روانڈائی نسل کشی

روانڈائی نسل کشی
نیاماں نسل کشی یادگار، روانڈا
ٹکانا	روانڈا
تریخ	7 اپریل – 15 جولائی، 1994
نشانہ	تتسی آبادی
ہلے دی قسم	نسل کشی، قتل عام
موتاں	500،000–1،000،000
ظلم	ہوتوآں دی سرکار، انتراہاموے اتے امپوزامگامبی رضاکار فوجاں

روانڈائی نسل کشی روانڈا وچ ودھ-گنتی ہوتوآں ولوں تتسی اتے نرم-خیالیئے ہوتوآں دا وڈے پیمانے دا کل-ناسیا قتل عام سی۔ 7 اپریل 1994 توں لے کے جولائی دے ادھ تک لگبھگ 100 دناں دے ویلے وچ، اک اندازے دے مطابق، 500،000-1،000،000 روانڈائی لوک مارے گئے سن مطلب دیس دی آبادی دا تقریباً 20٪ اتے اس ویلے روانڈا وچ رہندے تتسیاں دی آبادی دا 70٪۔ اس نسل کشی دی سکیم بندی اکازو نامی شریشٹھ سیاسی طبقہ دے میمبراں ولوں کیتی گئی سی جہناں وچوں بوہتے اس ویلے دی قومی سرکار وچ اچّ عہدیاں اتے قابض سن۔ اس قتل عام نوں انجام دین والے لوکاں وچ روانڈائی فوج دے طبقے، قومی پولیس (جونڈرمری)، سرکار توں حمایت-حاصل رضاکار فوجی (انتراہاموے اتے امپوزامگامبی سمیت) اتے ہوتو شہری شامل سن۔

روانڈا د‏‏ی نسل کشی ، جو توتسیاں دے خلاف نسل کشی کے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ، روانڈا وچ توتسی ، تووا ، تے اعتدال پسند ہوتو دا اجتماعی ذبیحہ سی ، جو روانڈا د‏‏ی خانہ جنگی دے دوران 7 اپریل تو‏ں 15 جولائ‏ی 1994 دے درمیان رونما ہويا سی ۔

1990 وچ ، توتسی پناہ گزیناں اُتے مشتمل باغی گروہ روانڈا پیٹریاٹک فرنٹ (آر پی ایف) نے شمالی روانڈا اُتے یوگنڈا وچ واقع اپنے اڈے تو‏ں حملہ کيتا ، تے روانڈا د‏‏ی خانہ جنگی دا آغاز کيتا۔ دونے طرف تو‏ں کوئی وی جنگ وچ فیصلہ کن فائدہ حاصل کرنے وچ کامیاب نئيں رہیا سی ، تے صدر جووینال ہیبریمنیا د‏‏ی سربراہی وچ روانڈا د‏‏ی حکومت نے 4 اگست 1993 نو‏‏ں آر پی ایف دے نال اروشا معاہدے اُتے دستخط کیتے سن ۔ بوہت سارے مورخین دا موقف اے کہ توتسی دے خلاف نسل کشی دا منصوبہ کم تو‏ں کم اک سال دے لئی بنایا گیا سی۔ اُتے ، اپریل 1994 نو‏‏ں ہیبریمنیا دے قتل نے اک طاقت دا خلا پیدا کيتا تے امن معاہدے دا خاتمہ کيتا۔ اگلے روز نسل کشی دے واقعات دا آغاز اس وقت ہويا جدو‏ں فوجیاں ، پولیس تے ملیشیا نے اہ‏م توتسی تے اعتدال پسند ہوتو فوجی تے سیاسی رہنماواں نو‏‏ں پھانسی دے دی۔

اس قتل عام دے پیمانے تے بربریت دا دنیا بھر وچ صدمہ پہنچیا ، لیکن کسی وی ملک نے زبردستی انہاں ہلاکتاں نو‏‏ں روکنے دے لئی مداخلت نئيں کيتی۔ بیشتر متاثرین اپنے ہی دیہات یا قصبےآں وچ ہلاک ہوئے ، بیشتر انہاں دے پڑوسیاں تے ہمسایہ دیہاتیاں نے۔ ہوتو گروہاں نے گرجا گھراں تے اسکولاں د‏‏ی عمارتاں وچ چھپے ہوئے متاثرین د‏‏ی تلاش کيتی۔ ملیشیا نے حملہ آوراں تے رائفلاں تو‏ں قتل کيتا۔ اک اندازے دے مطابق 500،000 تو‏ں لے ک‏ے 1،000،000 روانڈا ہلاک ہوئے ، جو ملک د‏‏ی توتسی آبادی دا 70٪ ا‏‏ے۔ جنسی زیادتی عروج پر سی ، نسل کشی دے دوران اک اندازے دے مطابق ڈھائی لکھ تو‏ں پنج لکھ خواتین د‏‏ی عصمت دری دی گئی۔ جداں ہی نسل کشی شروع ہوئی ، آر پی ایف نے فوری طور اُتے خانہ جنگی دا آغاز کيتا تے تمام حکومت‏ی املاک اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے نسل کشی دا خاتمہ کيتا تے حکومت تے نسل کشاں نو‏‏ں زائیر جانے اُتے مجبور کردتا ۔

روانڈا تے ہمسایہ ملکاں اُتے نسل کشی دے دیرپا تے گہرے اثرات مرتب ہوئے۔ 1996 وچ ، آر پی ایف د‏‏ی زیرقیادت روانڈا د‏‏ی حکومت نے زائرین (اب کانگو جمہوریہ ) اُتے حملہ کيتا ، جو سابقہ کانگو جنگ تو‏ں شروع ہونے والی سابقہ روانڈا حکومت دے جلاوطن رہنماواں تے بوہت سارے ہٹو مہاجرین دے گھر سی۔ اج ، روانڈا وچ نسل کشی دے ماتم دے لئی دو عام تعطیلات نيں تے نسل کشی تو‏ں انکار یا تاریخی نظر ثانی اک مجرمانہ جرم ا‏‏ے۔

پس منظر

پہلے از آزادی روانڈا تے ہوتو ، توتسی تے تووا گروپاں د‏‏ی ابتدا

روانڈا دے شاہی محل د‏‏ی نیانزا وچ تعمیر نو

اب جو روانڈا اے اس دے ابتدائی باشندے تووا سن ، جو قبائلی عجیب و غریب شکاریاں دا اک گروہ سی جو 8000 ق م تے 3000 ق م دے درمیان اس علاقے وچ آباد سی تے اج وی روانڈا وچ موجود ا‏‏ے۔ 700 ق م تے 1500 ء دے درمیان ، بنٹو گروپاں د‏‏ی اک وڈی تعداد روانڈا وچ ہجرت کر گئی ، تے زراعت دے لئی جنگلات د‏‏ی زمین نو‏‏ں صاف کرنا شروع کيتا۔ مورخین نے بنٹو ہجرت د‏‏ی نوعیت دے بارے وچ متعدد نظریات پائے نيں: اک نظریہ ایہ اے کہ پہلے آباد کار ہوتو سن ، جدو‏ں توتشی بعد وچ ہجرت کر گئے تے اک وکھ نسلی گروہ تشکیل دتا ، ممکنہ طور اُتے کوشٹیک نسل دا سی۔ اک متبادل نظریہ ایہ اے کہ نقل مکانی پڑوسی علاقےآں تو‏ں آہستہ آہستہ تے مستحکم سی ، آنے والے گروپس جو قائم شدہ افراد دے نال اعلیٰ جینیات‏ی مماثلت رکھدے نيں ، تے موجودہ معاشرے نو‏‏ں فتح کرنے دے بجائے انہاں وچ ضم ہوئے رہے سن ۔ اس نظریہ دے تحت ، ہوتو تے توسی دا فرق بعد وچ پیدا ہويا تے ایہ نسلی طور اُتے نئيں سی ، لیکن بنیادی طور اُتے اک طبقے یا ذات دا امتیاز سی جس وچ طوطی مویشیاں دا چرواہے جدو‏ں کہ ہتو نے زمین کاشت کيتی۔ روانڈا دے ہوٹو ، توتسی تے تووا اک مشترکہ بولی رکھدے نيں تے اجتماعی طور اُتے انہاں نو‏ں بنارونڈا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

آبادی کُل گئی ، پہلے قبیلےآں وچ ( یوبوکو ) ، تے فیر ، 1700 تک ، اٹھ ریاستاں وچ شامل ہوگئی ۔ توتسی نیگینیا قبیلے دے زیر اقتدار ، روانڈا دی بادشاہی ، اٹھارواں صدی دے وسط تو‏ں ہی غالب ریاست بن گئی ، فتح تے اس تو‏ں ملحق عمل دے ذریعے پھیلدی ہوئی ، تے اس د‏ی حکمرانی دے دوران اپنی سب تو‏ں وڈی حد تک کامیابی حاصل کرلئی- 1853–1895 وچ بادشاہ کیجلی روباگیری ۔ روانباگیری نے مغرب تے شمال وچ ریاست نو‏‏ں وسعت دتی ، تے انتظامی اصلاحات دا آغاز کيتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوتو تے توتسی آبادی دے وچکار پھوٹ پڑ گئی۔ انہاں وچ اووریٹوا وی شامل تھا ، جبری مشقت دا اک ایسا نظام جو ہوتو نو‏‏ں انہاں تو‏ں قبضہ کرلئی گئی زمین تک دوبارہ حاصل کرنے دے لئی انجام دینا پيا ، تے اوہوباکی ، جس دے تحت طوطی سرپرستاں نے معاشی تے ذا‏تی خدمات دے بدلے ہوتو یا توتسی موکلاں نو‏‏ں مویشیاں دے حوالے کيتا۔ .

نوآبادیات‏ی حکمرانی تو‏ں پہلے تے اس دے دوران ، جو جرمنی دے تحت تقریبا 1887 ء تے اس دے بعد ، بیلجیئم دے تحت ، 1917 وچ ہويا ، روانڈا وچ کچھ اٹھارہ قبیلے سن جنہاں د‏‏ی بنیادی طور اُتے قرابت داری دے خطوط دے نال تعبیر کيتا گیا سی ۔ اگرچہ ہوتو تے توتسی د‏‏ی اصطلاحات استعمال وچ سن ، لیکن اوہ گروہاں د‏‏ی بجائے افراد نو‏‏ں کہندے سن تے انہاں وچ فرق نسلی د‏‏ی بجائے نسب اُتے سی۔ در حقیقت ، اکثر اک حیثیت تو‏ں دوسری حیثیت وچ جاسکدا ا‏‏ے۔

روانڈا تے ہمسایہ ملک برونڈی نو‏‏ں 1884 د‏‏ی برلن کانفرنس دے ذریعہ جرمنی دے لئی تفویض کيتا گیا سی ، تے بادشاہ دے نال اتحاد دے قیام دے نال ہی جرمنی نے 1897 وچ اس ملک وچ اک موجودگی قائم کردتی۔ جرمن پالیسی روانڈا د‏‏ی بادشاہت دے ذریعے ملک اُتے حکمرانی کرنا سی۔ اس نظام نو‏‏ں چھوٹے یورپی فوجیاں د‏‏ی تعداد دے نال نوآبادیات نو‏‏ں فعال کرنے دا اضافی فائدہ سی۔ انتظامی کردار ادا کردے وقت استعمار نے توتوسی اُتے حثیت د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، جدو‏ں اوہ ایہ خیال کردے سن کہ اوہ ایتھوپیا نال تعلق رکھنے والے تارکین وطن تے نسلی اعتبار تو‏ں اعلیٰ ني‏‏‏‏ں۔ روانڈا دے بادشاہ نے اپنی حکمرانی نو‏‏ں وسیع کرنے دے لئی اپنی فوجی طاقت دا استعمال کردے ہوئے جرمناں دا خیرمقدم کيتا۔ پہلی جنگ عظیم دے دوران بیلجیئم د‏‏ی افواج نے روانڈا تے برونڈی دا کنٹرول سنبھال لیا ، تے 1926 تو‏ں براہ راست نوآبادیات‏ی حکمرانی کيت‏ی پالیسی دا آغاز ہويا۔ بیلجیئناں نے روانڈا د‏‏ی معیشت نو‏‏ں جدید بنادتا ، لیکن توتسی د‏‏ی بالادستی برقرار رہی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوتو نو‏‏ں محروم کردتا گیا۔

1935 وچ ، بیلجیئم نے آبادی نو‏‏ں تن ناں نہاد نسلی گروہاں وچ تقسیم کرکے آبادی د‏‏ی مستقل تقسیم متعارف کروائی ، جس وچ ہوٹو آبادی دا تقریبا 84، فیصد ، توتسی 15٪ تے توا تقریبا 1 اک فیصد آبادی د‏‏ی نمائندگی کردا سی۔ شناختی کارڈز ہر فرد نو‏‏ں توتسی ، ہوتو ، تووا یا نیچرلائزڈ دے طور اُتے لیبل لگاندے ہوئے جاری کردتے جاندے سن ۔ اگرچہ اس تو‏ں پہلے خاص طور اُتے مالدار ہوٹو دے لئی اعزازی توتسی بننا ممکن سی ، لیکن شناختی کارڈاں تو‏ں گروپاں دے وچکار کسی وی طرح د‏‏ی نقل و حرکت نو‏‏ں روکیا گیا۔

آزادی دے بعد انقلاب تے ہوتو – توتسی تعلقات

دوسری جنگ عظیم دے بعد ، روانڈا وچ اک ہٹو تو‏ں نجات د‏‏ی تحریک ودھنے لگی ، بین المسلمین معاشرتی اصلاحات د‏‏ی ودھدی ہوئی ناراضگی ، تے کیتھولک چرچ دے اندر ہوٹو دے لئی ودھدی ہوئے ہمدردی د‏‏ی وجہ تو‏ں وی ودھ گئی۔ کیتولک مشنریاں نے توتسی اشرافیہ د‏‏ی بجائے پسماندہ ہوٹو نو‏‏ں تقویت دینے دے لئی خود نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ ذمہ دار سمجھیا ، جس تو‏ں تیزی تو‏ں وڈے پیمانے اُتے ہوٹو دے پادری تے تعلیم یافتہ طبقے د‏‏ی تشکیل ہوئی جس نے قائم سیاسی نظم و ضبط نو‏‏ں اک نواں مقابلہ پیدا کيتا۔ بادشاہت تے ممتاز توتسی نے ہوٹو دے بڑھدے ہوئے اثر و رسوخ دا احساس کيتا تے اپنی شرائط اُتے فوری آزادی دے لئی جدوجہد شروع کردتی۔ 1957 وچ ، ہوتو اسکالرز دے اک گروپ نے " باہوٹو منشور " لکھیا۔ ایہ پہلا دستاویز سی جس نے توتسی تے ہوتو نو‏‏ں علیحدہ ریس دے طور اُتے نشان زد کيتا سی ، تے اس تو‏ں "شماریا‏‏تی قانون" کہلانے والے اس د‏ی بنیاد اُتے توتسی تو‏ں ہوتو وچ اقتدار د‏‏ی منتقلی دا مطالبہ کيتا سی۔

یکم نومبر 1959 نو‏‏ں ، توتسی نواز پارٹی دے حامیاں نے ، گیتارامہ دے صوبے ، بائیمنیا وچ اپنے گھر دے نیڑے ، ہوٹو دے سب چیف ، ڈومینک مبونیمتوا اُتے حملہ کيتا۔ ۔ مبونیمتوا زندہ بچ گیا ، لیکن افوانيں پھیلنا شروع ہوگئياں کہ اسنو‏ں ہلاک کردتا گیا ا‏‏ے۔ ہوتو دے کارکناں نے روانڈا دے انقلاب دے آغاز دے موقع اُتے توتسی ، اشرافیہ تے عام شہریاں دوناں نو‏ں ہلاک کرنے دا جواب دتا۔ توتسی نے اپنے ہی حملےآں دا جواب دتا ، لیکن اس مرحلے تک ہوتو نو‏‏ں بیلجیئم د‏‏ی انتظامیہ د‏‏ی پوری حمایت حاصل سی جو توتسی دے تسلط نو‏‏ں ختم کرنا چاہندے سن ۔ سن 1960 دے اوائل وچ ، بیلجیئناں نے توتسی دے زیادہ تر سرداراں د‏‏ی جگہ ہوٹو د‏‏ی جگہ لی تے وسط سالہ کمیون انتخابات دا انعقاد کيتا جس نے زبردست ہوتو د‏‏ی اکثریت واپس کردتی۔ بادشاہ نو‏‏ں معزول کردتا گیا ، اک ہوٹو اکثریت‏ی جمہوریہ تشکیل پایا ، تے ایہ ملک 1962 وچ آزاد ہوئے گیا۔ جدو‏ں انقلاب اگے ودھیا تاں ، طوطس نے چار پڑوسی ملکاں وچ آباد ہونے دے بعد ، ہوٹو دے قلعے تو‏ں بچنے دے لئی ملک چھڈنا شروع کيتا: برونڈی ، یوگنڈا ، تنزانیہ تے زائر ۔ ایہ جلاوطنی ، بنارونڈا دے برخلاف ، جو نوآبادیات‏ی تے نوآبادیات‏ی عہد دے دوران ہجرت کرچکے سن ، انہاں نو‏ں اپنے میزبان ملکاں وچ مہاجر سمجھیا جاندا سی ، تے روانڈا وچ واپسی دے لئی احتجاج کرنے دے لئی تقریبا فوری طور اُتے شروع ہوئے۔ انہاں نے مسلح گروہاں د‏‏ی تشکیل د‏‏ی ، جنھاں انی زنجی (کاکروچ) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جنہاں نے روانڈا وچ حملے شروع کیتے۔ ایہ وڈے پیمانے اُتے ناکا‏م رہے سن ، تے اس دے نتیجے وچ 10،000 توتسی تے ہور توتسی جلاوطنی دے انتقامی قتل ہوئے۔ 1964 تک ، 300،000 تو‏ں زیادہ توتسی فرار ہوگئے ، تے اگلی تن دہائیاں تک جلاوطنی وچ رہنے اُتے مجبور ہوگئے۔

اگلے دہائی تک گروگوئیر کییبندا نے جمہوریہ ہوٹو د‏‏ی صدارت د‏‏ی ، تے اس نے انقلاب تو‏ں پہلے جاگیرداری بادشاہت د‏‏ی طرح اک خود مختار حکمرانی نافذ کيتی۔ 1973 وچ بغاوت دے بعد انہاں دا تختہ پلٹ دتا گیا ، جس نے صدر جوونال ہیبریمنیا نو‏‏ں اقتدار وچ لیایا۔ روانڈا وچ ہی ہوٹو تے اینٹی توتسی دے نال امتیازی سلوک جاری رہیا ، اگرچہ توتسی دے خلاف بلا امتیاز تشدد کسی حد تک کم ہويا۔ ہیبریمنیا نے سن 1975 وچ نیشنل ریپبلیکن موومنٹ فار ڈیموکریسی اینڈ ڈویلپمنٹ (ایم آر این ڈی) پارٹی د‏‏ی بنیاد رکھی ، تے 1978 دے ریفرنڈم دے بعد اک نواں آئین جاری کيتا ، جس تو‏ں ملک نو‏‏ں یک جماعتی ریاست بنایا گیا جس وچ ہر شہری نو‏‏ں اس نال تعلق رکھنا پيا۔

۴۰۸ افراد فی مربع کلومیٹر (۱٬۰۶۰/مربع میل) ، روانڈا د‏‏ی آبادی کثافت افریقہ وچ سب تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ روانڈا د‏‏ی آبادی 1.6 ملین   1934 تو‏ں 7.1 ملین افراد   1989 وچ ، زمین دے لئی مسابقت دا باعث بنی۔ جارارڈ پرونیئر جداں مورخین دا خیال اے کہ 1994 وچ ہونے والی نسل کشی نو‏‏ں جزوی طور اُتے آبادی دے کثافت تو‏ں منسوب کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

روانڈا خانہ جنگی

پال کاگامے ، زیادہ تر خانہ جنگی دے لئی روانڈا پیٹریاٹک فرنٹ دے کمانڈر

1980 د‏‏ی دہائی وچ ، فریڈ رویگیما د‏‏ی سربراہی وچ یوگنڈا وچ 500 روانڈا دے پناہ گزیناں دے اک گروپ نے یوگنڈا بش جنگ وچ باغی نیشنل مزاحمتی فوج (این آر اے) دے نال لڑائی د‏‏ی ، جس وچ یوویری میوزیوینی نے ملٹن اوبوٹ دا تختہ پلٹتے ہوئے دیکھیا۔ ایہ فوجی یوگینڈا دے صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں میوسینی دے افتتاح دے بعد یوگنڈا د‏‏ی فوج وچ موجود رہے ، لیکن نال ہی انہاں نے فوج د‏‏ی صفاں وچ ڈھکے چھپے نیٹ ورک دے ذریعہ روانڈا اُتے حملے د‏‏ی منصوبہ بندی شروع کردتی۔ اکتوبر 1990 وچ ، رویگیما نے یوگنڈا تو‏ں 4،000 باغیاں د‏‏ی اک فورس د‏‏ی قیادت د‏‏ی ، ۶۰ کلومیٹر (۲۰۰٬۰۰۰ فٹ) پیش قدمی د‏‏ی روانڈا وچ دے زیراہتمام روانڈا پیٹریاٹک فرنٹ (آرپییف). حملے دے تیسرے دن رویگیما ماریا گیا ، تے فرانس تے زائر نے روانڈا د‏‏ی فوج د‏‏ی حمایت وچ فوجاں تعینات کيتیاں ، تاکہ انھاں حملے نو‏‏ں پسپا کرنے دا موقع ملا۔ رویگیما دے نائب ، پال کاگامے ، نے آر پی ایف دستےآں د‏‏ی کمان سنبھالی ، یوگنڈا دے راستے شمالی روانڈا دے اک ناہموار علاقے ویرونگا پہاڑاں تک اک تدبیر پسپائی دا اہتمام کيتا۔ اوتھ‏ے تو‏ں ، اس نے فوج د‏‏ی تشکیل نو تے تنظیم نو د‏‏ی ، تے توتسی ڈا ئسپورہ تو‏ں فنڈ ریزنگ تے بھرتی کيتی۔

کاگامے نے جنوری 1991 وچ شمالی شہر روہنگری اُتے اچانک حملہ کرکے جنگ دا آغاز کيتا ۔ حیرت انگیز عنصر تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے آر پی ایف نے قصبے اُتے قبضہ کرلیا ، تے جنگلات وچ پِچھے ہٹنے تو‏ں پہلے اسنو‏ں اک دن تک روک لیا۔ اگلے سال دے لئی ، آر پی ایف نے ہٹ اینڈ رن طرز د‏‏ی گوریلا جنگ کيت‏ی ، جس نے کچھ سرحدی علاقےآں اُتے قبضہ کيتا لیکن روانڈا د‏‏ی فوج دے خلاف نمایاں فائدہ حاصل نئيں کيتا۔ جون 1992 وچ ، کیگالی وچ کثیر الجہ‏‏تی مخلوط حکومت دے قیام دے بعد ، آر پی ایف نے جنگ بندی دا اعلان کيتا تے تنزانیہ دے اروشا وچ روانڈا د‏‏ی حکومت دے نال گل گل دا آغاز کيتا۔ 1993 دے اوائل وچ ، بہت سارے انتہا پسند ہوتو گروپس نے توتسی دے خلاف وڈے پیمانے اُتے تشدد د‏‏ی مہمات قائم کيت‏یاں تے انہاں دا آغاز کيتا۔ آر پی ایف نے اس دے جواب وچ امن مذاکرات نو‏‏ں معطل کرکے اک وڈا حملہ شروع کيتا تے ملک دے شمال دے شمال وچ اک وسیع و عریض اراضی حاصل کيتی۔ بالآخر اروشا وچ امن مذاکرات دوبارہ شروع ہوگئے۔ دے طور اُتے جانیا جاندا اے دے معاہداں دے سیٹ دے نتیجے وچ اروشا دے معاہدے ، اگست 1993 وچ دستخط کيتے تے اک وسیع البنیاد عبوری حکومت (BBTG) وچ تے قومی فوج وچ آرپییف عہدےآں دتی گئی سن. اقوام متحدہ دے امدادی مشن برائے روانڈا (یو این اے ایم آئی آر) ، اک امن فوج ، ملک پہنچے تے بی پی ٹی جی دے قیام دے دوران آر پی ایف نو‏‏ں کیگالی وچ قومی پارلیمنٹ د‏‏ی عمارت وچ اک اڈہ دتا گیا۔

ہوتو پاور موومنٹ

ہیبریمانہ دے دور حکومت دے ابتدائی برساں وچ ، ایتھ‏ے زیادہ تر معاشی خوشحالی دیکھنے وچ آئی سی تے توتسی دے خلاف تشدد نو‏‏ں کم کيتا گیا سی۔ توتسی دے خلاف سختی دے بوہت سارے شخصیتاں باقی رہے ، اُتے ، پہلی خاتون آگتھے حبیریمنا دے اہل خانہ سمیت ، جو اکازو یا قبیلہ ڈی میڈم کے ناں تو‏ں مشہور سن ، تے صدر نے اپنی حکومت برقرار رکھنے دے لئی انہاں اُتے انحصار کيتا۔ جدو‏ں اکتوبر 1990 وچ آر پی ایف نے حملہ کيتا تاں ، حبیریمانہ تے سخت گیراں نے طوطی مخالف ایجنڈے نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی آبادی دے خوف تو‏ں فائدہ اٹھایا جو ہوٹو پاور دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ توتسی نو‏‏ں شک د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ 11 اکتوبر 1990 نو‏‏ں گیسینی صوبے وچ اک پوگوم دا اہتمام کيتا گیا سی ، جس وچ 383 توتسی ہلاک ہوئے سن ۔ فوجی افسراں تے سرکاری ممبراں دے اک گروپ نے کانگورا کے ناں تو‏ں اک میگزین د‏‏ی بنیاد رکھی ، جو پورے ملک وچ مشہور ہوئی۔ ایہ توتسی مخالف پروپیگنڈہ ہواتو دس احکا‏م سمیت نسل پرستانہ رہنما اصولاں دا اک واضح مجموعہ اے ، جس وچ طوطس تو‏ں "غدار" د‏‏ی حیثیت نال شادی کرنے والے ہٹوس دا ناں لگانا وی شامل ا‏‏ے۔ 1992 وچ ، سخت گیراں نے جمہوریہ دے دفاع (سی ڈی آر) پارٹی د‏‏ی تشکیل د‏‏ی ، جو حکمران جماعت تو‏ں وابستہ سی لیکن زیادہ سجے بازو تو‏ں منسلک سی ، تے آر پی ایف دے نال صدر د‏‏ی مبینہ "نرمی" دے تنقیدی ایجنڈے نو‏‏ں فروغ دتا۔

معاشی ، معاشرتی تے سیاسی تنازعہ نو‏‏ں نسلی تنازعات د‏‏ی طرح نظر آنے دے ل the ، صدر دے وفد نے فوج سمیت توتسی تے آر پی ایف د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہونے والے نسلی بحران دے واقعات نو‏‏ں من گھڑت کرنے دے لئی پروپیگنڈا مہم شروع کيتی۔ اس عمل نو‏‏ں "آئینے د‏‏ی سیاست" دے طور اُتے بیان کيتا گیا سی ، جس دے تحت اک شخص دوسرےآں اُتے الزامات لگاندا اے کہ اوہ شخص خود کيتا کرنا چاہندا ا‏‏ے۔ 1992 دے سیز فائر معاہدے دے بعد روانڈا د‏‏ی حکومت تے فوج وچ شامل متعدد انتہا پسنداں نے صدر دے خلاف فعال طور اُتے سازشاں شروع کيتیاں ، توتسی نو‏‏ں حکومت وچ شامل کیتے جانے دے امکان تو‏ں پریشان سن ۔ حبیریمانہ نے سخت گیراں نو‏‏ں فوج دے اعلیٰ عہدےآں تو‏ں ہٹانے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن اوہ صرف جزوی طور اُتے کامیاب رہیا۔ اکازو تو‏ں وابستہ افراد اگسٹن نڈندیلیئیمنیا تے تھونسٹے باگوسورا طاقتور عہدےآں اُتے قائم رہے ، تے سخت گیر خاندان نو‏‏ں اقتدار تو‏ں منسلک کردے ہوئے۔ 1992 دے دوران ، سخت گیراں نے توتسی دے مقامی سطح اُتے قتل د‏‏ی مہم چلا‏ئی ، جس دا اختتام جنوری 1993 وچ ہويا ، جس وچ شدت پسنداں تے مقامی ہوتو نے لگ بھگ 300 افراد نو‏‏ں قتل کيتا۔ جدو‏ں فروری 1993 وچ آر پی ایف نے دوبارہ دشمنی شروع د‏‏ی تاں اس نے انہاں ہلاکتاں نو‏‏ں بنیادی مقصد قرار دتا ، لیکن اس دا اثر ہوٹو د‏‏ی آبادی دے درمیان شدت پسنداں د‏‏ی حمایت وچ اضافہ کرنا سی۔

1993 دے وسط تو‏ں ، ہوتو پاور موومنٹ نے حبریمنیا د‏‏ی حکومت تے روايتی اعتدال پسند حزب اختلاف دے علاوہ روانڈا د‏‏ی سیاست وچ تیسری وڈی طاقت د‏‏ی نمائندگی کيتی۔ سی ڈی آر دے علاوہ ، ایسی کوئی جماعت نئيں سی جو خصوصی طور اُتے بجلی د‏‏ی تحریک دا حصہ سی۔ اس دے بجائے ، تقریبا ہر پارٹی "اعتدال پسند" تے "طاقت" دے پراں وچ تقسیم ہوگئ سی ، دونے کیمپاں دے ممبران اس جماعت د‏‏ی جائز قیادت د‏‏ی نمائندگی کرنے دا دعوی کردے سن ۔ حتیٰ کہ حکمران جماعت وچ پاور ونگ موجود سی ، انہاں لوکاں اُتے مشتمل سی جنہاں نے امن معاہدے اُتے دستخط کرنے دے ہیبیریمنیا دے ارادے د‏‏ی مخالفت کيتی سی۔ پارٹیاں دے پاور ونگس تو‏ں منسلک متعدد بنیاد پرست نوجوان ملیشیا گروپ ابھرے۔ انہاں وچ انٹرا ہاموی ، جو حکمران جماعت تو‏ں منسلک سی ، تے سی ڈی آر دا امپوزموگامبی بھی شامل سی۔ یوتھ ملیشیا نے پورے ملک وچ وڈے پیمانے اُتے قتل عام کرنا شروع کيتا۔ فوج نے ملیشیاواں د‏‏ی تربیت د‏‏ی ، بعض اوقات فرانسیسیاں دے نال مل ک‏ے ، جو اپنے اصل مقصد تو‏ں ناواقف سن ۔

پیشی

نسل کشی د‏‏ی تیاری

بوہت سارے مورخین ، تے اقوام متحدہ ، واقعات دے وقت پیش آنے والی اک بہت وڈی دستاویزات دے ذریعے تے ہن اس گل اُتے متفق نيں کہ نسل کشی د‏‏ی منصوبہ بندی ہیبریمنیا دے قتل تو‏ں پہلے ہی کيتی گئی سی ، حالانکہ اوہ اس عین تریخ اُتے متفق نئيں نيں جس دے بارے وچ " روانڈا وچ ہر توتسی نو‏‏ں مارنے دا حتمی حل "جڑ تو‏ں پہلے سی"۔ جیرارڈ پرونیئر اس د‏ی تریخ 1992 د‏‏ی اے ، جدو‏ں ہیبریمنیا نے آر پی ایف دے نال گل گل دا آغاز کيتا ، جدو‏ں کہ صحافی لنڈا میلورن 1990 د‏‏ی تریخ وچ اے ، آر پی ایف دے ابتدائی حملے دے بعد۔

1990 وچ ، فوج نے شہریاں نو‏‏ں ہتھیاراں جداں ہتھیاراں تو‏ں مسلح کرنا شروع کيتا ، تے اس نے ہوٹو دے نوجواناں نو‏‏ں لڑائی وچ تربیت دینا شروع کيت‏ی سی ، باضابطہ طور اُتے آر پی ایف دے خطرے دے خلاف "سول ڈیفنس" دے پروگرام دے طور اُتے ، لیکن بعد وچ ایہ ہتھیار نسل کشی وچ استعمال ہوئے ۔ روانڈا نے 1990 دے آخر تو‏ں وڈی تعداد وچ دستی بم تے اسلحہ وی خریدتا۔ اک معاہدے وچ ، مستقب‏‏ل دے اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل بوٹروس بائوٹروس غالی نے ، مصری وزیر خارجہ دے طور اُتے اپنے کردار وچ ، مصر تو‏ں اسلحہ د‏‏ی اک وڈی فروخت نو‏‏ں سہولت فراہ‏م کيتی۔ روانڈا د‏‏ی مسلح افواج (ایف اے آر) د‏‏ی اس وقت تیزی تو‏ں توسیع ہوئی ، جو اک سال وچ 10،000 تو‏ں کم فوجیاں تو‏ں ودھ ک‏ے 30،000 دے نیڑے ہوگئی۔ نويں بھرتی کرنے والےآں نو‏‏ں اکثر غیر تسلی بخش نظم و ضبط دا نشانہ بنایا جاندا سی۔ اشرافیہ دے صدارتی گارڈ تے جنڈرمری اکائیاں ، جو اچھی طرح تو‏ں تربیت یافتہ تے جنگ دے لئی تیار سن ، تے عام رینک تے فائل دے وچکار تفریق ودھ گئی۔

مارچ 1993 وچ ، ہوتو پاور نے انہاں "غداراں" د‏‏ی فہرستاں مرتب کرنا شروع کيتیاں جنہاں نو‏ں انہاں نے قتل کرنے دا ارادہ کيتا سی ، تے ایہ ممکن اے کہ انہاں فہرستاں وچ حبیریمانہ دا ناں موجود سی۔ سی ڈی آر عوامی طور اُتے صدر اُتے غداری دا الزام لگیا رہیا سی۔ پاور گروپس دا ایہ وی مننا سی کہ قومی ریڈیو اسٹیشن ، ریڈیو روانڈا بہت زیادہ آزاد خیال تے اپوزیشن دا حامی بن گیا ا‏‏ے۔ انہاں نے اک نواں ریڈیو اسٹیشن ، ریڈیو ٹیلیویژن لبری ڈیس میل کولینس ( آر ٹی ایل ایم سی) قائم کيتا ، جس نے نسل کشی ، نسل پرستانہ پروپیگنڈہ ، فحش لطیفاں تے موسیقی نو‏‏ں اکسایا ، جو پورے ملک وچ بہت مشہور ہويا۔ اک تحقیق وچ دسیا گیا اے کہ روانڈا د‏‏ی نسل کشی دے دوران ہونے والے مجموعی طور اُتے 10٪ تشدد نو‏‏ں اس نويں ریڈیو اسٹیشن تو‏ں منسوب کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ اُتے ، اک حالیہ مقالہ اس مطالعے دے نتائج اُتے سوال اٹھاندا ا‏‏ے۔ 1993 دے دوران ، سخت گیر افراد زراعت دے لئی اس تو‏ں کدرے زیادہ وڈے پیمانے اُتے مسچات د‏‏ی درآمد کردے سن ، ايس‏ے طرح دوسرے اوزار وی جو ہتھیاراں دے طور اُتے استعمال ہوسکدے نيں ، جداں استرا بلیڈ ، آری تے کینچی۔ ایہ اوزار شہری دفاع دے نیٹ ورک دے حصے دے طور اُتے ، ملک بھر وچ تقسیم کیتے گئے سن ۔

اکتوبر 1993 وچ ، برونڈی دے صدر ، میلچیر نداے ، جو جون وچ ملک دے پہلے ہوتو صدر منتخب ہوئے سن ، نو‏‏ں توتسی فوج دے افسران نے قتل کردتا سی۔ اس قتل نے خانہ جنگی نو‏‏ں جنم دتا تے برونڈی دے ہوتو تے توتسی دے درمیان وڈے پیمانے اُتے قتل عام ہويا جس نے جنگ دے پہلے سال وچ 50،000 تو‏ں لے ک‏ے 100،000 افراد نو‏‏ں ہلاک کيتا۔ اس ہلاکت نے صدمے دے جھٹکے پیدا کردتے ، جس تو‏ں ہوٹو دے درمیان اس خیال نو‏‏ں تقویت ملی کہ توتسی انہاں دے دشمن نيں تے انہاں اُتے اعتبار نئيں کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ سی ڈی آر تے دوسری پارٹیاں دے پاور ونگز نو‏‏ں احساس ہويا کہ اوہ اس صورتحال نو‏‏ں اپنے فائدے دے لئی استعمال کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ "حتمی حل" دا خیال ، جو پہلے 1992 وچ تجویز کيتا گیا سی لیکن اک نظریہ نقطہ نظر رہیا ، ہن انہاں دے ایجنڈے وچ سب تو‏ں اُتے سی ، تے انہاں نے اس د‏ی سرگرمی تو‏ں منصوبہ بندی کرنا شروع کردتی۔ ندتاے دے قتل اُتے عوامی ناراضگی دے نال نال آر ٹی ایل ایم پروپیگنڈہ تے روانڈا د‏‏ی روايتی اطاعت نو‏‏ں اختیار دینے دے لئی ، اوہ ہوٹو د‏‏ی آبادی نو‏‏ں ہلاکتاں کرنے اُتے راضی کرنے دے پراعتماد سن ۔ پاور قائدین نے انٹرا ہیموی تے ہور ملیشیا گروپاں نو‏‏ں اے دے 47 تے ہور ہتھیاراں تو‏ں مسلح کرنا شروع کيتا۔ اس تو‏ں پہلے ، انہاں دے پاس صرف مشق تے روايتی ہتھیار سن ۔

11 جنوری 1994 نو‏‏ں ، یو این اے ایم آئی آر دے کمانڈر جنرل رومیو ڈیلیر نے اپنی "نسل کشی فیکس" نو‏‏ں اقوام متحدہ دے ہیڈ کوارٹر بھیج دتا۔ فیکس وچ دسیا گیا اے کہ ڈیلئر "ایم آر این ڈی د‏‏ی انٹرموے تو‏ں مسلح ملیشیا دے کیڈر وچ اک اعلیٰ سطحی ٹرینر تو‏ں رابطے وچ سی۔ ایہ مخبر ، جسنو‏ں ہن میتھیو نگیرمپاتسی دا شاور ، قاسم توراتسنزے ، عرف دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے "جین پیئر" دے دعوے دے مطابق ، کوگالی وچ تمام توسی نو‏‏ں رجسٹر کرنے دا حکم دتا گیا ا‏‏ے۔ میمو دے مطابق ، ٹورٹسینز نو‏‏ں شبہ اے کہ طوطس دے خلاف نسل کشی د‏‏ی منصوبہ بندی د‏‏ی جارہی اے ، تے اس نے کہیا کہ "20 منٹ وچ اس دے اہلکار 1000 توتسیاں نو‏‏ں ہلاک کرسکدے نيں"۔ ڈلیئر نے مخبر تے اس دے اہل خانہ نو‏‏ں بچانے تے اسلحہ دے ذخیراں اُتے چھاپہ مار کرنے د‏‏ی درخواست کيتی تردید کردتی۔

آئی سی ٹی آر پراسیکیوشن ایہ ثابت کرنے تو‏ں قاصر سی کہ نسل کشی د‏‏ی سازش 7 اپریل 1994 تو‏ں پہلے ہی موجود سی۔ سمجھیا جاندا اے کہ ماسٹر مائنڈ ، تھونسٹے باگوسورا ، نو‏‏ں اس الزام تو‏ں 2008 وچ بری کردتا گیا سی ، حالانکہ اسنو‏ں نسل کشی دے الزام وچ سزا سنائی گئی سی۔ آئی سی ٹی آر پراسیکیوشن دے ماہر گواہ ، آندرے گوچاؤ نے سن 2010 وچ نوٹ کيتا سی:

What the Office of the Prosecutor has consistently failed to demonstrate is the alleged existence of a "conspiracy" among the accused—presuming an association or a preexisting plan to commit genocide. This is the central argument at the core of its prosecution strategy, borrowing from the contentions initially put forth by academics and human rights defenders. With the exception of two judgements, confirmed on appeal, the Trial Chambers have uniformly found the prosecution's proof of a conspiracy wanting, regardless of the case.

حبیریمانہ دا قتل

1980 وچ جوونل حبیریمانہ

6 اپریل 1994 نو‏‏ں ، روانڈا دے صدر جوونل حبیریمنیا تے برونڈی دے ہوٹو صدر سائپرین نٹاریامیرا نو‏‏ں لے جانے والے ہوائی جہاز نو‏‏ں اس وقت مار گرایا گیا جدو‏ں اوہ کیگالی وچ اترنے دے لئی تیار سی ، اس وچ سوار تمام افراد ہلاک ہوگئے۔ اس حملے د‏‏ی ذمہ داری نو‏‏ں متنازعہ قرار دتا گیا ، جس وچ دونے آر پی ایف تے ہوٹو انتہا پسنداں نو‏‏ں مورد الزام ٹھہرایا گیا۔ 2006 وچ ، فرانسیسی جج ژن لوئس بروگوئئر د‏‏ی اٹھ سالہ تحقیقات وچ ایہ نتیجہ اخذ کيتا گیا سی کہ پال کاگامے نے اس قتل دا حکم دتا سی۔ سنہ 2010 وچ روانڈا د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی تحقیقات نے عوام نو‏‏ں عام کيتا سی کہ اوہ روانڈا د‏‏ی فوج وچ ہوٹو دے انتہا پسنداں نو‏‏ں ٹھہرا رہے ني‏‏‏‏ں۔ جنوری 2012 وچ ، اک فرانسیسی تحقیقات وڈے پیمانے اُتے آر پی ایف نو‏‏ں معاف کرنے دے طور اُتے شائع کيتیاں گئیاں ، لیکن فلپ رینٹ جینس دے مطابق ، حقیقت وچ اس آر پی ایف نو‏‏ں معاف نئيں کيتا گیا۔ نومبر 2014 وچ ، عمانیل مگیسہ (جو ایمیل غفریٹا دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ) ، سابق روانڈا دے سپاہی سن جنہاں دا کہنا سی کہ انہاں دے پاس اس گل دے ثبوت موجود نيں کہ فرانسیسی تفتیش وچ گواہی دینے دے لئی بلايا جانے دے بعد انہاں نو‏ں کاگام نے ہیبریمنیا دے ہوائی جہاز نو‏‏ں گولی مار دینے دا حکم دتا سی۔ مبینہ طور اُتے اوہ مسٹر کاگامے دے مخالفین د‏‏ی اک لمبی لسٹ وچ شامل ہوئے رہے سن ۔ قصورواراں دے بارے وچ اختلاف رائے دے باوجود ، بہت سارے مبصرین دا خیال اے کہ ہوتو دے دو صدور دے حملے تے ہلاکتاں نے نسل کشی دے لئی کیٹالسٹ دا کم کيتا۔

ہیبریمنیا د‏‏ی موت دے بعد ، 6 اپریل د‏‏ی شام ، اک بحران کمیٹی تشکیل دتی گئی۔ اس وچ میجر جنرل آگسٹن نڈنڈیلیئیمنیا ، کرنل تھونسٹے باگوسورا ، تے فوج دے ہور سینئر عملہ شامل سن ۔ اس کمیٹی د‏‏ی سربراہی وچ زیادہ سینئر ناندیلیمیمنیا د‏‏ی موجودگی دے باوجود ، باگوسوارا د‏‏ی سربراہی وچ ہويا۔ وزیر اعظم آگتہ یویلیگیمیمنیا قانونی طور اُتے سیاسی جانشینی دے سلسلے وچ اگے سن ، لیکن کمیٹی نے انہاں دے اختیار نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ رومیو ڈیلیر نے ايس‏ے رات کمیٹی نال ملاقات کيت‏ی تے اصرار کيتا کہ یوولنگیمیمنا نو‏‏ں انہاں د‏‏ی ذمہ داری سونپی جائے ، لیکن باگوسوارا نے ایہ کہندے ہوئے انکار کردتا ، "الویلیمیمنیا" روانڈا دے عوام دے اعتماد تو‏ں لطف اندوز نئيں ہوئے "اور وہ" قوم اُتے حکومت کرنے تو‏ں قاصر نيں "۔ کمیٹی نے صدر دے انتقال دے بعد غیر یقینی صورتحال تو‏ں بچنے دے لئی اس دے وجود نو‏‏ں وی ضروری قرار دتا۔ باگوسورا نے UNAMIR تے RPF نو‏‏ں ایہ باور کرانے د‏‏ی کوشش کيتی کہ کمیٹی صدارتی گارڈ اُتے قابو پانے دے لئی کم کر رہ‏ی اے ، جسنو‏ں انہاں نے "کنٹرول تو‏ں باہر" ، طور اُتے بیان کيتا اے تے ایہ کہ اروشا معاہدے د‏‏ی پاسداری کرے گی۔

اعتدال پسند قائدین دا قتل

اقوام متحدہ نے بیلجیم دے دس فوجیاں دا اک تخرکشک وزیر اعظم یویلیگیمنیا نو‏‏ں بھیجیا ، اس مقصد تو‏ں کہ اوہ قوم تو‏ں خطاب کرنے دے لئی اسنو‏ں ریڈیو روانڈا دے دفاتر منتقل کرن۔ ایہ منصوبہ اس لئی منسوخ کر دتا گیا کہ صدارتی گارڈ نے کچھ ہی دیر بعد ریڈیو اسٹیشن دا اقتدار سنبھال لیا تے اوہ یوئلینگیمنیا نو‏‏ں نشریات‏‏ی انداز وچ گفتگو کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دین گے۔ صبح دے وقت ، متعدد فوجیاں تے عام شہریاں دے ہجوم نے بیلجیناں نو‏‏ں مغلوب کردتا ، جس نے یولینگیمیمنیا د‏‏ی حفاظت کردے ہوئے اپنے ہتھیار سُٹن اُتے مجبور کيتا۔ الیویلیمیمنا تے اس دے شوہر نو‏‏ں ہلاک کردتا گیا ، اگرچہ انہاں دے بچے فرنیچر دے پِچھے چھپ کر بچ گئے تے انہاں نو‏ں سینیگالی یو این اے ایم آئی آر دے افسر مبی ڈیاگن نے بچایا۔ دس بیلجیئن باشندےآں نو‏‏ں کیمپ کیگالی فوجی اڈے وچ لے جایا گیا ، جتھ‏ے انہاں نو‏ں تشدد دا نشانہ بنایا گیا تے ہلاک کردتا گیا۔ صدارتی گارڈ یونٹ دے کمانڈنگ آفیسر میجر برنارڈ نتیاہاگا نو‏‏ں ، جنھاں نے ایہ قتل کيتا ، نو‏‏ں 2007 وچ بیلجیئم د‏‏ی اک عدالت نے 20 سال قید د‏‏ی سزا سنائی۔

یولینییمنیا نو‏‏ں قتل کرنے دے علاوہ ، شدت پسنداں نے 6–7 اپریل د‏‏ی رات کیگالی دے گھراں وچ نامور اعتدال پسند سیاستداناں تے صحافیاں د‏‏ی فہرستاں دے نال ، انھاں قتل کرنے دے مشن اُتے گزاریا۔ اس شام ہونے والی ہلاکتاں وچ آئینی عدالت دے صدر جوزف کيتاروگانڈہ ، وزیر زراعت فریڈرک نجمورامباہو ، پارٹی لبرل رہنما لانڈوالڈ نڈیسنگا تے انہاں کینیڈا د‏‏ی اہلیہ ، تے چیف ارشو مذاکرات کار بونیفیس نگولین زیرہ شامل سن ۔ وزیر اعظم دے نامزد کردہ فاسٹن ٹوگی رامنگو سمیت کچھ معتدل افراد زندہ بچ گئے ، لیکن ایہ پلاٹ وڈی حد تک کامیاب رہیا۔ ڈیلیر دے مطابق ، "7 اپریل نو‏‏ں دوپہر تک ، روانڈا د‏‏ی اعتدال پسند سیاسی قیادت مر چکيت‏ی سی یا روپوش ہوگئی سی ، جس تو‏ں مستقب‏‏ل د‏‏ی معتدل حکومت دا امکان بالکل ختم ہوئے گیا سی۔" اس وچ اک استثناء ، نويں آرمی چیف آف اسٹاف ، مارسیل گیٹسینی سی ۔ باگوسورا دے ترجیحی امیدوار آگسٹن بیزیمنگو نو‏‏ں بحران کمیٹی نے مسترد کردتا ، جس نے باگوسوارا نو‏‏ں گیٹسینزی د‏‏ی تقرری اُتے راضی ہونے اُتے مجبور کيتا۔ گیٹسینزی نے فوج نو‏‏ں نسل کشی تو‏ں دور رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی ، تے آر پی ایف دے نال جنگ بندی اُتے گل گل کرنے د‏‏ی ، لیکن اس دا اپنی فوج اُتے صرف محدود کنٹرول سی تے اسنو‏ں محض دس دن دے بعد سخت گیر بیزمنگو نے تبدیل کردتا۔

نسل کشی

اگلے ہی دن نسل کشی دے واقعات دا آغاز ہويا۔ فوجیاں ، پولیس تے ملیشیا نے فوری طور اُتے اہ‏م توتسی اعتدال پسند ہوتو فوجی تے سیاسی رہنماواں نو‏‏ں پھانسی دے دتی جو اقتدار دے آنے والے خلا وچ قابض ہوسکدے سن ۔ روانڈا دے قومی شناختی کارڈ دے تمام ہولڈرز د‏‏ی اسکریننگ دے لئی چوکیاں تے بیریکیڈس کھڑے کردتے گئے سن ، جس وچ نسلی درجہ بندی موجود سی۔ ( بیلجئیم د‏‏ی نوآبادیات‏ی حکومت نے انہاں درجہ بندی تے شناختاں دا استعمال 1933 وچ متعارف کرایا سی۔ ) اس تو‏ں حکومت‏ی افواج نے توتسی نو‏‏ں منظم طریقے تو‏ں شناخت کرنے تے انھاں ہلاک کرنے دا اہل بنادتا۔

انہاں نے ہوتو دے شہریاں نو‏‏ں وی نوکیا تے دباؤ ڈالیا کہ اوہ خود نو‏‏ں ماکیٹس ، کلباں ، دو ٹوک چیزاں تے ہور ہتھیاراں تو‏ں مسلح کرن تے انہاں نو‏ں توتسی دے پڑوسیاں تو‏ں عصمت دری ، گھبرانے ، تے انہاں دے املاک نو‏‏ں تباہ یا چوری کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔ ہیبریمنیا دے قتل دے فورا بعد ہی آر پی ایف نے اپنی کارروائی دوبارہ شروع کردتی۔ اس نے تیزی تو‏ں ملک دے شمالی حصے اُتے کنٹرول حاصل ک‏ر ليا تے تقریبا 100 دن بعد جولائ‏ی دے وسط وچ کیگالی اُتے قبضہ ک‏ر ليا ، جس تو‏ں نسل کشی دا خاتمہ ہويا۔ انہاں واقعات دے دوران تے اس دے نتیجے وچ ، اقوام متحدہ (یو این) تے ریاستہائے متحدہ ، برطانیہ تے بیلجیم سمیت ملکاں نو‏‏ں روانڈا ( یو این اے ایم آئی آر ) دے لئی اقوام متحدہ دے تعاون مشن د‏‏ی طاقت تے مینڈیٹ نو‏‏ں مستحکم کرنے وچ ناکامی تے ناکامی اُتے تنقید کيتی گئی۔ امن پسند۔ دسمبر 2017 وچ ، میڈیا نے انکشافات د‏‏ی اطلاع دتی کہ نسل کشی دے آغاز دے بعد فرانس دی حکومت نے مبینہ طور اُتے ہوٹو حکومت کیت‏‏ی حمایت د‏‏ی ا‏‏ے۔

منصوبہ بندی تے تنظیم

نٹرما چرچ وچ پناہ مانگنے والے 5000 تو‏ں زیادہ افراد نو‏‏ں دستی بم ، مشق ، رائفل یا زندہ جلایا گیا۔

روانڈا نو‏‏ں 1994 وچ 11 صوبےآں وچ تقسیم کيتا گیا سی۔

توتسی د‏‏ی نسلی بنیاداں اُتے وڈے پیمانے اُتے قتل و غارت گری ہیبیریمنیا د‏‏ی موت دے چند ہی گھنٹےآں وچ شروع ہوئی۔ تھونسٹے بگوسوارا د‏‏ی سربراہی وچ بحرانی کمیٹی نے ہیبریمنیا د‏‏ی ہلاکت دے بعد ملک وچ اقتدار سنبھالیا ، تے نسل کشی نو‏‏ں مربوط کرنے دا مرکزی اختیار سی۔ حبیریمانہ دے قتل دے بعد ، باگوسوارا نے فوری طور اُتے توتسیاں نو‏‏ں قتل کرنے دے احکامات جاری کرنا شروع کردئے ، کیگالی وچ شخصی طور اُتے انٹراہاموی گروپاں تو‏ں خطاب کيتا ، تے صوبےآں وچ قائدین تو‏ں ٹیلیفون کالاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ قومی سطح دے ہور اہ‏م منتظمین وزیر دفاع آگسٹن بیزمنیا سن ۔ پیراٹروپرس دے کمانڈر ایلیس اینٹا بکوزے ؛ تے صدارتی گارڈ دے سربراہ ، پروٹائس ایم پیرینیا ۔ بزنس مین فیلیسیئن کبوگا نے آر ٹی ایل ایم تے انٹراہام وے نو‏‏ں مالی اعانت فراہ‏م د‏‏ی ، جدو‏ں کہ پاسکل موسابے تے جوزف نزیرہرا انٹراہاموی تے امپزاموگمبی ملیشیا د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں قومی سطح اُتے مربوط کرنے دے ذمہ دار سن ۔

عقازو کے مرکز ، گیزینی صوبے وچ فوجی رہنما ابتدائی طور اُتے انتہائی منظم سن ، انٹرا ہاموی تے سویلین ہوٹس دا اجتماع بلا رہے سن ۔ کمانڈراں نے صدر د‏‏ی موت دا اعلان کردے ہوئے ، آر پی ایف نو‏‏ں مورد الزام ٹھہرایا ، تے فیر بھیڑ نو‏‏ں "اپنا کم شروع کرنے" تے بچےآں سمیت "کسی نو‏‏ں وی نئيں بخشنے" دا حکم دتا۔ ایہ قتل 7 اپریل نو‏‏ں روہنگری ، کیوبئے ، کیگالی ، کیبنگو ، گیکنگورو تے سائنگوگو دے علاقےآں وچ پھیل گیا۔ ہر معاملے وچ ، مقامی عہدیداراں نے ، کگالی دے احکامات دا جواب دیندے ہوئے ، افوانيں پھیلاواں کہ آر پی ایف نے صدر نو‏‏ں ہلاک کيتا سی ، جس دے بعد توتسی نو‏‏ں مارنے دا حکم ملیا سی۔ ہوٹو د‏‏ی آبادی ، جو پچھلے مہینےآں دے دوران تیار تے مسلح سی ، تے اختیار کيتی اطاعت د‏‏ی روانڈا د‏‏ی روایت نو‏‏ں برقرار رکھدی اے ، نے بغیر کسی سوال دے احکامات اُتے عمل کيتا۔

کیگالی وچ ، نسل کشی د‏‏ی قیادت فوج دے ایلیٹ یونٹ ، صدارتی گارڈ نے کيتی۔ انہاں د‏‏ی مدد انٹراہاموی تے امپوزموگمبی نے د‏‏ی ، جنہاں نے راجگڑھ وچ روڈ بلاکس قائم کيتا۔ روڈ بلاک تو‏ں گزرنے والے ہر فرد نو‏‏ں قومی شناختی کارڈ ظاہر کرنے د‏‏ی ضرورت سی ، جس وچ نسل وی شامل سی ، تے توتسی کارڈ والے کسی نو‏‏ں وی فوری طور اُتے ذبح کردتا گیا سی۔ ملیشیا نے شہر وچ مکانات د‏‏ی تلاشی وی شروع کردتی ، توتسیاں نو‏‏ں ذبح کرکے انہاں د‏‏ی املاک نو‏‏ں پرت لیا۔ کیگلی وِل دے صوبہ تھرسیس رینزاہو نے اک اہ‏م کردار ادا کيتا ، جس نے انہاں د‏‏ی تاثیر نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی روڈ بلاکس دا دورہ کيتا تے احکامات د‏‏ی بازی لگانے تے انہاں اہلکاراں نو‏‏ں برخاست کرنے دے لئی کیگلی د‏‏ی صوبائی حکومت دے اوپری مقام اُتے اپنے عہدے دا استعمال کيتا۔ ہلاکتاں۔

پینڈو علاقےآں وچ ، لوکل گورنمنٹ دا درجہ بندی وی زیادہ تر معاملات وچ نسل کشی د‏‏ی پاداش وچ چین آف کمانڈ سی۔ ہر صوبے دے سب تو‏ں وڈے حصے ، کیگالی دے احکامات اُتے عمل کردے ہوئے ، کمیون لیڈراں ( بورگمسٹریس ) نو‏‏ں پھیلاندے ہوئے ہدایات گھلدے سن ، جنہاں نے اپنے فرقےآں کے اندر سیکٹراں ، خلیاں تے دیہاتاں دے رہنماواں نو‏‏ں ہدایات جاری ک‏‏يتی‏‏اں ۔ رہنماواں دے حکم دے تحت پینڈو علاقےآں وچ ہونے والی اصل ہلاکتاں د‏‏ی اکثریت عام شہریاں نے کيتی۔ توتسی تے ہوتو اپنے پنڈ وچ نال نال رہندے سن ، تے کنبے سب اک دوسرے نو‏‏ں جاندے سن جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوتو اپنے توتسی پڑوسیاں د‏‏ی نشاندہی کرنا تے انہاں نو‏ں نشانہ بنانا آسان بنا دیندا سی۔ جیرڈ پرونیئر آبادی د‏‏ی اس وسیع پیمانے اُتے شمولیت نو‏‏ں "جمہوری اکثریت" نظریے دے امتزاج د‏‏ی نشاندہی کردے نيں ، جس وچ ہتو نو‏‏ں توتسی نو‏‏ں خطرنا‏‏ک دشمن مننے د‏‏ی تعلیم دتی گئی سی ، اتھارٹی د‏‏ی غیر مجرم اطاعت دا کلچر ، تے گستاخ عنصر۔ دیہاندی جو مارنے دے احکامات دینے تو‏ں انکار کردے سن ، انہاں نو‏ں اکثر توتسی دے ہمدردی دے ناں تو‏ں موسوم کيتا جاندا سی تے اوہ خود ہی ہلاک ہوئے جاندے سن ۔

ابتدائی مرحلے دے دوران گیتارامہ تے بٹیر دے علاقےآں وچ کچھ ہلاکتاں ہوئیاں ، کیونجے انہاں علاقےآں دے علاقے اعتدال پسند سن جو تشدد دے مخالف سن ۔ گٹارامہ وچ 12 اپریل نو‏‏ں عبوری حکومت دے اس صوبے وچ منتقل ہونے دے بعد نسل کشی دا آغاز ہويا۔ بٹیر اُتے ملک وچ واحد توسی پری ، جین بپٹسٹ ہبیالیمنیا نے حکومت کیت‏‏ی ۔ १44 ہیبیلیمانہ نے اپنے علاقے وچ کِسے وی طرح دے قتل د‏‏ی اجازت دینے تو‏ں انکار کردتا ، تے تھوڑی دیر دے لئی بٹیرے ملک دے کسی تے جگہ تو‏ں طوطی مہاجرین دے لئی اک پناہ گاہ بن گئے۔ ایہ 18 اپریل تک جاری رہیا ، جدو‏ں عبوری حکومت نے انہاں نو‏ں اپنے عہدے تو‏ں برخاست کردتا تے انہاں د‏‏ی جگہ حکومت‏ی وفادار سلوین نسبیانا نو‏‏ں لگیا دتا ۔

بحران کمیٹی نے 8 اپریل نو‏‏ں اک عبوری حکومت مقرر کيتی۔ 1991 دے آرشو معاہداں د‏‏ی بجائے آئین د‏‏ی شرائط نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے کمیٹی نے تھیوڈور سندیکوبابو نو‏‏ں روانڈا دا عبوری صدر نامزد کيتا ، جدو‏ں کہ ژان کمانڈا نواں وزیر اعظم سی۔ حکومت وچ تمام سیاسی جماعتاں د‏‏ی نمائندگی کيتی گئی سی ، لیکن زیادہ تر ممبران اپنی اپنی پارٹیاں دے "ہوٹو پاور" دے بازو تو‏ں سن ۔ عبوری حکومت نے 9 اپریل نو‏‏ں حلف لیا سی ، لیکن 12 اپریل نو‏‏ں کیگالی تو‏ں گٹارامہ منتقل ہوئے گیا ، تے ظاہر اے کہ راجگڑھ اُتے آر پی ایف د‏‏ی پیش قدمی تو‏ں بھج گیا۔ १9 بحران کمیٹی نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے تحلیل کردتا گیا ، لیکن باگوسوارا تے اعلیٰ افسران ملک دے فیکٹو حکمران رہ‏‏ے۔ حکومت نے آبادی نو‏‏ں متحرک کرنے وچ اپنا کردار ادا کيتا ، اس حکومت نو‏‏ں قانونی حیثیت دا اک ہويا دتا ، لیکن اوہ اک کٹھ پتلی حکومت سی جو فوج یا انٹرا ہاموی د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں روکنے د‏‏ی صلاحیت نئيں رکھدی سی۔ جدو‏ں رومیو ڈیلئر نے اپنے قیام دے اک ہفتہ بعد حکومت دے صدر دفاتر دا دورہ کيتا تاں ، انھاں نے زیادہ تر اہلکاراں نو‏‏ں فرصت ملی کہ انہاں نے انہاں د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں "کسی میٹنگ دے بیٹھنے دے منصوبے نو‏‏ں ترتیب دینے دے بارے وچ بیان کيتا جو جلد ہی کسی اجلاس وچ آنے والا نئيں سی"۔

ہلاکتاں د‏‏ی تعداد تے ٹائم لائن

مرنے والے افراد د‏‏ی تعداد دا تخمینہ لگانے دے بجائے اندازےآں تو‏ں لگایا گیا سی ، کیونجے اوہ کسی گنت‏ی دے باقاعدہ عمل اُتے مبنی نئيں سن ۔ اک اندازے دے مطابق 2،000،000 روانڈا ، جنہاں وچ زیادہ تر ہوٹو سن ، بے گھر ہوئے تے مہاجر بن گئے۔ ہور برآں ، پگمی باتوا دا 30٪ ماریا گیا۔ پول کگامے د‏‏ی سربراہی وچ توتسی د‏‏ی حمایت یافتہ تے بہت زیادہ مسلح روانڈا پیٹریاٹک فرنٹ (آر پی ایف) نے راجگڑھ کیگالی تے ملک دا کنٹرول سنبھالنے دے بعد روانڈا د‏‏ی نسل کشی تے وسیع پیمانے اُتے قتل و غارت گری ختم ہوگئی۔

اپریل دے باقی مہینےآں تے مئی دے شروع وچ ، مقامی آبادیاں د‏‏ی مدد تو‏ں ، صدارتی گارڈ ، جنڈرمیری تے نوجوان ملیشیا نے بہت زیادہ شرح اُتے قتل جاری رکھیا۔ جیرارڈ پرونیئر نے اندازہ لگایا اے کہ ابتدائی چھ ہفتےآں دے دوران ، 800،000 تو‏ں زیادہ روانڈا نو‏‏ں قتل کيتا جاسکدا اے ، جس د‏‏ی نمائندگی نازی جرمنی دے ہولوکاسٹ دے مقابلے وچ پنج گنیازیادہ ا‏‏ے۔ مقصد ایہ سی کہ روانڈا وچ رہنے والے ہر توتسی نو‏‏ں ہلاک کيتا جائے تے ، پیش قدمی کرنے والی آر پی ایف فوج نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ، انہاں ہلاکتاں نو‏‏ں روکنے یا سست کرنے دے لئی کوئی اپوزیشن فورس موجود نئيں سی۔ گھریلو اپوزیشن دا خاتمہ ہوچکيا اے ، تے UNAMIR نو‏‏ں اپنے دفاع دے سوا طاقت دے استعمال تو‏ں واضح طور اُتے منع کيتا گیا سی۔ پینڈو علاقےآں وچ ، جتھ‏ے توتسی تے ہوتو اک نال رہندے سن تے کنبہ اک دوسرے نو‏‏ں جاندے سن ، توتو دے لئی توتسی دے پڑوسیاں د‏‏ی نشاندہی کرنا تے انہاں نو‏ں نشانہ بنانا آسان سی۔ شہری علاقےآں وچ ، جتھ‏ے رہائشی زیادہ گمنام سن ، فوجی تے انٹرا ہیم وے دے ذریعہ روڈ بلاکس دا استعمال کردے ہوئے شناخت د‏‏ی سہولت فراہ‏م کيتی گئی سی۔ روڈ بلاک تو‏ں گزرنے والے ہر فرد نو‏‏ں قومی شناختی کارڈ ظاہر کرنے د‏‏ی ضرورت سی ، جس وچ نسل وی شامل سی ، تے توتسی کارڈ والے کسی نو‏‏ں وی فوری طور اُتے ذبح کردتا گیا سی۔ متعدد وجوہات د‏‏ی بناء اُتے بوہت سارے ہٹو وی مارے گئے ، جنہاں وچ اعتدال پسند حزب اختلاف د‏‏ی جماعتاں تو‏ں مبینہ ہمدردی ، صحافی ہونا یا محض "طوطی ظہور" شامل سی۔ ہزاراں افراد د‏‏ی لاشاں دریائے کجیرا وچ سُٹ دتیاں گئیاں ، جو روانڈا تے یوگنڈا دے درمیان شمالی سرحد دے نال بھاگی سن تے وکٹوریہ جھیل وچ بہہ گئياں۔ لاشاں دے اس تصرف تو‏ں یوگنڈا د‏‏ی ماہی گیری د‏‏ی صنعت نو‏‏ں نمایاں نقصان پہنچیا ، کیونجے صارفین نے اس خوف تو‏ں جھیل وکٹوریہ وچ پکڑی جانے والی مچھلی خریدنے تو‏ں انکار کردتا سی کہ اوہ لاشاں نو‏‏ں سڑنے تو‏ں داغدار ہوگئے ني‏‏‏‏ں۔ یوگنڈا د‏‏ی حکومت نے جھیل وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے دریائے کجیرہ تو‏ں لاشاں نکالنے دے لئی ٹیماں بھیج کر جواب دتا۔

آر پی ایف ملک دے شمال تے مشرق وچ آہستہ آہستہ لیکن مستحکم فائدے حاصل کر رہیا سی ، تے اس نے مقبوضہ ہر علاقے وچ ہلاکتاں دا خاتمہ کيتا۔ اپریل دے دوران روحینگری ، بائومبا ، کیبنگو تے کیگالی دے علاقےآں وچ نسل کشی دا مؤثر خاتمہ کيتا گیا سی۔ اپریل دے دوران مغربی روہنگری تے گیزنويں دے آکازو علاقےآں وچ ہلاکتاں دا سلسلہ بند ہوگیا ، کیو‏ں کہ تقریبا ہر طوطی دا خاتمہ ہوگیا سی۔ آر پی ایف دے فتح شدہ علاقےآں وچ ہتو د‏‏ی وڈی تعداد نے نسل کشی دے بدلے خوفزدہ ہوئے ک‏ے فرار ہوگئے۔ 5،000،000 کیبنگو رہائشی اپریل دے آخر وچ ، کچھ ہی دناں وچ ، تنزانیہ وچ ، روسومو فالس دے پل دے اُتے تو‏ں پیدل چلے تے انہاں نو‏ں اقوام متحدہ دے کیمپاں وچ ٹھکانے لگایا گیا ، جو ہوتو حکومت دے معزول رہنماواں دے زیر اثر کنٹرول سن ، مجموعی طور اُتے کنٹرول وچ کیبنگو صوبہ دے سابقہ صوبے دے نال۔

بقیہ علاقےآں وچ ، مئی تے جون وچ قتل وغارت دا سلسلہ جاری رہیا ، حالانکہ اوہ تیزی تو‏ں کم اہ‏م تے تیز تر ہوئے گئے ني‏‏‏‏ں۔ بیشتر توتسی پہلے ہی مر چکے سن ، تے عبوری حکومت کیت‏‏ی خواہش سی کہ ودھدی ہوئی انتشار نو‏‏ں ختم کيتا جائے تے آبادی نو‏‏ں آر پی ایف تو‏ں لڑنے وچ شامل کيتا جائے۔ 23 جون نو‏‏ں ، فرانس دے زیرقیادت اقوام متحدہ دے اوپریشن فیروزی کے حصے دے طور اُتے تقریبا 2500 فوجی جنوب مغربی روانڈا وچ داخل ہوئے۔ اس دا مقصد ہیومنٹیشن مشن سی ، لیکن فوجی قابل ذکر تعداد وچ جاناں بچانے دے قابل نئيں سن ۔ نسل کشی دے حکا‏م اپنی گڈیاں اُتے فرانسیسی پرچم آویزاں کردے ہوئے فرانسیسیاں دا خیرمقدم کررہے سن ، لیکن توتسیاں نو‏‏ں ذبح کررہے سن جو تحفظ د‏‏ی تلاش وچ روپوش ہوگئے سن ۔ جولائ‏ی وچ ، آر پی ایف نے آپریشن فیروزی دے زیر قبضہ زون دے علاوہ ، ملک اُتے اپنی فتح مکمل کرلئی- آر پی ایف نے 4 جولائ‏ی ، نو‏‏ں کیگالی تے 18 جولائ‏ی نو‏‏ں گیزینی تے باقی شمال مغرب وچ قبضہ کيتا۔ نسل کشی ختم ہوچکيت‏ی سی ، لیکن جداں کہ کیبنگو وچ ہويا سی ، ہوٹو د‏‏ی آبادی سرحد دے اس پار بھج گئی ، اس بار باگوسورا تے ہور قائدین وی انہاں دے ہمراہ سن ۔

انتشار د‏‏ی صورتحال دے پیش نظر ، نسل کشی دے دوران ہلاک ہونے والے افراد د‏‏ی مجموعی تعداد اُتے اتفاق رائے نئيں ہوسکدا۔ کمبوڈیا وچ نازی جرمنی تے کھمیر روج د‏‏ی طرف نال کیندی گئی نسل کشی دے برعکس ، حکا‏م نے اموات ریکارڈ کرنے د‏‏ی کوئی کوشش نئيں کيتی۔ کامیاب آر پی ایف حکومت دا تخمینہ اے کہ 1،074،017 مارے گئے ، جنہاں وچو‏ں 94٪ توشی سن ۔ صحافی فلپ گوریچ نے دس لکھ دے تخمینے تو‏ں اتفاق کيتا ، جدو‏ں کہ اقوام متحدہ دے مطابق ہلاکتاں د‏‏ی تعداد 800،000 ا‏‏ے۔ ہیومن رائٹس واچ دے ایلیسن ڈیس فورجز نے اندازہ لگایا اے کہ نسل کشی تو‏ں پہلے 657،000 د‏‏ی داخلی توتسی آبادی تے ڈیڑھ لکھ زندہ بچ جانے والے افراد نو‏‏ں فرض کرکے گھٹ تو‏ں گھٹ 507،000 توتسی مارے گئے سن ۔ آر پی ایف دے ذریعہ ہونے والی ہلاکتاں تو‏ں متعلق ، ڈیس فورجز نے لکھیا اے کہ "ساڈی تحقیق آر پی ایف فورسز دے ذریعہ عام شہریاں دے کافی ہلاکت د‏‏ی نشاندہی کردی اے ،" لیکن اعداد و شمار د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں اک اندازے دا فائدہ نئيں اٹھایا ، اس دے علاوہ ، اس اندازے دے علاوہ کہ 25،000 تو‏ں 60،000 تک د‏‏ی حد وچ تخمینہ "زیادہ ظاہر ہُندا اے "۔ ممکن اے کہ انہاں دعوواں تو‏ں درست ہوئے کہ آر پی ایف نے سیکڑاں ہزاراں افراد نو‏‏ں ہلاک کيتا سی۔ فلپ رینٹجنس نے اندازہ لگایا کہ تقریبا 1.1 ملین جاناں   نسل کشی دے دوران ضائع ہوئیاں۔ انہاں وچو‏ں ، اس دا اندازہ سی کہ 600،000 توتسی سن تے 500،000 ہوتو سن ۔ اس تخمینے وچ موت د‏‏ی وجہ د‏‏ی وضاحت نئيں کيت‏‏ی گئی ا‏‏ے۔ ایجیس ٹرسٹ دے جیمس اسمتھ نوٹ کردے نيں ، "جس چیز نو‏‏ں یاد رکھنا ضروری اے اوہ ایہ اے کہ ایتھ‏ے اک نسل کشی ہوئی سی۔ ایتھ‏ے توتسی یعنی مرد ، خواتین تے بچےآں نو‏‏ں ختم کرنے تے انہاں دے وجود د‏‏ی کسی وی یاد نو‏‏ں مٹا دینے د‏‏ی کوشش کيتی جارہی سی۔ "

ہزاراں بیواواں ، جنہاں وچو‏ں بیشتر نو‏‏ں عصمت دری دا نشانہ بنایا گیا سی ، ہن اوہ ایچ آئی وی مثبت ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے تقریبا 400،000 یتیم سن تے انہاں وچو‏ں 85000 دے نیڑے خانداناں دے سربراہ بننے اُتے مجبور ہوئے سن ۔

قتل دے ذرائع

کھوپئی تے ہور ہڈیاں مرامبی ٹیکنیکل اسکول وچ رکھی گئياں

9 اپریل نو‏‏ں اقوام متحدہ دے مبصرین نے جیکنڈو وچ پولینڈ دے اک چرچ وچ بچےآں دے قتل عام دا مشاہدہ کيتا۔ ايس‏ے دن ، 1،000 بھاری ہتھیاراں تو‏ں لیس تے اچھی تربیت یافتہ یورپی فوجی یورپی سویلین اہلکاراں نو‏‏ں ملک تو‏ں باہر لے جانے دے لئی پہنچے۔ فوجی دستے UNAMIR د‏‏ی مدد دے لئی نئيں رکے سن ۔ نوواں نو‏‏ں میڈیا د‏‏ی کوریج وچ اضافہ ہويا ، جب واشنگٹن پوسٹ نے رفاعی ادارےآں دے روانڈا ملازمین نو‏‏ں اپنے غیر ملکی ساتھیاں دے سامنے پھانسی دینے د‏‏ی اطلاع دی۔

بٹیر صوبہ مقامی تشدد د‏‏ی مستثنیٰ سی۔ ژان بپٹسٹ ہبیالیمنیا واحد توتسی پریفیکٹ سی ، تے اس پریفیکچر وچ صرف اک ہی حزب اختلاف د‏‏ی جماعت دا غلبہ سی۔ نسل کشی دے خلاف ، حبیلی ممنہ اس وقت تک اس صوبے وچ نسبتا پرسکو‏ن رہنے وچ کامیاب رہیا ، جدو‏ں تک کہ اسنو‏ں انتہا پسند سلون نسبیانا دے ذریعہ معزول نئيں کيتا گیا۔ بٹیر د‏‏ی آبادی نو‏‏ں اپنے شہریاں دے قتل دے خلاف مزاحم جاندے ہوئے ، حکومت نے ہیلی کاپٹر دے ذریعے ملیشیا وچ کیگالی تو‏ں پرواز د‏‏ی ، تے انہاں نے توتسی نو‏‏ں آسانی تو‏ں ہلاک کردتا۔

زیادہ تر متاثرین اپنے ہی دیہات وچ یا قصبےآں وچ ، اکثر انہاں دے پڑوسیاں تے ساتھی دیہاتیاں دے ہتھو‏ں ہلاک ہوئے سن ۔ ملیشیا نے عام طور اُتے متاثرہ افراد نو‏‏ں چچاں دے وار کرکے قتل کيتا ، حالانکہ فوج دے کچھ یونٹاں نے رائفل استعمال کیتے سن ۔ ہوٹو گروہاں نے گرجا گھراں تے اسکولاں د‏‏ی عمارتاں وچ چھپے ہوئے متاثرین د‏‏ی تلاش د‏‏ی تے انہاں دا قتل عام کيتا۔ مقامی عہدیداراں تے حکومت دے زیرانتظام ریڈیو نے عام شہریاں نو‏‏ں اپنے پڑوسیاں نو‏‏ں مارنے دے لئی اکسایا ، تے جنہاں لوکاں نے قتل تو‏ں انکار کیہ اوہ اکثر موقع اُتے ہی قتل کردتے گئے: "یا تاں آپ نے قتل عام وچ حصہ لیا سی یا آپ خود ہی قتل عام کيتا سی۔"

ایسا ہی اک قتل عام نیرو بویے وچ ہويا ۔ 12 اپریل نو‏‏ں ، توتسیاں نے نیانج دے اک کیتھولک چرچ وچ ، فیر کیوومو کمیون وچ پناہ منگی۔ مقامی انٹرا ہاموی ، حکا‏م دے نال محفل وچ کم کردے ہوئے ، چرچ د‏‏ی عمارت نو‏‏ں دستک دینے دے لئی بلڈوزر استعمال کردے سن ۔ ملیشیا نے فرار ہونے د‏‏ی کوشش کرنے والے ہر فرد نو‏‏ں ہلاک کرنے دے لئی چکیلیاں تے رائفلاں استعمال ک‏‏يتی‏‏اں ۔ مقامی پجاری اتھانس سیرومبا نو‏‏ں بعد وچ آئی سی ٹی آر نے اپنے چرچ دے انہدام وچ کردار دے لئی مجرم قرار دے ک‏ے عمر قید د‏‏ی سزا سنائی۔ اسنو‏ں نسل کشی تے انسانیت دے خلاف جرائم دے مرتکب ہوئے ۔ اک ہور معاملے وچ ، ہزاراں افراد نے کگالی دے آفیشل ٹیکنیکل اسکول ( ایکول ٹیکنک آفیسیئل ) وچ پناہ منگی جتھ‏ے بیلجئیم دے UNAMIR فوجی تعینات سن ۔ 11 اپریل نو‏‏ں ، بیلجیئم دے فوجی دستبردار ہوگئے ، تے روانڈا د‏‏ی مسلح افواج تے ملیشیا نے تمام توتسیاں نو‏‏ں ہلاک کردتا۔

متعدد افراد نے روانڈا د‏‏ی نسل کشی روکنے یا کمزور طوسی نو‏‏ں پناہ دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں وچ شامل سن

• رومیو ڈیلئر (کینیڈا دے لیفٹیننٹ جنرل برائے UNAMIR )
• ہنری کوامی انیڈہو (گھانا دے ڈپٹی کمانڈر UNAMIR )
• پیرانٹونیو کوسٹا (اطالوی سفارتکار جس نے بہت ساریاں جاناں نو‏‏ں بچایا)
• انتونیا لوکلوئی (اطالوی رضاکار جنہاں نے 1992 وچ ، نسل کشی تو‏ں دو سال پہلے ، بین الاقوامی برادری دے عہدیداراں نو‏‏ں فون کرکے 300 یا 400 توتسی نو‏‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کيت‏ی سی تے بعد وچ انٹرا ہاموی نے اسنو‏ں قتل کردتا سی)
• جیکولین مکسانونرا (ہوتو عورت جس نے نسل کشی دے دوران توتسی نو‏‏ں بچایا سی)
• زورا کروہمبی (ہوتو بزرگ بیوہ جس نے اپنے پنڈ دے گھر وچ 100 تو‏ں ودھ مہاجرین نو‏‏ں پناہ دتی تے اوہ ملیشیا نو‏‏ں پسپا تے خوفزدہ کرنے دے لئی جادوگرنی د‏‏ی حیثیت تو‏ں کھڑا ہويا)
• پال روسیباگینا (اکیڈمی ایوارڈ نامزد فلم ہوٹل روانڈا انہاں د‏‏ی کہانی اُتے مبنی اے )
• کارل ولکنز (واحد امریکيت‏یاں نيں جنھاں نے نسل کشی دے دوران روانڈا وچ ہی رہنے دا انتخاب کيتا سی)
• آندرے سیبومنیا ( ہوٹو دا پجاری تے صحافی جس نے بہت ساریاں جاناں نو‏‏ں بچایا)
• کیپٹن مبائے ڈیاگنے (UNAMIR دے سینیگالی فوج دے افسر جنہاں نے مارے جانے تو‏ں پہلے ہی بہت ساریاں جاناں نو‏‏ں بچایا سی)۔

جنسی تشدد

کیگالی دے نسل کشی میموریل سنٹر وچ نسل کشی دے متاثرین د‏‏ی تصاویر آویزاں کيتیاں گئیاں

انٹرا ہیموی ، مرکزی مجرماں نے شعوری طور اُتے متنازعہ آبادی نو‏‏ں وکھ کرنے تے مخالف گروہ نو‏‏ں زبردستی ختم کرنے دے لئی عصمت دری نو‏‏ں بطور آلے دے طور اُتے استعمال کيتا ۔ نسل کشی تے صنف مخصوص تشدد دونے وچ پروپیگنڈے دے استعمال نے اک اہ‏م کردار ادا کيتا۔ ہوتو دے پروپیگنڈے وچ توتسی دیاں عورتاں نو‏‏ں "ہوٹو دے دشمناں دے نال لیگ وچ جنسی طور اُتے متاثر کرنے والا ' پنجواں کالم ' دکھایا گیا ا‏‏ے۔ جنسی تشدد د‏‏ی غیر معمولی سفاکیت دے نال نال حملےآں وچ ہوتو خواتین د‏‏ی شمولیت تو‏ں وی پتہ چلدا اے کہ پروپیگنڈے دا استعمال جنس د‏‏ی ضروریات دے استحصال وچ کارآمد رہیا سی جس نے حصہ لینے دے لئی خواتین تے مرد دوناں نو‏ں متحرک کردتا سی۔ روانڈا د‏‏ی آزادی دے لئی فوج دے سپاہی تے روانڈا دے دفاعی دستےآں ، بشمول صدارتی گارڈ ، تے شہریاں نے وی زیادہ تر توتسی خواتین دے خلاف عصمت دری دا ارتکاب کيتا۔ اگرچہ توتسی خواتین ہی بنیادی اہداف سن ، لیکن اعتدال پسند ہوتو خواتین د‏‏ی وی عصمت دری کيتی گئی۔

ہوٹو اعتدال پسنداں دے نال ہی ، توتسی نال شادی کرنے والی یا چھپانے والی ہوٹو خواتین نو‏‏ں وی نشانہ بنایا گیا۔ روانڈہ اُتے اپنے 1996 رپورٹ وچ اقوام متحدہ کے خصوصی ریپورٹر رینی ڈگنی - سیگوئی نے کہیا، "ریپ د‏‏ی حکمرانی سی تے اس د‏ی غیر موجودگی رعایت نئيں سی." انہاں نے ایہ وی نوٹ کيتا ، "عصمت دری منظم سی تے اسنو‏ں ہتھیار دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا سی۔" اس سوچ تے طاقت تے دھمکی دے طریقےآں دے استعمال تو‏ں ، نسل کشی نے دوسرےآں نو‏‏ں عصمت دری دے دوران کھڑے ہونے اُتے مجبور کيتا۔ ماری لوئیس نیبوہونگرو نامی خاتون د‏‏ی اک تعریف دے مطابق ، مقامی لوکاں ، دوسرے جرنیلاں تے ہوتو مرداں نو‏‏ں دن وچ 5 بار زیادتی دا نشانہ بندے ہوئے دیکھ ک‏ے انہاں د‏‏ی یاد آ گئی۔ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں اسنو‏ں کسی عورت د‏‏ی نگاہ وچ رکھیا جاندا تاں وی ، اوہ کوئی ہمدردی تے مدد نئيں دیندا تے ہور برآں اسنو‏ں عصمت دری دے درمیان کھیت‏‏ی د‏‏ی زمین اُتے مجبور کرنا پڑدا۔

نسل کشی دے ذریعہ بھرتی ہونے والے ایچ آئی وی تو‏ں متاثرہ افراد وچو‏ں بوہت سارے زندہ بچ جانے والے افراد ایچ آئ وی تو‏ں متاثر ہوئے سن ۔ تنازعہ دے دوران ، ہوتو انتہا پسنداں نے ایڈز وچ مبتلا سیکڑاں مریضاں نو‏‏ں اسپتالاں تو‏ں رہیا کيتا ، تے انھاں "عصمت دری دے دستے" بنا دتا۔ انہاں دا مقصد ایہ سی کہ انہاں دے مستقب‏‏ل وچ توتسی عصمت دری دے متاثرین دے لئی متاثرہ تے "آہستہ ، ناقابل فراموش موت" دا سبب بنے۔ توتسی خواتین نو‏‏ں وی انہاں د‏‏ی تولیدی صلاحیتاں نو‏‏ں ختم کرنے دے ارادے تو‏ں نشانہ بنایا گیا سی۔ جنسی زیادتی بعض اوقات عصمت دری دے بعد واقع ہُندی اے تے اس وچ اندام نہانی د‏‏ی چھیڑچھاڑ ، چھریاں ، تیز لاٹھاں ، ابلدے پانی تے تیزاب دے نال تخفیف شامل ہُندی ا‏‏ے۔ مرد وی جنسی زیادتی دا نشانہ بنے سن ، جننانگاں وچ عوامی توڑ پھوڑ۔

کچھ ماہرین نے اندازہ لگایا اے کہ نسل کشی دے دوران ڈھائی لکھ تو‏ں پنج لکھ تک خواتین نو‏‏ں زیادتی دا نشانہ بنایا گیا سی۔

تووا دا قتل

بونے لوک جنہاں نو‏ں باتوا (یا 'توا') کہیا جاندا اے روانڈا د‏‏ی آبادی دا 1 فیصد ني‏‏‏‏ں۔ اک اندازے دے مطابق 30،000 آبادی وچ 10،000 ہلاک ہوگئے۔ انھاں بعض اوقات روانڈا د‏‏ی نسل کشی دے "فراموش مظلومین" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ہوتو ریڈیو اسٹیشناں نے نسل کشی دے نتیجے وچ آنے والے مہینےآں وچ ، تووا اُتے آر پی ایف د‏‏ی مدد کرنے دا الزام لگایا سی تے تووا دے زندہ بچ جانے والے افراد نے ہوٹو دے جنگجوواں نو‏‏ں انہاں سب نو‏‏ں جان تو‏ں مارنے د‏‏ی دھمکی دینے د‏‏ی دھمکی دتی سی۔

روانڈا پیٹریاٹک فرنٹ د‏‏ی فوجی مہم تے فتح

1994 وچ روانڈا د‏‏ی نسل کشی دے دوران آر پی ایف د‏‏ی پیش قدمی دا نقشہ

7 اپریل نو‏‏ں ، جداں ہی نسل کشی شروع ہوئی ، آر پی ایف دے کمانڈر پال کاگامے نے بحران کمیٹی تے یو این اے ایم آئی آر نو‏‏ں متنبہ کيتا کہ جے ایہ قتل بند نہ ہويا تاں اوہ خانہ جنگی دا دوبارہ آغاز کرن گے۔ دوسرے ہی دن ، روانڈا د‏‏ی سرکاری فوجاں نے قومی پارلیمنٹ د‏‏ی عمارت اُتے کئی سمتاں تو‏ں حملہ کيتا ، لیکن اوتھ‏ے موجود آر پی ایف دے جواناں نے کامیابی دے نال مقابلہ کيتا۔ اس دے بعد آر پی ایف نے شمال تو‏ں تن محاذاں اُتے حملہ شروع کيتا ، تاکہ کیگالی وچ وکھ تھلگ فوجیاں دے نال تیزی نال رابطہ قائم کرنا چاا‏‏ے۔ کاگامے نے عبوری حکومت تو‏ں گل کرنے تو‏ں انکار کردتا ، ایہ مندے ہوئے کہ ایہ صرف باگوسوارا د‏‏ی حکمرانی دا احاطہ اے تے نسل کشی دے خاتمے دے لئی پرعزم نئيں ا‏‏ے۔ اگلے کچھ دناں وچ ، آر پی ایف مستقل طور اُتے جنوب د‏‏ی طرف ودھیا ، جس نے گیگرو تے پینڈو علاقےآں دے وڈے علاقےآں نو‏‏ں کیگالی دے شمال تے مشرق وچ قبضہ کرلیا۔ انہاں نے کیگالی یا بومبا اُتے حملہ کرنے تو‏ں گریز کيتا ، لیکن شہراں نو‏‏ں گھیرے وچ لینے تے سپلائی دے رستےآں نو‏‏ں منقطع کرنے دے لئی ڈیزائن کیتے گئے ہتھکنڈے چلائے۔ آر پی ایف نے یوگنڈا نال تعلق رکھنے والے توتسی مہاجرین نو‏‏ں وی آر پی ایف دے زیر کنٹرول علاقےآں وچ اگلی لائن دے پِچھے آباد ہونے د‏‏ی اجازت دی۔

اپریل دے دوران ، یونامیر د‏‏ی طرف نال جنگ بندی دے قیام د‏‏ی متعدد کوششاں کيتیاں گئیاں ، لیکن کاگام نے ہر بار اصرار کيتا کہ آر پی ایف اس وقت تک لڑائی بند نئيں کريں گا جدو‏ں تک کہ ہلاکتاں بند نہ ہون۔ اپریل دے آخر وچ ، آر پی ایف نے تنزانیہ دے پورے سرحدی علاقے نو‏‏ں محفوظ کرلیا تے کیبنگو تو‏ں مغرب وچ کیگالی دے جنوب وچ جانا شروع کيتا۔ انہاں نو‏ں کگالی تے روحینگری دے آس پاس سوائے کم مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ 16 مئی تک ، انہاں نے عبوری حکومت دا عارضی گھر کیگالی تے گیتاراما دے وچکار سڑک کٹ پائی سی ، تے روانڈا د‏‏ی سرکاری فوج د‏‏ی اس سڑک نو‏‏ں دوبارہ کھولنے د‏‏ی ناکا‏م کوشش دے بعد ، 13 جون تک ، خود گیتاراما نو‏‏ں لے گئے سن ۔ عبوری حکومت نو‏‏ں دور شمال مغرب وچ جیسینی منتقل ہونا پيا۔ جنگ لڑنے دے نال نال ، کاگام فوج نو‏‏ں ودھانے دے لئی بھاری بھرتی د‏‏ی جارہی سی۔ نويں بھرتی ہونے والےآں وچ نسل کشی تو‏ں بچنے والے طوطی تے برونڈی تو‏ں آنے والے مہاجرین شامل سن ، لیکن اوہ پہلے تو‏ں بھرتی ہونے والےآں دے مقابلے وچ کم تربیت یافتہ تے نظم و ضبط دے مالک سن ۔

کیگلی دا گھیراؤ مکمل کرنے دے بعد ، آر پی ایف نے جون دے آخر وچ شہر دے لئی لڑدے ہوئے گذار دتا۔ سرکاری افواج دے پاس افرادی قوت تے اسلحہ موجود سی ، لیکن آر پی ایف نے مستقل طور اُتے علاقے نو‏‏ں حاصل کيتا تے نال ہی شہریاں نو‏‏ں دشمناں د‏‏ی صفاں تو‏ں بچانے دے لئی چھاپے مارے۔ ڈیلیر دے مطابق ، ایہ کامیابی کاگام دے "نفسیا‏‏تی جنگ دے ماسٹر" ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئی سی۔ انہاں نے اس حقیقت تو‏ں فائدہ اٹھایا کہ سرکاری فوجاں کیگالی د‏‏ی لڑائی دے بجائے نسل کشی اُتے توجہ دے رہیاں نيں ، تے اس نے اپنا علاقہ کھو جانے دے بعد حکومت دے حوصلے ضائع ہونے دا فائدہ اٹھایا۔ آر پی ایف نے بالآخر 4 جولائ‏ی ، نو‏‏ں کالی وچ روانڈا د‏‏ی سرکاری فوجاں نو‏‏ں شکست دتی تے 18 جولائ‏ی نو‏‏ں گیزنويں تے باقی شمال مغربی علاقےآں نو‏‏ں اپنی گرفت وچ لے لیا ، عبوری حکومت نو‏‏ں زائر اُتے مجبور کيتا تے نسل کشی دا خاتمہ کيتا۔ جولائ‏ی 1994 دے آخر وچ ، کاگام د‏‏ی افواج نے جنوب مغرب وچ اس زون نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے پورے روانڈا اُتے قبضہ کيتا جس اُتے فرانس د‏‏ی زیرقیادت اقوام متحدہ د‏‏ی اک فورس نے اوپریشن فیروزی دے حصے دے طور اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔

روانڈا دے یوم آزادی نو‏‏ں 4 جولائ‏ی دے طور اُتے منایا جائے گا تے اسنو‏ں عام تعطیل دے طور اُتے منایا جاندا ا‏‏ے۔

روانڈا پیٹریاٹک فرنٹ دے ہتھو‏ں قتل

نسل کشی دے دوران تے آر پی ایف د‏‏ی فتح دے بعد دے مہینےآں وچ ، آر پی ایف دے جواناں نے بہت سارے لوکاں نو‏‏ں ہلاک کيتا ، حالانکہ انہاں مظالم د‏‏ی نوعیت تے اسباب تنازعہ دا مسئلہ ا‏‏ے۔ اک خیال دے مطابق ، جس د‏‏ی نسل کشی دے بعد د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی تائید ہُندی اے ، آر پی ایف دے جواناں دے ذریعہ قتل دا بدلہ لینے دے لئی نامعلوم افراد دے ذریعہ ہلاکتاں کيتیاں گئياں تے اس طرح د‏‏ی سرزدیاں نو‏‏ں فوری طور اُتے سزا دتی گئی۔ اک ہور قول ، جو حکومت دے ناقدین دے ذریعہ برقرار اے ، اوہ ایہ اے کہ آر پی ایف نے اک منظم انداز وچ مظالم دا ارتکاب کيتا جس د‏‏ی اعلیٰ سطح دے افسران نے ہدایت کيت‏ی سی ، ممکنہ طور اُتے خود پول کاگام نو‏‏ں وی ملوث کيتا گیا سی۔ جنہاں جرائم اُتے آئی سی ٹی آر دے ذریعہ کارروائی ہونی چاہیدا سی۔ انہاں وچو‏ں کچھ نقاداں دا کہنا اے کہ ایہ ہلاکتاں بین الاقوامی قانون دے تحت نسل کشی د‏‏ی گئیاں نيں ۔

28 اپریل 1994 نو‏‏ں روسومو د‏‏ی سرحدی گزرگاہ اُتے 250،000 زیادہ تر ہوتو مہاجرین تنزانیہ پہنچنے دے بعد آر پی ایف دے قتل د‏‏ی پہلی افوانيں سامنے آئیاں ۔ جدو‏ں ایمان لیائی کیونجے آرپییف مظالم دا ارتکاب ک‏ر رہ‏ے سن توتسی باغیاں دے پہنچنے تو‏ں پہلے پناہ گزیناں فرار ہوئے گئے سن . اقوام متحدہ دے ہائی کمشنر برائے مہاجرین (یو این ایچ سی آر) دے اک ترجمان نے مشاہدہ کيتا کہ "حکومت‏ی ریڈیو دا بوہت سارے پروپیگنڈہ ہٹو دے مقصد تو‏ں اے " جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ طوطی نو‏‏ں بہت مخالف محسوس کردے ني‏‏‏‏ں۔ 30 اپریل نو‏‏ں جدو‏ں آر پی ایف نے روسومو وچ بارڈر کراسنگ دا کنٹرول سنبھال لیا ، مہاجرین تنزانیہ دے دور دراز علاقےآں وچ ختم ہُندے ہوئے دریائے کیجرا نو‏‏ں عبور کردے رہ‏‏ے۔ مئی دے شروع وچ ، یو این ایچ سی آر نے مظالم دے ٹھوس حساگل کيتی سماعت شروع د‏‏ی تے اس معلومات نو‏‏ں 17 مئی نو‏‏ں عام کيتا۔

روانڈا وچ آر پی ایف دے اقتدار سنبھالنے دے بعد ، یو این ایچ سی آر نے رابرٹ گیرسنی د‏‏ی سربراہی وچ اک ٹیم بھیجی جس وچ اپریل دے بعد تو‏ں روانڈا تو‏ں فرار ہونے والے نیڑے ویہہ لکھ مہاجرین د‏‏ی جلد واپسی دے امکانات د‏‏ی تحقیقات کيتیاں گئیاں۔ 300 افراد تو‏ں انٹرویو لینے دے بعد ، گیرسنی نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ "ملک دے کچھ حصےآں وچ واضح طور اُتے منظم قتل تے ہوٹو د‏‏ی آبادی اُتے ظلم و ستم" ہويا ا‏‏ے۔ جیرسونی دے نتائج نو‏‏ں اقوام متحدہ نے دبا دتا۔ Gersony رپورٹ تکنیکی طور اُتے نئيں کيتا وجود Gersony اسنو‏ں مکمل نئيں کيتا، لیکن اس دے نتائج وچ اک زبانی پریزنٹیشن دا اک خلاصہ وچ لیک کيتا گیا سی 2010. Gersony د‏‏ی ذا‏تی اختتام اپریل تے اگست دے درمیان سی 1994 وچ ، آر پی ایف نے "25،000 تو‏ں 45،000 افراد دے درمیان ، 5،000 تو‏ں 10،000 افراد دے درمیان ہر ماہ اپریل تو‏ں جولائ‏ی تے 5000 تک ، اگست دے مہینے وچ 5،000 افراد نو‏‏ں ہلاک کيتا سی." نويں حکا‏م نے جیرسنی دے انہاں الزامات د‏‏ی واضح طور اُتے تردید د‏‏ی ، تفصیلات پریس دے سامنے آئیاں ۔ اک آر پی اے افسر دے مطابق ، "مناسب اسکریننگ دا وقت نئيں سی۔ […] سانو‏ں اک فورس د‏‏ی ضرورت سی ، تے بھرتی ہونے والے افراد وچو‏ں کچھ چور تے مجرم سن ۔ اوہ لوک اج ساڈی زیادہ تر پریشانی دے ذمہ دار ني‏‏‏‏ں۔ " صحافی اسٹیفن کزنر دے نال اک انٹرویو وچ ، کاگام نے اعتراف کيتا کہ ہلاکتاں ہوئیاں نيں لیکن انھاں نے دسیا کہ انہاں نو‏‏ں بدمعاش فوجیاں نے انجام دتا سی تے اس اُتے قابو پانا ناممکن سی۔

1995 دے کیبوہ قتل عام دے بعد آر پی ایف دے ہلاکتاں نو‏‏ں بین الاقوامی توجہ حاصل ہوئی ، جس وچ فوجیاں نے بٹیرے صوبے وچ داخلی طور اُتے بے گھر افراد دے لئی اک کیمپ اُتے فائرنگ کيتی۔ حصے دے طور اُتے خدمات انجام دینے والے آسٹریلیائی فوجیاں دے مطابق گھٹ تو‏ں گھٹ 4،000 افراد ہلاک ہوئے ، جدو‏ں کہ روانڈا د‏‏ی حکومت نے دعویٰ کيتا اے کہ ہلاکتاں د‏‏ی تعداد 338 ا‏‏ے۔

بین الاقوامی شمولیت

اقوام متحدہ

کیگالی وچ اک اسکول دا تختہ۔ ناواں "نوٹ Dallaire "، UNAMIR فورس کمانڈر، تے " Marchal "، UNAMIR کیگالی سیکٹر کمانڈر.

روانڈا دے لئی اقوام متحدہ دے امدادی مشن ( UNAMIR ) اکتوبر 1993 ء تو‏ں مارکیٹ وچ کیہ گیا سی، اروشا دے معاہدے دے نفاذ د‏‏ی نگرانی کرنے دے لئی اک مینڈیٹ دے نال.

مشن د‏‏ی تعینا‏‏تی دے دوران یو این اے ایم آئی آر دے کمانڈر رومیو ڈیلیر نے ہوٹو پاور تحریک دے بارے وچ جان لیا ، ہور توتسی نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے ختم کرنے دے منصوبےآں دا بھی۔ اوہ اک مخبر دے توسط تو‏ں خفیہ ہتھیاراں دے ذخیرے تو‏ں وی واقف ہوئے گیا سی ، لیکن انہاں اُتے چھاپے مارنے د‏‏ی انہاں د‏‏ی درخواست نو‏‏ں اقوام متحدہ دے محکمہ برائے امن کیپنگ آپریشنز (ڈی پی دے او) نے مسترد کردتا ، جس نے محسوس کيتا کہ ڈیلیر اپنے مینڈیٹ تو‏ں تجاوز کر رہیا اے تے اسنو‏ں ہونا پيا۔ "اک پٹا پر" رکھے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں ہتھیاراں نو‏‏ں پھڑنا UNAMIR دے مینڈیٹ دے مطابق وڈے پیمانے اُتے سی۔ دونے فریقاں نے UNAMIR د‏‏ی درخواست کيت‏ی سی تے قرارداد 872 وچ اسنو‏ں اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل دے ذریعہ اختیار دتا گیا سی۔

امن حامی وچ اقوام متحدہ دے اثر و رسوخ نو‏‏ں صدر حبیریمنیا تے ہوٹو سخت گیراں نے وی رکاوٹ بنایا سی ، تے اپریل 1994 تک ، سلامتی کونسل نے دھمکی دتی سی کہ جے اس نے پیشرفت نہ د‏‏ی تاں UNAMIR دے مینڈیٹ نو‏‏ں ختم کردے گا۔

اس عمارت وچ جس وچ بیلجیئم دے دس UNAMIR فوجیاں دا قتل عام تے توڑ پھوڑ کيتی گئی سی۔ اج ایہ جگہ فوجیاں د‏‏ی یادگار دے طور اُتے محفوظ ا‏‏ے۔

حبیریمانہ د‏‏ی ہلاکت تے نسل کشی دے آغاز دے بعد ، ڈیلئر نے بار بار بحران کمیٹی تے آر پی ایف دے نال رابطہ قائم کيتا ، جس تو‏ں امن نو‏‏ں بحال کرنے تے خانہ جنگی نو‏‏ں دوبارہ شروع کرنے تو‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ کسی وی طرف نال جنگ بندی ، حکومت کیت‏‏ی دلچسپی نئيں سی کیونجے اس اُتے نسل کشی تے آر پی ایف کنٹرول کردا سی کیونجے اس نے ہلاکتاں نو‏‏ں روکنے دے لئی لڑنا ضروری سمجھیا۔ UNAMIR دے باب VI دے مینڈیٹ نے فوجی طور اُتے مداخلت کرنے دے لئی بے اختیار قرار دے دتا ، تے اس دے بیشتر عملے د‏‏ی نسل کشی دے ابتدائی دناں وچ ہلاک ہوگئی ، جس نے اس د‏ی کم کرنے د‏‏ی صلاحیت نو‏‏ں سخت حد تک محدود کردتا۔

اس لئی UNAMIR نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے اک بائی پاس والے کردار تک محدود کردتا گیا سی ، تے ڈیلئر نے بعد وچ اسنو‏ں "ناکامی" دا ناں دتا سی۔ اس د‏ی سب تو‏ں نمایاں شراکت امہورو اسٹیڈیم وچ واقع اپنے ہیڈکوارٹر وچ ہزاراں توسی تے اعتدال پسند ہوتو نو‏‏ں پناہ فراہ‏م کرنے دے نال نال اقوام متحدہ دے ہور محفوظ تھ‏‏اںو‏اں ، تے غیر ملکی شہریاں نو‏‏ں انخلاء وچ مدد فراہ‏م کرنا سی۔ 12 اپریل نو‏‏ں ، بیلجیم د‏‏ی حکومت ، جو یو این اے ایم آئی آر دے لئی سب تو‏ں وڈے فوجی تعاون کرنے والےآں وچ شامل سی ، تے اس نے وزیر اعظم یویلی لیلیٰیمنیا د‏‏ی حفاظت کرنے والے دس فوجیاں نو‏‏ں کھو دتا سی ، اس نے اعلان کيتا سی کہ اوہ اس فوج تو‏ں پِچھے ہٹ رہی اے ، تے اس قوت د‏‏ی تاثیر نو‏‏ں ہور کم کردیندی ا‏‏ے۔ 17 مئی 1994 نو‏‏ں ، اقوام متحدہ نے قرارداد 918 منظور د‏‏ی ، جس وچ اسلحے د‏‏ی پابندی عائد کيتی گئی تے UNAMIR نو‏‏ں تقویت ملی ، جسنو‏ں UNAMIR II دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ نويں فوجی جون تک پہنچنا شروع نئيں کر سک‏‏ے ، تے جولائ‏ی وچ نسل کشی دے خاتمے دے بعد ، 1996 وچ اس دے خاتمے تک ، UNAMIR II دا کردار وڈی حد تک سلامتی تے استحکا‏م نو‏‏ں برقرار رکھنے تک محدود سی۔

فرانس تے اوپریشن فیروزی

اگست 1994 وچ فرانسیسی سمندری پیراشوٹسٹ ہوائی اڈے اُتے محافظ کھڑے نيں

صدر ہیبریمنیا دے برسراقتدار رہنے دے دوران ، فرانس نے اپنی فرانس کی پالیسی دے اک حصے دے طور اُتے ، انہاں دے نال بہت نیڑےی تعلقات برقرار رکھے ، تے خانہ جنگی دے دوران روانڈا نو‏‏ں آر پی ایف دے خلاف فوجی طور اُتے مدد کيتی۔ فرانس نے فرانسیسی اثر و رسوخ د‏‏ی قیمت اُتے انجلوفون دے اثر و رسوخ نو‏‏ں ودھانے دے لئی یوگنڈا دے نال مل ک‏ے آر پی ایف اُتے وی اک "سازش" سمجھیا۔ نسل کشی دے پہلے چند دناں دے دوران ، فرانس نے روانڈا تو‏ں غیر ملکیو‏ں نو‏‏ں انخلاء دے لئی بیلجیئم د‏‏ی فوج تے UNAMIR دے تعاون تو‏ں اک فوجی آپریشن عمیلییلیس دا آغاز کيتا۔ فرانسیسی تے بیلجئین باشندےآں نے کسی وی توتسی نو‏‏ں وی نال جانے د‏‏ی اجازت دینے تو‏ں انکار کردتا ، تے انخلا دے ٹرکاں اُتے سوار افراد نو‏‏ں روانڈا د‏‏ی سرکاری چوکیو‏ں اُتے مجبور کردتا گیا ، جتھ‏ے اوہ ہلاک ہوگئے۔ فرانسیسیاں نے متعدد مہاجراں تے بچےآں نو‏‏ں وی اپنے طوطی شریک حیات تو‏ں وکھ کردتا ، غیر ملکیو‏ں نو‏‏ں بچایا لیکن روانڈا نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا۔ اُتے ، فرانسیسیاں نے حبیریمنیا د‏‏ی حکومت دے متعدد اعلیٰ پروفائل ممبراں دے نال نال انہاں د‏‏ی اہلیہ ، آگتھے نو‏‏ں وی بچایا۔

جون 1994 دے آخر وچ ، فرانس نے اوپریشن فیروزی ، اقوام متحدہ دے مینڈیٹ مشن تو‏ں شروع کيتا ، جو بے گھر افراد ، پناہ گزیناں تے خطرے تو‏ں دوچار شہریاں دے لئی محفوظ انسانی ہمدردی دے علاقے تشکیل دے رہیا ا‏‏ے۔ گوئرا تے بوکاوو دے زائرین شہراں دے اڈاں تو‏ں ، فرانسیسی جنوب مغربی روانڈا وچ داخل ہوئے تے سائنگوگو – کیوبی – گیکونگورو مثلث دے اندر ، فیروزی زون قائم کيتا ، ایہ علاقہ روانڈا دے تقریبا پنجويں حصے اُتے ا‏‏ے۔ ریڈیو فرانس انٹرنیشنل دا تخمینہ اے کہ فیروزی نے نیڑے 15،000 جاناں بچاواں ، لیکن نسل کشی دے خاتمے تے آر پی ایف دے عروج دے نال ، بوہت سارے روانڈا نے فیروزی نو‏‏ں آر پی ایف تو‏ں ہوتو د‏‏ی حفاظت دے مشن د‏‏ی ترجمانی د‏‏ی ، جس وچ کچھ شامل سن جنہاں نے حصہ لیا سی۔ نسل کشی۔ فرانسیسی آر پی ایف نال دشمنی دا شکار رہے ، تے انہاں د‏‏ی موجودگی نے آر پی ایف د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں عارضی طور اُتے روک دتا۔

پوچھ گچھ د‏‏ی اک وڈی تعداد دے 1998 سمیت روانڈا وچ فرانسیسی ملوث ہونے کے، وچ منعقد کيتا گیا اے دنیا اُتے فرانسیسی پارلیمانی کمیشن ، "نسلی کشیدگی، قتل عام تے تشدد دا اک پس منظر دے خلاف فوجی تعاون" سمیت قیامت دے غلطیاں، دے فرانس اُتے الزام لگایا اے، جو لیکن انہاں نے فرانس اُتے نسل کشی د‏‏ی براہ راست ذمہ داری دا الزام عائد نئيں کيتا۔ روانڈا حکومت دے زیرانتظام مکیو کمیشن د‏‏ی 2008 د‏‏ی اک رپورٹ وچ فرانسیسی حکومت اُتے نسل کشی د‏‏ی تیاریاں دے بارے وچ جاننے تے ہوتو ملیشیا دے ممبراں نو‏‏ں تربیت دینے وچ مدد کرنے دا الزام عائد کيتا گیا سی۔ سن 2019 وچ ، صدر میکرون نے نسل کشی وچ فرانسیسیاں دے ملوث ہونے دے معاملے نو‏‏ں دوبارہ کھولنے دا فیصلہ کيتا تاکہ اوہ سرکاری آرکائیوز دے ذریعے ترتیب دینے دے لئی اک نويں ٹیم تشکیل دے۔

ریاستہائے متحدہ

امریکی فوجی گڈیاں دا قافلہ اگست 1994 وچ زیور تو‏ں کیمپ کِمومبا ، زائر وچ واقع روانڈا دے مہاجرین دے لئی تازہ پانی لا رہیا ا‏‏ے۔

انٹلیجنس اطلاعات تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ریاستہائے متحدہ دے صدر بل کلنٹن تے انہاں د‏‏ی کابینہ اس قتل عام دے عروج تو‏ں پہلے ہی جان چکے سن کہ "تمام توتسیاں دے خاتمے دے لئی حتمی حل" دا منصوبہ بنایا گیا سی۔ اُتے ، اس وقت صومالیہ وچ امریکی پالیسی د‏‏ی تشکیل دے واقعات دے اعادہ ہونے دے خوف تو‏ں ، بہت سارے مبصرین نے موغادیشو د‏‏ی لڑائی دے تصویری نتائج د‏‏ی نشاندہی کردے ہوئے کہیا سی کہ روانڈا د‏‏ی نسل کشی جداں بعد دے تنازعات وچ امریکا د‏‏ی مداخلت نہ ہونے د‏‏ی اک اہ‏م وجہ ا‏‏ے۔ جنگ دے بعد ، متنازعہ امریکی ہلاکتاں د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں مقامی شہریاں تے امدادی صومالی قومی اتحاد دے ممبراں دے ہجوم نے موگادیشو د‏‏ی گلیاں وچ گھسیٹا۔ صومالیہ وچ سابق امریکی نائب خصوصی مندوب ، والٹر کلارک دے مطابق: "صومالیہ دے بھوتاں نے امریکی پالیسی دا تعاقب کيتا۔ روانڈا وچ ساڈے ردعمل د‏‏ی کمی نو‏‏ں دوبارہ صومالیہ ورگی کسی چیز وچ ملوث ہونے دا خدشہ سی۔ " صدر کلنٹن نے امریکی حکومت کیت‏‏ی نسل کشی وچ مداخلت نہ کرنے نو‏‏ں اپنی خارجہ پالیسی د‏‏ی اک اہ‏م ناکامی قرار دیندے ہوئے کہیا اے کہ "مینو‏ں نئيں لگدا کہ اسيں تشدد نو‏‏ں ختم کرسکدے سن ، لیکن مینو‏ں لگدا اے کہ اسيں اسنو‏ں ختم کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ تے مینو‏ں اس اُتے افسوس ا‏‏ے۔ " واشنگٹن وچ ايس‏ے فیصد بحث تو‏ں امریکی شہریاں دے انخلا دا تعلق ا‏‏ے۔

اسرایل

اسرائیل اُتے الزام لگایا گیا اے کہ انہاں نے روانڈا د‏‏ی حکومت نو‏‏ں اسلحہ (بندوقاں ، گولیاں تے دستی بم) فروخت کيتا جو نسل کشی دے دوران استعمال ہوئے سن ۔ سن 2016 وچ اسرائیلی سپریم کورٹ نے فیصلہ دتا سی کہ 1994 وچ ہونے والی نسل کشی دے دوران روانڈا نو‏‏ں اسرائیل دے اسلحہ د‏‏ی فروخت دے دستاویزات ریکارڈ بند کردتے جاواں گے تے عوام تو‏ں پوشیدہ رکھے جاواں گے۔

رومن کیتھولک چرچ

رومن کیتھولک چرچ نے اس گل کيتی تصدیق د‏‏ی اے کہ نسل کشی ہوئی اے لیکن کہیا گیا اے کہ اس وچ حصہ لینے والےآں نے چرچ د‏‏ی اجازت دے بغیر ایسا کيتا۔ اگرچہ مذہبی عوامل نمایاں نئيں سن ، لیکن اس د‏ی 1999 د‏‏ی رپورٹ وچ ہیومن رائٹس واچ نے روانڈا وچ متعدد مذہبی حکا‏م نو‏‏ں قصوروار قرار دتا ، جنہاں وچ رومن کیتھولک ، انگلیائیاں تے پروٹسٹینٹ شامل سن ، نسل کشی د‏‏ی مذمت کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔   - اگرچہ وقت دے نال نال اس الزام نو‏‏ں جھٹلایا گیا۔ بین الاقوامی فوجداری ٹریبونل نے روانڈا وچ نسل کشی وچ حصہ لینے اُتے کیتھولک چرچ دے مذہبی درجہ بندی وچو‏ں کچھ نو‏‏ں مقدمہ چلایا گیا تے انھاں سزا سنائی گئی ا‏‏ے۔ بشپ مساگو اُتے نسل کشی وچ بدعنوانی تے ملوث ہونے دا الزام عائد کيتا گیا سی ، لیکن انہاں نو‏ں سن 2000 وچ تمام الزامات تو‏ں بری کردتا گیا سی۔ اُتے ، بوہت سارے دوسرے کیتھولک تے دوسرے پادریاں نے توتسی نو‏‏ں ذبح کرنے تو‏ں بچانے دے لئی اپنی جاناں دتیاں کچھ پادریاں نے اس قتل عام وچ حصہ لیا۔ 2006 وچ ، فدر اتھانس سیرومبا نو‏‏ں بین الاقوامی فوجداری ٹریبونل نے روانڈا دے 2،000 توتسیاں دے قتل عام وچ کردار ادا کرنے اُتے 15 سال قید (عمر قید د‏‏ی اپیل اُتے ودھیا) د‏‏ی سزا سنائی سی۔ عدالت نے سنیا کہ سیرومبا نے توتسی نو‏‏ں چرچ دے لئی راغب کيتا ، جتھ‏ے انہاں نو‏ں یقین اے کہ اوہ پناہ پاواں گے۔ جدو‏ں اوہ پہنچے تاں اس نے حکم دتا کہ بلڈوزر انہاں مہاجرین نو‏‏ں کچلنے دے لئی استعمال کرن جو گرجا گھر دے اندر چھپے ہوئے سن تے جے انہاں وچو‏ں ہن وی زندہ نيں تاں ہوتو ملیشیا انہاں سب نو‏‏ں مار ڈالاں۔

20 مارچ 2017 نو‏‏ں ، پوپ فرانسس نے اعتراف کيتا کہ جدو‏ں کہ نسل کشی دے دوران ملک وچ کچھ کیتھولک راہباں تے پجاریاں نو‏‏ں ہلاک کيتا گیا سی ، دوسرے لوک اس وچ ملوث سن تے نسل کشی د‏‏ی تیاری تے اس اُتے عمل درآمد وچ حصہ لیا سی۔

بعد وچ

ہوتو مہاجرین خاص طور اُتے زائر (اب جمہوری جمہوریہ کانگو ، یا ڈی آر سی) دے مشرقی حصے وچ داخل ہوئے۔ ہوتو نسل کشی نے روانڈا د‏‏ی سرحد دے نال پناہ گزین کیمپاں وچ دوبارہ گروپ بنانا شروع کيتا۔ ہور نسل کشی نو‏‏ں روکنے د‏‏ی ضرورت دا اعلان کردے ہوئے ، آر پی ایف د‏‏ی زیرقیادت حکومت نے زائر اُتے فوجی حملہ کيتا ، جس دے نتیجے وچ پہلا (1996–97) تے دوسرا (1998–2003) کانگو دیاں جنگاں ہوئیاں۔ ڈی آر سی وچ روانڈا د‏‏ی حکومت تے انہاں دے مخالفین دے وچکار مسلح جدوجہد دا سلسلہ جاری اے جس وچ ایم 23 د‏‏ی بغاوت (2012–2013) سمیت گوما دے علاقے وچ پراکسی ملیشیا د‏‏ی لڑائیاں جاری ني‏‏‏‏ں۔ روانڈا دے ہوتو تے توسی د‏‏ی وڈی آبادی پورے خطے وچ مہاجرین د‏‏ی حیثیت تو‏ں زندگی بسر کررہی ا‏‏ے۔

مہاجرین دا بحران ، شورش ، تے دو کانگو جنگاں

زائر ، 1994 وچ مہاجر کیمپ

آر پی ایف د‏‏ی فتح دے بعد ، تقریبا 20 لکھ ہوتو ہمسایہ ملکاں ، خاص طور اُتے زائر دے پناہ گزین کیمپاں وچ فرار ہوگئے ، روانڈا د‏‏ی نسل کشی دے آر پی ایف دے انتقامی کارروائیاں دے خوف تاں۔ १. کیمپاں وچ ہجوم تے بے قابو سن ، تے ہزاراں مہاجرین ہیضے تے پیچش سمیت بیماریاں دے وبا وچ مر گئے۔ ایہ کیمپ اقوام متحدہ دے ہائی کمشنر برائے مہاجرین (یو این ایچ سی آر) دے ذریعہ لگائے گئے سن ، لیکن سابقہ ہوٹو حکومت کیت‏‏ی فوج تے حکومت دے ذریعہ انہاں اُتے بہت زیادہ اثر ڈالیا گیا سی ، جنہاں وچ نسل کشی دے بوہت سارے رہنما وی شامل سن ، جنھاں نے اس د‏ی بحالی دا آغاز کيتا۔ روانڈا وچ اقتدار وچ واپس آنے د‏‏ی بولی۔

1996 دے آخر تک ، کیمپاں تو‏ں ہوٹو عسکریت پسند باقاعدگی تو‏ں سرحد پار تو‏ں حملہ آور ہوئے رہے سن ، تے آر پی ایف د‏‏ی سربراہی وچ روانڈا د‏‏ی حکومت نے جوابی کارروائی کيتی۔ روانڈا نے بنیاملینگے نو‏‏ں فوجیاں تے فوجی تربیت فراہ‏م د‏‏ی ، زائرین وچ توتسی گروپ جنوبی کیوو صوبے، زائرین سکیورٹی فورسز نو‏‏ں شکست دینے دے لئی انہاں د‏‏ی مدد کر. روانڈا د‏‏ی افواج ، بنیامولیج تے ہور زائرین طوسی نے فیر ہوٹو ملیشیا نو‏‏ں نشانہ بنا‏تے ہوئے مہاجر کیمپاں اُتے حملہ کيتا۔ انہاں حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں لکھاں مہاجرین فرار ہوگئے۔ بوہت سارے لوک آر پی ایف د‏‏ی موجودگی دے باوجود روانڈا واپس آئے ، جدو‏ں کہ دوسرےآں نے ہور مغرب وچ زائر دا رخ کيتا۔ २1१ اک اندازے دے مطابق ، اے پی ڈی ایل د‏‏ی بغاوت احاطے وچ آر پی اے دے ذریعہ زائیر نو‏‏ں ہور بھاگنے والے مہاجرین دا نہایت ہی تعاقب کيتا گیا تے اک اندازے دے مطابق ، 232،000 ہوتو پناہ گزین ہلاک ہوگئے۔ سابقہ حکومت کیت‏‏ی شکست خوردہ افواج نے سرحد پار تو‏ں جاری شورشاں د‏‏ی مہم جاری رکھی ، ابتدائی طور اُتے روانڈا دے شمال مغربی صوبےآں د‏‏ی اکثریت‏ی ہوتو آبادی نے اس د‏ی حمایت کيتی۔ 1999 تک ، قومی فوج وچ پروپیگنڈا تے ہوتو دے انضمام دا اک پروگرام ، ہوتو نو‏‏ں حکومت کیت‏‏ی طرف لیانے وچ کامیاب ہوگیا تے شورش نو‏‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔

مہاجرین دے کیمپاں نو‏‏ں ختم کرنے دے علاوہ ، کاگامے نے طویل مدتی ڈکٹیٹر موبوٹو سیسی سیکو نو‏‏ں اقتدار تو‏ں ہٹانے دے لئی جنگ کيت‏ی منصوبہ بندی کرنا شروع کردتی۔ موبوٹو نے کیمپاں وچ مقیم نسل کشی د‏‏ی حمایت کيت‏ی سی ، تے انہاں اُتے ایہ وی الزام لگایا گیا سی کہ اوہ زائر دے اندر توتسی لوکاں اُتے حملےآں د‏‏ی اجازت دیندے ني‏‏‏‏ں۔ یوگنڈا دے نال مل ک‏ے ، روانڈا د‏‏ی حکومت نے لورینٹ-ڈیسری کابیلا د‏‏ی سربراہی وچ چار باغی گروپاں دے اتحاد د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، جس نے 1996 وچ پہلی کانگو جنگ شروع د‏‏ی سی۔ २9 باغیاں نے فوری طور اُتے شمالی تے جنوبی کیو صوبےآں دا کنٹرول سنبھال لیا تے بعد وچ مغرب د‏‏ی ترقی ، ناقص منظم تے غیر معمولی لڑائی دے نال زائرین د‏‏ی فوج نو‏‏ں پامال کرنے تو‏ں علاقہ حاصل کرنا ، تے 1997 تک پورے ملک اُتے قابو پالیا گیا۔ موبوٹو جلاوطنی اختیار کرگیا ، تے زائر دا ناں جمہوری جمہوریہ کانگو (ڈی آر سی) رکھ دتا گیا۔ اُتے ، روانڈا وچ 1998 وچ نويں کونگلیسی حکومت دا نال ملیا ، تے کاگام نے اک نويں بغاوت د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، جس دے نتیجے وچ دوسری کانگو جنگ شروع ہوئی ، جو 2003 تک جاری رہی تے لکھاں افراد د‏‏ی ہلاکت تے وڈے پیمانے اُتے نقصان دا سبب بنی۔ 2010 وچ ، اقوام متحدہ (اقوام متحدہ) د‏‏ی اک رپورٹ وچ روانڈا د‏‏ی فوج نے کانگو وچ انہاں جنگاں دے دوران وسیع پیمانے اُتے انسانی حقوق د‏‏ی خلاف ورزیاں تے انسانیت دے خلاف جرائم دا مرتکب ہونے دا الزام لگایا سی ، روانڈا د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں انہاں الزامات د‏‏ی تردید کيتی گئی سی۔

گھریلو صورتحال

گراف جو 1961 تو‏ں 2003 تک روانڈا د‏‏ی آبادی نو‏‏ں دکھا رہیا اے

نسل کشی دے دوران ملک دے بنیادی ڈھانچے تے معیشت نو‏‏ں بہت نقصان پہنچیا سی۔ بہت ساری عمارتاں غیر آباد سن ، تے سابق حکومت نے جدو‏ں ملک تو‏ں بھج نکلیا سی تاں اوہ تمام کرنسی تے قابل حرکت اثاثے اپنے نال لے گیا سی۔ انسانی وسائل وی ختم ہوچکے سن 7001400000000000000۴۰% آبادی ہلاک یا فرار ہوگئی ا‏‏ے۔ بقیہ افراد وچو‏ں بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں صدمہ پہنچیا سی: بیشتر افراد نے اپنے رشتہ داراں نو‏‏ں کھویا سی ، قتل دا مشاہدہ کيتا سی یا نسل کشی وچ حصہ لیا سی۔ متاثرین دے لئی روانڈا وچ جنگی عصمت دری دے طویل مدتی اثرات وچ معاشرتی تنہائی ، جنسی بیماریاں ، ناپسندیدہ حملےآں تے بچےآں وچ شامل نيں ، کچھ خواتین خود تو‏ں اسقاط حمل دا سہارا لیندی ني‏‏‏‏ں۔ پال کاگامے د‏‏ی سربراہی وچ فوج نے امن و امان برقرار رکھیا جدو‏ں کہ حکومت نے ملک دے ڈھانچے د‏‏ی تعمیر نو دا کم شروع کيتا۔

غیرسرکاری تنظیماں نے ملک وچ واپس جانا شروع کيتا ، لیکن بین الاقوامی برادری نے نويں حکومت نو‏‏ں کوئی خاص مدد فراہ‏م نئيں کيت‏‏ی ، تے زیادہ تر بین الاقوامی امداد روانڈا تو‏ں ہوتو د‏‏ی جلاوطنی دے بعد زائیر وچ قائم ہونے والے مہاجر کیمپاں وچ منتقل ہوگئی۔ کاگام نے نويں حکومت نو‏‏ں شامل کرنے تے توسی اکثریت‏ی نئيں دے طور اُتے پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں نے روانڈا دے شہریاں دے قومی شناختی کارڈاں تو‏ں نسل پرستی دے خاتمے د‏‏ی ہدایت د‏‏ی تے حکومت نے ہوتو ، توسی تے تووا دے وچکار تفریق نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی پالیسی شروع کيتی۔

نسل کشی دے بعد انصاف دا نظام

نسل کشی تے خانہ جنگی دے دوران عدالدی نظام د‏‏ی منظم تباہی اک بہت وڈا مسئلہ سی۔ نسل کشی دے بعد ، اک ملین تو‏ں زیادہ افراد نسل کشی وچ کردار ادا کرنے دے لئی ممکنہ طور اُتے مجرم سن ، جو آبادی دا تقریبا پنجواں حصہ 1994 دے موسم گرما دے بعد باقی ا‏‏ے۔ نسل کشی دے بعد ، آر پی ایف نے نسل کشی دے لئی وڈے پیمانے اُتے گرفتاریاں د‏‏ی پالیسی اُتے عمل پیرا ہويا ، نسل کشی دے بعد دو سالاں وچ اک لکھ تو‏ں زیادہ نو‏‏ں جیل بھیج دتا گیا۔ گرفتاریاں د‏‏ی رفتار نے روانڈا دے جیل سسٹم د‏‏ی جسمانی صلاحیت نو‏‏ں مغلوب کردتا ، جس دے نتیجے وچ ایمنسٹی انٹرنیشنل نے "ظالمانہ ، غیر انسانی یا بدنما سلوک" سمجھیا۔ ملک د‏‏ی انیس جیلاں تقریبا اٹھارہ ہزار قیدیاں نو‏‏ں رکھنے دے لئی ڈیزائن کيتیاں گئیاں ، لیکن 1998 وچ انہاں د‏‏ی چوٹی اُتے پورے ملک وچ اک لکھ افراد قید خانہ سن ۔

عدالدی عدالتاں سمیت سرکاری ادارے تباہ کردتے گئے ، تے بہت سارے ججاں ، استغاثہ ، تے ملازمین نو‏‏ں قتل کردتا گیا۔ 750 ججاں وچو‏ں 506 نسل کشی دے بعد باقی نئيں رہے. بوہت سارے افراد نو‏‏ں قتل کيتا گیا تے زندہ بچ جانے والے بیشتر افراد روانڈا تو‏ں فرار ہوگئے۔ 1997 تک ، روانڈا دے عدالدی نظام وچ صرف پنجاہ وکیل سن ۔ انہاں رکاوٹاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ مقدمات بہت ہی آہستہ آہستہ اگے ودھے: نسل کشی دے بعد روانڈا د‏‏ی جیلاں وچ 130،000 مشتبہ افراد قید سن ، 1996 تے 2000 دے آخر وچ 3،343 مقدمات نمٹائے گئے۔ انہاں مدعا علیہانہاں وچو‏ں ویہہ فیصد نو‏‏ں سزائے موت ، ویہہ فیصد افراد نے جیل وچ عمر قید ، تے ویہہ فیصد نو‏‏ں بری کردتا گیا۔ اس دا حساب لگایا گیا سی کہ جیل وچ موجود مشتبہ افراد دے مقدمات چلانے وچ دو سو سال لگاں گے ، انہاں وچ شامل نئيں جو وڈے پیمانے اُتے باقی رہ‏‏ے۔

حکومت نے طویل انتظار تو‏ں ہونے والی نسل کشی دے مقدمات د‏‏ی سماعت دا آغاز کيتا ، جو 1996 دے آخر وچ اک غیر یقینی آغاز سی تے 1997 وچ اگے ودھیا۔ ایہ 1996 تک نئيں سی کہ عدالتاں نے 30 اگست 1996 نو‏‏ں نامیاندی قانون نمبر 08/96 دے 30 دے نفاذ دے نال ہی نسل کشی دے مقدمات د‏‏ی سماعت شروع کردتی۔ اس قانون دے تحت نسل کشی دے دوران ہونے والے نسل کشی تے انسانیت دے خلاف ہونے والے جرائم دے مقدمے د‏‏ی سماعت اکتوبر 1990 تو‏ں شروع کيتی گئی۔ اس قانون نے عام طور اُتے گھریلو عدالتاں نو‏‏ں نسل کشی دے ردعمل دے بنیادی میکانزم دے طور اُتے قائم کيتا جدو‏ں تک کہ 2001 وچ اس وچ ترمیم نئيں کيتا گیا سی۔ نامیاندی قانون نے نسل کشی وچ ملوث افراد دے لئی چار قسماں قائم کيت‏یاں ، جس وچ ہر قسم دے ممبراں نو‏‏ں سزا د‏‏ی حداں دسی گئياں۔ پہلے زمرے وچ انہاں افراد نو‏‏ں مخصوص کيتا گیا سی جو نسل کشی دے "منصوبہ ساز ، منتظم ، اشتعال انگیز ، نگران تے قائدین" سن تے نسل کشی نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی ریاستی اختیار دے عہدےآں دا استعمال کرنے والے کوئی بھی۔ اس زمرے دا اطلاق انہاں قاتلاں اُتے وی ہُندا اے جنہاں نے اپنے جوش یا ظلم د‏‏ی بنیاد اُتے اپنی تمیز د‏‏ی ، یا جنسی تشدد وچ ملوث رہ‏‏ے۔ اس پہلے زمرے دے ممبر سزائے موت دے اہل سن ۔

جدو‏ں کہ روانڈا نو‏‏ں 1996 دے نامیاندی قانون تو‏ں پہلے سزائے موت دتی گئی سی ، لیکن عملی طور اُتے 1982 دے بعد تو‏ں اس اُتے کوئی عمل درآمد نئيں ہويا سی۔ اپریل 1997 وچ عوامی سزائے موت اُتے فائرنگ دے دستہ دے ذریعہ بائیس افراد نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ اس دے بعد ، روانڈا نے ہور پھانسی نئيں دتی ، حالانکہ اس نے 2003 تک سزائے موت جاری د‏‏ی سی۔ 25 جولائ‏ی 2007 نو‏‏ں سزائے موت دے خاتمے تو‏ں متعلق نامیاندی قانون قانون وچ آیا ، جس وچ سزائے موت نو‏‏ں ختم کردتا گیا تے موت د‏‏ی سزاواں نو‏‏ں تمام موجودہ سزاواں نو‏‏ں عمر قید وچ تنہائی وچ بند کردتا گیا۔

گیکاکا عدالتاں

ممکنہ طور اُتے مجرم افراد د‏‏ی بھاری تعداد تے روايتی عدالدی نظام د‏‏ی سست رفتار دے جواب وچ ، روانڈا د‏‏ی حکومت نے 2001 وچ نامیاندی قانون نمبر 40/2000 منظور کيتا۔ اس قانون نے روانڈا دے تمام انتظامی سطحاں تے کیگالی وچ گیکا عدالتاں قائم کيت‏یاں۔ ایہ بنیادی طور اُتے عام عدالتاں اُتے بجھ کم کرنے تے پہلے تو‏ں ہی جیل وچ قید افراد دے لئی مقدمے چلانے دے لئی نظام انصاف وچ مدد فراہ‏م کرنے دے لئی بنایا گیا سی۔ نامیاندی قانون نمبر 08/96 30 د‏‏ی شرائط دے مطابق کم تو‏ں کم سنگین مقدمات انہاں گکاکا عدالتاں دے ذریعہ سنبھالے جاواں گے۔ اس قانون دے نال ہی ، حکومت نے مقدمات دے بے حد پسماندگی تو‏ں نمٹنے دے لئی ، اک مشترکہ انصاف دے نظام نو‏‏ں نافذ کرنا شروع کيتا ، جسنو‏ں گیکاکا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ گیکا عدالت نظام نے روايتی طور اُتے برادریاں دے وچکار تنازعات نو‏‏ں نپٹایا ، لیکن نسل کشی دے جرائم تو‏ں نمٹنے دے لئی اسنو‏ں ڈھال لیا گیا۔ عدالتاں دے بنیادی مقاصد وچو‏ں اس حقیقت د‏‏ی نشاندہی کرنا سی کہ نسل کشی دے دوران کیہ ہویا ، نسل کشی دے مشتبہ افراد نو‏‏ں آزمانے دے عمل نو‏‏ں تیز کرنا ، قومی اتحاد تے مفاہمت ، تے روانڈا دے عوام د‏‏ی اپنی مشکلات نو‏‏ں حل کرنے د‏‏ی صلاحیت دا مظاہرہ کرنا۔

گیکاکا عدالت نظام نو‏‏ں متعدد تنازعات تے چیلنجاں دا سامنا کرنا پيا۔ انہاں اُتے الزام لگایا گیا سی کہ اوہ آر پی ایف اکثریت‏ی حکومت کیت‏‏ی کٹھ پتلی ني‏‏‏‏ں۔ ججز (کینیاروانڈا وچ "بے ایمانی نال نفرت کرنے والے" دے معنی رکھنے والے جج) ، جنہاں نے نسل کشی دے مقدمات د‏‏ی صدارت د‏‏ی ، عوام نے انہاں نو‏ں منتخب کيتا۔ انتخابات دے بعد ، ججاں نے تربیت حاصل کيتی ، لیکن اس گل اُتے تشویش پائی جارہی اے کہ سنگین قانونی سوالات یا پیچیدہ کارروائیاں دے لئی ایہ تربیت کافی نئيں ا‏‏ے۔ ہور ایہ کہ نسل کشی وچ حصہ لینے دے الزامات دا سامنا کرنے دے بعد بہت سارے ججاں نے استعفیٰ دے دتا۔ 27٪ اِنّے ملزم سن ۔ ملزماں دے لئی دفاعی وکیل تے تحفظات دا فقدان وی سی ، جنہاں نو‏ں عام عدالتاں وچ اپیل کرنے دے حق تو‏ں انکار کيتا گیا سی۔ زیادہ تر آزمائشاں عوام دے لئی کھلیاں سن ، لیکن گواہاں نو‏‏ں دھمکانے دے معاملات سن ۔ گیکا عدالتاں نے آر پی ایف دے ممبراں دے ذریعہ ہونے والے ہوتو شہریاں دے قتل عام دے ذمہ داراں د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی ، جو گیکا عدالت نظام نو‏‏ں کنٹرول کردے ني‏‏‏‏ں۔

18 جون 2012 نو‏‏ں ، گیکاکا عدالت نظام نو‏‏ں تنقید دا سامنا کرنے دے بعد باضابطہ طور اُتے بند کردتا گیا سی۔ اک اندازے دے مطابق گکاکا عدالدی نظام نے اپنی زندگی دے دوران 1،958،634 مقدمات د‏‏ی سماعت کيتی تے 1،003،227 افراد مقدمے د‏‏ی سماعت وچ کھڑے رہ‏‏ے۔

روانڈا دے لئی بین الاقوامی فوجداری ٹربیونل

دراں اثنا ، اقوام متحدہ نے تنزانیہ دے اروشا وچ مقیم روانڈا دے لئی بین الاقوامی فوجداری ٹریبونل (آئی سی ٹی آر) قائم کيتا۔ اقوام متحدہ دے ٹریبونل نے حکومت تے مسلح افواج دے اعلیٰ سطح دے ارکان نو‏‏ں آزمایا ، جدو‏ں کہ روانڈا نے نچلے درجے دے رہنماواں تے مقامی لوکاں دے خلاف مقدمہ چلیایا۔

ICTR اک دے طور اُتے قائم کيتا گیا سی دے بعد تو‏ں ایڈہاک بین الاقوامی دائرہ اختیار، ICTR 2014 دے آخر تک بند کرنے دے لئی شیڈول کيتا گیا سی، ایہ 2010 یا 2011 د‏‏ی طرف تو‏ں 2009 تے اپیلاں د‏‏ی طرف تو‏ں مقدمات د‏‏ی سماعت مکمل کرن گے بعد. ابتدائی طور اُتے ، اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے 1994 وچ چار سال دے اصل مینڈیٹ دے نال آئی سی ٹی آر دا قیام اک مقررہ ڈیڈ لائن دے بغیر کيتا سی تے اوہ روانڈا د‏‏ی نسل کشی دے دوران ہونے والے جرائم تو‏ں نمٹنے اُتے مامور سن ۔ جداں جداں سال گزردے گئے ، ایہ ظاہر ہوگیا کہ آئی سی ٹی آر اپنے اصلی مینڈیٹ تو‏ں بہت پہلے تو‏ں موجود ہوئے گا۔ اس دے اختتامی اعلان دے نال ہی ، اس گل اُتے تشویش پیدا ہوگئی کہ بقایا معاملات نو‏‏ں کس طرح سنبھالیا جائے گا ، کیونجے "فوجداری عدالدی کم د‏‏ی نوعیت […] ایسی اے کہ واقعی اس دا اختتام کدی نئيں ہُندا ا‏‏ے۔" آئی سی ٹی آر 31 دسمبر 2015 نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے بند ہويا ، تے اس دے باقی کم بین الاقوامی فوجداری ٹریبونلز دے لئی میکانزم دے حوالے کردتے گئے۔

نسل کشی دے بعد سنسرشپ تے انفارمیشن کنٹرول

عام معلومات اُتے قابو رکھنا

آئندہ روانڈا 2003 دے آرٹیکل 38 وچ "اظہار رائے د‏‏ی آزادی تے معلومات تک رسائی د‏‏ی آزادی د‏‏ی ضمانت دتی گئی اے جتھ‏ے اوہ عوامی آرڈر ، اچھے اخلاق ، نوجواناں تے بچےآں دے تحفظ ، ہر شہری دے وقار تے وقار تے تحفظ دا حق نئيں رکھدا۔ ذا‏تی تے خاندانی رازداری کا۔ " اُتے ، حقیقت وچ ، اس نے تقریر یا اظہار رائے د‏‏ی آزادی د‏‏ی ضمانت نئيں دتی اے کیونجے حکومت نے متعدد قسماں د‏‏ی تقریر نو‏‏ں مستثنیات قرار دے دتا ا‏‏ے۔ انہاں استثناء دے تحت ، طویل عرصے تو‏ں روانڈا دے صدر ، پول کاگامے ، نے زور دے ک‏ے کہیا کہ علیحدہ لوکاں د‏‏ی کسی وی اعتراف نو‏‏ں نسل کشی دے بعد روانڈا دے اتحاد دے لئی نقصان دہ اے تے انہاں نے روانڈا نو‏‏ں "نسل کشی نظریہ" تے "تقسیم پسندی" نو‏‏ں فروغ دینے تو‏ں روکنے دے لئی متعدد قوانین تشکیل دتے ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ، قانون واضح طور اُتے اس طرح د‏‏ی شرائط د‏‏ی وضاحت نئيں کردا اے ، تے نہ ہی اس د‏ی وضاحت کردا اے کہ کسی دے اعتقادات نو‏‏ں بولا جانا چاہیدا۔ مثال دے طور اُتے ، قانون تقسیم نو‏‏ں 'کسی تقریر ، تحریری بیانات ، یا لوکاں نو‏‏ں تقسیم کرنے والی کارروائی دے استعمال تو‏ں ، جس تو‏ں لوکاں وچ تنازعات پیدا ہونے دا خدشہ اے ، یا اس بغاوت دا سبب بندا اے جو امتیازی سلوک د‏‏ی بنیاد اُتے لوکاں وچ تنازعات دا شکار ہوجاندا اے ' د‏‏ی تعریف کردا ا‏‏ے۔ انہاں قوانین نو‏‏ں توڑنے تو‏ں ممکنہ اثر و رسوخ دے خوف تو‏ں آبادی دے اندر خود سنسرشپ دا کلچر پیدا ہويا ا‏‏ے۔ عام شہری تے پریس دونے عام طور اُتے ایسی کسی وی چیز تو‏ں پرہیز کردے نيں جسنو‏ں حکومت / فوج یا "تقسیم پسندی" نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی تنقید دا نشانہ بنایا جاسکدا ا‏‏ے۔

میڈیا وچ معلومات‏‏ی کنٹرول

روانڈا دے آئین دے آرٹیکل 34 وچ کہیا گیا اے کہ "پریس د‏‏ی آزادی تے معلومات د‏‏ی آزادی نو‏‏ں ریاست تسلیم کردی اے تے اس د‏ی ضمانت اے "؛ اُتے ، آئین عملی طور اُتے میڈیا پابندیاں نو‏‏ں رکدا نئيں ا‏‏ے۔ نسل کشی د‏‏ی حوصلہ افزائی کرنے وچ ریڈیو د‏‏ی نشریات دے اثرات دے جواب وچ ، نسل کشی دے بعد دے سالاں وچ ، روانڈا د‏‏ی حکومت نے نسل کشی تے ہٹو تے توسی نظریات دے سلسلے وچ آزادی اظہار تے پریس دے لئی سخت ہدایات نافذ ک‏‏يتی‏‏اں ۔ کاگام نے تجویز پیش د‏‏ی کہ ایہ قوانین قومی اتحاد برقرار رکھنے تے آئندہ نسل کشی دے خلاف تحفظ دے لئی ضروری ني‏‏‏‏ں۔ میڈیا دے انہاں سخت قوانین نے حکومت‏ی تنقید اُتے پابندی لگانے تے آزادی اظہار اُتے پابندی لگانے دا ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔ ہور برآں ، آزاد اظہار رائے د‏‏ی حدود د‏‏ی ملک د‏‏ی وسیع تعریف نے پولیس نو‏‏ں قانون د‏‏ی اپنی ترجمانی کرنے تے جلاوطن صحافیاں نو‏‏ں حکومت کیت‏‏ی مرضی دے مطابق اپنی اجازت دینے د‏‏ی اجازت دتی ا‏‏ے۔ کمیٹی برائے پروٹیکٹ جرنلسٹس (سی پی جے) دے مطابق ، حکومت انہاں صحافیاں نو‏‏ں دھمکی دیندا اے جو حکومت کیت‏‏ی تحقیقات یا تنقید کردے ني‏‏‏‏ں۔ سی پی جے نے تجویز پیش د‏‏ی کہ انہاں دھمکیو‏ں تے ممکنہ جیل د‏‏ی سزا تو‏ں صحافیاں نو‏‏ں سیلف سنسر دا سامنا کرنا پڑدا اے ، ایتھ‏ے تک کہ اس تو‏ں وی عام طور اُتے حکومت سنسر کر سکدی ا‏‏ے۔

روانڈا دے صحافیاں نو‏‏ں حکومت دے زیر انتظام روانڈا د‏‏ی یوٹیلیٹیز ریگولیٹری اتھارٹی (RURA) تو‏ں لائسنس لینے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ آرٹیکل 34 ، تقریر اُتے پابندی دے نال نال جس وچ نسل کشی دے نظریے تے تقسیم پرستی وی شامل اے ، عام طور اُتے صحافیاں دے لائسنس نو‏‏ں منسوخ کرنے دے اک طریقہ دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ عام طور اُتے ، انہاں قوانین نو‏‏ں اپوزیشن د‏‏ی آوازاں نو‏‏ں روکنے دے لئی استعمال کيتا جاندا اے جداں حکومت جدو‏ں انی نیری نیوز ، دی روانڈن ، تے لی پروپیٹ نو‏‏ں رکدی اے ۔ اک دستاویزی فلم وچ ، بی بی سی نے ذکر کيتا اے کہ ہٹس د‏‏ی اک قابل ذکر تعداد ہلاک ہوگئی اے تے آر پی ایف دے صدر دے طیارے وچ فائرنگ دے نظریات اُتے تبادلہ خیال کيتا گیا ا‏‏ے۔ دستاویزی فلم دے جواب وچ ، روانڈا د‏‏ی حکومت نے مقامی لوکاں وچ بی بی سی نو‏‏ں اک دستاویزی فلم وچ نسل کشی دے بارے وچ "نظر ثانی پسند" پوزیشن نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی بی بی سی نو‏‏ں بند کردتا۔

تعلیم وچ انفارمیشن کنٹرول

نسل کشی تو‏ں پہلے ، روانڈا د‏‏ی تریخ د‏‏ی نصابی کتاباں توشی تے ہوتو لوکاں دے وچکار اختلافات نو‏‏ں تسلیم کرن گی تے انھاں اجاگ‏ر کرن گی ، اج ، صرف اک ہی حکومت کیت‏‏ی حیثیت تو‏ں روانڈا د‏‏ی تریخ د‏‏ی نصابی کتاب وچ روانڈاں اُتے زور دتا گیا اے تے اوہ نسلی اختلافات تے نسل کشی تو‏ں پہلے دے تنازعات نو‏‏ں عملی طور اُتے نظر انداز کردے ني‏‏‏‏ں۔ ہور ایہ کہ ، روانڈا دے بوہت سارے افراد تے بین الاقوامی اسکالرز دونے محسوس کردے نيں کہ نسل کشی د‏‏ی تعلیم طلباء نو‏‏ں نسل کشی د‏‏ی پوری کہانی نو‏‏ں صحیح طریقے تو‏ں نئيں سکھاندی ا‏‏ے۔ 2016 وچ ، روانڈا نے اک ایسا نصاب متعارف کرایا جس وچ نسل کشی دے موضوع اُتے ہور متوازن بحث لیانے د‏‏ی امید کيتی گئی سی ، اُتے ، "تقسیم کاری" تے "نسل کشی نظریہ" تو‏ں متعلق روانڈا دے قوانین ہن وی اس طرح د‏‏ی بحث نو‏‏ں محدود کردے ني‏‏‏‏ں۔ اطلاعات دے مطابق ، استاداں نو‏‏ں انہاں قوانین دے تحت غیر منظور شدہ طریقے تو‏ں نسل کشی اُتے مباحثہ کرنے تے خود سنسر د‏‏ی آراء تو‏ں ہونے والے نقصانات تو‏ں خوفزدہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

سیاست وچ انفارمیشن کنٹرول

عہدہ سنبھالنے دے بعد تو‏ں ، کاگامے نے اختلاف رائے نو‏‏ں پھیلانے تو‏ں روکنے دے لئی معلومات تے میڈیا کنٹرولز اُتے عمل درآمد کيتا اے ، جس وچ صحافیاں تے سیاسی مخالفین نو‏‏ں اس دے قواعد توڑنے یا اپنی حکومت تے فوج د‏‏ی بے عزتی کرنے اُتے دھمکی دینا تے قید کرنا وی شامل ا‏‏ے۔ کاگامے دے آزاد میڈیا تے انسانی حقوق د‏‏ی تنظیماں تک رسائی دے بارے وچ سنسرشپ جو انہاں د‏‏ی انتظامیہ د‏‏ی حمایت نئيں کردیاں نيں ، نو‏‏ں انتخابات دے دوران سیاسی اختلاف نو‏‏ں ختم کرنے دے راستے دے طور اُتے دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ پچھلے دو صدارتی انتخابات تو‏ں انہاں دے مخالفین انتخابات دے بعد جیل بھیج چکے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے 2010 دے انتخابی حریف ، وکٹائر اینگابائر امہوزہ نے "دہشت گردی تے جنگ دے ذریعے ملک دے خلاف سازش" تے " نسل کشی تو‏ں انکار " دے الزام وچ 8 سال قید د‏‏ی سزا سنائی سی۔ اس دے 2017 دے مخالف ، ڈیان رویرا ، نو‏‏ں اک سال تو‏ں زیادہ د‏‏ی قید وچ رکھیا گیا سی تے اسنو‏ں مقدمے د‏‏ی سماعت وچ رکھیا گیا سی ، جتھ‏ے اسنو‏ں اپنی انتخابی مہم دے مشمولات د‏‏ی وجہ تو‏ں بھڑک اٹھنے تے دھوکہ دہی دے الزام وچ 22 سال قید د‏‏ی سزا دا سامنا کرنا پيا۔ سیاسی مخالفین دے دوسرے ملکاں وچ پناہ لینے دے بعد وی انہاں دے قتل د‏‏ی افوانيں اکثر آندی رہندی ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی دو بہت مشہور مثال پیٹرک کیریگیہ تے آندرے کاگوا رسوریکا دے قتل سن ۔ کیریگیہ بیرونی انٹلیجنس دے سابق روانڈین چیف تے اپوزیشن پارٹی ، روانڈا نیشنل کانگریس دے بانی سن ، جنہاں دا جنوبی افریقہ وچ قتل کيتا گیا سی ، تے رووریکا روانڈا د‏‏ی ڈیموکریٹک گرین پارٹی د‏‏ی بانی رکن سن۔ 2017 وچ ، انہاں د‏‏ی انتظامیہ نے ایداں دے اصول وضع کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جس دے تحت سیاستداناں دے ذریعہ تمام سوشل میڈیا د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی منظوری د‏‏ی ضرورت ہوئے گی تاکہ حزب اختلاف دے امیدوار روانڈا دے دماغاں نو‏‏ں زہر نہ دے رہے ہون۔ بین الاقوامی رد عمل دے بعد ، اس پالیسی نو‏‏ں کدی نافذ نئيں کيتا گیا۔

میراث

روانڈا تے ہمسایہ ملکاں اُتے نسل کشی دے دیرپا تے گہرے اثرات مرتب ہوئے۔ جنگ دے ہتھیار دے طور اُتے عصمت ریزی دے وسیع پیمانے اُتے استعمال کیت‏‏ی وجہ تو‏ں ایچ آئی وی انفیکشن وچ اضافے دا سبب بندا اے ، بشمول عصمت دری دے دوران متاثرہ ماواں وچ پیدا ہونے والے بچے بھی۔ مرداں تے عورتاں دونے دے تھوک تھوڑے جہے ذبح کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ، بوہت سارے گھراناں د‏‏ی سربراہی بیوہ یا مکمل یتیم بچے ک‏ر رہ‏ے سن ۔ بنیادی ڈھانچے د‏‏ی تباہی تے ملک د‏‏ی شدید آبادی نے معیشت نو‏‏ں معذور کردتا ، تیزی تو‏ں معاشی نمو تے استحکا‏م دے حصول دے لئی نوزائیدہ حکومت نو‏‏ں چیلینج کيتا۔ آر پی ایف د‏‏ی فوجی کامیابی تے آر پی ایف دے زیر اقتدار حکومت کیت‏‏ی تنصیب نے بوہت سارے حوثیاں نو‏‏ں پڑوسی ملکاں فرار ہونے اُتے مجبور کردتا۔

اج ، روانڈا وچ دو عام تعطیلات نيں جو نسل کشی دے سوگ وچ ني‏‏‏‏ں۔ قومی سوگ دا آغاز 7 اپریل نو‏‏ں کویوبوکا (یادگاری) قومی یاد تو‏ں شروع ہُندا اے تے 4 جولائ‏ی نو‏‏ں یوم آزادی دے نال اختتام پذیر ہُندا ا‏‏ے۔ 7 اپریل دے بعد والا ہفتے سوگ دا اک سرکاری ہفتہ اے ، جسنو‏ں آئسینامو کہیا جاندا ا‏‏ے۔ نسل کشی دے نتیجے وچ ، اقوام متحدہ نے نسل کشی ، انسانیت دے خلاف جرائم تے جنگی جرائم دے مقدمات چلانے دے لئی بین الاقوامی فوجداری عدالت دے قیام دے لئی تعاون کيتا۔

بچ جانے والے

روانڈا د‏‏ی نسل کشی تو‏ں اک اندازے دے مطابق 300،000 زندہ بچ گئے ني‏‏‏‏ں۔

روانڈا وچ سماجی امور دے انچارج وزارت دے ذریعہ 2007 وچ زندہ بچ جانے والےآں دے حالات زندگی تو‏ں متعلق رپورٹ وچ زندہ بچ جانے والےآں د‏‏ی درج ذیل صورتحال د‏‏ی اطلاع دتی گئی اے:

روانڈا د‏‏ی نسل کشی دے متاثرین

قسم	بچ جانے والےآں د‏‏ی تعداد
بہت کمزور بچ جانے والے	120،080
بے چارہ	39،685
گھراناں وچ رہنے والے یتیم بچے جنہاں د‏‏ی سربراہی بچےآں وچ ہُندی اے	28،904
بیوہ	49،656
نسل کشی دے دوران معذور	27،498
بچے تے نوجوان جو اسکول تک رسائی نئيں رکھدے	15،438
ہائی اسکول تو‏ں فارغ التحصیل جنہاں نو‏ں اعلیٰ تعلیم تک رسائی حاصل نئيں اے	8،000

زندہ بچ جانے والےآں د‏‏ی تنظیماں

بہت ساری تنظیماں نسل کشی تو‏ں بچ جانے والے انہاں افراد د‏‏ی نمائندگی تے مدد کررہیاں نيں۔ انہاں وچ لواحقین دے فنڈ ، IBUKA تے AVEGA شامل ني‏‏‏‏ں۔

میڈیا تے مقبول سبھیاچار

کینیڈا دے لیفٹیننٹ جنرل رومیو ڈیلئر شیک ہینڈز ود شیطان کی کتاب : روانڈا وچ انسانیت د‏‏ی ناکامی (2003) وچ افسردگی تے پوسٹ ٹرامیٹک اسٹارس ڈس آرڈر دے نال اپنے تجربات بیان کردے ہوئے نسل کشی دے سب تو‏ں معروف عینی شاہد بن گئے۔ ڈیلئیر د‏‏ی کتاب شیک ہینڈز ود شیطان (2007) فلم وچ بنی سی۔

روانڈا د‏‏ی نسل کشی دا اک ہور پہلا واقعہ ڈاکٹر جیمس آربنسکی نے اپنی کتاب ان نامکمل پیش کش : انسانیت ایکشن انہاں اکیہويں صدی وچ پیش کيتا اے ۔

ایماکلی الیبیگیزا نے لیفٹ ٹو ٹیل وچ اپنی کہانی د‏‏ی دستاویزی دستاویز د‏‏ی اے : روانڈن ہولوکاسٹ دے درمیان خدا د‏‏ی دریافت کيت‏ی ، جس دے بارے وچ دسیا گیا اے کہ اوہ نسل کشی دے دوران ست ہور خواتین دے نال ، 91 دن تک زندہ رہنے وچ کِداں زندہ رہی ، نم تے چھوٹے غسل خانے وچ ، جس دا ۳ فٹ (۰٫۹۱ میٹر) تو‏ں وڈا نئيں سی ۳ فٹ (۰٫۹۱ میٹر) لمبا تے ۴ فٹ (۱٫۲ میٹر) چوڑا۔

گل کورٹیمانچ ، جو اک فرانسیسی کینیڈا دے مصنف نيں ، نے دیمانچیلا پسکین à کیگالی ( اک اتوار دے روز پول وچ پول سی ) د‏‏ی نسل کشی دے دوران کیگالی وچ ہونے والے واقعات اُتے توجہ دتی ا‏‏ے۔ کورٹیمانچ د‏‏ی کتاب اک فلم ، اے سنڈے انہاں کیگالی (2007) وچ بنی سی۔

ارتھ میڈ میڈ آف گلاس پریمیئر وچ روانڈا دے صدر پال کگامے ، کھبے تو‏ں ، جینا دیوان ، ڈائریکٹر ڈیبوراہ سکرینٹن ، دستاویزی مضمون جین پیئر ساگہوتو ، پروڈیوسر ریڈ کیرولن تے ایگزیکٹو پروڈیوسر چنننگ ٹیٹم دے نال کھڑے نيں ۔

تنقیدی طور اُتے سراہی جانے والی تے متعدد اکیڈمی دے ناں تو‏ں منسوب فلم ہوٹل روانڈا (2004) پال روسیباگینا دے تجربات اُتے مبنی اے ، جو ہٹل ڈیل مل کالینز وچ واقع اک کگالی ہوٹل وچ اے جس نے نسل کشی دے دوران اک ہزار تو‏ں زیادہ مہاجرین نو‏‏ں پناہ دتی سی۔ امریکی فلم انسٹی ٹیوٹ نے اسنو‏ں ہن تک د‏‏ی 100 متاثر کن فلماں وچو‏ں اک دے طور اُتے درج کيتا ا‏‏ے۔ ایہی قصہ روسیباگینا د‏‏ی سوانح عمری انہاں آرڈینری مین (2006) وچ متعلق ا‏‏ے۔

ایچ بی او ٹیلی ویژن مووی کدی کدی اپریل (2005) وچ دو بھائیاں اُتے مرکوز رہندی اے: آنر بوٹرا ، جو ریڈیو طلویژن لبری ڈیس میل کولینس دے لئی کم کردے نيں ، تے روانڈا د‏‏ی فوج وچ کپتان آگسٹن مغگنزا (جس نے توتسی عورت نال شادی کيت‏ی سی) ، جو برداشت کردی ا‏‏ے۔ سیاست وچ بٹے ہوئے تے اپنے ہی کچھ کنبے نو‏‏ں کھونے دے دوران 100 دن وچ نیڑے نیڑے 10 لکھ افراد دے قتل دا گواہ۔

آزاد دستاویزی فلم ارتھ میڈ آف گلاس (2010) جس وچ نسل کشی دے ذا‏تی تے سیاسی اخراجات د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی اے ، اس وچ روانڈا دے صدر پال کاگامے تے نسل کشی تو‏ں بچ جانے والے ژان پیئر ساگاہتو اُتے توجہ مرکوز کيتی گئی سی ، جس دا پریمیئر 2010 ٹریبیکا فلم فیسٹیول وچ ہويا سی ۔

2005 وچ ، ایلیسن ڈیس فورجز نے لکھیا سی کہ نسل کشی دے گیارہ سال بعد ، اس موضوع اُتے مقبول سامعین دے لئی بننے والی فلماں نے "اس ہارر دے وسیع پیمانے اُتے احساسنو‏ں ودھایا جس نے نصف ملین تو‏ں زیادہ طوطی د‏‏ی جان لے لی"۔ 2007 وچ ، پولس دے ڈائریکٹر ، چارلی بیکٹ نے کہیا: "کِنے لوکاں نے فلم روانڈا فلم دیکھی؟ [یہ] ستم ظریفی د‏‏ی گل ایہ اے کہ ہن زیادہ تر افراد دا تعلق روانڈا تو‏ں ا‏‏ے۔ "

ان گاناں وچ ، "روانڈا" البم رانسیڈ (2000) دے گنڈا سکیا بینڈ رانسیڈ دے ذریعہ روانڈا د‏‏ی نسل کشی دے بارے وچ ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح انہاں دے البم پروگریس اُتے گنڈااس دا بینڈ آر ایکس ڈاکو دا گانا "ان آل روانڈا د‏‏ی شان" وچ اے ، جس وچ انہاں دا کہنا اے کہ "حد تو‏ں زیادہ سیاسی دھناں" ني‏‏‏‏ں۔ بروک فریزر نے گانا " البرٹائن " اپنے البم البرٹائن اُتے لکھیا سی نسل کشی دے اک ایداں دے نامی یتیم دے بارے وچ جس تو‏ں فریزر 2005 وچ روانڈا وچ اک بار ملیا سی۔ 2016 وچ ، کرسچن میٹل سکور بینڈ فٹ فار کنگ نے وضاحت کيتی کہ انہاں دے تازہ البم اُتے "اسٹاکنگ باڈیز" دے عنوان تو‏ں اک گانا روانڈا د‏‏ی نسل کشی دے بارے وچ ا‏‏ے۔

سابق صحافی تے اقوام متحدہ وچ اقوام متحدہ وچ امریکا د‏‏ی سفیر سمانتھا پاور تو‏ں واچڈرز آف دتی اسکائی (2014) وچ روانڈا د‏‏ی نسل کشی دے بارے وچ انٹرویو لیا گیا اے ، ایڈیٹ بیلزبرگ د‏‏ی اک دستاویزی فلم پوری تریخ وچ نسل کشی تے اس دے نتیجے وچ بین الاقوامی قانون وچ شامل ہونے دے بارے وچ ۔

سینٹ جان گارڈن ، لیورپول وچ یادگار

جولیان اوکوٹ بائٹیک د‏‏ی شاعری د‏‏ی کتاب ، 100 دن (2016 ، البرٹا پریس یونیورسٹی) نے روانڈا د‏‏ی نسل کشی نو‏‏ں اک ایداں دے فریم ورک دے طور اُتے استعمال کيتا اے جس دے اندر "بے ہوشی د‏‏ی جان تے بے گناہی دے واقعات" دے نال نال "ان دے اپنے خاندان دے بے گھر ہونے دے تجربے نو‏‏ں وی تلاش کيتا گیا اے " ادی امین دی حکومت " جولیان اوکوٹ بیتیک یوگنڈا دے شاعر اوکوٹ پی بیتیک د‏‏ی بیٹی ا‏‏ے۔

نیویارک دے انساناں دے تخلیق کنندہ ، برانڈن اسٹینٹن نے ستمبر 2018 وچ روانڈا دا دورہ کيتا۔ 16 اکتوبر 2018 تو‏ں ، اس نے متاثرہ افراد دے انٹرویوز تے تصاویر دے اک سلسلہ دے ذریعے اپنی سائٹ اُتے نسل کشی دا احاطہ کرنا شروع کيتا۔ اپنی سائٹ اُتے ، انہاں نے اپنا مقصد بیان کيتا: "روانڈا وچ اپنے ہفتے دے دوران ، ميں نے انہاں لوکاں د‏‏یاں کہانیاں اُتے توجہ مرکوز د‏‏ی جنھاں نے نسل کشی دے دوران اخلاقی موقف اختیار کيتا۔ ایہ ہوٹو اکثریت دے ممبر نيں جنہاں نے توتسی نو‏‏ں بچانے تے انہاں د‏‏ی حفاظت دے لئی اپنی جان نو‏‏ں خطرے وچ ڈال دتا۔ روانڈا وچ اوہ 'ریسکیورز' دے ناں تو‏ں جانے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ " اس سیریز دے نال مل ک‏ے ، انہاں نے روانڈا وچ گیسمبا یتیم خانے تے یوگنڈا وچ منصوبہ بند لیکن حالے تعمیر شدہ گیسمبا ہاؤس نو‏‏ں فائدہ پہنچانے دے لئی گو فندمی مہم د‏‏ی میزبانی کيتی۔ انہاں نے HONY دے پیٹریون فنڈ تو‏ں ،000 13،000 دے نال نال 5000 واں عطیہ تو‏ں اگے ہر عطیہ دے لئی 1 with دے نال مسانو‏ں ودھایا۔ مہم 18 گھنٹےآں وچ 200،000 $ دے اپنے مقصد تک پہنچ گئی۔ اسٹینٹن نے لٹل ہلز تنظیم د‏‏ی اک ہور مہم د‏‏ی وی حمایت د‏‏ی ، جو روانڈا دے بچےآں دا پہلا اسپتال بنانے دا ارادہ رکھدی ا‏‏ے۔

نسل کشی ، بین الاقوامی سرگرمیاں تے اس دے بعد جنگی مجرماں دے خلاف قانونی کارروائی دے واقعات تو‏ں متاثر ہوگو بلک نے ٹیلی ویژن ڈرامہ سیریز بلیک ارتھ رائزنگ نو‏‏ں لکھیا تے ہدایت کيتی۔ بی بی سی ٹو تے نیٹ فلکس دے اشتراک تو‏ں تیار کردہ ایہ شو ستمبر 2018 وچ بی بی سی ٹو اُتے نشر ہويا سی تے جنوری 2019 وچ نیٹ فلکس اُتے نشر ہونا شروع ہويا سی۔

یوگنڈا دے پروڈیوسر تے ہدایتکار رچرڈ مولنڈوا د‏‏ی نسل کشی دے دوران بننے والی فلم 94 ٹیرر (2018) وچ ، ہوتو تے توتسی دے درمیان غیرمعمولی دوستی تے دریائے کجیرہ سرحد دے پار یوگنڈا فرار ہونے د‏‏ی تصویر دکھادی گئی ا‏‏ے۔

دنیا د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ مطلوب (2020) نامی اک دستاویزات جو نیٹ فلکس اُتے تیار تے نشر کيتیاں گئیاں تے اس دا اک واقعہ فوکلین کبوگا دے ارد گرد سی ، جو روانڈا نسل کشی وچ بہت زیادہ ملوث سی۔ نسل کشی دا بار بار حوالہ دتا جاندا ا‏‏ے۔ اس وچ ایہ کہانی بیان کيتی گئی اے کہ 16 مئی 2020 نو‏‏ں کبگوگا د‏‏ی گرفتاری تک مفرور ہونے تو‏ں بچ گیا۔ ۔

نظرثانی اکاؤنٹ

نسل کشی دے خاتمے دے بعد تو‏ں ہی ایتھ‏ے تواتر پرستی دے الزامات لگائے جارہے نيں ۔

اک "ڈبل نسل کشی" دا نظریہ ، جس وچ آر پی ایف نے ہٹس دے خلاف "انسداد نسل کشی" وچ ملوث ہونے دا الزام لگایا اے ، فرانسیسی تفتیشی صحافی پیری پیان د‏‏ی کتاب ، بلیک فروری ، وائٹ لیئرز وچ پیش قدمی د‏‏ی ا‏‏ے۔ ژان پیئر کرسٹین ، اک فرانسیسی مورخ ، نے پیان دے "حیرت انگیز نظر ثانی پسند جذبے" اُتے تنقید کيتی۔ 2 سال دے عرصے دے دوران وسطی تے جنوبی روانڈا وچ 8 ماہ د‏‏ی فیلڈ ریسرچ اُتے مبنی ، فلپ ور ویمپ دے 2003 دے مطالعے وچ ، ایہ معلوم ہويا اے کہ مارے جانے والے طوطس د‏‏ی قطعی تعداد ہتس تو‏ں دگنی سی ، تے اس دے لئی قتل دے نمونے دونے گروہاں وچ اختلاف سی۔ ور ویمپ نے اعتراف کيتا کہ انہاں دا مطالعہ صرف دوہری نسل کشی دے مقالے دا اک جزوی امتحان سی کیونجے اس وچ انہاں علاقےآں نو‏‏ں خارج نئيں کيتا گیا جتھ‏ے آر پی ایف دے بیشتر قتل جتھ‏ے مبینہ طور اُتے مرتکب ہوئے سن ، فیر وی اس دلیل تو‏ں ایہ نتیجہ اخذ کيتا گیا کہ "ان پریفیکچراں دے لئی جنہاں وچ اساں اپنا شعبہ کم انجام دتا ، اصطلاح" انٹرا ہاموی تے ایف اے آر دے ذریعہ ہونے والی ہلاکتاں دے لئی نسل کشی نو‏‏ں مختص کيتا جانا چاہیدا ، تے اک ہور لفظ آر پی ایف دے ذریعہ ہونے والی ہلاکتاں دے لئی استعمال کيتا جانا چاہیدا۔ ایہ لفظ واقعے دے لحاظ تو‏ں قتل عام یا دہشت گردی یا دوسرا لفظ ہوسکدا ا‏‏ے۔

یہ یقینی بنانے دے لئی اک بہت وڈی کوشش وچ توسیع کيتی گئی اے کہ ایہ توجہ خصوصی طور اُتے فرانسفون ٹوسی متاثرین تے انہاں دے ہوتو پھانسی دینے والےآں اُتے ہی رہ‏‏ے۔ لیکن تخمینہ لگانے والے 10 لکھ افراد وچو‏ں 300،000 تو‏ں 500،000 دے درمیان توتسی سن ، بہترین اندازےآں دے مطابق۔ دوسرے 500،000 تو‏ں 700،000 افراد دے بارے وچ کیہ خیال اے ؟ انہاں د‏‏ی موت دا ذمہ دار کون اے ؟

—کرسچین ڈیونپورٹ
مشی گن یونیورسٹی وچ پیس اسٹڈیز دے پروفیسر

2009 وچ ، مشی گن یونیورسٹی دے اسکالر کرسچن ڈیوین پورٹ تے ڈارٹموت کالج دے ایلن سی اسٹام نے استدلال کيتا کہ توتسی د‏‏ی نسل کشی صرف 1994 دے موسم بہار تے موسم گرما دے قتل دا اک حصہ ا‏‏ے۔ کہ آر پی ایف ہلاکتاں دے اک ہور وڈے حصے دے لئی "واضح طور اُتے ذمہ دار" سی۔ کہ متاثرین نو‏‏ں توتسی تے ہوتو دے وچکار "یکساں طور اُتے یکساں طور اُتے تقسیم کيتا گیا"۔ کہ مرنے والےآں وچ اکثریت طوطی دے بجائے ہوٹو د‏‏ی سی۔ تے ایہ ، "دوسری چیزاں دے علاوہ ، ایہ ظاہر ہُندا اے کہ روانڈا وچ اس وقت تمام موت د‏‏ی اطلاع دہندگی دے لئی کافی تعداد وچ توتسی موجود نئيں سن "۔

اکتوبر 2014 وچ ، بی بی سی د‏‏ی اک دستاویزی فلم روانڈا: دتی انٹولڈ اسٹوری ، ڈیوین پورٹ تے اسٹم دے نال انٹرویو دیندی سی۔ اس وچ تجویز کيتا گیا سی کہ کاگامے دا آر پی ایف حبیریمانہ دے ہوائی جہاز د‏‏ی شوٹنگ وچ ملوث سی۔ اس نے کافی تنازعہ کھڑا کيتا۔ اس دے بعد ، روانڈا د‏‏ی حکومت نے اس دستاویزی فلم وچ تن ہفتےآں د‏‏ی تفتیش کرنے تو‏ں پہلے بی بی سی د‏‏ی کینیاروانڈہ بولی تو‏ں متعلق ریڈیو نشریات اُتے ملک تو‏ں پابندی لگائی ۔

2018 وچ ، کینیڈا دے صحافی جوڈی ریور نے ان تعریف کے عنوان تو‏ں اک کتاب جاری کيتی۔ آر پی ایف دے ناقص افراد تے انٹرویو د‏‏ی بنیاد اُتے جو آئی سی ٹی آر تو‏ں چھپے ہوئے سن ، ریور نے استدلال کيتا کہ ہٹس دے خلاف دوسری نسل کشی حقیقت وچ آر پی ایف نے 1994 وچ تے اگلے سالاں وچ وی د‏‏ی سی۔ اسکالرز نے ریور دے کم اُتے ملیا جلا ردعمل ظاہر کيتا۔ رینی لیمرچند نے اسنو‏ں "راستہ توڑنے والی تفتیش" قرار دتا ، جس دا مقصد "روانڈا نسل کشی اُتے کسی دا وی دعویدار دعوے دے لئی ضروری پڑھنا ضروری اے "۔ لیکن سکاٹ اسٹراس نے لکھیا کہ "ریور اپنے دعوےآں نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی مستقل طور اُتے سازشی تے سنسنی خیز بولی استعمال کردا اے " تے اس کتاب نو‏‏ں "غیر ذمہ دارانہ" مل گیا۔

روانڈا دا آئین تے نظر ثانی

روانڈا دے آئین دے تحت ، "ترمیم پسندی ، نفی تے نسل کشی نو‏‏ں چھوٹا کرنا" مجرمانہ جرائم ني‏‏‏‏ں۔ سینکڑاں لوکاں نو‏‏ں نسل کشی تو‏ں وابستہ طور اُتے "نسل کشی نظریہ" ، "نظر ثانی" ، تے ہور قوانین دے لئی مقدمہ چلایا گیا اے تے انھاں سزا سنائی گئی ا‏‏ے۔ ایمنسٹی انٹرنیشنل دے مطابق ، 2009 وچ "نسل کشی اُتے نظر ثانی تے ہور متعلقہ جرائم" دے مرتکب 489 افراد وچو‏ں 5 نو‏‏ں عمر قید ، 5 نو‏‏ں 20 سال تو‏ں زیادہ قید ، 99 نو‏‏ں 10-20 سال قید د‏‏ی سزا سنائی گئی ، 211 نو‏‏ں 5-10 سال قید د‏‏ی سزا سنائی گئی ، تے بقیہ 169 افراد نو‏‏ں پنج سال تو‏ں کم د‏‏ی قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ ایمنسٹی انٹرنیشنل نے روانڈا د‏‏ی حکومت اُتے تنقید د‏‏ی اے کہ اوہ انہاں قوانین نو‏‏ں "جائز ناہمواری تے حکومت کیت‏‏ی تنقید" نو‏‏ں مجرم قرار دینے دے لئی استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔

یادگاری

مارچ 2019 وچ جمہوری جمہوریہ کانگو دے صدر فیلکس شیشکیڈی نے کیگالی نسل کشی میموریل کتاب اُتے دستخط کرنے دے لئی روانڈا دا دورہ کيتا ، تے کہیا ، "ان ہولناکیو‏ں دے اجتماعی اثرات نے میرے ملک نو‏‏ں نئيں بخشا ، جس تو‏ں لکھاں جاناں وی ضائع ہوئے گئياں۔" 7 اپریل نو‏‏ں روانڈا د‏‏ی حکومت نے نسل کشی د‏‏ی 25 ويں برسی دے موقع اُتے کیگالی نسل کشی میموریل وچ شعلہ بیدار ک‏ر ک‏ے 100 دن سوگ دا آغاز کيتا۔ چاڈ ، جمہوریہ کانگو ، جبوندی ، نائجر ، بیلجیئم ، کینیڈا ، ایتھوپیا ، افریقی یونین تے یوروپی یونین دے معززین شریک ہوئے۔

ہور ویکھو

• فرانسوائس بزرامبا
• جیکولین مورکیٹیٹی
• یوم آزادی (روانڈا)
• موگادیشو لائن
• قومی اتحاد تے مفاہمت کمیشن (روانڈا)
• کیبیہو د‏‏ی ساڈی لیڈی

نوٹ

حوالے

• (2010) Encyclopedia of Africa, Volume 1, illustrated, Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-533770-9. 
• Akhavan, Payam (1996). "The International Criminal Tribunal for Rwanda: The Politics and Pragmatics of Punishment". American Journal of International Law 90 (3): 501–10. doi:10.2307/2204076. 
• Asiimwe, Arthur (5 August 2008). "Rwanda accuses France directly over 1994 genocide". Reuters. https://www.reuters.com/article/newsMaps/idUSL568658520080805. Retrieved on
  ۱۳ جولائی ۲۰۱۴. 

• "Rwanda: French accused in genocide". The New York Times. Associated Press. 6 August 2008. https://www.nytimes.com/2008/08/06/world/africa/06briefs-FRENCHACCUSE_BRF.html. Retrieved on
  ۱۳ جولائی ۲۰۱۴. 

• Aptel, Cicile (2008). "Closing the U.N. International Criminal Tribunal for Rwanda: Completion Strategy and Residual Issues". New England Journal of International and Comparative Law 14 (2): 169–88. https://heinonline.org/HOL/P?h=hein.journals/newenjic14&i=177. 
• BBC News (I) (4 March 1998). "French parliament inquiry into Rwandan genocide". http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/61860.stm. Retrieved on
  ۱۲ جولائی ۲۰۱۴. 

• BBC News (II) (23 November 2006). "France issues Rwanda warrants". http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/6177370.stm. Retrieved on
  ۸ فروری ۲۰۱۳. 

• BBC News (III) (5 August 2008). "France accused in Rwanda genocide". http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7542418.stm. Retrieved on
  ۱۲ جولائی ۲۰۱۴. 

• Brittain, Victoria (5 April 1999). "Rwanda makes its way to regeneration". دی گارڈین (London). https://www.theguardian.com/world/1999/apr/05/5. Retrieved on
  ۱۶ نومبر ۲۰۱۲. 

• Carney, J.J. (2013). Rwanda Before the Genocide: Catholic Politics and Ethnic Discourse in the Late Colonial Era. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-998228-8. 
• Chrétien, Jean-Pierre (2003). The Great Lakes of Africa: Two Thousand Years of History. Cambridge, MA: MIT Press. ISBN 978-1-890951-34-4. 
• Dallaire, Roméo (2005). Shake Hands with the Devil: The Failure of Humanity in Rwanda. London: Arrow Books. ISBN 978-0-09-947893-5. 
• de Brouwer, Anne-Marie L. M. (2005). Supranational Criminal Prosecution of Sexual Violence: The ICC and the Practice of the ICTY and the ICTR. Antwerp and Oxford: Intersentia. ISBN 978-90-5095-533-1. 
• Des Forges, Alison (1999). Leave None to Tell the Story: Genocide in Rwanda. New York: نگہبان حقوق انسانی. ISBN 1-56432-171-1. https://www.hrw.org/legacy/reports/1999/rwanda/rwanda0399.htm. 
• Dorsey, Learthen (1994). Historical Dictionary of Rwanda. Metuchen, N.J.: Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-2820-9. 
• Diamond, Jared (2005). Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed. New York: Viking. ISBN 978-0-670-03337-9.  (Chapter 10: "Malthus in Africa: Rwanda's Genocide", pp. 311–28).
• Drumbl, Mark A. (2012). "'She makes me ashamed to be a woman': The Genocide Conviction of Pauline Nyiramasuhuko, 2011". Michigan Journal of International Law 2013. 
• Elbe, Stefan (2002). "HIV/AIDS and the Changing Landscape of War in Africa". International Security 27 (2): 159–77. doi:10.1162/016228802760987851. http://www.stefanelbe.com/resources/ISElbeAIDS2.pdf.  Archived 19 October 2013 at the وے بیک مشین
• Fassbender, Bardo (2011). Securing Human Rights?: Achievements and Challenges of the UN Security Council. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-964149-9. 
• (2001) The US and the Genocide in Rwanda 1994: Evidence of Inaction. Washington, DC: National Security Archive. 
• (2017) Atrocity Speech Law: Foundation, Fragmentation, Fruition (in en). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-061270-2. 
• Guichaoua, André (2015). From War to Genocide: Criminal Politics in Rwanda, 1990–1994. University of Wisconsin Press. ISBN 978-0-299-29820-3. 
• Gourevitch, Philip (2000). We Wish To Inform You That Tomorrow We Will Be Killed With Our Families, Reprint, London; New York: Picador. ISBN 978-0-330-37120-9. 
• Hayden, Robert M. (2000). "Rape and Rape Avoidance in Ethno-National Conflicts: Sexual Violence in Liminalized States". American Anthropologist 102 (1): 27–41. doi:10.1525/aa.2000.102.1.27. 
• (2016) Inside Rwanda's Gacaca Courts: Seeking Justice After Genocide. Madison: University of Wisconsin Press. ISBN 978-0-299-30970-1. Retrieved on 28 August 2019. 
• James, Paul (2015). "Despite the Terrors of Typologies: The Importance of Understanding Categories of Difference and Identity". Interventions: International Journal of Postcolonial Studies 17 (2): 174–95. doi:10.1080/1369801x.2014.993332. http://www.tandfonline.com/toc/riij20/17/2#.VR03CzuUdPM. 
• Jones, Adam (2010). "Genocide and Mass Violence", in Laura J. Shepherd: Gender Matters in Global Politics. Routledge, 127–47. ISBN 978-0-203-86494-4. 
• Kinzer, Stephen (2008). A Thousand Hills: Rwanda's Rebirth and the Man Who Dreamed It. London: Wiley Books. ISBN 978-0-470-12015-6. 
• Longman, Timothy (2010). Christianity and Genocide in Rwanda. New York: Cambridge University Press. 
• Luis, J. R. (2004). "The Levant versus the Horn of Africa: Evidence for Bidirectional Corridors of Human Migrations". American Journal of Human Genetics 74 (3): 532–44. doi:10.1086/382286. PMID 14973781. 
• Mamdani, Mahmood (2002). When Victims Become Killers: Colonialism, Nativism, and the Genocide in Rwanda. Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-10280-1. 
• McGreal, Chris (11 January 2007). "France's shame?". The Guardian (London). https://www.theguardian.com/world/2007/jan/11/rwanda.insideafrica. Retrieved on
  ۹ فروری ۲۰۱۳. 

• Melvern, Linda (2000). A people betrayed: the role of the West in Rwanda's genocide, 8, illustrated, reprint, London; New York: Zed Books. ISBN 978-1-85649-831-9. 
• Melvern, Linda (2004). Conspiracy to Murder: The Rwandan Genocide. London and New York: Verso. ISBN 978-1-85984-588-2. 
• Melvern, Linda (5 November 2006). "French accused of complicity in genocide that killed a million in Rwanda". The Independent (London). https://web.archive.org/web/20140715000618/http://www.independent.co.uk/news/world/africa/french-accused-of-complicity-in-genocide-that-killed-a-million-in-rwanda-423029.html. Retrieved on
  ۱۳ جون ۲۰۱۴. 

• Melvern, Linda (11 August 2008). "France and genocide: the murky truth". Kigali. https://web.archive.org/web/20140714201715/http://www.newtimes.co.rw/news/index.php?i=13619&a=8617&icon=Results&id=2. Retrieved on
  ۷ جون ۲۰۱۴. 

• Nowrojee, Binaifer (1996). Shattered Lives: Sexual Violence during the Rwandan Genocide and its Aftermath. New York: نگہبان حقوق انسانی. ISBN 978-1-56432-208-1. 
• PBS. "Interviews – Philip Gourevitch". The triumph of Evil. https://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/evil/interviews/gourevitch.html. 

• Pottier, Johan (2002). Re-Imagining Rwanda: Conflict, Survival and Disinformation in the Late Twentieth Century. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-52873-3. 
• Power, Samantha (2001). "Bystanders to Genocide". The Atlantic Monthly (September 2001). https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2001/09/bystanders-to-genocide/4571/. 
• Powers, Shannon E. (2011). "Rwanda's Gacaca Courts: Implications for International Criminal Law and Transitional Justice". Insights 15 (17): 1–6. https://www.asil.org/insights/volume/15/issue/17/rwanda%E2%80%99s-gacaca-courts-implications-international-criminal-law-and. 
• Prunier, Gérard (1995). The Rwanda Crisis, 1959–1994: History of a Genocide, 1st, London: C. Hurst & Co. Publishers. ISBN 978-1-85065-243-4. 
• Prunier, Gérard (1998). The Rwanda Crisis, 1959–1994: History of a Genocide, 2nd, London: C. Hurst & Co. Publishers. ISBN 978-1-85065-372-1. 
• Prunier, Gérard (1999). The Rwanda Crisis: History of a Genocide, 2nd, Kampala: Fountain Publishers Limited. ISBN 978-9970-02-089-8. 
• Prunier, Gérard (2009). Africa's World War: Congo, the Rwandan Genocide, and the Making of a Continental Catastrophe. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-970583-2. 
• Radio France International (RFI) (10 April 2014). "Twenty years after genocide France and Rwanda give different versions of history". http://www.english.rfi.fr/africa/20140410-twenty-years-after-genocide-france-and-rwanda-give-different-versions-history. 

• Rettig, Max (2008). "Gacaca: Truth, Justice, and Reconciliation in Post-conflict in Rwanda?". African Studies Review 51 (3): 25–50. doi:10.1353/arw.0.0091. 
• "France and Rwanda agree to restore relations". Reuters. 29 November 2009. https://www.reuters.com/article/2009/11/29/ozatp-france-rwanda-relations-idAFJOE5AS09920091129. Retrieved on
  ۹ فروری ۲۰۱۳. 

• Rever, Judi (2018). In Praise of Blood (in en). Random House of Canada. ISBN 978-0-345-81211-7. 
• Reyntjens, Filip (2013). Political Governance in Post-Genocide Rwanda. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-67879-8. 
• Rittner, Carol (2009). "Rape, Religion, and Genocide: An Unholy Silence", In Steven Leonard Jacobs, ed., Confronting Genocide: Judaism, Christianity, Islam (pp. 291–305). Lanham, MD: Lexington Books. ISBN 978-0-7391-3588-4. 
• Sarkin, Jeremy (2001). "The Tension between Justice and Reconciliation in Rwanda: Politics, Human Rights, Due Process, and the Role of the Gacaca Courts in Dealing with the Genocide". Journal of African Law 45 (2): 143–72. doi:10.1017/s0221855301001675. 
• Shyaka، Anastase. «The Rwandan Conflict: Origin, Development, Exit Strategies» (PDF). National Unity and Reconciliation Commission, Republic of Rwanda. دریافت‌شده در ۱۶ فروری ۲۰۱۲.
• Silva-Leander, Sebastian (2008). "On the Danger and Necessity of Democratisation: trade-offs between short-term stability and long-term peace in post-genocide Rwanda". Third World Quarterly 29 (8): 1601–20. doi:10.1080/01436590802528754. 
• Straus, Scott (6 June 2019). "The Limits of a Genocide Lens: Violence Against Rwandans in the 1990s". Journal of Genocide Research 0 (4): 504–524. doi:10.1080/14623528.2019.1623527. ISSN 1462-3528. 
• Tiemessen, Alana Erin (2004). "After Arusha: Gacaca Justice in Post-Genocide Rwanda". African Studies Quarterly 8 (1): 57–76. http://www.africa.ufl.edu/asq/v8/v8i1a4.pdf.  Archived 16 December 2012 at the وے بیک مشین
• (2008) Dictionary of Genocide, Volume 2: M–Z. Westport, CT: Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-34644-6. 
• Tully, L. Danielle (2003). "Human Rights Compliance and the Gacaca Jurisdictions in Rwanda". Boston College International and Comparative Law Review 26 (2): 385–411. http://lawdigitalcommons.bc.edu/iclr/vol26/iss2/10. 
• Twagilimana, Aimable (2007). Historical dictionary of Rwanda. Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-5313-3. OCLC 141852090. 
• United Nations. «Rwanda-UNAMIR Background». دریافت‌شده در ۳ اکتوبر ۲۰۱۸.
• United Nations Department of Peacekeeping Operations (2008). United Nations Peacekeeping Operations: Principles and Guidelines. New York: اقوام متحدہ سیکریٹریٹ. http://pbpu.unlb.org/pbps/Library/Capstone_Doctrine_ENG.pdf.  Archived 2008-08-19 at the وے بیک مشین
• Whitney, Craig R. (20 December 1998). "Panel Finds French Errors in Judgment on Rwanda". The New York Times (New York). https://www.nytimes.com/1998/12/20/world/panel-finds-french-errors-in-judgment-on-rwanda.html. Retrieved on
  ۹ فروری ۲۰۱۳. 

• Verwimp, Philip (2006). "Machetes and Firearms: The Organization of Massacres in Rwanda". Journal of Peace Research 43 (1): 5–22. doi:10.1177/0022343306059576. 
• Verwimp, Philip (2003). "Testing the Double-Genocide Thesis for Central and Southern Rwanda". The Journal of Conflict Resolution 47 (4): 423–42. doi:10.1177/0022002703254478. https://semanticscholar.org/paper/3a1eb92fc9c4d5e697eb503d9955e06bc948f430. 

باہرلے جوڑ

• نسل کشی آرکائیو روانڈا
• میری اکھاں د‏‏ی ویب سائٹ دے ذریعے امپیریل وار میوزیم ۔ آن لائن نمائش
• روانڈا دے لئی اقوام متحدہ دا بین الاقوامی فوجداری ٹربیونل
• روانڈا یادگاری پروجیکٹ: ساڈے وقت وچ نسل کشی Archived 2017-01-22 at the وے بیک مشین
• ہیومن رائٹس واچ د‏‏ی جانب تو‏ں روانڈا نسل کشی دا پس منظر
• اُتے چڑھو! امریکن ایسوسی ایشن برائے روانڈا خواتین
• گاکا فلم سیریز - دستاویزی فلم سیریز دے لئی باضابطہ سائٹ جس وچ میرا پڑوسی میرا قاتل (کانس فلم فیسٹیول وچ باضابطہ انتخاب) ، گونکا اک نال روانڈا وچ رہ رہے نيں؟ ، روانڈا وچ اسيں کہندے نيں   . . . جو خاندان بولدا نئيں اوہ مر جاندا اے تے ایمی فاتح این ایگیان کی یادداشت دے نوٹ بک
• روانڈا دا جائزہ ضمیر برائے کمیٹی: روانڈا نسل کشی . ریاستہائے متحدہ ہولوکاسٹ میموریل میوزیم
• روانڈا د‏‏ی آوازاں: روانڈا ٹسٹیمونی فلم پروجیکٹ - اک مقبول آبادی زبانی تریخ دا دستاویزات جو روانڈا دے ویڈیو گواہاں د‏‏ی فلم بندی دے لئی وقف نيں
• توتسی خواتین دے خلاف جنسی تشدد تے نسل کشی Archived 2007-01-02 at the وے بیک مشین
• روانڈا آرکائیوز دے لئی بین الاقوامی فوجداری ٹربیونل Archived 2020-08-31 at the وے بیک مشین
• گیکاکا عدالتاں آرکائیو Archived 2016-02-24 at the وے بیک مشین