-0-7546-5583-1.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Tooman, William A. (2011). Gog of Magog: Reuse of Scripture and Compositional Technique in Ezekiel 38–39. Mohr Siebeck. ISBN 978-3-16-150857-8.
- (2010) Gog and Magog in Early Eastern Christian and Islamic Sources: Sallam's Quest for Alexander's Wall. Brill. ISBN 9004174168.
- Westrem, Scott D. (1998). "Against Gog and Magog". University of Pennsylvania Press. ISBN 0-8122-1635-0.
- Encyclopedias
- Lust, J. (1999a). Magog. Brill. ISBN 978-0-8028-2491-2.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- (2007) Encyclopaedia Judaica 7. Granite Hill Publishers, 684. ISBN 978-0-02-865935-0.
- Biblical studies
- Blenkinsopp, Joseph (1996). A History of Prophecy in Israel, revised and enlarged, Westminster John Knox. ISBN 978-0-664-25639-5.
- Block, Daniel I. (1998). The Book of Ezekiel: Chapters 25-48. Eerdmans. ISBN 978-0-8028-2536-0.
- Literary
- Armstrong, Edward C. (1937). The Medieval French Roman d'Alexandre VI. Princeton University Press.
- Bietenholz, Peter G. (1994). Historia and Fabula: Myths and Legends in Historical Thought from Antiquity to the Modern Age. Brill. ISBN 9004100636.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- (1889) "A Christian Legend concerning Alexander", The History of Alexander the Great, Being the Syriac Version II. Cambridge University Press, 144–158.
- Meyer, Paul (1886). Alexandre le Grand dans la littérature française du moyen âge. F. Vieweg.
- (1991) The Greek Alexander Romance. Penguin. ISBN 978-0-14-190711-6.
- Geography and ethnography
- Brook, Kevin A (2006). The Jews of Khazaria. Rowman & Littlefield. ISBN 978-1-4422-0302-0.
- Gow, Andrew Colin (1995). The Red Jews: Antisemitism in an Apocalyptic Age, 1200–1600. Brill. ISBN 9004102558.
- Marshall, Robert (1993). Storm from the East: from Genghis Khan to Khubilai Khan. University of California Press, 6–12, 120–122, 144. ISBN 978-0-520-08300-4.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. (سانچہ:Wikisource-inline)
- William of Rubruck (1900). The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World, 1253–55. Hakluyt Society, xlvi, 100, 120, 122, 130, 262–263 and fn.
- Modern apocalyptic thought
- Cook, David (2005). Contemporary Muslim Apocalyptic Literature. Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-3058-6.
- Filiu, Jean-Pierre (2011). Apocalypse in Islam. University of California Press. ISBN 978-0-520-26431-1.
- (2012) Apocalyptic Fever: End-Time Prophecies in Modern America. Wipf and Stock Publishers. ISBN 978-1-62189-410-0.
- Wessels, Anton (2013). The Torah, the Gospel, and the Qur'an: Three Books, Two Cities, One Tale. Eerdmans. ISBN 978-0-8028-6908-1.
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- Pages with TemplateStyles errors
- Gog and Magog
- Articles about multiple people in the Quran
- Biblical phrases
- Book of Ezekiel
- Book of Revelation
- Christian mythology
- Dhul-Qarnayn
- Duos
- Hebrew Bible nations
- Islamic eschatology
- Islamic mythology
- Japhetic people
- Jewish eschatology
- Jewish legendary creatures
- Jewish messianism
- Kabbalistic words and phrases
- Monarchs of the Hebrew Bible
- Mythological peoples
- Satan
- Gyges of Lydia
- اسلامی اساطیر
- اسلامی معادیات
- بادشاہان عبرانی بائبل
- بائبل دے جملے
- دیو
- شیطان
- قبالی لفظاں تے جملے
- کتاب حزقی ایل
- کثیر شخصی مقالہ جات
- مسیحی علم الاساطیر
- عبرانی بائبل وچ مذکور اقوام
- یافثی شخصیتاں
- یوحنا دا مکاشفہ
- یہودی افسانوی مخلوقات
- یہودی عقیدۂ مسیح
- یہودی معادیات