سادات امروہہ
سادات امروہہ دا تاریخی ،تہذیبی اورعلمی پس منظر[سودھو]
سادات امر وہہ وچ پہلے شخص جو سرزمین امروہہ وچ وارد ہوئے ئے اوہ سید شاہ نصیر الد ین سن جو عابد ی خاندان دے مو رث ہوئے ئے۔ انہاں دی حیات ہی وچ چو دھواں صدی عیسوی تے ستويں صدی ہجر ی دے آغا ز وچ سید حسین شر ف الد ین شا ولا یت امر وہہ مور ث خاندان نقو ی وار دا امروہہ ہوئے ئے۔ انہاں حضر ات دا تعلق اس زمر ہ صفیا ئے کرام توں سی جو ملکاں اسلامیہ خصو صاًایران اُتے مسلسل منگولو ں دے حملو ں دی وجہ توں واردہند ستان ہوئے ئے تے جنہاں دی مساعی جمیلہ دی بدولت ہند ہ ستان دی سر زمین پراسلا م پھیلا تے اس طر ح منگولاں دا ایہ فتنہ عظیم در اُتے دہ اسلا م دے لئی مفید ثا بت ہويا۔ اس وچ شک نئيں کہ سید حُسین شر ف الد ین شاہ ولا یت امروہہ دی آمد دے وقت ہندوستان وچ مسلماناں دی حکو مت دے قیام نوں تقر یباًسو سال دا عر صہ گزر چکيا سی تے سلطان غیاث الدین بلبن دے زمانہ وچ امرہہ اک ولایت یعنی ضلع وی قرار پا چکيا سی مگر دہلی دی حکو مت نوں اس نو اح وچ پو را تسلّط حاصل نہ ہوئے سکیا جس دی اک وجہ تویہ سی کہ منگولو ں دے مسلسل حملے ہندوستان اُتے وی ہوئے تے رہندے سن اوردوسری ایہ کہ ہندواں دی تگا تے راجپوت قوماں برابر سر کشی تے بغاوت اُتے آمادہ رہدیاں سن ایہ سن علاقہ روہیلکھنڈ دے حالات جس نوں اس وقت کٹھہر کہندے سن جدوں سید شر ف الد ین شاہ ولا یت۔ انہاں دے اعزااور اخلا ف نے امر وہہ نوں اپنا مر کز بنا کے تبلیغ اسلام تے استحکام حکو مت دی ذمہ داری سنبھا لی تبلیغ اس و سیع پیما نہ اُتے دی کہ آ پ شاہ ولا یت اکھوائے تے حسب مقا صد العارفین وثمر ات القدوس آ پ دی ولا یت”ازگنگ تاسنگ“سی۔ یعنی دریائے گنگ توں لےکے ہمالیہ پہاڑ تک جس وچ اوہ سب علاقہ شامل اے جس نوں روہیلکھنڈ کہندے نيں۔ شاہ صاحب تے انہاں دے خلاف دی تبلیغ دی بدولت اس کمشنر ی وچ مسلماناں دی آبادی دا تناسب ہندوستان دے ہور علاقےآں توں سب توں زیادہ اے تے امروہہ دے حلقہ وچ اج وی تمام ہندوستان وچ سب توں زیادہ مسلم ووٹاں دا تناسب اے۔ ايسے دور وچ تبلیغ دین دے نال ہما رے بزر گو ں نے تسخیر ملک دی خدمت وی انجام دی۔ انہاں نے اپنی بہادری تے شجا عت توں تما م سر کش گر وہاں دے سر کر کے امن وامان قائم کیہ انہاں اسلامی خد ما ت دی بنا ء اُتے حسب گزیٹر ضلع مر اد آباد 1911ءء شہنشاہ اکبر دے زمانہ توں بہت پہلے سادات امر وہہ دا شمار ہندہ ستان دے ممتازتر ین خانداناں وچ سی تے اوہ اک اعلیٰ شہر ت دے ما لک بن چکے سن ۔ معاشرتی اعتبار توں اس دور وچ ساڈے اسلاف دی زندگی بہت سادہ سی تے انہاں دے مکا نا ت معمولی سن ۔ انہاں دا سامان خانہ داری چند ضروری اشیائے زندگی اُتے مخصرسی۔ انہاں دا طعام دور مغیلہ دی لذّتاں توں خالی سی۔ انہاں دی بولی عر بی تے فا رسی دونے ں سن۔ انہاں دا ہر شخص عر بی تے فارسی لکھ پڑ ھ سکدا سی تے متعد د حضرات عر بی تے فارسی دے جید عالم سن ۔ ايسے علم وفضل دی وجہ توں قاضی سید امیر علی پسربزر گ سید شر ف الدین شا ہ ولایت قاضی مقر ہوئے ئے تے ایہ عہدہ مو صو ف دی اولاد وچ نسلاًبعد نسلاًتا انتزاع سلطنت اسلا می جا ری رہیا۔ سید شر ف الد ین شاہ ولایت دی تے انہاں دے پسر بزرگ سید امیر علی دی شخصیت دا اندازہ اس توں ہوئے سکدا اے کہ ابن بطوطہ 1340ءء مطابق 739ئھ وچ موصوفین دا امروہہ وچ مہمان ہويا۔ جس دا ذکر اس نے انپے سفر نامہ وچ انہاں لفظاں وچ کیتا اے ۔
ترجمہ۔ فیر اسيں امروہہ پہنچے ایہ اک خوبصورت چھوٹا قصبہ اے پس اس دے عمال قاضی امیر علی تے شیخ زاویہ ( یعنی شاہ ولایت ) میرے استقبال نوں آئے تے ا ن دونے نے مل کے میری اچھی دعوت کيتی۔ اس دور وچ دین دی ضرورت نے ساڈے اسلاف نوں مقامی بولی جاندے دے لئی مجبور کيتا تے خاندانی روایت دے مطابق سید شرف الدین جہانگیر شاہ صاحب مقامی استعداد رکھدے سن ۔ اس دور دا ہما را ہر بزرگ سپاہی وی سی۔ اک نويں ملک دے اندر جتھے مسلسل بے امنی سی اوہ اک جنگجو تے بہادرانہ زندگی بسر کرنے اُتے مجبور سن ۔ مختصر ایہ کہ اس دور دی ساڈے بزرگاں دی معاشرت عربی زمین اُتے ایرانی رہتل توں مرتب ہوئی سی مقامی ہن دورہتل دے اثرات انہاں دے تمدن تے معاشرت اُتے معدوم سن ۔
دور مغلیہ:- ابتدائی دور[سودھو]
سادات امروہہ دا سب توں شاندار دور مغلیہ حکومت دا زمانہ اے۔ اس دور وچ ساڈے ہر شعبہ یات وچ یعنی دنیاوی وجاہت سبھیاچار تے معاشرت وچ غیر معمولی تبدیلیاں ہوئیاں۔ اس دور دا آغاز سید محمد میر عدل دی اکبر دے دربار توں وابستگی توں شروع ہويا۔ سید صاحب موصوف اک جیدعالم سن ۔ تے دہلی توں وابستگی توں پہلے امروہہ دی مسجد یونیورسٹی وچ درس دیندے سن جس دی اہمیت اس توں ظاہر اے کہ بقول ملیا عبد اقادر بد ایونی صاحب منتخب التوریخ اس نے وی سید صاحب دے سامنے زانوئے ادب طے کيتا تے اسنوں موصوف دے شاگرد ہونے اُتے فخر اے۔ سید صاحب اک عالم دین ہونے دے علاوہ اک اعلیٰ مدبر تے لائق جنرل سن ۔ انھاں نے تے انہاں دے برادر سید مبارک تے انہاں دے پسر انہاں تے برادر زادگان نے اکبر دے زمانہ وچ ملکی تے جنگی خدمات انجام دتیاں جلالت حیدری تے شجاعت ہاشمی دے جوہر دکھائے تے بعض اہم مہمات سرکاں۔ راجا مادھو کر بندیلہ دی بغاوت نوں فرد کرنے والے خود میر عدل سن ۔ چتوڑ گڑہ دی فتح وچ سید ابولمعالیٰ تے سید ابوالقاسم پسران میر عدل دا خاصہ حصہ سی تے فاتح اڑیسہ سید عبد الہادی پسر سید مبارک سن ۔ انہاں ہی خدمات دی بدولت تاں اس دے بعد توں توں انتزاع سلطنت ایہ حالت ہوئے گئی سی کہ امروہہ دا سید ہونا اس دے لئی کافی سی کہ حکومت کیتی جانب توں اک اعلیٰ عہدہ حاصل ہوئے جائے تے انہاں ہی مسلسل خدمات دا ایہ صلہ سی کہ ست سو موضعات معافی امروہہ نوں تے ملحقہ پرگناں وچ سادات امروہہ نوں ملے سن ۔ ایويں تاں تواریخ وچ سادات امروہہ دے مناصب دی تعداد سیکڑاں تک پہنچی اے مگر سید محمد میر عدل گورنر سندھ سید ابوالفضل گورنر سندھ فاتح سبی سید عبد الوارث گورنر قنوج تے اودھ دے ناں خاص طور توں قاْبل ذکر نيں ايسے دور وچ سید محمد ا شرف دانشمند جدِ سادات تقوی دی تشریف آوری توں امروہہ دی سید برادری وچ اک ہور خاندان دا وادھا ہويا آپ اپنے اعزاّ تے احباب دے نال ہمایوں دے زمانہ نيں امروہہ آئے۔ آپ دی اولاد وچ وی علما قاضی تے فوجی عید وار ہوئے۔ سید محمد اشرف دانشمند اک جید عالم سن ۔ سید محمد رضا پہلے اورنگ زیب دی ذاتی تحفظی فوج دے اعلیٰ افسر تے بعد نوں بیجاپور دے فوجدار ہوئے۔ سید محمد فیاض قاضی گجرات ہوئے۔ جناب نجم العلما وی ايسے خانوادے دے اک روشن چراغ سن ۔ معاشرتی اعتبار توں اس دور وچ ہر شعبہ وچ تبدیل ہوئی۔ مکانات بنِ تعمیر مغلیہ دے نمونہ بنے لباس بجائے ایرانی تے عربی دے مغلیہ پہناوے وچ تبدیل ہويا۔ ساڈے بزرگ بجائے عبا تے قبا دے پائجامہ تے انگرکھے وچ ملبوس ہوئے۔ کھاناں وچ اوہ لطافتاں پیدا ہوئیاں جس توں اسيں اج وی محفوظ ہُندے نيں۔ بولی بجائے عربی دے فارسی قرار پائی۔ سواری دے لئی علاوہ ہاتھی گھوڑے تے بیل گڈی دے پالکيتی۔ نالکی تے ہوادار وی مہیا ہوئے۔ پاندان۔ خاندان تے حقہ وی عالم وجود وچ آئے فنون جنگ وچ ترقی ہوئی۔ تلوار نیزے برچھے تے تیر دے علاوہ توپ بندوق تے باروُد وی استعمال ہونا شروع ہوئے تے سب توں اہم واقعہ اس دور دا ایہ ہويا کہ اس دور نے ساڈی قومی زبان اُردو نوں جنم دتا جو آئندہ ساڈی سبھیاچار دی بنیادی بنی تے غیر منقسم ہند وچ انگریزی دے دور جدوں اک طبقہ دی طرف توں اردو نوں مٹانے دی کوشش ہوئی تاں اس دے تحفظ دا مسئلہ ثقافتی دور توں نکل کے سیاسی دائرہ وچ داخل ہوئے گیا۔ ساڈے بزرگاں نے دور مغلیہ وچ صرف جنگی خدمات ہی انجام نئيں داں بلکہ عملی تے ادبی اعتبار توں انہاں کاحصہ بہت نمایاں سی۔ انہاں ارود بولی دی غیر معمولی خدمت کيتی۔ کِنے فخر دی گل اے کہ ہن ایہ گل محقق ہوئے گئی اے کہ تے اورنگ زیب دے آخری دور وچ اُردو بولی دی پہلی مثنوی ” تولد و وفات فاطمہ زہرا“ دا مصنف ہماریا ہی اک بزرگ سید اسمعیل نبیرہ سید محمد میر عدل سی۔ مثنوی مذکورہ انجمن ترقی اُردو کراچی نے حال وچ طبع کرائی اے تے اس دا اک قلمی نسخہ فریر ہال دے کتب خانے وچ محفوظ اے۔ ایہ مثنو ی 1693ءء مطابق 1105ءء وچ لکھی گئی سی۔
آخری دورِ مغلیہ[سودھو]
شہنشاہ اورنگ زیب دی وفات دے بعد ہندوستان وچ مسلماناں دی حکومت نوں زوال شروع ہويا۔ مسلماناں دا اعلیٰ طبقہ جس توں ساڈے بزرگاں دا تعلق سی خاص طور س ا س زوال دا شکار ہويا۔ خود غرضی ملکی تے قومی مفاد توں بے پروائی تے تعیش نے مسلماناں دی حکومت کیتی جڑاں کھوکھلی کر دتیاں۔ اس دی وجہ توں ملک وچ بے امنی دا دور دورہ شروع ہويا۔ جس توں مر ہٹاں نوں شمالی ہند تک آنے دی جرات ہوئی کہ اس دور انحطاط وچ کچھ ہسستیاں ایسی سن کہ انہاں نے مرہٹاں دے اس خواب نوں کہ اوہ تخت دہلی اُتے بیٹھ کر تمام ہندوستان اُتے حکومت کرن شرمندہ تعبیر نہ ہونے دتا تے احمد شاہ ابدالی دے شریک کار ہوکے 1761ء ء وچ پانی پت دے قیام نوں ناممکن بنادتا۔ ساڈے بزرگاں دا اس جنگ وچ وی نمایاں حصہ سی۔ میراسداللہ خان قاہدِ سادات امروہہ مع اپنے خاندان دے چیدہ افراد دی کثیر فوج دے نال شریک جنگ سن ۔ میر صاحب اٹھارويں صدی عیسوی وچ سادات امروہہ دے ممتاز ترین فرد سن ۔ اوہ روہیلاں دے دور حکومت وچ شریک حکومت سن تے نواب آصف الدولہ توں انہاں دے ذاتی مراسم سن 1772ءء وچ جدوں مرہٹاں نے امروہہ اُتے حملہ کيتا تاں سادات امروہہ نے اِنہاں دی قیادت وچ اُنہاں دا مقابلہ کيتا سی۔
برطانوی عہد[سودھو]
ءء وچ علاقہ روہیہلکھنڈ اُتے انگریزاں دا تسلط ہويا تے انگریزاں دی غلامی دی بدولت اسيں وچ اوہ تمام اچھی قدر اں مضمل ہونی شروع ہوئیاں جو ساڈی سوسائٹی دی بنیاد نيں تے جو سانوں ساڈی بزرگاں توں ورثہ وچ ملیاں سن۔ حسب گزیڑ ساڈے بزرگاں نے کدی ا انگریز حکومت نوں دل توں قبول نہ کيتا سی چنانچہ 1857ئئماں جنگ آزادی دے موقع اُتے انھاں نے انگریز نوں ملک بدر کر نے دی نوں ششں وچ حصہ لیا۔ سید گلزار علی نے جو اس نواح وچ جنگ آزادی دے اک قائد سن جلاوطنی دے عالم وچ بمقام لکھیم پور انتقام کيتا تے سید شیر علی خان نوں جہناں بہادر شاہ ظفر نے اپنی جانب توں حاکم امروہہ مقرر کيتا سی عبور دریائے شور دی سزاہوئی تے موصوف دا انتقال جزیر ہ انڈمان وچ ہويا۔ 1857ءء دے بعد توں تقریباََپچیسسال تک ہندوستان دے مسلماناں دی داستان اک اُتے دور تے المناک داستان اے ہندو قوم انگریزاں توں مل کے دے ہر جگہ مسلماناں نوں نقصان پہنچانے اُتے تلی ہوئی سی تے حکومت کیتی طرف توں انہاں دے نال سوتیلی ماں دا برتاؤتھا مسلماناں دے اعلیٰ طبقہ جس توں ساڈے اسلاف دا تعلق سی بے حد نقصان پہنچایا۔ یا تاں و ہ حاکم سن اوریا ہن غیر ملکی حکومت کیتی رعایا۔ یا تاں حکو مت دے تمام اعلیٰ عہدے انہاں دے پاس سن تے یا ہن چھوٹی چھوٹی سی ملازمت وی مسدودسی۔ تجارت دا انہاں توں کوئی تعلق نہ سی اوہ تاں صاحب سیف قلم سن جس دے استعمال دے انہاں دے لئی دروازئے بند سن نتیجہ ایہ ہويا کہ اوہ صرف زمینداری نظام توں منسلک ہوئے کے رہ گئے جس نوں انگریز نے بنایا سی۔ فیوڈل نظام تے اس توں مرتب شدہ ذہنیت نے سانوں اوہ تمام خرابیاں پیدا کر دتی جو کسی قوم دی ترقی وچ رکاوٹ ہُندیاں نيں۔ تعلیم توں بے توجہی بے دا ر زندگی او ر خانہ نشینی دی وجہ توں روز بر روزتنزل ہُندا گیا۔ عدم انتظام دے سبب جائیدادے وی نکلنی شروع ہوئے گئياں انگریزی حکومت کیتی ابتدا دے وقت اسيں نوے فیصد اُتے گنہ امروہہ دے مالک سن تے ویہويں صدی دی ابتدا وچ اسيں صرف تیس فیصد دے مالک رہ گئے سن ۔ خانہ نشینی تے عدم زمانہ شناسی نے ساڈے تنزل دی رفتار نوں تے تیز کر دتا تے رفتہ رفتہ اسيں اوہ تمام خوبیاں کھو بیٹھے جس دے ساڈے بزرگ حامل رہے سن ۔ سب توں وڈی غلطی ایہ ہوئی کہ سرسید علینہ الرحمہ دی تحریک توں وی شروع وچ مستفیدنہ ہواگیا جس نوں علی گڑہ دی تھریک دے ناں توں موسوم کيتا جاندا اے سرسید نے ایہ تحریک مسلماناں دی ڈوبتی ہوئی کشتی نوں بھنور توں نکالنے دے لئی کيتی سی تے تحریک دا منشا مسلماناں دی تعلیمی سیاسی اقتصادی و معاشرتی ہر قسم دی اصلاح سی۔ باوجود دوری منزل دے فنون لطیفہ تے اُردو ادب دی خدمت اس دور وچ وی جاری رہی۔ چند ممتاز شاعر پیدا ہوئے جنہاں وچ سید مومن صفی اسستاد محشر لکھنوی۔ سید ابوالحسن فرقتی۔ سید حیدر حسین یکنا۔ مولوی سید جواد حسین شمیم۔ سید نبی بخش فلسفی قابل ذکر نيں۔ فنِ خطاطی وچ وی بعض حضرات نے کمال حاصل کيتا۔ ہن توں پنجاہ سٹھ سال پہلے کثیر تعداد وچ محفوطات ساڈے بزرگاں دے لکھے ہوئے ہر خاندان وچ موجود جنہاں وچوں اکثر دست برو زمانہ توں معدوم ہوئے گئے تے کچھ ہن وی باقی نيں۔ اس سلسلے وچ سید ولی حسین گزری۔ سید داد علی تے انہاں دے پسر سید سجاد علی بگلہ خاص طور توں قابل ذکر نيں سید یاد علی نے قرآن تے چالیس مذہبی کتاباں لکھياں جنہاں توں اکثر اعلیٰ سنہری کم توں مزین نيں۔ سید داد علی و سیدیاد علی دے چند محطوطات سید سبطین احمد دے پاس نيں۔
یہ سن ساڈے حالات جدوں ویہويں صدی دا آغاز ہويا۔ خدا دا شکر اے۔ ویہويں صدی دی ابتدا وچ ساڈے بزرگاں نے ترقی دی نوں شش شروع دی تے چند روشن خیال ہستیاں نے قومی ادارے قائم کیتے۔ حاجی سیدمقبول احمد نے بامداد دیگراں خاندان 1902ءء وچ امام المدارس دی ابتدا دی اس مدرسے دے لئی حاجی سید مقبول احمد تے سید محمد باقر نے موضع سربراہ تے قائم پور وقف کیتے تے مولوی سید مجتبے ٰ حسن عرف چاند دی کوششاں توں ہائی اسکول ہويا۔ جو ہن انٹر میڈیٹ کالج اے مولاناسید نجم الحسن دی تحریک اُتے نور المدارس قائم ہويا تے مولوی سید اعجاز حسن جنہاں نوں گزیٹر مراد آبا د 1911ءء وچ قائد سادات امروہہ لکھیا گیاہے سید المدارس دے بانی ہوئے۔ انہاں ہر مدارس توں تعلیم دا بہت چرچاہويا خصوصاً امام المدارسسے ترقی تعلیم انگریزی وچ بہت مدد ملی سادات امروہہ وچ پہلے گریجویٹ 1898ءء وچ سید ممتاز حسن خلف مولوی سید اعجاز حسن ہوئے تے 1911ءء وچ پہلے شخص جو اعلیٰ تعلیم دے لئی انگلینڈ گئے اوہ ڈاکٹر سید امتیاز خلف ثانی مولوی صاحب موصوف سن ۔ انگریزی تعلیم وچ برابرترقی ہوئے رہی 1927ءء تک گریجویٹس دی تعداد دس سن جو 1928ءء وچ ویہہ ہوئے گئی تے 1935ءء وچ چالیس ہوئی۔ بروقت تقسیم ملک ایہ تعداد ستر ہوئے گئی تے ہن الحمد اللہ (1964) ایہ تعداد پنج سو اے۔ جس وچ پندرہ خواتین شامل نيں تے اس تعداد وچ تقریباًپنجاہ لوک بیرونی تعلیم یافتہ نيں۔
سادات امروہہ دا تبلیغی مزاج[سودھو]
جتھے اسيں اجتماعی زندگی دے عادی رہے نيں اوتھے ہمیشہ منظم وی رہے نيں جنہاں دے بغیر اتحاد ممکن نئيں۔ ویہويں صدی دے شروع تک ساڈی تنظیم بصورت انجمن نہ سی بلکہ مختلف خانداناں دے سربراہ آور اوہ لوک دی اک محدود جماعت ہُندی سی جس دی تعداد دس توں کدی زیادہ نہ سی تے انہاں لوک دا اک سربراہ ہُندا سی۔ ایہی حضرات ساڈے معاملات وچ بااختیار سن تے تمام برادری انہاں ہی دی قیادت وچ رہتیسی۔ ایہی تنظیم ساڈی اجتماعی زندگی نوں قائم رکھنے دی باعث بنی۔
ساڈی ایہ تنظیم تقسیم ملک تک باقی رہی مگر ویہويں صدی دے شروع وچ وی انجمناں دے ذریعے اس تنظیم نوں مستحکم کرنے دی کوشش شروع ہوئی۔ اک "انجمن سادات" امروہے وچ قائم ہوئی سی۔ اس دے صدر ڈپٹی سید اولاد حسن سن ۔ اس انجمن دے اک سالانہ جلسہ دی صدارت صاحبزادہ آفتاب احمد خان نے 1911ء وچ بمقام امروہہ دی سی۔ انجمن اصلاح معاشرت امروہہ جو 1915ء وچ قائم ہوئی سی۔ اس توں وی مفید نتائج مرتب ہوئے۔ آل احمد گرلس اسکول جس دے بانی سید آل احمد سن ايسے انجمن دی کوششاں توں کامیابی دی منزلاں اُتے پہنچیا۔ ساڈے بعض شاعر سید مصور حسین نجم ،سید محمد مہدی رئیس، سید جعفر حیات وغیرہ نوں ابتدائی مشق دے مواقع ايسے انجمن دے سالانہ مشاعراں وچ ملے۔ اس انجمن نے ساڈی قوم دی قدامت پسندانہ ذہنیت بدلنے وچ بہت کامیاب کم انجام دتا۔
جداں دے آپ حضرات نوں معلوم اے کہ اس انجمن دا تعلق سیاسیات توں بالکل نئيں اے۔ مگر آپ دے سامنے ایہ عرض کردا چلو دے آپنے بزرگاں دے نقش قدم اُتے چل کے اساں مسلماناں دی جنگ آزادی یعنی تحریک مسلم لیگ تے تحریک پاکستان وچ بحیثیت برادری اک نمایاں حصہ لیا سیاست نئيں بلکہ تریخ توں ۔
ميں نے ایہ قصہ پارینہ سنانے وچ آپ دا کافی وقت لگایا مگر اپنا ماضی سمجھنے دے لئی ایہ ضروری اے۔ ایہ قصے پدرم سلطان بود دے سلسلہ وچ نہ توں بلکہ اس دا باعث قصص الاولین موعظتہ الا خرین (پہلاں دے قصے آنے والے دی نصیحت دے لئی ) سی۔ وچ محض فضیلت نسبی اُتے افتخارکا قائل نئيں ہون۔ اصل چیزکسی قوم۔ خاندان یا فرد دا کردار ذاتی اے جس دی وجہ توں دوسرےآں اُتے اعتبار حاصل ہُندا اے لیکن جے کسی دے بزرگ علم و فضل ذاتی کردار تے خدمت اسلامی وچ نمایاں رہے ہاں تاں انہاں دا ذکر کر نا نہ صرف ضروری بلکہ باعث افتخار تے موجب ثواب سمجھیا ہاں ۔
متذکرہ بالا ماضی تے روایات دے نال اسيں اپنے اس جدید وطن پاکستان وچ آئے جو خدا دے فضل توں ساڈے لئی جائے امن اے تے جتھے اسيں انپی اس سبھیاچار نوں جس دے تحفظ دے لئی اسيں جنگ آزاد ی وچ شریک ہوئے سن اسنوں جدید تقاضاں دے پیش نظر ترقی دے سکدے نيں۔ روايتی اعتبار توں اسيں جذبہء اسلامی دے تحت ہمیشہ اسلامی خدمات وچ پیش پیش رہے نيں۔ فرقے دارانہ ذہنیت توں اسيں ہمیشہ دور رہے نيں۔ تحفظ سلطنت اسلامی دے لئی اساں کدی کسی قربانی توں گر یز نئيں کيتا۔ ہن انہاں روایتاں دے پیش نظر سانوں انپے اس جدید وطن وچ الحمد اللہ ہر طرح ترقی دے مواقع نيں۔ سانوں انپے محبوب وطن تے قوم دی خدمت کرنی اے۔ جو اسيں صرف محنت و جفا کشی اوراعلیٰ کردار توں انجام دے سکے نيں۔