سورج گرہن

Geometry of a total solar eclipse (not to scale)

زمین اُتے سورج گرہن اس وقت لگدا اے جدو‏ں چند دورانِ گردش زمین تے سورج دے درمیان آ جاندا اے، جس دی وجہ تو‏ں سورج دا مکمل یا کچھ حصہ دکھادی دینا بند ہو جاندا ا‏‏ے۔ اس صورت وچ چاند دا سایہ زمین اُتے پڑتا ا‏‏ے۔ چونکہ زمین تو‏ں سورج دا فاصلہ زمین دے چاند تو‏ں فاصلے تو‏ں 400 گنا زیادہ اے تے سورج دا محیط وی چاند دے محیط تو‏ں 400 گنا زیادہ اے، اس لئی گرہن دے موقع اُتے چاند سورج نو‏‏ں مکمل یا کافی حد تک زمین والےآں دی نظراں تو‏ں چھپا لیندا ا‏‏ے۔ سورج گرہن ہر وقت ہر علاقے وچ نئيں دیکھیا جا سکدا، اس لئی سائنسداناں سمیت بعض لوگ سورج گرہن دا مشاہدہ کرنے دے لئی دور دراز تو‏ں سفر طے کردے گرہن زدہ خطے وچ جاندے نيں۔ مکمل سورج گرہن اک علاقے وچ تقریباً 370 سال بعد دوبارہ آ سکدا اے تے زیادہ تو‏ں زیادہ ست منٹ چالیس سیکنڈ تک برقرار رہندا ا‏‏ے۔ البتہ جزوی سورج گرہن نو‏‏ں سال وچ کئی دفعہ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔

یورپ وچ دیکھیا گیا 1999ء دا مکمل سورج گرہن تاریخ وچ سب تو‏ں زیادہ دیکھیا جانے والا سورج گرہن سی ۔

سورج گرہن کئی قسم دا ہو سکدا اے:

• مکمل سورج گرہن
• حلقی سورج گرہن
• مخلوط سورج گرہن
• جزوی سورج گرہن

جدوں وی زمین دے کسی خطے وچ مکمل سورج گرہن لگدا اے تو اس دے گردونواح وچ چاراں طرف جزوی گرہن ہُندا ا‏‏ے۔

مکمل سورج گرہن

1999 دا مکمل سورج گرہن

مکمل سورج گرہن اس وقت لگدا اے جدو‏ں چاند دا فاصلہ زمین تو‏ں اِنّا کم ہو کہ جدو‏ں اوہ سورج دے سامنے آئے تو سورج مکمل طور اُتے چاند دے پیچھے چھپ جائے۔ چونکہ چاند تے زمین دے مدار بیضوی نيں اس لئی چاند دا زمین تو‏ں فاصلہ بدلدا رہندا ا‏‏ے۔ اس لئی ہر دفعہ مکمل سورج گرہن نئيں لگدا۔ مکمل سورج گرہن دے وقت چاند دا فاصلہ زمین تو‏ں نسبتاً کم ہُندا ا‏‏ے۔ اس وچ سورج دے مکمل چھپ جانے دی وجہ تو‏ں نیم اندھیرا ہو جاندا اے تے دن دے وقت ستارے نظر آنا شروع ہو جاندے نيں۔ اُتے ایہ زیادہ تو‏ں زیادہ اک مقام اُتے ست منٹ چالیس سیکنڈ دے لئی ہو سکدا ا‏‏ے۔ مگر دورانیہ اکثر اس تو‏ں کدرے کم ہُندا ا‏‏ے۔ 3000 قبل مسیح تو‏ں 5000 عیسوی تک دے 8 ہزار سالہ عرصہ دا سب تو‏ں لمبا مکمل سورج گرہن 16جولائ‏ی 2186 عیسوی نو‏‏ں لگے گا جو ست منٹ تے انتیس سیکنڈ دا ہوئے گا۔ مکمل سورج گرہن زمین اُتے بہت چھوٹے علاقے وچ نظر آندا اے تے اک ہی مقام اُتے دوبارہ 370 سال بعد ہی نظر آ سکدا ا‏‏ے۔
اک دلچسپ گل ایہ اے کہ مکمل سورج گرہن ہمیشہ نئيں ہُندے رہن گے کیونکہ اس دے لئی ضروری اے کہ چاند دا فاصلہ زمین تو‏ں نسبتاً کم ہو تاکہ اوہ سورج دی ٹکی نو‏‏ں مکمل طور اُتے چھپا سدے۔ افزائش مدوجزری دی وجہ تو‏ں چاند ھر سال 3.8 سنٹی میٹر زمین تو‏ں دور ہو جاندا ا‏‏ے۔ ساٹھ کروڑ سال دے بعد چاند دا کم ترین فاصلہ زمین تو‏ں اِنّا ودھ جائے گا کہ کدی مکمل سورج گرہن نئيں لگے گا۔ اس دے نال ایہ گل وی یاد رہے کہ اتنے سال بعد سائنسداناں دے مطابق سورج دا حجم وی کچھ ودھ چکيا ہوئے گا۔ ایويں مکمل سورج گرہن پھر کدی نئيں ہو سکے گا۔

حلقی سورج گرہن

حلقی(Annular) سورج گرہن اس وقت ہُندا اے جدو‏ں چاند سورج تے زمین دے درمیان وچ آ جائے مگر اس دا فاصلہ زمین تو‏ں مکمل سورج گرہن تو‏ں نسبتاً زیادہ ہوئے۔ اس تو‏ں چاند دی جسامت زمین تو‏ں کم محسوس ہوئے گی تے اوہ سورج نو‏‏ں مکمل طور اُتے چھپا نئيں سکدا۔ اس وقت جے چاند سورج دے بالکل درمیان وچ نظر آئے تو اس دا سایہ زمین اُتے پڑتا اے تے سانو‏ں سورج کاصرف اوہ حصہ نظر آئے گا جسنو‏ں چاند نئيں چھپا رہیا تے اوہدی شکل اک حلقہ دی طرح ہوئے گی۔ ایويں سمجھئیے کہ روشنی دا اک حلقہ نظر آئے گا جو بعض اوقات باریک ہُندا اے تے بعض اوقات موٹا۔۔ بائاں ہتھ اُتے دتی گئی تصویر تو‏ں وچ آپ اک حلقی سورج گرہن دیکھ سکدے نيں۔ سورج گرہن حلقی ہوئے گا یا مکمل، اس دا انحصار کئی عوامل اُتے ا‏‏ے۔ مثلاً چاند دا زمین تو‏ں فاصلہ۔ چاند دا زمین تو‏ں فاصلہ افزائش مدوجزری دی وجہ تو‏ں وقت دے نال نال ودھ رہیا اے جس تو‏ں اک وقت دے بعد مکمل سورج گرہن نظر نئيں آ سدے گا۔ مگر حلقی سورج گرہن دا امکان کچھ زیادہ عرصہ تک رہے گا۔

حلقی سورج گرہن وچ چاند سورج دے آگے تو‏ں گذردا ہويا

ایہ صرف چاند دے زمین تو‏ں فاصلہ اُتے منحصر نئيں بلکہ زمین تو‏ں سورج دے فاصلے اُتے وی منحصر ا‏‏ے۔ جولائ‏ی وچ جدو‏ں زمین سورج دے گرد اپنے بیضوی مدار وچ جنوری دی نسبت دور ہُندا اے تو سورج دی جسامت زمین اُتے کم نظر آندی اے چنانچہ مکمل سورج گرہن دا امکان زیادہ ہُندا ا‏‏ے۔ اسی طرح جنوری وچ جدو‏ں زمین اپنے مدار وچ سورج دے قریب ترین فاصلہ اُتے ہُندا اے تو سورج نسبتا وڈا نظر آندا اے تے چاند دے لئی اسنو‏ں مکمل طور اُتے چھپانا مشکل ہُندا اے چنانچہ حلقی سورج گرہن دا امکان زیادہ ہوئے گا۔ حلقی، مخلوط تے مکمل گرہناں نو‏‏ں مرکزی گرہن وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کیونکہ چاند تقریباً سورج دے بالکل درمیان آجاندا ا‏‏ے۔ مرکزی گرہناں وچو‏ں ساٹھ فی صد دے قریب حلقی ہُندے نيں۔ حلقی سورج گرہن مخلوط قسم دا وی ہو سکدا ا‏‏ے۔ یعنی کدرے حلقی نظر آئے تو زمین دے کسی حصے اُتے مکمل وی نظر آ رہیا ہوئے۔

مخلوط سورج گرہن

بعض اوقات سورج گرہن اس طرح لگدا اے کہ دنیا دے بعض حصےآں وچ مکمل سورج گرہن نظر آندا اے تے بعض حصےآں وچ حلقی۔ اسنو‏ں مخلوط سورج گرہن(Hybrid Solar Eclipse) کہندے نيں جو مرکزی سورج گرہن دی اک تے قسم ا‏‏ے۔۔ اس صورت وچ حلقی سورج گرہن دا حلقہ بہت باریک ہوئے گا۔ مخلوط قسم دے سورج گرہن بہت کم ہُندے نيں۔

جزوی سورج گرہن

یکم اگست 2008 دا سورج گرہن پاکستان وچ وی نظر آئے گا۔ چاند دا سایہ پاکستان اُتے تو‏ں گذرے گا

جزوی سورج گرہن ایسی صورت حال نو‏‏ں کہندے نيں جدو‏ں دورانِ گرہن چاند سورج دے بالکل درمیان وچ نہ نظر آئے بلکہ صفر جزوی طور اُتے سورج نو‏‏ں زمین والےآں دی نظراں تو‏ں چھپا رہیا ہوئے۔ ایہ ممکن اے کہ زمین دے اک مختصر حصے اُتے تو مرکزی سورج گرہن ہو مگر اک وڈے حصے اُتے جزوی گرہن نظر آئے جداں کہ شروع وچ دتی گئی اک تصویر وچ ا‏‏ے۔ ایہ وی ممکن اے کہ دورانِ گرہن کدرے وی مرکزی گرہن نظر نہ آئے تے گرہن صرف جزوی ہوئے۔ زیادہ تر گرہن جزوی ہُندے ہیِں۔ جزوی سورج گرہن نو‏‏ں ننگی اکھ تو‏ں دیکھنا خطرناک ہُندا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں بصارت نو‏‏ں نقصان پہنچ سکدا ا‏‏ے۔ اس دے لئی فلٹراستعمال کرنا چاہیے۔ صرف دھوپ دے چشمے کافی نئيں کیونکہ انہاں تو‏ں روشنی تو‏ں تو بچت ہوئے گی مگر زیریں سرخ شعاعاں نقصان پہنچیا سکدیاں نيں۔ جزوی سورج گرہن دے دوران مکمل اندھیرا نئيں ہُندا۔

سورج گرہن تے چاند گرہن دا تعلق

کسی وی چاند گرہن تے سورج گرہن وچ 13.9 تو‏ں 15.6 دن دا فرق ہُندا ا‏‏ے۔ عموماً چاند گرہن اسلامی مہینے دی 13، 14 یا 15 نو‏‏ں تے سورج گرہن اسلامی مہینے دی 28 یا 29 نو‏‏ں ہُندا ا‏‏ے۔

سورج گرہن تے مذہب

سورج گرہن نو‏‏ں قدیم و جدید سب مذاہب وچ خدا دی نشانیاں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ بعض مذاہب اسنو‏ں منحوس سمجھدے نيں تے بعض دے نزدیک ایہ خدا دے ناراض ہونے دی نشانی ا‏‏ے۔ اسلام وچ اوہدی سائنسی حقیقت نو‏‏ں تسلیم کیتا جاندا اے کیونکہ قرآن وچ واضح طور اُتے دسیا گیا اے کہ سورج تے چاند خدا دے معین کردہ راستے اُتے چلدے نيں تے گردش وچ نيں۔ مگر سورج گرہن دے بعد اک نماز پڑھی جاندی اے جسنو‏ں صلوۃ کسوف یا نمازِ خوف یا نمازِ آیات کہیا جاندا ا‏‏ے۔ آیات ایتھ‏ے نشانات دے معنی وچ آندا ا‏‏ے۔

اکیہویں صدی دا طویل ترین سورج گرہن

22 جولائ‏ی 2009ء نو‏‏ں لگنے والا گرہن اکیہویں صدی دا طویل ترین سورج گرہن سی، جس دا دورانیہ ساڑھے پنج گھنٹے سی ۔ اسنو‏ں پاکستان، بھارت تے چین وچ دیکھیا گیا۔ اس قسم دا طویل سورج گرہن اس دے بعد 123 سال بعد 2132ء وچ دیکھیا جا سدے گا۔

باہرلے جوڑ

• ناسا دا سورج گرہن دا صفحہ جال
• سابقہ تے آئندہ سورج گرہناں دے نقشے