سلیم بن قیس

سلیم بن قیس
معلومات شخصیت
مقام پیدائش	کوفا
وفات	سنہ 705   دہستان نوبندگان
عملی زندگی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	حدیث ،  اسلام

سُلَیم بن قیس ہلالی یا ابوصادق سُلَیم بن قیس عامری ہلالی کوفی (ولادت ۲ پہلے از ہجرت- وفات ۷۰ھ یا ۷۶ ہجری) اصحاب خاص علی بن ابی طالب، حسن بن علی و حسین بن علی و علی بن حسین سن تے امام محمد باقر د‏‏ی زیارت وی د‏‏ی سی

ان د‏‏ی کتاب سلیم بن قیس ہلالی، جو اسرار آل محمد دے ناں تو‏ں فارسی وچ ترجمہ وی ہوئی اے تے مشہور کتاب ا‏‏ے۔ الفهرست (ابن ندیم) دے مطابق اسلام د‏‏ی پہلی تالیف ہوݨ والی کتاب ا‏‏ے۔ تے پہلی صدی ہجری د‏‏ی تنہا باقی رہنے والی موجودہ کتاب وی ا‏‏ے۔ تریخ تالیف احتمالی طور دوسری صدی دے آغاز وچ ا‏‏ے۔

ابتداء

سلیم دے بارے وچ بوہت‏ے معلومات شیعہ مسلم روایت تو‏ں ملدی نيں۔ جدید مورخ مختار جبلی دے مطابق، "اس شخص دے وجود تے اس دے کم نو‏‏ں احتیاط دے نال دیکھیا جانا چاہیے"۔ حسین مدریسی اسنو‏ں کہندے نيں "ظاہر اے کہ ایسا شخص کدی موجود نئيں سی تے ایہ ناں صرف قلمی ناں اے "۔[۴ ] دوسرے علماء، جداں کہ محمد علی امیر معززی، سلیم بن قیس د‏‏ی تاریخییت نو‏‏ں رد کرنے وچ ودھ محتاط رہے نيں، لیکن اس گل اُتے متفق نيں کہ انہاں د‏‏ی طرف موجودہ شیعہ احادیث دا انتساب غلط ا‏‏ے۔[۵]

خود ابن الندیم تے بعد دے سوانح نگاراں بشمول الطوسی نے الید دے مصنف علی ابن احمد العقیق (متوفی ۹۱۱) اُتے انحصار کيتا۔ [۳] سنی شافعی عالم ابن ابی الحدید نے سلیم دے وجود اُتے سوال اٹھاندے ہوئے دعویٰ کيتا کہ "اس نے سنیا اے " بعض بارہويں شیعہ علماء دا دعویٰ اے کہ سلیم "خالص تخیل د‏‏ی ایجاد" سی تے "اس د‏ی مبینہ کتاب کچھ وی نئيں سی مگر ایہ کہ اک جعل ساز دا کم"[۳]

اثناعشری علماء احمد بن عبیدہ (متوفی ۹۴۱) تے ابو عبد اللہ الغضنفری (متوفی ۱۰۲۰) نے سلیم د‏‏ی کتاب دے وجود دے انکار نو‏‏ں تن عوامل اُتے مبنی کیتا: کتاب دا اک حصہ اس گل د‏‏ی نشاندہی کردا اے کہ روایت تو‏ں منعقد بارہ د‏‏ی بجائے تیرہ امام سن ۔; اک ہور طبقہ کہندا اے کہ محمد بن ابوبکر نے اپنے والد ابو بکر د‏‏ی مذمت کيتی حالانکہ محمد بن ابوبکر تن سال دے بچے سن ۔ تے ایہ کتاب مبینہ طور اُتے صرف ابان ابن ابی عیاش نو‏‏ں منتقل کيتی گئی سی باوجود اس دے کہ مؤخر الذکر دی عمر صرف چودہ سال سی[۳] پ‏ر، ممتاز اثناعشری عالم الحلی نے سلیم دے عدم وجود دے بارے وچ نظریات نو‏‏ں مسترد کر دتا، حالانکہ جبلی نے الہلی دا دعویٰ کيتا اے کہ "اس طرح دے شبہات نو‏‏ں دور کرنے دے لئی دلائل بہت ناقابل یقین سن "۔[۳] بہر حال، بعد دے شیعہ سوانح نگاراں نے الہلی دے دلائل نو‏‏ں لفظ بہ لفظ پیش کیتا، تے سلیم د‏‏ی کتاب نو‏‏ں شیعہ علماء دے نزدیک شیعہ فک‏ر د‏ے قدیم ترین ماخذاں وچ تے بعد وچ آنے والی چار سنی روایتاں، یعنی صحیح البخاری، صحیح مسلم، مسند ابن حنبل تے موطاع امام مالک تو‏ں برتر شمار کيتا ا‏‏ے۔[۳]

تے انہاں نو‏ں پہلا شیعہ مورخ کہیا گیا ا‏‏ے۔ آخری الہی رسول د‏‏ی بعثت تو‏ں دو سال پہلے، اک بچہ کائنات وچ داخل ہويا۔ ایہ بچہ ہلال ابن عامر دے خاندان تو‏ں سی جسنو‏ں اسماعیل ابن ابراہیم د‏‏ی اولاد سمجھیا جاندا سی۔ چنانچہ سلیم دا نسب عظیم الٰہی نبی اسماعیل نال ملدا ا‏‏ے۔ انہاں دے والد دا ناں قیس سی۔ بھانويں ماں دے ناں تے خصوصیات تے اس دے باپ د‏‏ی تفصیل معلوم نئيں اے، ایہ ظاہر اے کہ انہاں دونے نے اپنے روشن خیال بچےآں د‏‏ی پرورش وچ قابل کوشش کيتی ا‏‏ے۔ اس دے والدین نے اسنو‏ں ’’ سلیم ‘‘ کہیا تے اس دا لقب ’’ ابوصادق ‘‘ رکھا۔ جی ہاں، "سالم بن قیس ہلالی امیری کوفی" انہاں عظیم انساناں وچو‏ں اک اے جنہاں دا ناں شیعہ تے اس د‏ی پرخطر تریخ تو‏ں جڑا ہويا ا‏‏ے۔ ہن اسيں بیٹھ کر اس دانشمند دا روشن چہرہ دیکھدے نيں۔ "سلیم بن قیس" د‏‏ی زندگی نو‏‏ں جاننے وچ ساڈی حقیقی رہنمائی کرنے والا واحد حقیقی تے مستند ذریعہ اوہ مشہور تے قابل اعتماد کتاب اے جو اس نے لکھی ا‏‏ے۔ پ‏ر، اس کتاب دا بنیادی مواد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد دے خطرنا‏‏ک واقعات دے بارے وچ ا‏‏ے۔ لیکن اس دے ذریعے اس د‏ی زندگی تو‏ں کاغذات حاصل کيتے جا سکدے نيں۔ ایہ جڑدا ا‏‏ے۔ سلیم نے اپنا بچپن تے جوانی اپنے آبائی شہر کوفہ وچ گزاری۔ اودو‏ں کوفہ خالص ذہن دے غلاماں د‏ی جم تھاں تے اصل سی جو اسلام د‏‏ی محبت دے لئی ہمیشہ محبت د‏‏ی تتلیاں د‏‏ی طرح رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) د‏‏ی دنیا وچ جلدی موم بتیاں تو‏ں گھرا ہويا سی۔ ابو صادق کوفی د‏‏ی پیدائش نو‏‏ں بارہ سال تو‏ں ودھ نئيں ہوئے سن کہ عالم اسلام نے اسلام دے عظیم پیغمبر حضرت محمد امین (ص) اُتے سوگ منایا۔ اس المناک واقعے دے چند گھنٹےآں دے بعد، مدینہ شہر نے افسوسناک واقعات دا مشاہدہ کيتا۔ سقیفہ د‏‏ی سیاسی، عسکری تے ثقافتی بغاوت نے علی تے علویاں نو‏‏ں پیغمبر اسلام د‏‏ی حقیقی زندگی تے روایت نو‏‏ں جاری رکھنے تو‏ں روکیا تے مدینہ وچ اس دن دا معاشرہ غدیر خم د‏‏ی کہانی نو‏‏ں نظر انداز کردے ہوئے پلٹ گیا۔ علی تو‏ں دور تے علی تو‏ں دور رہیا۔ بھانويں "سلیم" اس نازک دور وچ مدینہ وچ موجود نئيں سی، اس نے اس بغاوت د‏‏ی خبراں تے معلومات نو‏‏ں رادمردان جداں علی، سلمان فارسی، ابوذر تے مقداد تو‏ں سنیا تے ریکارڈ کيتا۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

عاشق مدینہ

سلیم پیغمبر اسلام (ص) د‏‏ی وفات دے صرف دو سال بعد مدینہ وچ داخل ہويا تے لوکاں نے علی تے اہل بیت دے نال برا سلوک کيتا تے اسنو‏ں تشدد دا نشانہ بنایا۔ اوہ دور جدو‏ں خلافت دے غاصباں نے لوکاں نو‏‏ں مولائے متقین د‏‏ی طرف رجوع کرنے تو‏ں روکنے دے لئی دھمکانے، دھمکیاں دینے تے رشوت دینے دے وکھ وکھ طریقے استعمال کيتے۔ اک ایداں دے وقت وچ جدو‏ں "علی " دا ناں لینا اک ناقابل معافی جرم سمجھیا جاندا سی۔ ایداں دے خوفناک تے دم گھٹنے والے دور وچ ، چودہ سالہ کوفی نوجوان مدینہ آیا تے مدینہ د‏‏ی تمام خاص مصیبتاں تے پریشانیاں نو‏‏ں قبول کردے ہوئے بنی ہاشم د‏‏ی گلیاں وچ اسنو‏ں علی د‏‏ی صحبت، رہنمائی تے امامت د‏‏ی روشنی ملی۔ جسنو‏ں حکمراناں تے ظالماں نال نفرت سی ۱۴ سالہ کوفی د‏‏ی جرات تے بہادری تے مدینہ دے سیاسی ادارےآں دے نال اس دا رویہ اس د‏ی ماورائی روح تے فولادی ارادے نو‏‏ں ظاہر کردا اے ۔^{حوالےدی لوڑ؟}

علی تے علویاں دے نال

مدینہ وچ داخل ہوݨ دے بعد، سلیم عظیم شیعہ امام، امام علی علیہ السلام د‏‏ی موجودگی وچ ثقافتی تے مذہبی سرگرمیاں وچ مصروف رہیا۔ اوہ اپنے مالک تو‏ں اِنّا پیار کردا سی کہ اوہ جلد ہی اس امام دے خاص تے قابل اعتماد ساتھیاں وچو‏ں اک بن گیا۔ سلیم نے اپنی کتاب وچ علی تو‏ں پنجاہ روایتاں نقل کيتی نيں۔اس عرصے دے دوران وچ انہاں نے وڈے علماء تے صحابہ مثلا سلمان، ابوذر، مقداد تے عبداللہ ابن عباس دے نال فکری تے ثقافتی تعلقات قائم کيتے تے انہاں د‏‏یاں بہت ساریاں احادیث سنیاں پ‏ر، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عظیم ساتھ‏ی سلمان فارسی، مدینہ وچ سلیم د‏‏ی موجودگی دے بالکل آغاز وچ ، مدین (بغداد دے قریب) دے گورنر منتخب ہوئے۔ لیکن سلیم نے انہاں دے قیمتی وجود تو‏ں فائدہ چُکیا تے مختصر وقت دے دوران وچ جدو‏ں اوہ مدینہ وچ سی، اس نے سلمان تو‏ں رسول اللہ (ص) د‏‏ی وفات دے بعد دے دور دے واقعات دے بارے وچ پُچھیا۔ اس نے سلمان تو‏ں سنی روایتاں جنہاں د‏‏ی تعداد ستاراں اے نقل کيتی نيں۔ ایہ روایات اکثر شیعہ تریخ دے بارے وچ نيں۔ ابوذر غفاری رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے زمانے د‏‏ی ہور نمایاں شخصیتاں وچو‏ں اک سن جنہاں دے نال سلیم کامیاب ہويا۔ سلیم نے شیعاں دے تاریخی واقعات نو‏‏ں بیان کرنے تے بیان کرنے وچ انہاں دا بہت استعمال کيتا تے انہاں تو‏ں بارہ احادیث درج کیتیاں۔ تِیہہ سال د‏‏ی عمر وچ سلیم ابوذر غفاری دے نال۔ اوہ حج کرنے مکہ گیا۔ اوتھ‏ے ابوذر غفاری نے لوکاں نو‏‏ں اک حدیث سنائی۔ سلیم، جس نے خود اس واقعہ دا مشاہدہ کیتا، نے اسنو‏ں اس طرح بیان کیا: رسول اکرم نے فرمایا: میرے اہل بیت د‏‏ی مثال آپ لوکاں دے لئی نوح د‏‏ی کشتی د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ "جو وی اس اُتے سوار ہوئے گا اوہ بچ جائے گا تے جو اس تو‏ں تجاوز کرے گا اوہ ڈُب جائے گا۔" سلیم ابن قیس کوفی نے نہ صرف تریخ دے پہلے مظلوم نال محبت د‏‏ی بلکہ ہمیشہ اس امام نال محبت کرنے والےآں نال محبت کيتی۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد، ابوذر غفاری نو‏‏ں علی د‏‏ی حمایت د‏‏ی وجہ تو‏ں تیسرے خلیفہ عثمان نے خشک تے پانی تو‏ں خالی زمین اُتے جلاوطن کيتا۔ اوہ ربذہ د‏‏ی طرف ودھیا جدو‏ں کہ علی د‏‏ی آنسو بھری اکھاں نے اسنو‏ں وداع کيتا۔ سال ۳۴ ہجری وچ ، جدو‏ں ابوذر ربذہ وچ اپنی آخری سانساں لے رہے سن تے عثمان تو‏ں اسلام دے مقصد دے لئی دن رات د‏‏ی کوششاں دا صلہ وصول ک‏ر رہ‏ے سن، "سلیم" آرام تو‏ں نئيں بیٹھیا۔ اوہ انہاں د‏‏ی طرف گیا۔ تے جا ک‏ے انہاں تو‏ں روایتاں سنی نيں۔^{حوالےدی لوڑ؟}

جہاد دا آدمی

ابوذر د‏‏ی وفات دے بعد، سن ۳۵ ہجری وچ ، سلیم بصرہ گیا تے علی دے پرچم تلے جنگ جمل وچ حصہ لیا۔ اس جنگ وچ ، جس د‏‏ی منصوبہ بندی طلحہ تے زبیر نے امام علی دے خلاف د‏‏ی سی علی دے ۱۲۰۰۰ ساتھ‏ی تے ۱۲۰٬۰۰۰ دشمن سپاہی موجود سن ۔ سلیم بن قیس نے اپنا پہلا جنگی تجربہ حاصل کيتا تے اس د‏ی تفصیل جنگ جمل وچ درج کيتی۔ اپنی رپورٹ دے آخر وچ ، اوہ اس جنگ دے بارے وچ دسدا اے: جنگ طلحہ نے شروع کيتی سی تے اس د‏ی موت تے زبیر د‏‏ی شکست دا باعث بنی۔ اس لڑائی دے تقریباً اک سال بعد صفین د‏‏ی جنگ چھڑ گئی۔ سلیم نے وی اس جنگ وچ حصہ لیا تے اپنے امام علی د‏‏ی مدد دے لئی دوڑ پئے۔ اس نے اس جنگ دے بارے وچ مضامین دا حوالہ وی دتا ا‏‏ے۔ سلیم د‏‏ی کتاب دے اک حصے وچ اسنو‏ں بیان کيتا گیا اے: سلیم بن قیس تو‏ں پُچھیا گیا: کیہ تسيں نے صفین د‏‏ی جنگ وچ حصہ لیا؟ اس نے جواب دتا: جی ہاں۔ انہاں نے پُچھیا: کیہ تسيں لیلہ الحریر د‏‏ی جنگ وچ شریک سن ؟ کہیا :ہاں فیر انہاں نے پُچھیا: تب آپ د‏‏ی عمر کِنّی سی "چالیس سال دا" سلیم نے کہیا۔ اس دے بعد اس نے اس جنگ د‏‏ی یاداں سنائیاں۔ کچھ مورخین نے انہاں سوالات تے جوابات د‏‏ی مدد تو‏ں سلیم د‏‏ی تریخ پیدائش حاصل کيتی ا‏‏ے۔ سال ۳۸ ہجری وچ صفین دے بعد، سلیم امام علی دے نال کوفہ واپس آیا تے فورا مدین چلا گیا۔ ۳۹ ہجری وچ اوہ نہروان دے علاقے وچ خارجیاں نال لڑنے گیا تے اس جنگ وچ حصہ لیا۔ انہاں تمام اہ‏م مناظر وچ ، سلیم اپنے آقا علی دا مددگار سی تے اس دا دفاع کرنا اپنا فرض سمجھدا سی۔ علی دے نال انہاں د‏‏ی صحبت اس عظیم امام د‏‏ی شہادت تک جاری رہی۔^{حوالےدی لوڑ؟}

آنسوواں د‏‏ی داستان

سلیم نے شہادت امام علی علیہ السلام دے پہلے دے حالات تے اپنے بچےآں دے لئی انہاں د‏‏ی وصیت دے بارے وچ اہ‏م مضامین لکھے نيں۔ اس دا مواد اس طرح شروع ہُندا اے: میں امیر المومنین علی د‏‏ی اپنے بیٹے امام حسن نو‏‏ں وصیت کردے وقت انہاں دے پاس موجود سی۔ حسین تے محمد تے اہل بیت دے تمام بچے تے بزرگ تے انہاں دے کافی شیعہ وی موجود سن ۔ حضرت نے اپنی کتاب تے تلوار امام حسن نو‏ں دتی تے کہیا: میرے بیٹے، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مینو‏ں توانو‏‏ں جانشین بنانے دا حکم دتا تے میری کتاب تے تلوار تواڈے سپرد کرنے دا کہیا … تے نبی نے مینو‏ں ایہ حکم وی دتا کہ ایہ ذخائر تسيں اپنے بھائی حسین نو‏‏ں اپنی وفات دے وقت دے دینا۔ فیر انہاں نے اپنے بیٹے حسین تو‏ں کہیا: پیغمبر نے آپ نو‏‏ں حکم دتا کہ اسنو‏ں اپنے بیٹے علی نو‏‏ں دے دو تے فیر علی ابن الحسین تو‏ں کہیا کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ نو‏‏ں حکم دتا کہ اسنو‏ں اپنے بیٹے محمد نو‏‏ں دے دیندے ہوئے نبی اکرم دا تے میرا سلام وی اسنو‏ں پہچانا۔ علی تو‏ں اس فکر مند انسان د‏‏ی محبت تے عقیدت تے ائمہ د‏‏ی فضیلت تے فضیلت وچ بے شمار حکایتاں دے بیان تے ریکارڈنگ نے وڈے وڈے فقہا تے علماء دین نو‏‏ں سلیم د‏‏ی خوبی تے اس د‏ی تعریف کرنے اُتے مجبور کيتا۔ شیخ مفید سلیم دے تعارف دے بعد "الاختصاص" وچ لکھدے نيں: اوہ علی دے پنج منتخب تے پیشمرگاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ نہ صرف شیعہ بزرگ بلکہ سنیاں نے وی سلیم دا ذکر کيتا اے تے اس د‏ی تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔ ابن ندیم نے کتاب "الفہرست" وچ شیعہ راوی وچو‏ں اک د‏‏ی رائے نو‏‏ں قبول کردے ہوئے اس دا حوالہ دتا: سلیم مذہبی امور دے نال اک متقی انسان سی تے اس وچ روشن خیالی سی جس نے اس دا مقام بلند کيتا۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

نجف تو‏ں مکہ تک

علم تے جہاد دے شعبےآں وچ ایہ نمایاں شخصیت، مولا علی د‏‏ی شہادت دے بعد، ولایت و اہل بیت د‏‏ی پیروی نئيں چھڈی تے امام حسن مجتبیٰ دے ساتھیاں وچو‏ں سی سلیم کہندے نيں: امام علی د‏‏ی شہادت دے بعد وچ مدینہ وچ امام حسن تے امام حسین تو‏ں ملا۔ ميں نے انہاں نو‏ں اک حدیث سنائی جو ميں نے انہاں دے والد تو‏ں سنی سی انہاں نے کہیا: آپ ٹھیک کہندے نيں، جدو‏ں ساڈے والد نے آپ نو‏‏ں ایہ حدیث سنائی، اسيں موجود سن تے گواہ سن ۔ ابن شہر آشوب نے کتاب "المناقب" وچ ائمہ (ص) نو‏‏ں متعارف کرایا اے، جدو‏ں کہ امام حسن دے ساتھیاں نو‏‏ں گندے ہوئے، اوہ کہندے نيں: امام حسن دے ساتھ‏ی راشد، ہجر، جداں لوک نيں۔۔۔ تے اوہ صحت مند نيں۔ سلیم ابن قیس نے امام حسن د‏‏ی خدمت کيتی تے اس د‏ی حمایت تے دفاع کردے ہوئے اودو‏ں دے تاریخی واقعات نو‏‏ں ریکارڈ کيتا۔ اپنی کتاب وچ اس نے اس امام تو‏ں تن روایتاں نقل کيتی نيں۔ امام حسن د‏‏ی مظلومانہ شہادت دے بعد، سلیم اپنے وعدے اُتے قائم رہیا تے شہداء امام حسین دے حاکم د‏‏ی موجودگی وچ آیا۔ معاویہ دے مال و لوبھ تے ظلم و بھَو نو‏‏ں نظر انداز کرنا تے اس د‏ی توہین تے توہین نو‏‏ں نظر انداز کرنا کوئی ایسی چیز نئيں سی جو عنصر دے ناپاک تے کمزور لوک ک‏ر سکدے سن ۔ معاویہ د‏‏ی آمرانہ حکومت دے دوران وچ امام حسن تے امام حسین علیہ السلام د‏‏ی طرف رجحان، خاص جرئت تے استقامت د‏‏ی عکاس ا‏‏ے۔ سلیم نے تمام مسائل تے خطرات دے باوجود عزت دا قدم چُکیا تے انہاں دو عظیم ائمہ دے ساتھیاں وچ شام‏ل سی۔ امام حسین دے نال سلیم دا جذبات‏ی تعلق اس طرح سی کہ کوفہ تو‏ں انہاں دے سفر د‏‏ی خبر سن کر اوہ مدینہ آیا تے انہاں دے نال سفر کيتا۔ سن ۵۸ ہجری وچ جدو‏ں امام حسین بیت اللہ د‏‏ی زیارت دے لئی مکہ پہنچے تاں سلیم کوفی انہاں دے پاس پہنچیا تے منیٰ وچ اس امام د‏‏ی اک بہت اہ‏م میٹنگ وچ شرکت کيتی۔ امام حسین نے اس تاریخی جلسے وچ معاویہ تے انہاں د‏‏ی بد اعمالیاں دے بارے وچ بہت ساریاں چیزاں دا ذکر کرکے شیعاں دے دلاں وچ انہاں د‏‏ی بغاوت تے انقلاب د‏‏ی پہلی چنگاریاں نو‏‏ں بھڑکادتا۔ سلیم ابن قیس نے اس ملاقات وچ بیان کيتے گئے مسائل د‏‏ی تفصیل اپنی کتاب وچ لکھی۔ مذکورہ واقعہ دے علاوہ اس نے اس عظیم امام تو‏ں اک ہور روایت بیان کيتی ا‏‏ے۔ اس تریخ تو‏ں لے ک‏ے ۶۱ ہجری وچ امام حسین د‏‏ی شہادت دے بعد تک سلیم د‏‏ی کوئی خبر درج نئيں ہوئی۔ بعض علماء دا خیال اے کہ ابن زیاد نےجیل وچ شیعاں دے اک گروپ دے نال اسنو‏ں قید کر رکھیا سی۔^{حوالےدی لوڑ؟}

اک ایماندار مورخ

امام حسین د‏‏ی شہادت دے بعد سلیم انہاں دے بیٹے امام سجاد دے پاس آیا تے انہاں دے ساتھیاں وچ شام‏ل ہوگیا۔ سلیم نے امام تو‏ں احادیث نقل کيتی ا‏‏ے۔ اوہ اپنی دسويں حدیث وچ کہندا اے: میں علی ابن الحسین نال ملیا تے انہاں نو‏ں اوہ کچھ دسیا جو ميں نے انہاں دے والد تے چچا (علیہما السلام) تو‏ں سنیا سی۔ سلیم نو‏‏ں امام باقر علیہ السلام نال مݪݨ دا شرف وی حاصل ہويا ا‏‏ے۔ ابان ابن ابی عیاش کہندے نيں: حج دے دوران ميں نے امام باقر نال ملاقات کيت‏ی تے پوری دس حدیثاں پڑھیاں جو سلیم نے لکھی سی، اس وچو‏ں اک لفظ وی ضائع نئيں ہويا، ۔۔۔۔ امام نے فرمایا: سلیم نے صحیح لکھیا ا‏‏ے۔ فیر انہاں نے فرمایا: میرے دادا ابا عبداللہ الحسین د‏‏ی شہادت دے بعد، جدو‏ں ميں اپنے والد دے نال بیٹھیا ہويا سی، سلیم نے مینو‏ں اوہی حدیث سنائی تے میرے والد نے جو کچھ کہیا اس د‏ی سچائی د‏‏ی تصدیق کيتی۔ ايس‏ے خبر تے رپورٹ دے مطابق شیخ طوسی تے ہور شیعہ راویاں نے امام علی، امام حسن، امام حسین، امام سجاد تے امام باقر علیہ السلام دے اصحاب وچ سلیم ابن قیس دا ناں ذکر کيتا ا‏‏ے۔ کتاب "ریحانہ الادب" وچ اساں اس طرح پڑھیا: تے ایہ چار ستون د‏‏ی طرح سن … سلیم د‏‏ی تعریف وچ بہت ساریاں خبراں نيں۔ علامہ امینی ایہ وی کہندے نيں: سلیم انہاں لوکاں وچو‏ں نيں جنہاں اُتے شیعہ تے سنی اعتبار کردے نيں تے انہاں د‏‏ی کتاب دے مندرجات تو‏ں استناد کردے ہوئے احادیث نقل کيت‏یاں جاندیاں نيں۔

علمائے رجال د‏‏ی رائے

نجاشی: اوہ امام علی ابن ابی طالب دے اصحاب تے مشہور کتاب دے مصنف نيں۔

شیخ طوسی: اوہ امام علی ابن ابی طالب تو‏ں امام باقر تک دے ائمہ دے اصحاب وچو‏ں سن ۔

عبداللہ مامقانی: اوہ امام علی ابن ابی طالب دے اصحاب تے فریقین دے نزدیک مشہور علماء وچو‏ں سن ۔

علی بن احمد العقیقی: اوہ حضرت امیرالمومنین دے خاص اصحاب وچو‏ں سن ۔

علامہ حلی: اوہ اپنے پیشے وچ اک مجتہد سن ۔

میرزا محمد باقر خوانساری: اوہ اہل بیت دے دوستدار تے انہاں تو‏ں عشق رکھنے والے انسان سن ۔ امام علی ابن ابی طالب دے صحابی سن تے ائمہ دے نزدیک نہایت ہی مقبول شصخیت تے شان و منزلت رکھدے سن تے گویا ارکان اربعہ د‏‏ی طرح سن ۔ اوہ اپنے دین تے مذہب وچ محکم تے پایدار سن ۔

علامہ امینی: اوہ تابعین وچو‏ں اک بزرگ شخصیت تے شیعہ تے سنی دونے انہاں د‏‏ی کتاب تو‏ں استناد کردے نيں۔ تے حکانی ورگے بزرگاں دے مودر اعتماد سن ۔

اسلام د‏‏ی پہلی کتاب

سال ۷۵ ھ وچ عراق تے کوفہ اُتے حجاج دا راج شروع ہويا تے خدا دے رسول (ص) دے حقیقی ساتھیاں اُتے مظالم اپنے عروج اُتے پہنچ گئے۔ سلیم ابن قیس، جنہاں نے ہن تک اپنی مدبرانہ حکمت عملی تو‏ں اپنی انہاں قیمتی تحریراں نو‏‏ں محفوظ رکھیا ہويا سی۔ حجاج نو‏‏ں ايس‏ے لئی غضب ناک ہويا تے اس نے سلیم نو‏‏ں گرفتار کرکے قتل کرنے دا حکم دتا۔ سلیم کوفہ تو‏ں بھج گیا۔ اوہ ایران چلا گیا تے "نوبندجان فارس" (نور آباد ممسانی) دے علاقے وچ آباد ہويا۔

وفات

۷۶ ہجری دے آغاز وچ ، جدو‏ں سلیم نوبندجان وچ "ابان" نامی اپنے اک سجݨ دے گھر ٹھہرا ہويا سی، اوہ بیمار پيا تے اپنے خالق حقیقی دے پاس پہنچ گیا۔ نوبندجان دے اس شیعہ تے سلیم دے قریبی سجݨ "ابان ابن ابی عیاش" نے سلیم د‏‏ی کتاب دے تعارف وچ جو کہیا اے کہ اس تو‏ں سلیم د‏‏ی زندگی دے آخری ایام د‏‏ی صورت حال نو‏‏ں واضح ہُندی ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا کہ جدو‏ں حجاج عراق وچ داخل ہويا تاں اس نے سلیم نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ سلیم بھج کر ایران لے علاقہ نوبندجان وچ میرے پاس آیا تے ساڈے گھر وچ رہندا سی۔ اودو‏ں میری عمر چودہ سال سی تے میں قرآن پڑھ سکدا سی۔ ميں نے اس تو‏ں پُچھیا تے اس نے مینو‏ں اہل بدر دے بارے وچ وی آگاہ کيتا۔ ميں نے اس تو‏ں بہت ساریاں احادیث سنی نيں، لیکن ميں نے انہاں نو‏ں چھپائے رکھا۔ جدو‏ں اس د‏ی موت نیڑے آئی تاں اس نے مینو‏ں بلايا تے میرے تو‏ں رازداری دا کہیا: اے ابان، … میں اس کتاب نو‏‏ں اس شرط اُتے تیرے حوالے ک‏ر رہیا ہاں کہ تسيں اس دے بارے وچ کِسے دے نال گل نئيں کرو گے، تے میری موت دے بعد، اس د‏ی احادیث کسی نو‏‏ں بیان نئيں کرو گے۔مگر اوہ لوک جنہاں اُتے اس طرح بھروسا نہ کرو جداں کہ تسيں خود اُتے کردے ہوئے۔ تے جے تسيں نو‏‏ں کچھ ہو جائے تاں اسنو‏ں اک معتبر، مذہبی تے قابل احترام شیعہ علی ابن ابی طالب دے سپرد کر دينا۔ ميں نے انہاں شرطاں نو‏‏ں قبول کيتا۔ اس نے مینو‏ں کتاب دتی تے اس د‏ی تمام احادیث مینو‏ں سنائیاں۔ اس دے جسم تو‏ں روح نکل جانے دے بعد ودھ وقت نئيں گزریا سی۔ ابان، اس دے بارے وچ کچھ چیزاں دا ذکر کرنے دے بعد، کہندے نيں: ايس‏ے سال (۷۶ قمری سال) وچ زیارت اُتے گیا تے امام سجاد د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا۔ دو عظیم القدر صحابی رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ابو الطفیل تے عمر بن ابی سلمه وی موجود سن ۔ ميں نے امام سجاد نو‏‏ں تن دن تے راتاں تک کتاب پڑھ کر سنائی ایتھ‏ے تک کہ آپ نے فرمایا: ’’ سلیم نے ٹھیک لکھیا ا‏‏ے۔ "ایہ ساڈی تمام احادیث نيں جنہاں دے بارے وچ ميں جاݨدا آں۔ چونکہ عمر بن ابی سلمہ ۸۳ ھ وچ فوت ہوئے تے سلیم د‏‏ی موت بلاشبہ اس تریخ تو‏ں پہلے ہوئی۔ بوہت سارے علماء نے سلیم د‏‏ی صحیح وفات د‏‏ی تریخ ۷۶ ہجری ہی سمجھیا ا‏‏ے۔

مآخذ

• محمد تقی بابایی آریافخلعی د‏‏ی کتاب در جستجوی سلیم بن قیس ہلالی
• مقدمہ کتاب اسرار آل محمد علیهم السلام، ترجمہ اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی، نشر الهادی، قم، سال ۱۴۱۶ھ، چاپ اول

حوالے

باہرلے جوڑ

• سیمای سلیم بن قیس Archived 2013-11-24 at the وے بیک مشین

سانچے