ربيع بن خثيم

ربيع بن خثيم
معلومات شخصیت
پیدائشی نام	الربيع بن خثيم
تاریخ پیدائش
تاریخ وفات	680ء کی دہائی
عملی زندگی
نسب	الثوري
استاد	عبد اللہ بن مسعود
پیشہ	محدث

ربیع بن خثیمؒ جلیل القدر تابعین وچو‏ں نيں۔

ناں ونسب

ربیع نام،ابویزید کنیت،نسباقبیلہ ثعلبہ د‏‏ی اک شاخ ثور تو‏ں سن ،نسب نامہ ایہ اے ،ربیع بن خثیم بن عائذ بن عبداللہ بن متقذ بن ثور ثوری،ربیع انہاں تابعین وچ نيں جنہاں نے رسالت دا مقدس دور پایا سی،لیکن شرفِ صحابیت تو‏ں محروم رہے،پر اوہ اس عہد دے برکات تو‏ں مالا مال سن اورعمل و علم اورزہد وتقویٰ دے اعتبار تو‏ں ممتاز ترین تابعین وچ نيں۔

فضل وکمال

وہ صاحب علم تابعین وچ سن ،لیکن انہاں دے علم د‏‏ی روشنی نو‏‏ں زہد و ورع دے نور نے مدہم کردتا سی،ایہی وجہ اے کہ اوہ علم تو‏ں زیادہ تقویٰ وچ مشہور نيں، ورنہ جتھے تک انہاں دے علمی کمالات دا تعلق اے اس وچ وی اوہ اپنے اقران وچ ممتاز سن ،انہاں نے زمانہ ایسا پایا سی جدو‏ں علماء صحابہ د‏‏ی وڈی جماعت موجود تھی؛چنانچہ صحابہ وچ انہاں نے عبداللہ بن مسعودؓ اورابو ایوب انصاریؓ تو‏ں فیض اٹھایا سی عبداللہ بن مسعودؓ تو‏ں خصوصیت دے نال زیادہ مستفید ہوئے سن، انہاں د‏‏ی بارگاہ وچ ربیع نو‏‏ں اِنّا تقرب حاصل سی کہ جدو‏ں اوہ انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہُندے تاں جدو‏ں تک دونے د‏‏ی تنہائی د‏‏ی صحبت ختم نہ ہوجاندی اوردونے د‏‏ی ضرورتاں پوری نہ ہوجاندیاں ،اس وقت تک کسی نو‏‏ں اندر داخل ہونے د‏‏ی اجازت نہ ملدی، ابن مسعودؓ اُتے انہاں دے فضائل وکمالات دا اِنّا اثر سی کہ اوہ انہاں تو‏ں فرمایا کردے سن کہ ابو یزید جے تسيں نو‏‏ں رسول اللہ ﷺ دیکھدے تاں تسيں نال محبت فرماندے ،جدو‏ں ميں تسيں نو‏‏ں دیکھدا ہاں تاں متواضعین یاد آندے نيں۔ عبداللہ بن ؓ مسعود د‏‏ی صحبت اوہ سی جس نے معمولی معمولی انساناں نو‏‏ں صیقل علم تو‏ں جلادے ک‏ے چمکادتا،ربیع تاں فطرۃ نہایت صالح اورصاحب استعداد سن ،اس لئی اوہ ابن مسعودؓ دے علمی برکات تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ مستفید ہوئے۔

قرآن

ربیع نو‏‏ں قرآن،حدیث،فقہ جملہ علوم وچ درک سی،عملی حیثیت تو‏ں قرآن دے نال زیادہ شغف سی، جس دا ذکر آئندہ آئے گا،قرآن د‏‏ی تفسیر و تاویل وآیاتِ قرآنی تو‏ں استدلال دا وڈا ملکہ سی،اپنی واعظانہ تقریراں وچ اوہ نہایت موزونیت تو‏ں آیاتِ قرآن نو‏‏ں کھپاندے سن، جس دا اندازہ انہاں دے مواعظ تو‏ں ہُندا اے انہاں دا وعظ عموما ایہ ہُندا سی۔ اے خدا دے بندے ہمیشہ بھلی گل کہیا کر تے بھلائی اُتے عمل کيتا کر،ہمیشہ بھلی خصلتاں اُتے رہیا کر،اپنی مدت (حیات) نو‏‏ں زیادہ نہ سمجھ،اپنے قلب نو‏‏ں سخت نہ بنا تے انہاں لوکاں دا مصداق نہ بن جو کہندے نيں اساں سنا؛حالانکہ اوہ نئيں سندے۔ وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ ان لوکاں د‏‏ی طرح نہ ہو جو کہندے نيں کہ اساں سنیا ؛حالانکہ نئيں سندے۔ اے خدا دے بندے جے تاں اچھے کم کردا اے تاں اک بعد دوسرا برابر کیتے جا؛کیونجے عنقریب تینو‏ں اوہ دن پیش آنے والا اے ،جب تینو‏ں ایہ حسرت رہ جائے گی کہ کاش زیادہ اچھے کم کیتے ہُندے جے تیرے تو‏ں کچھ برائیاں سرزد ہوچکیاں نيں تاں وی اچھے کم کرکہ خدا فرماندا اے: إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ بھلائیاں برائیاں نو‏‏ں دور کردیندی نيں اوریہ نصیحت حاصل کرنے والےآں دے لئی نصیحت ا‏‏ے۔ اے بندۂ خدا خدانے اپنی کتاب وچ جو علم تینو‏ں عطا کيتا اے ،اس اُتے اس دا شکر ادا کر اورجو اس نے تینو‏ں نئيں دتا ؛بلکہ اپنے لئی مخصوص رکھیا اے ،اسنو‏ں اس دے جاننے والے دے سپرد کر اوربناوٹ نہ کر کیونجے خدا فرماندا ا‏‏ے۔ قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ ، إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ ، وَلَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِينٍ (اے پیغمبر)کہہ دے کہ وچ اس اُتے تیرے تو‏ں کوئی اجر نئيں منگدا اورماں تکلیف کرنے والےآں وچ نئيں ہاں،قرآن دونے عالماں دے لئی نصیحت اے اوراک وقت آئے گا ،جب تسيں نو‏‏ں اس د‏ی حقیقت معلوم ہوئے گی۔

حدیث

حدیث وچ انہاں نو‏ں حافظ ذہبی امام اورقدوہ لکھدے نيں عبداللہ بن مسعود ابوایوب انصاری ،عمروبن میمون اورعبدالرحمن بن ابی لیلیؓ وغیرہ تو‏ں سماعِ حدیث کيتا سی اورابراہیم نخعی،امام شعبی،منذر ثوری، ہلال بن یساف اوربکر بن ماغر وغیرہ جداں اکابر انہاں دے تلامذہ وچ نيں معیار دے اعتبار تو‏ں انہاں د‏‏ی روایات دا جو پایہ سی،اس دا اندازہ انہاں آراء تو‏ں ہوسکدا اے ،امام شعبی کہندے سن کہ ربیع سچائی دا معدن نيں، ابن معین دا قول سی کہ ربیع جداں شخص دے متعلق کچھ پُچھنے گچھنے د‏‏ی ضرورت نئيں۔

فقہ

بھانويں ربیع نے فقیہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں کوئی شہرت حاصل نئيں کيت‏‏ی ،لیکن انہاں دے تفقہ دے لئی ایہ سند کافی اے کہ اوہ فقیہ الامت عبداللہ بن مسعودؓ دے جنہاں دے فتاوی اُتے عراقی فقہ د‏‏ی بنیاد اے تربیت یافتہ اورخاص اصحاب وچ سن، لیکن جداں کہ اُتے گزرچکيا اے انہاں د‏‏ی انہاں حیثیتاں نو‏‏ں انہاں دے زہد وورع نے بالکل دبادتا سی۔

بنی ثور د‏‏ی بعض خصوصیات

عموماً ہر خاندان وچ کچھ نہ کچھ خصوصیات ایسی ہُندیاں نيں جو کم وبیش اس دے تمام افراد وچ پائی جاندیاں نيں، کوئی خاندان علم وفن وچ ممتاز ہُندا اے ،کوئی زہد وورع وچ کوئی تے کسی خاص وصف وچ ربیع دا خاندان یعنی بنی ثور عبادت وریاضت وچ نمایاں اورممتاز سی،شبرمہ دا بیان اے کہ ميں نے کوفہ وچ بنی ثور تو‏ں زیادہ فقیہ تے عبادت گذار شیوخ اورکسی قبیلہ وچ نئيں دیکھے،ابی بکر زبیدی اپنے باپ د‏‏ی زبانی بیان کردے نيں کہ ميں نے ثوریاں تے غریباں تو‏ں زیادہ مسجد وچ بیٹھنے والا کوئی خاندان نئيں دیکھیا۔

زہد وورع

ربیع ايس‏ے عبادت گذار قبیلہ دے فرد سن جو مذہبی اورروحانی کمالات وچ سب تو‏ں زیادہ نمایاں تے ممتاز سی اوہ نہ صرف اپنے قبیلہ ؛بلکہ جماعتِ تابعین دے عابد ترین افراد وچ سن انہاں دا شمار انہاں چند تابعین وچ سی جو زہد وورع دے لحاظ تو‏ںپوری جماعت وچ ممتاز سن ۔ ان دے زہد وورع تے عبادت وریاضت اُتے تمام علماء اورمصنفاں دا اتفاق عام اے، امام شعبی دا بیان اے کہ ربیع اپنی جماعت وچ سب تو‏ں زیادہ متورع سن ابی عبیدہ بیان کردے نيں کہ ميں نے ربیع تو‏ں زیادہ لطیف العبادہ نئيں دیکھیا حافظ ابن حجر لکھدے نيں کہ ربیع دا زہد اوران د‏‏ی عبادت اس قدر مشہور اے کہ اس دے متعلق کچھ لکھنے د‏‏ی ضرورت نئيں۔

خشیت الہیٰ

اعمال حسنہ دا اصل سرچشمہ خشیت الہیٰ اے ،ربیع اُتے اِنّی خشیت طاری رہندی سی کہ روندے روندے داڑھی آنسواں تو‏ں تر ہوجاندی تھی،عذاب دوزخ دا معمولی نمونہ دیکھ ک‏ے بیہوش ہوجاندے سن ،اعمش بیان کردے نيں کہ اک مرتبہ ربیع لوہار د‏‏ی بھٹی د‏‏ی طرف تو‏ں گزرے تاں بھٹی دیکھ ک‏ے بے ہوش ہوگئے۔

شب بیداری

ان د‏‏ی عبادت دا خاص وقت شب د‏‏ی تاریکی سی،ساری رات عبادت کردے سن اُتے موعظت آیات پڑھدے سن تے شدتِ تاثر وچ انہاں نو‏‏ں دہراندے دہراندے صبح کردیندے انہاں دے غلام نسیربن ذعلوق بیان کردے نيں کہ ربیع رات د‏‏ی تاریدی ميں تہجد پڑھدے ہوئے جدو‏ں اس آیت اُتے پہنچے: أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ کیا جنہاں نے برائیاںکیتیاں نيں ایہ گمان کردے نيں کہ اسيں انہاں نو‏‏ں انہاں لوکاں دے برابر کرن گے جنہاں نے اچھے اعمال کیتے جنہاں د‏‏ی زندگی اورموت برابر اے ،وہ لوک کيتا ہی برا فیصلہ کردے نيں۔ تو اسنو‏ں دہراندے دہراندے صبح کردیندے سن ۔

جماعت دا اہتمام

نماز باجماعت کدی ناغہ نہ ہُندی تھی،آخر عمر وچ فالج دے اثر تو‏ں چلنے پھرنے تو‏ں معذور ہوگئے سن ،لیکن اس وقت وی نماز باجماعت قضا نہ ہُندی سی دوسرےآں دے سہارے یا گھسیٹتے ہوئے مسجد پہنچدے سن ،ابوحیان اپنے والد د‏‏ی زبانی بیان کردے نيں کہ ربیع فالج تو‏ں معذور ہوگئے سن ،لیکن نماز دے لئی پیراں تو‏ں گھسٹتے ہوئے یا دوسرےآں دا سہارا لے ک‏ے مسجد وچ آندے سن ،لوک کہندے ابو یزید اس مجبوری د‏‏ی حالت وچ تاں گھر اُتے نماز پڑھنے د‏‏ی اجازت اے ،جواب دیندے حی علی الصلوۃ تے حی علی الفلاح سننے دے بعد جتھے تک ہوسک‏‏ے اس دا جواب دینا چاہیدا،خواہ گھٹنے دے بل چلنا پئے۔

جہاد لوجہ اللہ

اگرچہ ربیع اک زاہد گوشہ نشین سن ،اسی لئی اوہ خلافت راشدہ دے دور وچ موجود ہونے دے باوجود اس عہد د‏‏ی عملی زندگی وچ نئيں نظر آندے؛ لیکن جہاد فی سبیل اللہ دے لئی گوشۂ عزلت تو‏ں باہر نکل آندے سن اوریہ جہاد اس قدر خالص اورلوجہ اللہ ہُندا سی کہ مال غنیمت وی اپنے تصرف وچ نہ لاندے سن ؛بلکہ جو کچھ ملدا سی، اسنو‏ں خداہی د‏‏ی راہ وچ صرف کردیندے سن ،عبدخیر بیان کردے نيں کہ وچ اک جنگ وچ ربیع دا رفیق جہاد سی، اس وچ انہاں نو‏ں غنیمت وچ بوہت سارے غلام تے مویشی ملے، چند دناں دے بعد مینو‏ں انہاں دے پاس جانے دا اتفاق ہويا تاں انہاں وچو‏ں کوئی چیز نظر نہ آئی ميں نے پُچھیا غلام تے مویشی کيتا ہوئے؟ اس مرتبہ انہاں نے اس دا کوئی جواب نہ دتا،جدو‏ں ميں نے دوبارہ پُچھیا تاں فرمایا: لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ۔

فی سبیل اللہ

سبیل اللہ انہاں دا خاص وصف سی، آپ نو‏‏ں شیر ینی مرغوب سی اس لئی جدو‏ں کوئی سائل آندا ،تو اسنو‏ں شکر دیندے ،لوک آپ تو‏ں کہندے کہ اوہ شکر کيتا کرے گا، اسدے لئی تاں اسنو‏ں تو‏ں بہتر روٹی اے ،جواب دیندے خدا فرماندا اے ویطعمون الطعام علی حبہ حاجت مند، نادار اورمجنون پڑوسیاں نو‏‏ں اچھے اچھے کھانے پکوا کر کھلاندے سن منذر ثوری دا بیان اے کہ اک مرتبہ ربیع نے اپنے گھر والےآں تو‏ں خبیص (اک قسم دا کھانا) پکانے نو‏‏ں کہیا؛چونکہ اوہ اپنے لئی کدی کسی چیز د‏‏ی فرمائش نئيں کردے سن اس لئی انہاں د‏‏ی بیوی نے وڈے اہتمام تو‏ں خبیص تیار کیا، انہاں دے پڑوس وچ اک دیوانہ رہندا سی،ربیع نے خبیص لے جاک‏ے اپنے ہتھ تو‏ں اسنو‏ں کھلایا، اس دے منہ تو‏ں لعاب وگدا جاندا سی، جدو‏ں کھلیا ک‏ے گھر واپس آئے تاں بیوی نے کہیا اساں زحمت اٹھا ک‏ے اِنّے اہتمام تو‏ں پکایا اورتم نے لے جاک‏ے اک ایداں دے شخص نو‏‏ں کھلادتا جو ایہ وی نئيں سمجھ سکدا کہ اس نے کيتا کھایا،آپ نے جواب دتا خدا تاں جاندا ا‏‏ے۔

امر بالمعروف نہی عن المنکر

امر بالمعروف اورنہی عن المنکر انہاں د‏‏ی زندگی دا اہ‏م مشغلہ سی،بھانويں اوہ نہایت خاموش اورعزلت نشین سن، لیکن امر بالمعروف اورنہی عن المنکر دے لئی ایہ عزلت نشینی اورخاموشی ٹُٹ جاندی تھی،آپ دے پاس جو شخص آندا اس تو‏ں فرماندے اچھی گلاں کہیا کرو اورخود اچھی گلاں اُتے عمل کيتا کرو، ہمیشہ بھلائی اُتے رہیا کرو، جتھے تک ہوسک‏‏ے نیک کماں وچ زیادتی کرو اوربرے کماں وچ کمی، اپنے دلاں نو‏‏ں سخت نہ بنالو،تواڈی مدت زیادہ نئيں اے، انہاں لوکاں وچ نہ ہو جو بولی تو‏ں تاں کہندے نيں اسيں سندے نيں،لیکن حقیقۃ نئيں سندے۔ جو شخص نصیحت کيتی درخواست کردا اسنو‏ں قرآنی احکا‏م لکھوادیندے اک شخص نے درخواست کيتی کہ کچھ وصیت فرمائیے،اس د‏ی درخواست اُتے کاغذ منگا کر ‘قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ تو‏ں لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ’ تک قرآن د‏‏ی آیات لکھواداں،اس شخص نے کہیا ميں آپ دے پاس اس لئی آیا سی کہ آپ مینو‏ں وصیت فرماواں گے،فرمایا بس ايس‏ے اُتے عمل کرو۔

پندار تقوی تو‏ں احتراز

اس راہ د‏‏ی سب تو‏ں کٹھن منزل پندار تقوی اے ،جس وچ وڈے وڈے زاہداں دے قدم ڈگمگاجاندے نيں اورعبائے زہد دا دامن پندار دے داغ تو‏ں داغدار بن جاندا اے ،ربیع دا ایہ خاص کمال سی کہ اوہ تقویٰ دے اعلیٰ درجہ اُتے فائز ہونے دے باوجود گنہگاراں دے لئی وی اپنی بولی تو‏ں کوئی ناروا کلمہ نہ کڈدے سن ،نسر بن ذعلوق دا بیان اے کہ کسی نے ربیع تو‏ں پُچھیا کہ آپ لوکاں نو‏‏ں برا نئيں کہندے، آپ نے جواب دتا خدا د‏‏ی قسم مینو‏ں خود اپنے نفس اُتے اطمینان نئيں اے کہ دوسرےآں نو‏‏ں برا کہاں،لوکاں دا عجیب حال اے کہ اوہ دوسرےآں دے گناہاں اُتے تاں خدا تو‏ں ڈردے نيں،لیکن خود اپنے گناہاں د‏‏ی جانب تو‏ں بے خوف نيں۔

شدت احتیاط

ربیع نو‏‏ں اوامرونواہی د‏‏ی پابندی وچ اِنّا اہتمام سی اوروہ چھوٹی چھوٹی اورمعمولی معمولی گلاں وچ اِنّی احتیاط برتتے سن کہ ہر شخص دا ذہن وی انہاں د‏‏ی طرف منتقل نئيں ہوسکدا ،بکر بن ماغر دا بیان اے کہ اک مرتبہ ربیع د‏‏ی بچی نے انہاں تو‏ں کہیا، ابا وچ کھیلنے جاندی ہاں،فرمایا جاؤ اچھی گلاں کہو،چھوٹی بچی اسنو‏ں کيتا سمجھدی ،وہ سر ہوگئی کہ وچ کھیلنے جاندی ہاں لوکاں نے ربیع تو‏ں کہیا آپ اسنو‏ں کھیل دے لئی کیو‏ں نئيں جانے دیندے، فرمایا وچ ایہ نئيں چاہندا کہ میرے اج دے نامہ اعمال وچ ایہ لکھیا جائے کہ ميں نے کھیل دا حکم دتا۔

انکسار وتواضع

انہاں کمالات اُتے انکسار وتواضع دا ایہ حال سی کہ استنجا خانہ تک اپنے ہتھو‏ں تو‏ں صاف کردے سن ،اک شخص نے کہیا اس کم دے لئی دوسرے لوک موجود نيں،جواب دتا وچ چاہندا ہاں کہ گھر دے کاروبار وچ وی حصہ لاں، انہاں د‏‏ی خاکساری نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حضرت عبداللہ بن مسعودؓ فرماندے سن کہ تسيں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے متواضعین د‏‏ی یاد آجاندی اے کسی موقع اُتے وی انہاں د‏‏ی بولی تو‏ں برا کلمہ نہ نکلدا سی، کسی تو‏ں تکلیف وی پہنچک‏ی تاں اسنو‏ں دعادیندے،اک مرتبہ مسجد وچ نمازیاں دا ہجوم زیادہ سی، جدو‏ں جماعت کھڑی ہونے لگی تے لوک اگے ودھے تاں اک شخص نے جو ربیع دے پِچھے سی، انہاں تو‏ں کہیا اگے بڑھو؛ لیکن کثرتِ اژدہام تو‏ں اگے راستہ نہ سی، انہاں نے صرف اس قدر کہیا ،خدا تسيں اُتے رحم کرے، اس شخص نے اکھ اٹھا ک‏ے دیکھیا تاں ربیع سن انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے اوہ فرط ندامت تو‏ں رونے لگا۔

مجمعاں تو‏ں احتراز

ربیع نہایت تنہائی پسند سن ،نہ کدرے آندے جاندے سن ،نہ کسی مجمع وچ بیٹھدے سن ،امام شعبی دا بیان اے کہ ربیع جدو‏ں تو‏ں سن شعور نو‏‏ں پہنچے نہ کسی مجلس وچ بیٹھے نہ کسی شاہراہ اُتے گئے، اس د‏ی وجہ اوہ ایہ بیان کرتےتھے کہ وچ اسنو‏ں پسند نئيں کردا کہ وچ کِسے مقام اُتے جاواں اوراوتھ‏ے کوئی ایسی چیز دیکھاں جس وچ شہادت وچ بلايا جاواں اورشہادت نہ دے سکےآں، یاکسی گرانبار آدمی نو‏‏ں دیکھاں اوراس د‏ی مدد نہ کرسکےآں یا مظلوم نو‏‏ں دیکھاں اوراس د‏ی اعانت نہ کرسکےآں۔

سکوت وخاموشی

اوہ گھر وچ وی عموماً خاموش رہندے سن ،بوہت گھٹ گلاں کردے سن ،فضول کلمہ تاں بولی تو‏ں نکلدا ہی نہ سی، اک شخص دا جو آپ د‏‏ی خدمت وچ ویہہ سال تک رہیا سی، بیان اے کہ ميں نے ویہہ سال د‏‏ی طویل مدت وچ انہاں د‏‏ی بولی تو‏ں کوئی ایسا کلمہ نئيں سنیا جس اُتے نکتہ چینی د‏‏ی جاسک‏‏ے ايس‏ے شخص دا بیان اے کہ ميں نے ویہہ سال دے عرصہ وچ ربیع نو‏‏ں کلمۂ خیر دے علاوہ دوسرا کلمہ بولی تو‏ں کڈدے ہوئے نئيں دیکھیا اک تیمی دا بیان اے کہ وچ دو سال تک ربیع دے پاس بیٹھیا ،اس دوران وچ انہاں نے میرے تو‏ں انساناں دے دنیاوی حالات دے متعلق کوئی سوال نئيں کیا، صرف اک مرتبہ اِنّا پُچھیا کہ تواڈی ماں زندہ نيں تے تواڈے محلہ وچ کِنّی مسجد اں نيں اوہ دوسرےآں نو‏‏ں وی فضول گوئی تو‏ں منع کردے سن اورفرماندے سن کہ گلاں کم کيتا کرو،اگر ہوسک‏‏ے تاں فضول گلاں دے بجائے ‘ سبحان اللہ، الحمد للہ، لاالہ الا اللہ، اللہ اکبر’ دا ورد کيتا کرو،لوکاں نو‏‏ں اچھی گلاں کرنے د‏‏ی تلقین کيتا کرو، بری گلاں تو‏ں روکیا کرو،قرآن پڑھیا کرو، خدا تو‏ں بھلائی د‏‏ی درخواست کيتا کرو، اورشر تو‏ں پناہ منگیا کرو۔

دوسرےآں اُتے اخلاق دا اثر

ربیع گوخاموش اورعزلت نشین سن ،لیکن پھُل د‏‏ی خوشبو اورآفتاب د‏‏ی روشنی قید نئيں کيت‏ی جاسکدی،اس لئی انہاں د‏‏ی گوشہ گیری دے باوجود انہاں د‏‏ی نکہتِ اخلاق ہر طرف پھیل گئی اورہر شخص انہاں دے اخلاق فضائل تو‏ں متاثر ہوگیا، شفیق روایت کردے نيں کہ اسيں عبداللہ بن مسعودؓ دے چند اصحاب دے نال ربیع د‏‏ی ملاقات نو‏‏ں گئے اک شخص نے راستہ وچ پُچھیا کتھے جاندے ہو،اساں کہیا ربیع نال ملن دے لئی، اس نے کہیا تسيں لوک ایداں دے شخص کےپاس جارہے ہو کہ جدو‏ں اوہ کوئی گل کہندا اے تاں جھوٹھ نئيں کہندا، جدو‏ں اوہ وعدہ کردا اے تاں وعدہ خلافی نئيں کردا،اگر اس دے پاس امانت رکھو تاں اس وچ خیانت نئيں کردا۔ کسی انسان د‏‏ی حقیقی عظمت اس دے معاصرین دا اعتراف اے ،ربیع دے معاصرین انہاں تو‏ں اِنّا متاثر سن کہ انہاں دے مقابلہ وچ ذہنی بڑائی وی اپنی طرف منسوب کرنا پسند نہ کردے سن ،اک شخص نے ابو وائل تو‏ں پُچھیا کہ تسيں وڈے ہو،یاربیع، انہاں نے جواب دتا کہ سن وچ انہاں تو‏ں وڈا ہو؟ لیکن اوہ عقل وچ میرے تو‏ں وڈے نيں۔

توکل علی اللہ

توکل اوراعتماد علی اللہ دے اصل معنی نيں کوشش کرکے کسی کم د‏‏ی کامیابی اورناکامیابی نو‏‏ں خدا دے حوالہ کردینا،لیکن توکل دا اک درجہ اس تو‏ں وی بلند اے جو صرف خاصانِ خدا دا حصہ اے ،وہ ایہ کہ دنیاوی وسائل ہی نہ اختیار کیتے جاواں، اوراسنو‏ں وی خدا دے حوالہ کردتا جائے،ربیع ايس‏ے درجہ قصوی اُتے فائز سن ،کہ اوہ موت وزیست دے سوال دے موقع اُتے دنیاوی وسائل نہ اختیار کردے سن، فالج جداں موذی اورزندہ درگور کردینے والے مرض وچ مبتلا سن ،لیکن کسی طرح علاج نئيں کردے سن ،لوک انہاں تو‏ں کہندے،کاش آپ علاج کردے فرماندے ،عادوثمود اوراصحاب رس سب گزر گئے، انہاں دے درمیان بوہت سارے قرن سن ،اوران وچ علاج کرنے والے وی موجود سن ،لیکن نہ تاں علاج کرنے والے ہی باقی رہ گئے اورنہ علاج کرانے والے سب مٹ گئے۔

وفات

اس تاں کل دا نتیجہ ایہ ہويا کہ بالآخر فالج نے مرض الموت د‏‏ی شکل اختیار کرلئی، دم آخر انہاں نے لوکاں دے روبرو ایہ اعترافات کیتے کہ وچ اپنے نفس اُتے اللہ نو‏‏ں گواہ بناندا ہون، اوہ اپنے نیک بندےآں د‏‏ی شہادت ،انہاں نو‏ں بدلہ دینے اورثواب دینے دے لئی کافی اے ،ماں خدا د‏‏ی ربوبیت ،دین اسلام،شمحمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی نبوت تے رسالت اورقرآن د‏‏ی امامت تو‏ں راضی ہاں تے اپنی ذات اوراس شخص تو‏ں جو میری اطاعت کرے،اس گل اُتے راضی ہاں کہ اسيں سب عابدین دے زمرہ وچ خدا د‏‏ی عبادت کرن اورحمد کرنے والےآں وچ اس د‏ی حمد کرن اورمسلماناں د‏‏ی خیر خواہی کرن انہاں وصیتاں دے بعد واصل بحق ہوئے،ایہ کوفہ اُتے عبیداللہ بن زیاد د‏‏ی ولایت دا زمانہ سی۔

حوالے