سانچہ:چونواں مضمون/۱۵

سکھ توپاں

پہلی اینگلو سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1845 اتے 1846 وچّ لڑی گئی سی۔ اسدے نتیجے دے طور تے انشک طور تے سکھ راج انگریزاں دے ماتحت ہو گیا سی۔

ایہہ انگریزاں تے سکھاں دی پہلی جنگ سی، جو انگریزاں دی ایسٹ انڈیا کمپنی تے سکھ راج وچکار ہوئی۔ اس جنگ وچ بھاویں سکھ فوج دا وی کافی نقصان ہویا پر انگریزاں دی سکھ راج دے گداراں نال بنائی سزش کامیاب ہندی نہ ویکھدیاں اوہناں وڈی گنتی وچ اپنی ہور فوج منگوا کے سکھ فوج نال مقابلہ کیتا۔ آخر غداراں دیاں گجھیاں کاروائیاں نال سکھ فوج جت کے وی انت نوں ہار گئی۔

ایہہ اک تریخی سچائی اے کہ پہلی اینگلو سکھ جنگ دوران مدکی دی لڑائی اتے فیروزشاہ دی لڑائی وچ خالصہ فوجاں نے انگریز دا زبردست جانی اتے مالی نقصان کر دتا سی۔ اجیہی گمبھیر حالت وچ اک موقعے تاں گورنر جنرل لارڈ ہارڈنگ سکھاں اگے ‘بناں شرط ہتھیار سٹن لئی وی تیار ہو گیا سی۔’’ پر افسوس سکھ فوجاں دے جرنیلاں دی اپنے ہی دیس نال غداری صدقہ، انگریزاں دی ہار ہر واری جت وچ تبدیل ہندی رہی۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت توں بعد جدوں سکھ راج وچ قتل و غارت شروع ہو گئی تاں سرکار وچ اچّ عہدیاں تے بیٹھے شخص آپ اقتدار حاصل کرن لئی سازشاں رچن لگ پئے۔ سکھ راج وچلے غداراں نے انگریزاں نال ساز-باز کر کے سکھ فوج نوں کمزور کر دتا اتے پھر متھی سازش مطابق جنگ کرواؤن دی تیاری کر لئی۔ ادھر، انگریزاں نے وی سکھ راج دی سرحد تے فوج ودھاؤنی شروع کر دتی۔ راجا دھیان سنگھ نوں ہدایت کر کے سکھ فوج نوں بھڑکایا گیا تے انگریزاں دے کہن مطابق اوہناں مہاراجہ کھڑک سنگھ تے الزام لائے۔

پہلی اینگلو سکھ جنگ ، 1845–46 : دے سٹے وجوں سکھ دربار لگپگ ماتحتی دی حالت وچ آ گیا سی ۔ ایہہ ماتحتی بریٹیش پسار پالیسی اتے جون 1839 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت پچھوں لاہور دربار وچ پھیل چکے لگپگ انتشار دا سٹہ ہی سی ۔ اس ویلے تک انگریز سکھ راجگڑھ لاہور توں 70 کلومیٹر دور سکھ سرحد تے فروزپور وچ پکی طرحاں قائم ہو گئے سن اتے گوانڈھی نالوں زیادہ دلچسپی نال حدوں پار دیاں واقعے ویکھ رہے سن ۔ جہڑی افرا-تفری فیلی ہوئی سی اوہ اوہناں دے دیس وچ سدھی دخل اندازی کرن دے منصوبیاں دے مطابق سی ۔

اپنےآں دیاں غداریاں

1845 دے شروع وچ جنرل گف اتے سر ہینری ہارڈنگ نے دریا ستلج کول اپنیاں سرگرمیاں ودھا دتیاں۔ انگریزاں دے ایجنٹ تے سکھ راج دے غدار تیجا سنگھ نے سکھ فوج نوں گمراہ کرنا شروع کر دتا۔ اسے دوران سکھ فوج دے آگوُ انگریزاں نال جنگ کرن متعلق وچاراں کرن لئی مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سمادھ تے لاہور وچ اکتر ہوئے۔ اس موقعے رانی جنداں تے شام سنگھ اٹاریوالا نے ویلے دی نزاکت نوں سمجھدیاں انگریزاں نال لڑائی نہ لڑن دی صلاحَ دتی پر غداراں لال سنگھ، تیجا سنگھ تے دھیان سنگھ وغیرہ نے انگریزاں نال بنائی سازش تحت جنگ کرن نوں ترجیح دتی۔

لال سنگھ تے تیجا سنگھ نے 24 نومبر 1845 نوں سکھ فوجاں نوں لاہور توں کوچ کرن دا حکم دتا۔ دو دسمبر نوں ایہہ فوجاں دریا ستلج دے دوجے پاسے پجّ گئیاں۔ انگریزاں نے وی اپنیاں انبالہ، میرٹھ تے لدھیانہ چھاؤنیاں وچوں فوج اتھے اکتر کرنی شروع کر دتی۔ ایہہ فوج 17 دسمبر 1845 نوں مدکی دے نزدیک پہنچ گئی۔ انگریزاں نال گنی متھی سازش تحت لال سنگھ نے مدکی وچ انگریزی فوجاں نال جنگ شروع کروا دتی۔ 18 دسمبر 1845 دے دن سکھ فوجاں نے انگریزاں دے آہو لاہ دتے۔ اس جنگ وچ انگریزی گورنر دے دو اے ڈیز سر رابرٹ سیل اتے سر جوسیف میکگیسکل سمیت 215 انگریز فوجی مارے گئے اتے 657 زخمی ہو گئے۔

مدکی دی لڑائی اتے فیروزشاہ دی لڑائی توں بعد انگریز گورنر جنرل لارڈ ہارڈنگ نے گلاب سنگھ نوں بلا بھیجیا۔ خالصہ راج وچ گلاب سنگھ اس ویلے جموں کشمیر دا گورنر سی اتے نال ہی اس نوں عارضی طور تے وزیراعظم دے عہدے اتے تعینات کیتا گیا سی۔ گلاب سنگھ، لال سنگھ اتے تیز سنگھ لارڈ ہارڈنگ نوں آن ملے۔ اصل وچ انگریز ہن ہور لڑائی وچ ہون والے نقصان توں بچنا چاہندے سن۔ انگریز چاہندے سن کہ گلاب سنگھ کسے نہ کسے ڈھنگ نال خالصہ فوجاں نوں این منن لئی تیار کر لوے۔ پر گلاب سنگھ نے لارڈ ہارڈنگ نوں واضع روپ وچ دسیا کہ خالصہ فوجاں دی موجودگی وچ انگریز اک پیر وی پنجاب دی دھرتی تے نہیں رکھ سکے۔ آخیر وچ ایہہ سمجھوتہ ہویا کہ جدوں تک انگریزاں دیاں وڈیاں توپاں اتے ہور جنگی سامان نہیں پہنچ جاندا ادوں تک لڑائی نہ چھیڑی جاوے۔ ایہہ وی سمجھوتہ ہویا کہ جدوں لڑائی شروع ہو جاوے تاں گلاب سنگھ خالصہ فوجاں لئی لوڑیندا گولہ بارود اتے کھان-پین دے سامان دی سپلائی بند کر دیویگا۔ اس سمجھوتے تحت ایڈورڈ لارنس نے انگریز سرکار ولوں اک لکھتی اقرارنامہ گلاب سنگھ نوں دتا گیا۔ جس مطابق لڑائی اپرنت جموں-کشمیر دا علاقہ خالصہ راج نالوں توڑ کے گلاب سنگھ نوں ‘غداری انعام’ وجوں دے دتا جاویگا۔ کیپٹن مورے اپنی کتاب ‘‘ہسٹری آف انڈیا ’ وچ لکھدا کہ ‘‘سبھراواں دی لڑائی توں پہلاں دوہاں پاسیاں دے جرنیلاں ولوں اجیہا شرم ناک سمجھوتہ دنیا دے اتہاس وچ پہلاں کدے نہیں ہویا سی۔ اس سمجھوتے توں ایہہ وی پتہ لگدا اے کہ ہندوستان وچ انگریز راج کس نوان تک ڈگّ پیا اے۔’’ ہندوستان دے اتہاس وچ اپنے ہی دیس نال غداری کرن دی ایہہ سبھ توں ودھ شرم ناک واقعہ سی۔ اس طرحاں غدار جنڈلی نے انگریزاں نوں لڑائی لئی تیاری کرن دا کھلھا سماں دے دتا۔

انگریزاں دیاں وڈیاں توپاں اتے ہور جنگی سامان فروری 1846 دے پہلے ہفتے وچ سبھراواں دے تھاں تے پہنچ گیا سی۔ اسی ویلے دوران خالصہ فوجاں نے ستلج دریا دے کنڈھے تے ڈھائی میل لمبی زبردست مورچابندی کر لئی سی۔ ڈونگھیاں کھائیاں پٹّ کے توپخانے بیڑ دتے گئے سن۔ لڑائی شروع ہون توں دو دن پہلاں ہی جرنیل لال سنگھ نے خالصہ فوجاں ولوں کیتی گئی مورچابندی دی پوری رپورٹ اپنے ایلچی سمش الدین راہیں میجر لارنس نوں بھیج دتی سی۔ فوج دے سجے پاسے دریا اتے بیڑیاں دا پل بنیا ہویا سی۔ اس پل راہیں فوج نوں اسلحہ، کھان-پین وغیرہ دا سامان بھیجن دا پربندھ کیتا ہویا سی۔ فوجاں دے کھبے پاسے ریت دے وڈے-وڈے ڈھیر سن اتے ایہہ محاذ سبھ توں کمزور سی۔ اس کمزور محاذ والے پاسے دی کمانڈ لال سنگھ نے خود سمبھالی ہوئی سی تاں جو انگریزاں دی جت نوں یقینی بنایا جا سکے۔ مدکی اتے فیروزشاہ دیاں لڑائیاں وچ سکھ فوجاں دی نازک حالت دی خبر جدوں س۔ شام سنگھ اٹاریوالا نوں پہنچی تاں اس بڈھے جرنیل دے ڈولے پھرکن لگ پئے اتے اوہ خالصہ راج دی سرکھیا دی لڑائی وچ مر مٹن لئی تیار ہو گیا۔ اس نے اسی ویلے اپنے فوجی دستے نوں نال لیا اتے سبھراواں دے میدان وچ آن دھمکیا۔ اٹاریوالا سردار نے 10 فروری 1846 نوں امرت ویلے اٹھ کے اشنان کیتا، جپجی صاحب دا پاٹھ کرن اپرنت ارداس کیتی۔ اس نے چٹا لباس پہنیا ہویا سی اتے چٹی گھوڑی تے سوار سی۔ اٹاریوالا سردار دا سبھراواں دے میدان وچ پہنچن کارن جرنیل لال سنگھ اتے تیز سنگھ دے رنگ پیلے پے گئے۔ ۔۔۔۔۔