ضلع لیہ

ضلع لیہ ضِلع لیّہ
—  ضلع  —
Location of Layyah District (highlighted in orange) within Punjab.
Country	پاکستان
صوبہ	پنجاب
Established
راجگڑھ	لیہ شہر
حکومت
- District Nazim	N/A
- District Naib Nazim نائب ناظم
لوک گنتی (2017)
- کُل	1,824,230
ٹائم زون	PST (یو ٹی سی+5)
District Council
تحصیلاں	3

ضلع لیہ پنجاب دا اک ضلع اے۔ اے پنجاب دے جنوب مغربی حصہ چ ہے گا اے۔ ایدے چ تین وڈیاں تے دو نکیاں تحصیلاں نیں۔ اوہ اے نیں۔

وڈیاں تحصیلاں

• لیہ
• چوبارہ
• کروڑ

نکیاں تحصیلاں

• چوک عاظم
• فتحپور

لیہ دا تعارف

لیہ دا محلِ وقوع

لیہ تھل دا اہم ترین ضلع اے۔ پاکستان دے وسط وِچ واقع ضلع لیہ ، ڈیرہ غازیخان ڈویژن وِچ اپنی مسلم اہمیت رکھدا اے۔ بے آب وگیاہ علاقہ جِتھے کدیں پانی پین لئی نئیں لبھدا سی اوہ علاقہ ہُن ملک دے دوجے علاقیاں دے شانہ بہ شانہ ملکی ترقی دے کارواں وِچ شامل اے تے اپنے اندر لکھاں بندیاں دی روزی روٹی دا سمان کردا پئیا اے۔

ایہدے شمال وِچ تھل دا دوجا اہم ضلع بھکر، لہندے (مغرب آلے )پاسے دریائے سندھ دے پار ڈیرہ غازیخان تے ڈیرہ اسماعیل خان دے اضلاع، جنوب وَل پرانا ضلع مظفر گڑھ جیہدی تحصیل دے طور تے 1982ء تائیں لیہ نیں کم کیتا، چڑھدے (مشرق آلے ) پاسے ضلع جھنگ واقع اے۔

شرقاً غرباً 64 میل (تقریباً 86کلومیٹر) تے شمالاً جنوباً 52میل (78کلومیٹر تقریباً) پھیلیا ہوئیا اے۔ سطح سمندر توں 500فٹ دی بلندی تے واقع اے۔ 31-33درجے طول بلد تے 71-72عرض بلد تے واقع اے۔ ایہدا کل رقبہ 6,290مربع کلومیٹر (15,52,648 قلعے) اے۔ دریائے سندھ ایہدی حداں وِچ 75کلومیٹر تائیں وَگدا اے۔

مختلف سَمے وِچ لیہ دے علاقے دا محلِ وقوع ایہدیاں حداں دے بدلن نال بدلدا رئیا اے۔ میرانیاں دے دورِحکومت وِچ لیہ دیاں حداں شمال وَل دلے والا (ضلع بھکر) تائیں، مشرق وَلے دریائے چناں (چناب) تیک ، مغربی پاسے وِچ دریائے سندھ دے نال نال تے جنوب آلے پاسوں محمود کوٹ ضلع مظفر گڑھ تائیں کِھلریاں ہوئیا ں سن۔ کمال خان میرانی دے پوترے محمودخان میرانی دے ویلے ایہہ حداں سونگڑ کے شمال وَل بہل تائیں، جنوب وَل محمود کوٹ تائیں، مشرق وِچ گڑھ مہاراجہ تیک تے مغرب وَل دریائے سندھ تیکر رہ گئیاں۔کلہوڑا خاندان دے برسرِ اقتدار آئون نال دُلے والا تے مڑودھیاتائیں لیہ دیاں حداں کھِلر گئیاں۔انگریزاں دے سمے وِچ لیہ نوں ڈویژن دا درجہ دِتا گیا تے ڈیرہ اسماعیل خان، خان گڑھ تے علاقے وِی ایہدے وِچ شامل ہوگئے تے ایسراں محلِ وقوع وِی بدل گیا۔

لیہ دی ونڈ (بلحاظ انتظامی امور)

لیہ قدیم دور توں اِی انتظامی حیثیت دا حامل رہیا اے۔ لنگاہ دورِحکومت وِچ ایس نوں صوبہ بنایا گیا تے کروڑ نوں ایس صوبے دا صدر مقام بنایا گیا۔ میرانی دورِحکومت وِچ وی ایس نوں نمایاں حیثیت حاصل رئی۔ محمد خان سدوزئی نیں منکیرہ نوں دارالحکومت بنایا تے لیہ تے بھکر دی سلطنت تے حکمرانی کیتی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نیں لیہ دے علاقے نوں اپنی سلطنت وِچ شامل کیتا تے لیہ شہر نوں تھل دا مرکز چُنیا۔ پنجاب تے پوری طراں دسترس حاصل کر لین توں بعد 1849ء وِچ انگریز سرکار نیں لیہ نوں ڈویژن دا درجہ دے دِتا۔ ڈیرہ غازیخان ، ڈیرہ اسماعیل خان، راجن پور تے خان گڑھ دے ضلعیاں نوں ایہدے وِچ شامل کر دِتا۔یاراں وَرے بعد 1860ء نوں اینہوں ڈویژن توں تھلے لہا کے ضلعی ہیڈکوارٹر دا درجہ دے دِتا گیا۔

1861ء وچ ایہدے تے ہِک واری فیر بھیڑا ویلا آئیا تے سرکار نیں اینہوں تحصیل بنا چھڈیا۔ ایہہ ضلع ڈیرہ اسماعیل خان دی تحصیل بن گیا۔ 1901ء نوں ڈیرہ اسماعیل خان نال ایہدا تعلق ٹُٹ گیا تے ضلع میانوالی نال بطور تحصیل جُڑ گیا۔ایہہ تعلق اَٹھ وَرھے تائیں لگا آئیا تے فیر ٹُٹ گیا۔ 1909ء وِچ لیہ فیر تبدیلی دے تجربے نال دوچار ہوئیا تے اینہوں میانوالی نالوں اَنج کرکے ضلع مظفر گڑھ نال منسلک کر دِتا گیا۔ مظفر گڑھ نال لیہ دی شراکت 1982ء تائیں لگی آئی۔ یکم جولائی 1982ء نوں جنرل محمد ضیاء الحق دے دورِحکومت وِچ اینہوں ضلعے دا درجہ لبھ گیا۔ کروڑ لعل عیسن، لیہ تے چوبارہ ایہدیاں تحصیلاں بنیاں۔

لیہ دی وَنڈ (بلحاظ رقبہ)

ضلع لیہ دے رقبے دی تفصیل کُجھ اینویں اے۔

کُل رقبہ (کلومیٹراں وِچ) 6,290مربع کلومیٹر
(قلعیاں وِچ) 15,52,648قلعے
تحصیل لیہ دا رقبہ (کلومیٹراں وِچ) 1,722مربع کلومیٹر
(قلعیاں وِچ) 4,94,657قلعے
تحصیل کروڑ دا رقبہ (کلومیٹراں وِچ) 1,824مربع کلومیٹر
(قلعیاں وِچ) 3,63,509قلعے
تحصیل چوبارہ دا رقبہ (کلومیٹراں وِچ) 2,754مربع کلومیٹر
(قلعیاں وِچ) 6,94,482قلعے
ضلع لیہ دے آبپاش رقبیاں دی تفصیل تھلے دِتی جاندی اے۔
کُل آب پاش رقبہ 6,14,030قلعے
تحصیل لیہ دا کل آبپاش رقبہ 2,44,454قلعے
تحصیل کروڑ دا کل آبپاش رقبہ 2,31,333قلعے
تحصیل چوبارہ دا کل آبپاش رقبہ 1,38,243قلعے
غیر آبپاش رقبیاں دی تفصیل کُجھ اِنج اے۔
کل غیر آبپاش رقبہ 9,38,618قلعے
تحصیل لیہ دا غیر آبپاش رقبہ 2,50,203قلعے
تحصیل کروڑ دا غیر آبپاش رقبہ 1,32,176قلعے
تحصیل چوبارہ دا غیر آبپاش رقبہ 5,56,239قلعے

تحصیل چوبارہ دا علاقہ سارا ریگستانی ہوون دے کارن غیر آباد اے تے چوبارہ دا دوجیاں دونواں تحصیلاں نالوں کِتھے زیادہ تناسب نال رقبہ غیر آبپاش اے۔ جدوں ’’تھل گریٹر کینال‘‘ دے منصوبے دی تکمیل تے تھل نوں پانی لبھیا تے فیر امید کیتی جاوے گی کہ غیر آبپاش رقبہ گھٹ ہوجاوے گا۔(ایتھے ایہہ دَسنا ضروری سمجھناں کہ ایہہ منصوبہ جنرل پرویز مشرف دے دورِ حکومت وِچ تھل دی فلاح و بہبود لئی بنایا گیا اے۔ نہر دی کھدائی دا کم شروع ہوگیا اے۔)

لیہ دی ونڈ (بلحاظ سطح)

لیہ دا علاقہ دو طراں دا اے۔

۱۔ کچھی

۲۔تھل

لفظ کچھی مقامی زبان دا لفظ اے جیہڑا ’’کچھ‘‘ توں بنیا ہوئیا اے۔ کچھ دے معنے اردو وِچ ’’بغل ‘‘ دے نیں۔ ایہہ اوہ علاقہ اے جیہڑا دریائے سندھ دی کچھ (بغل) وِچ اوہدے نال جُڑیا ہوئیا اے۔ دریائی سیلاباں تے ہڑاں نال سیراب ہوندا آئیا اے۔ ہُن ایس علاقے دے زمیندار اپنیاں فصلاں نوں سیلابی پانی توں علاوہ ٹیوب ویلاں دی مدد نال وِی سیراب کردے نیں۔ کچھی دا کل رقبہ 4,99,179قلعے ہے۔کچھی دا علاقہ تِن قسم دے علاقیاں وِچ ونڈیا ہوئیا اے۔

۱۔ بیٹ

۲۔کچہ

۳۔پکہ

بیٹ

بیٹ اوس بھنویں نوں آکھدے نیں جیہڑی دریا دی حداں دے وِچ پئی ہوئی اے۔ دریا دے وِچ جدوں وی پانی دی کمی ہوندی اے یاں سیلابی ریلے آکے لنگھ جاندے نیں تے فیر دریا کئیاں نالیاں وِچ ونڈیا جاندا اے تے اپنیاں مخصوص گذرگاہواں تھانوں لنگھدا رہندا اے۔ ضلع لیہ دی حد وِچ دریائے سندھ کتھے چار تے کتھے تِن نالیاں دی شکل اختیار کر لیندا اے۔ اینہاں نالیاں دے وِچکار پئی ہوئی بھوئیں ہڑاں تے سیلاباں نال سیراب ہوندی رہندی اے۔ ایتھے دوجے علاقیاں دی نسبت بہوں گھٹ وسیوں ہوندی اے۔ فصلاں پوری طراں رِسک تے ہوندیاں نیں۔ دریا کدیں وی اپنی من موج کردا ہوئیافصلاں نوں تباہ کر دیندا اے۔ ایتھے دے وسنیک فیر وی ایہہ خطرہ مُل لیندے نیں تے ایس بھوئیں دے سینے تے ہل مار کے فصلاں اگائوندے نیں۔کماد دی فصل نِکے موٹے سیلاب نوں جَر جاندی ایس لئی ایس علاقے وِچ گنے دی پیداوار بہوں زیادہ اے۔

کچہ

دریائے سندھ دے چڑھدے بنَے جیہڑا علاقہ نشیب وِچ واقع اے اینہوں لیہ دی حدود وِچ کچہ آکھیا جاندا اے۔ جدوں وی دریا دے وِچ سیلاب آئوندا اے تے اوہ اپنے نال لیاندی ہوئی زرخیز مِٹی ایس علاقے وِچ کھِلار جاندااے جیہدے پاروں ایتھے بہوں چنگیاں فصلاں ہوندیاں نیں۔زِمیں اُچی نیویں ہون دے کارن زمیندار ایس زرخیزی توں چنگی طراں فائدہ تاں نئیں چُک سگدا پَر گذارا چنگا ہوجاندا اے۔ بیٹ دی طراں ایس علاقے وِچ وسیوں گذارے لائق اِی اے۔ ایتھے اُگن آلیاں فصلاں وِچوں کنک، جو،سرئیوں ، تِل تے گنا قابلِ ذکر نیں۔ہُن تے ایس علاقے وِچ باغ وی ویکھن نوں لبھدے نیں۔

پکہ

تیجا علاقہ پکے دا اے۔ ایہہ اوہ علاقہ اے جیہڑا کچے تے لیہ شہر دے وِچکار واقع اے۔ ایہہ علاقہ وی سیلابی ہوون دے کارن بہوں زرخیز گنیا جاندا اے۔ ایتھے دی بھوئیں ’’میَرا‘‘ اے تے کاشتکاری تے وائی رائی دا زیادہ تر انحصار ٹیوب ویلاں تے کیتا جاندا اے۔ کماد قابلِ ذکر فصل اے۔ دور دور تائیں کماداں دی ہریالی ویکھن نوں لبھدی اے۔ کھجی، جامنوں تے امباں دے باغات ایس علاقے دی شان سمجھے جاندے نیں۔

کچھی دے بعد تھل (چولستان ،صحرا) دا علاقہ اے جیہڑا رقبے دے لحاظ نال کچھے دے علاقے توں کِتھے زیادہ وَڈا اے۔ عام طور تے ایہہ آکھیا جاندا اے کہ تھل دے علاقے وِچ کِسے سمے دریائے سندھ وَگدا ہوندا سی ۔ تھل دی زمین دا ریتلا ہوونا ایس دی دلیل سمجھیا جاندا اے پَر ایہہ خیال غلط اے۔ دریائے سندھ دے رُخ بدلن نال صرف تھل دی بھوئیں اِی ریتلی ہوئی اے ہور کسے پاسے کیوں تھل نئیں بنیا۔ دوجے علاقیاں وِچ وِی تاں دریائے سندھ نیں راہواں بدلیاں ہوون گئیاں پرہور کِدرے ریت دے اُچے اُچے ٹبے نئیں بن سگے۔ پاکستان دے دوجیاں دریاواں مثلاً ستلج، چناں، راوی تے جہلم وی ہر چڑھدے سمے بھوئیں چھڈدے رئے تے نویں جاہ مَلدے رئے پَر اونہاں دی چھڈی ہوئی بھوئیں ریتلی نئیں ہوئی۔ کسے وی دریا دی چھڈی ہوئی جاہ آسے پاسے دی زمین نالوںپانی دے لگاتار بہائونال نیویں ہوجاندی اے جدوں کہ تھل دے ٹبے آسے پاسے دی جاہ نالوں کِتھے اُچی اے۔ ایس لئی ایہہ گویڑ کُوڑ اے کہ دریائے سندھ دے پاروں ایہہ علاقہ ریگستانی ہوئیا اے۔ اَسی ایہہ آکھ سگدے آں کہ ایس زمین دی قدرتی ساخت اِی ایہو جئی سی۔ جسراں پہاڑی، چیکنی بھوئیں تے دوجیاں جغرافیائی شکلاں ازل توں موجود نیں ایسراں اِی تھل دی بھوئیں وِی قدرتی طور تے ازل توں اِی اینویں اِی سی۔ اینہوں دریا نیں نئیں جمیا۔ تھل دے لمے چوڑے علاقے نوں تِناں حصیاں وِچ وَنڈیا جاندا اے۔

۱۔تھل جنڈی

۲۔تھل کلاں نہری

۳۔ تھل کلاں چولستان

تھل جنڈی

تھل جنڈی دا علاقہ نہراں دے نظام توں پہلاں وی رونق آلا تے وسیوں آلا سی۔ ایتھے دے لوکی عام طور تے بھیڈاں بکریاں دے اَجڑ رکھدے سن ۔ انہاں نوں چراگاہواں وِچ روزانہ چرا کے گذر بسر کردے سن۔ ہُن ایہہ علاقہ نہراں دے ذریعے آبپاشی دی نعمت توں مالا مال اے۔ ہر پاسے شادابی تے ہریالی دِسدی اے۔ ڈھور ڈنگراں دی بہتات اے۔ بھوئیں ساہری پدری ہوون دے کارن کساناں نوں آبپاشی وِچ کِسے سنگین مسئلے نال دوچار نئیں ہوونا پیندا۔ سڑکاں دا ہر پاسے جال وِچھیا ہویا اے۔ وسیوں چنگی بھلی اے تے ایہہ علاقہ ترقی دی شاہراہ تے وَگو تگ ٹُریا جاندا اے۔ ایہدا کُل رقبہ 2,49,958قلعے اے۔

تھل کلاں

تھل کلاں دا کُل رقبہ 8,03,511قلعیاں تے مشتمل اے جیہدے وِچ دو قسماں دی بھوئیں آئوندی اے۔ تھل کلاں نہری دا علاقہ نہری پانی دی فراہمی دے پاروں سرسبز تے شاداب اے ۔ ایتھے ہر قسم دیاں فصلا ں اگائیاں جاندیاں نیں۔ باغ وی بہوں سارے لوکاں نیں لائے ہوئے نیں۔ چکاں تے وَستیاں دی تعداد وی بہوں ساری اے پَر ایتھے دی وسیوں تھل جنڈی دی نسبت گھٹ اے۔ ریت وی تھل جنڈی نالوں زیادہ اے پر نہری پانی دی وجہ نال کنک تے کماد زیادہ ہوندا اے۔

تھل کلاں چولستان

تھل کلاں چولستان دا زیادہ تر علاقہ تحصیل چوبارہ وِچ اے۔ دور دور تائیں جتھے تائیں دید کم کرے، ریت دے چٹے ننگے ٹبے دِسدے نیں۔ اُنہالے نوں بہوں گڑے دی گرمی پیندی اے۔ ہنیریاں تے تَتی لو دے جھکڑ ایس علاقے دی خاص سُنجان نیں۔ پانی دی بہوں زیادہ کمی اے۔ چوبارہ شہر دا پانی کوڑا اے۔ کاشتکاری وڈے پیمانے تے نئیں کیتی جاسگدی کیوں جے نہری پانی ایتھے دستیاب نئیں اے تے بھوئیں وی اُچی نیویں اے۔ بارش ہوون تے ’’گوارا‘‘ تے ’’چھولے‘‘ کاشت کیتے جاندے نیں ۔ ایس علاقے وِچ بہوں گھٹ وسیوں اے۔ چوبارہ ، نوانکوٹ، ہیڈ ویرڑی تے خیرے والا ایہدے نمایاں قصبے نیں۔ ہُن جنرل پرویز مشرف دی ذاتی کوششاں نال آدھی کوٹ آلی رابطہ نہر وِچوں ’’تھل گریٹرکینال‘‘ کڈھن دا منصوبہ بنایا جا چُکیا اے تے نہر کڈھن دا کم و ی شروع اے۔ آن آلے ویلیاں وِچ ایہہ علاقہ وی نہری پانی نال سیراب ہوجاوے گا تے ایتھے دوجیاں فصلاں وی گڈیاں جان لگ پین گئیاں۔

لیہ دی وَنڈ (بلحاظ آبادی)

1981ء دی مردم شماری دے مطابق ضلع لیہ دی کُل آبادی 6,64,000تے مشتمل سی۔ جنہاں وِچ مشہور شہراں دی آبادی دی تفصیل ایہہ سی۔

لیہ شہر دی کل آبادی 51,564

کروڑ شہر دی کل آبادی 11,280

چوک اعظم شہر دی کل آبادی 11,250

فتح پور شہر دی کُل آبادی 7,835

کوٹ سلطان شہر دی کل آبادی 4,800

1981ء دی مردم شماری دے مطابق 13%آبادی شہراں دی وسنیک سی جدوں کہ 87%لوکی دیہاتاں تے پنڈاں تھانواں وِچ مقیم سی۔ 2001ء دی مردم شماری دے مطابق ضلع لیہ دی کل آبادی11,79,564بندیاں تے مشتمل اے۔ آبادی دا اوسط 187.53افراد فی مربع کلومیٹر اے تے شرح خواندگی صرف 23%اے۔ آبادی دے لحاظ نال ضلع لیہ دی سبھ توں وَڈی یونین کونسل چوک اعظم اربن یونین کونسل اے تے سبھ توں نکی یونین کونسل گرے والا یونین کونسل اے۔

2001ء دی مردم شماری دے مطابق آبادی دی وَنڈی اینویں کیتی گئی اے۔

تحصیل لیہ 6,23,834

تحصیل کروڑ لعل عیسن 3,84,168

تحصیل چوبارہ 1,71,562

تحصیل لیہ دیاں کُل 23یونین کونسلاں نیں جنہاں دی وَسیوں دی تفصیل تھلے دتی جاندی اے۔

یونین کونسل دا ناں کُل آبادی

لیہ (نمبر ۱) 24,027

لیہ (نمبر۲) 23,581

لیہ (نمبر ۳) 29,116

یونین کونسل دا ناں کُل آبادی

منڈی ٹائون 30,026
لوہانچ نشیب 24,517
کوٹلہ حاجی شاہ 30,044
بستی شادو خان 30,266
ٹیل انڈس 28,468
چوک اعظم (اربن) 35,583
چوک اعظم (رورل) 30,181
لیہ تھل کلاں 24,764
لیہ تھل جنڈی 28,063
لدھانہ 28,304
چک نمبر 164/TDA 22,615
مرہان (دھوری) 31,682
بیٹ وساوا شمالی 23,692
کوٹ سلطان 26,909
پہاڑ پور 26,280
چک نمبر 172/TDA 25,630
بکھری احمد خان 22,825
بستی جکھڑ 26,716
جمن شاہ 25,028
سرشتہ تھل 25,517

تحصیل کروڑ لعل عیسن وِچ کُل 14یونین کونلسلاں بنیاں ہوئیاں نیں۔ اونہاں دی آبادی دی تفصیل ایسراں اے۔

یونین کونسل دا ناں کُل آبادی
کروڑ لعل عیسن (اربن) 23,971
کروڑ تھل جنڈی 29,669
واڑہ سیہڑاں 30,231
چک نمبر 98/ML 29,516
سامٹیہ 32,493
چک نمبر 90/ML 23,690
شوکت آباد 31,984
فتح پور (اربن) 25,300
فتح پور (رورل) 25,514
نوشہرہ تھل کلاں 30,942
بصیرہ 23,184
گرے والا 22,050
سہووالا 27,644

تحصیل چوبارہ نوں 7یونین کونسلاں وِچ وَنڈیا گیا اے۔ آبادی ایسراں اے۔

یونین کونسل دا ناں کُل آبادی
اولکھ تھل کلاں 23,848
جمال چھپری 24,693
رفیق آباد 25,821
یونین کونسل دا ناں کُل آبادی
شیر گڑھ 24,448
چوبارہ 22,115
خیرے والا 22,232
نواں کوٹ 23,405

ضلع لیہ دے وِچ کُل 5,23,834زنیاں مرد ووٹ پائون دا حق رکھدے نیں پَر اینہاں وچوں صرف 50% (تقریباً) لوکی انتخابات وِچ ووٹ پائوندے نیں۔ پنج دس فیصد ووٹ ضائع وی ہوجاندے نیں۔

لیہ دیاں یونین کونسلاں

لیہ وِچ ہُن 44یونین کونسلاں بنیاں ہوئیاں نیں۔ اینہاں دی تفصیل کُجھ ایسراں اے۔

نمبر یونین کونسل دا ناں سنِ اجراء کل ووٹ غیرمسلم ووٹ
۱۔ لیہ نمبر۱ 2000ء 10,862 41
۲۔ لیہ نمبر۲ 2000ء 11,350 34
۳۔ لیہ نمبر ۳ 2000ء 10,281 79
۴۔ لوہانچ نشیب 1960 10,720 —
۵۔ کوٹلہ حاجی شاہ 1960 12,748 7
۶۔ منڈی ٹائون 1983 12,889 11
۷۔ لیہ تھل جنڈی 1960 12,889 49
نمبر یونین کونسل دا ناں سنِ اجراء کل ووٹ غیرمسلم ووٹ
۸۔ ٹیل انڈس 1983 12,522 215
۹۔ بستی شادو خان 1960 12,631 —
۱۰۔ شاہ پور 1960 12,171 52
۱۱۔ سہووالا 1960 13,418 32
۱۲۔ بصیرہ 1983 9,225 —
۱۳۔ گرے والا 1966 12,504 32
۱۴۔ کروڑ تھل جنڈی 1960 12,887 134
۱۵۔ کروڑ اربن 2000 10,540 20
۱۶۔ واڑہ سیہڑاں 1960 13,013 2
۱۷۔ سامٹیہ 1966 13,691 —
۱۸۔ چک نمبر90/ML 2000 13,786 151
۱۹۔ چک نمبر98/ML 1983 11,219 —
۲۰۔ شوکت آباد 1983 14,593 688
۲۱۔ فتح پور رورل 1960 11,342 260
۲۲۔ فتح پور سٹی 2000 10,001 407
۲۳۔ نوشہرہ تھل کلاں 1966 15,148 1,543
۲۴۔ اولکھ تھل کلاں 1983 9,674 18
۲۵۔ جمال چھپری 1983 10,313 12
۲۶۔ نواں کوٹ 1960 13,259 —
۲۷۔ خیرے والا 1983 9,750 —
نمبر یونین کونسل دا ناں سنِ اجراء کل ووٹ غیرمسلم ووٹ
۲۸۔ چوبارہ 1960 9,953 34
۲۹۔ شیر گڑھ 1983 10,495 26
۳۰۔ رفیق آباد 1983 11,483 148
۳۱۔ چوک اعظم رورل 1964 12,263 44
۳۲۔ چوک اعظم سٹی 2000 13,788 257
۳۳۔ لیہ تھل کلاں 1964 10,862 16
۳۴۔ مرہان 1960 13,589 51
۳۵۔ چک 172/TDA 1983 10,773 170
۳۶۔ پہاڑ پور 1966 11,672 —
۳۷۔ بیٹ وساوا شمالی 1983 8,528 —
۳۸۔ بکھری احمد خان 1960 9,580 —
۳۹۔ کوٹ سلطان 1960 9,440 —
۴۰۔ چک 164/TDA 1983 9,999 50
۴۱۔ لدھانہ 1983 12,703 94
۴۲۔ جمن شاہ 1960 11,171 50
۴۳۔ سرشتہ تھل 1966 11,659 —
۴۴۔ جھکڑ بستی 1960 10,507 —

(ضلع لیہ دی وسیوں دے حساب نال سبھ توں وَڈی یونین کونسل چوک اعظم سٹی اے تے سبھ توں نکی یونین کونسل گرے والا تحصیل کروڑ اے۔)

لیہ دا موسم

پنجاب دے دوجے ضلعیاں وانگوں لیہ وِچ وی اُنہالے وِچ کڑاکے دی گرمی تے تیز دُھپ پیندی اے تے سردیاں دے موسم وِچ چنگی ٹھنڈی پیندی اے۔ اُنہالے وِچ تتی لُو جدوں وگدی اے تے جانداراں دا گرمی نال بہوں بھیڑا حال ہو جاندا اے۔ ریتلی بھوئیں بہوں جلدی تندور وانگوں تپ جاندی اے جیہدے وجہ نال گرمی دا احساس دوجے علاقیاں نالوں زیادہ ہوندا اے۔ تھل وِچ اُنہالے دی رات پورے ملک وِچ مشہور اے۔ سِجھ ڈھلن دے نال اِی سارے دن دی تپدی بلدی ریت نوں سکون ہوجاندا اے تے اوہ تمازت سمیٹ کے ٹھنڈی ہوجاندی اے جیہدی وجہ توں رات نوں چنگی بھلی ٹھنڈ لگدی اے۔

ساون بھادوں وِچ حبس بہوں زیادہ ہوجاندا اے۔ گرمی دی شدت نوں بارشاں گھٹ کردیاں نیں۔ پکے علاقیاں دے برعکس ایتھے پانی زیادہ چِر زمین تے نئیں ٹھہردا بلکہ فوراً اینہوں زمیں چوس لیندی اے۔ سردیاں وِچ ’’کورا‘‘ پینداے۔ زمین اینی ٹھنڈی ہوجاندی اے کہ ننگے پیری ٹُرنا اوکھا ہوجاندا اے۔ کہیڑ تے دھند وِی اپنے موسم نال پیندی اے جیہدی وجہ توں بہوں ساریاں پریشانیاں دا ساہمنا کرنا پیندا اے۔ سردیاں دے وِچ درجہ حرارت. 5.cتوں تھلے تائیں تے اُنہالے دے وِچ 51.c.توں اُتے تائیں اَپڑ جاندا اے۔کھلیاں تھاواں تے کورا وِی پیندااے۔

فصلاں تے رُکھ موسم تے اثر انداز ہوندے نیں۔ آبادکاری توں مگروں تھل دے موسم وِچ نمایاں تبدیلی ویکھن وِچ آئی اے۔ پہلے جئیاں ہنیریاں تے طوفان ہُن نئیں آئوندے۔ رُکھاں دے لمے چوڑے جنگل تے فصلاں دے بھرے ہرے کھیتاں کھلیاناں نیں موسم دی شدت وِج بہوں ساری کمی کر دِتی اے۔ ہُن وی کدیں کدیں ہنیریاں تے جھکڑ آئوندے رہندے نیں پَر اینہاں وِچ پہلاں آلی سختی تے شدت نئیں اے۔

لیہ دے دریا

دریائے سندھ

ضلع لیہ دیاں حداں وِچ صرف ہکو دریا وگدا اے۔ ایہہ دریائے سندھ اکھواندا اے ۔ پرانے سمے وِچ ایہہ دریا ہندوستان (India)دی سرحد تے واقع ہون دے پاروں انڈس (Indus River) دے ناں توں مشہور سی تے ہُن تائیں ایہدا ایہہ ناں ٹُریا آئوندا اے۔ برصغیر پاک و ہند تے جدوںیونانی فاتح سکندر اعظم (Alexandar The Great)نیں حملہ کیتا سی اوس سمے اینہوں ’’دریائے وہیت ‘‘ دا ناں دِتا جاندا سی۔ موضع بیٹ بخشندچاہ باغ ِالا ضلع بھکر دے مقام توں ایہہ ضلع لیہ دی حدود وِچ داخل ہوندا اے تے موضع سکھانیوالا دے مقام توں ضلع مظفر گڑھ دیاں حداں وِچ وَڑ جاندا اے ۔لیہ دے مغربی پاسے وگدا اے۔ دریا دے دوجے مَنے ڈیرہ غازیخان تے ڈیرہ اسماعیل خان دے ضلعے واقع نیں۔ دریائے سندھ دی کل لمبائی 2,700کلومیٹر اے جیہدے وِچوں 75کلومیٹر دی لمان ضلع لیہ دی حد وِچ آئوندی اے۔ اُنہالے وِچ جدوں شمالی علاقیاں دی برف پگھلدی اے تے مینہ آئوندا اے تے ایہدا پاٹ 18توں 22کلومیٹر تائیں وَدھ جاندا اے تے پاٹ پاکستان وِچ وَگن آلے سبھو دریاواں نالوں کِتھے زیادہ اے۔ سردیاں وِچ ایہہ دریا کِتھے تِن تے کِتھے چار نالیاں دی صورت وِچ وگدا رہندا اے۔ لیہ شہر دے نالوں جیہڑا نالہ لنگھدا اے اونہوں ’’لالہ ‘‘ آکھدے نیں۔

آکھیا جاندا اے کہ تھل دریائے سندھ دی چھڈی ہوئی ریتلی جاہ دے کارن ریگستان بنیا۔ ایس بارے مختلف قسم دیاں گلاں سنن پڑھن نوں لبھدیاں نیں۔ تاریخ دے خزانیاں نوں پھرولیے تے ایہہ گل لبھدی اے کہ دریائے سندھ زمانہ قدیم وِچ چوبارہ شہر دے نیڑیوں لنگھدا سی۔ پنجویں صدی عیسوی وِچ جدوں تھل دے علاقے تے ایرانی ساسانیاں دی شاہی قائم سی تے اوس سمے دریا قصبہ پیر جگی شریف دے لہندے پاسیوں لنگھدا سی۔ پیر جگی شریف دے نواح وِچوں لبھن آلے قدیمی سکے ایس امر دا پکا ٹھکا ثبوت نیں۔ 1878-80ء دی بندوبست رپورٹ دے مطابق دریائے سندھ لیہ شہر توں 18کلومیٹر دے فاصلے تے واقع سی جدوںکہ ہُن ایہہ پندھ گھٹ کے صرف 3میل رہ گیا اے۔ کچھی دے علاقے دی زراعت دا دارومدار ایسے تے اِی اے۔ ایس دریا نیں تھل دیاں خبرے کِنیاں وستیاں تے شہر اں نوں صفحہ ہستی توں ایسراں نابود کر دِتا اے جسراں کوئی بچہ تختی پوچ کے پورنیاں نوں مڈھوں اِی مٹا مُکا چھڈدا اے۔ خبرے کِنیاں تہذیباں اپنا نام و نشان وی گنوا بیٹھیاں۔

لیہ دیاں نہراں

لیہ دے وِچ پہلی نہر مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دورِ حکومت وِچ کڈھی گئی۔ دیوان ساون مل دے پُتر کرم نرائن چند نیں جیہڑا لیہ دا ناظم سی، 1830-40ء دے عشرے وِچ اُتے تھلے دو نہراں کڈھوائیاں سن۔ اینہاں دے ناں اونہیں اپنے پُتراں ’’ہزاری مل‘‘ تے ’’لکھی مل‘‘ دے نانواں تے رکھے سن۔ ایہہ دونویں نہراں دریائے سندھ دے نالے ’’لالہ‘‘ وچوں کڈھیاں گئیاں سن تے اینہاں وِچوں ہِک نہر ہالے تیک لیہ دے نواح وِچ موجود اے۔

1884ء وچ انگریز حکومت نیں ڈھول والا (کوٹ سلطان) دے مقام توں دریائے سندھ وِچوں ہِک نہر کڈھی۔ قیامِ پاکستان دے بعد جدوں علاقے دی ترقی لئی تھل ڈویلپمنٹ اتھارٹی دا قیام عمل وِچ آیا تے 1952ء نوں کوٹ سلطان دے نیڑیوں لالہ وِچوں ہِک نہر کڈھی گئی۔ ایس نہر دے 396کیوسک پانی نیں 85,086قلعے رقبے نوں سیراب کیتا۔

تھل ڈویلپمنٹ اتھارٹی (T.D.A)دے قیام دے بعد کڈھیاں گئیاں نہراں دی لمبائی 601کلومیٹر اے۔’’ تھل کینال ‘‘جیہڑی تھل دے بہوں سارے رقبے نوں سیراب کردی اے ایہہ 9,300کیوسک پانی دے نال تھل دے علاقے وِچ داخل ہوندی اے۔ ہُن ایس نہر نوں پانی دی مقررہ مقدار نئیں دِتی جاندی بلکہ صرف 2,300کیوسک دے لگ بھگ پانی اینہوں دِتا جاندا اے جیہدے پاروں علاقے دے کاشتکاراں نوں وارہ بندی دا عذاب بھگتنا پیندا اے۔ وَڈے زمیندار نہراں وِچوں اپنے ذرائع تے ہتھکنڈے استعمال کرکے پانی دی زیادہ مقدار حاصل کر لیندے نیں تے نِکے کاشتکاراں اپنی فصلاں نوں پانی نئیں لا سگدے جیہدی وجہ توں اوہ ہر چڑھدے سِجھ تے تھلے تے تھلے جاندے پئے نیں۔علاقے دے مشہور سیاسی لیڈر چوہدری اصغر علی گوجر نیں ایس مسئلے دے حل لئی آوازِ حق لائی۔ کساناں تے زمینداراں نیں اونہاں دے شانہ بشانہ احتجاج وِچ وَدھ چڑھ کے حصہ لیا پَر کوئی خاص نتیجہ برآمد ناں ہوئیا۔ ایسے طراں شیرگڑھ یونین کونسل دے مشہور زمیندار تے سیاسی بندے محمد اعظم بھٹی نیں وی وارہ بندی تے پانی دی غیر منصفانہ تقسیم تے منظم احتجاج کیتا تے ہائی کورٹ وِچ رِٹ پٹیشن دائر کیتی۔

تھل دی سبھ توں وَڈی نہر ’’تھل کینال‘‘ اے جیہڑی ہیڈ تاتار دے مقام تے دو وَڈیاں تے پکیاں نہراں تے نکیاں نہراں وِچ ونڈی جاندی اے۔ ایس ہیڈ توں نکلن آلیاں وَڈیاں نہراں ’’منڈا کینال‘‘ تے ’’انڈس کینال‘‘ نیں۔ اینہاں وچوں فیر حیات ڈسٹری بیوٹری، بھاگل نہر، عنائت نہر، ماچھوکینال، داد ڈسٹری بیوٹری، محبوب، لیہ مائنر،کھمبی، موسی، شاہ پور وغیرہ اہم نہراں نیں جیہڑیاں تھل دی تپدی بلدی ریت دی تریہہ بجھائوندیاں نیں۔ انہاں دے علاوہ کئی نکیاں نکیاں نہراں ، راجباہ تے مائنر نیں جیہڑے انہاں نہراں وچوں نکلدے نیں۔

جنرل پرویز مشرف دی ذاتی ترجیح تے ملک احمد علی اولکھ دی کوششاں نال آدھی کوٹ آلی وَڈی رابطہ سیلابی نہر وچوں نکلن آلی ’’تھل گریٹر کینال‘‘ دے منصوبے تے کم شروع کر دِتا گیا اے تے چھیتی اِی تھل دے زمینداراں تے ایہدے دوررَس نتیجے نکلنے شروع ہوجان گے۔ ایہہ چھ ماہی نہر ہووے گی تے ایس وِچ سال دے چھ مینے پانی آیا کرے گا۔گریٹر تھل کینال دے منصوبے نال تحصیل چوبارہ دا بہوں سارا علاقہ زیرِ کاشت ہوجاوے گا تے کاشتکاراں نوں نویں جہت لبھ جاوے گی۔

لیہ دی زراعت

تھل دی آبادکاری وِچ جِتھے ٹی ڈی اے نیں بنیادی کردار ادا کیتا اوتھے ای محکمہ زراعت نیں وی کوئی گٹھی نئیں رکھی۔ آبادکاراں نال بہوں زیادہ تعاون کردے ہوئیاں ایس علاقے نوں سر سبز و شاداب کرن وچ محکمہ زراعت نیں بہوں کم کیتا۔ مڈھلے دیہاڑیاں وِچ نہراں دے نکلن دے نال نال محکمہ زراعت نیں ایگریکلچرل ورکشاپ قائم کیتی جیہڑے اوس ویلے ایشیا دی سبھ توں وَڈی زرعی ورکشاپ گنی جاندی سی۔ زمینداراں دے وسیع و عریض رقبیاں دی لیولنگ (Leveling) لئی سوکھیاں قِسطاں تے بلڈوزر دِتے۔ محکمے دے ایس تعاون دے نتیجے وِچ اُچے اُچے ٹبے پدرے ہوگئے تے وائی رائی دا کم کھلیا۔ لیولنگ تے اٹھن آلے خرچے زمینداراں نیں تریہہ پینتری (۳۵۔۳۰) وَریاں وِچ آسان قسطاں وِچ ادا کیتے۔

1982ء وِچ جدوں لیہ دے تحصیل زراعت آفس نوں ضلعی زراعت آفس دا درجہ لبھیا تے پہلی ڈپٹی ڈائریکٹر عبدالستار بھٹی تعینات ہوئے۔ اُنہاں دے مگروں کئی افسر آئے تے گئے۔ محکمہ زراعت دے قائم کردہ ’’گورنمنٹ سیڈ فارم کروڑ‘‘ وِچ بیجاں دی قسماں تے تجربے کیتے جاندے نیں تے زمینداراں نوں چنگی قسم دے بیجاں بارے معلومات دِتیاں جاندیاں نیں۔ 6عدد سیڈ گریڈرز زمینداراں لئی ہر ویلے کم کردے نیں جیہڑے ہِک روپیہ فی من دے حساب نال بیج گریڈ کر کے دیندے نیں۔ ہر سال 200پلاٹاں لئی چنے تے مونگی دا بی محکمہ حق دار کاشتکاراں نوں مفت دیندا اے۔ ایہدے علاوہ بازاروں لبھن آلے بیجاں دی کوالٹی چیک کردا اے تاکہ زمینداراں نوں چنگی قسم دا بی لبھے تے اونہاں دی پیداوار وِچ اضافہ ہووے۔ ڈرل مشیناں مفت مہیا کیتیاں جاندیاں نیں۔ زرعی آلات 50%ڈسکائونٹ تے زمینداراں نوں دوا کے اونہاں دے مسائل نوں حل کرن دی کوشش کیتی جاندی اے۔ 1995ء وِچ محکمہ زراعت نیں ضلعی سطح تے کاشتکاراں لئی کنک دی زیادہ پیداوار دا مقابلہ کرایا تے انعام وِچ ٹریکٹر دین دا اعلان کیتا پَر حکومت بدل جان دے کارن ایہہ سکیم پایہ تکمیل تائیں ناں اپڑ سگی۔ زرعی دواواں تے سپریواں دے ڈیلراں نوں محکمہ لائسنس جاری کردا اے۔ جعلی دواواں دی روک تھام لئی سیمپلنگ کیتی جاندی اے تے چھاپے مارے جاندے نیں۔ ناقص دے جعلی دواواں ویچن آلے دکانداراں تے ڈیلراں نوں جرمانے تے سزا دی سفارش محکمہ اِی کردا اے۔ حکومت نوں کاشتکاراں دی لوڑ دے مطابق بیج تے کھاد دا ٹارگٹ محکمہ دیندا اے تاکہ کِسے وی کاشتکار نوں کِسے وی مرحلے تے کسے شئے دی تنگی دا ساہمنا ناں کرنا پوے۔ محکمہ زراعت ایگریکلچرل ورکشاپ، لائیو اسٹاک تے پلانٹ پروٹیکشن دے ذریعے وی کاشتکاراں دی حدوں وَدھ امداد کردا اے۔

محکمہ دے جاری کردہ پرمٹ دے تحت ضلعے دے وِچ اَٹھ (۸) کاٹن جننگ فیکٹریاں کم کردیاں پئیاں نیں جنہاں 2001ء دے وِچ 49,702گٹھاں پریس کیتیاں نیں تے ملک دی کپڑے دی صنعت دی ترقی لئی اپنا کردار ادا کیتا۔

ضلع لیہ دے اہم کاشتکاراں وِچ فرمان علی بسراء، ملک نیاز جکھڑ، ملک غلام حیدر تھند، احمد علی اولکھ، چوہدری محمد اشرف، ریاض حسین بخاری، کرنل مشتاق احمد، رائے محمد ابراہیم بھٹی، مہر اعجاز احمد اچلانہ، محمد یونس، غلام حسین میلوآنہ، حاجی غلام عباس، چوہدری سیف گجر، اللہ بخش سامٹیہ وغیرہ شامل نیں۔ برون دے زمینداراں وِچ بپی تے مگسی خاندان زیادہ مشہور اے۔

اہم فصلاں

ضلع لیہ دیاں اہم فصلاں وِچ کنک، چھولے، گنا تے کپاہ شامل نیں۔ پانی دی کمی دے کارن زمیندار اپنا مطلوبہ حدف حاصل نئیں کرسگدے جیہدی وجہ توں دن بہ دن کساناں دی معاشی حالت ابتر توں ابتر ہوندی جاندی اے۔لیہ دی زمین دا بیشتر حصہ بارانی اے جتھے چھولیاں دی فصل کاشت کیتی جاندی اے جیہدی پیداوار دا پوری طراں انحصار بارش تے ہوندا اے۔ جے کر بارش چنگی ہوگئی تے پیداوار وی چنگی ہوجاندی اے نئیں تے زمیندار اپنے کیتے ہوئے خرچے وی پورے نئیں کر سگدا۔ ضلع لیہ دے وِچ کاشت کیتیاں جان آلیاں فصلاں دی تفصیل کُجھ ایسراں اے۔

کنک

2000ء دے وَرے وِچ 4,38,200قلعے رقبے تے کنک گڈی گئی جنہیں 25من فی قلعے دی اوسط دِتی۔ 2001ء وِچ 4,38,020قلعیاں دی پیداواری اوسط صرف 22من فی قلعہ سی۔ 2002ء دے سال وِچ 4,38,177قلعیاں نیں پیداواری اوسط ساڈھے بائی (۲/۱۔۲۲) من فی قلعہ دِتی۔

کپاہ(پُھٹی)

کپاہ جیہی اہم ترین فصل پانی دی قلت دا شکار ہوکے اپنی اہمیت گنوا بیٹھی اے۔ 1999ء دے سال 95,000قلعے کپاہ بیجی گئی تے پیداوار 17من فی قلعے ہوئی۔ 2000ء دے 85,600 قلعیاں دی اوسط فیر 17من فی قلعہ سی ۔ 2001ء دے سال کپاہ ساڈھے نو من فی قلعے دی اوسط نال 97,500قلعیاں وِچ ہوئی جیہدے پاروں زمیندار ایس فصل توں دل چاڑھ گئے۔

کماد

ضلع لیہ دیاں اہم فصلاں وِچو ں ہِک فصل گنے دی اے۔ لکھاں مَن گناں کھیتاں وِچوں نکل کے لیہ شوگر ملز تائیں اَپڑدا اے۔ بہوں سارا گنا دوجے ضلعیاں دیاں مِلّاں وِچ گھلیا جاندا اے۔ 2000ء وِچ زمینداراں نیں مجموعی طور تے 47,050قلعے گنا کپ ٹُک کے شوگر ملز تائیں اپڑایا تے اوسط 460من فی قلعہ رئی۔ 2001ء وِچ 34,200قلعیاں دی اوسط پیداوار 460من اِی سی جدوں کہ 2002ء دا سال زمینداراں لئی کُجھ چنگا سی۔ 34,000قلعیاں نیں 510من فی قلعہ دی پیداوار دِتی۔لیہ شوگر ملز دا جیہڑا رویہ ہُن ساہمنے آئوندا پئیا اے جے اے کُجھ سال ایسراں اِی رئیا تے ہو سگدا اے کہ گنے دی کاشت زمیندار بند کردیون۔

چھولے

تحصیل چوبارہ دی بہوں وَڈی فصل چنا اے۔ بارانی رقبیاں وِچ کاشت کیتا جاندا اے۔ جے کر بارش ٹیم نال ہوجاوے تے بہوں چنگی فصل لبھدی اے جے بارش نہ ہووے تے بی دا تے ہلاں دا خرچہ اِی پورا نئیں ہوندا۔ 2000ء وِچ 1,78,000قلعے رقبے نیں اڈھائی من فی قلعے دی اوسط دِتی جدوں کہ 2001ء وِچ 2,08,928قلعیاں نیں تِن من فی قلعے دی اوسط دِتی۔ 2002ء دے وَرے وِچ مینہہ ناں ہوون دے کارن 1,66,963قلعیاں دی اوسط فیر اڈھائی من فی قلعہ رئی۔ 2003ء دا سال بارانی زمینداراں لئی بہوں چنگا اے۔ ایس سال چھولیاں دی فصل نوں رَج بارشاں نصیب ہوئیاں نیں تے تھل دے اُچے ٹبے وی ہریالی ویکھدے پئے نیں۔ آکھیاں جاندا پئیااے جے ایس واری فصلاں دی کُٹ چڑھی پئی اے تے نال ایہہ وی آکھیا جاندا پئیا اے جے ایس سال رَب مہربان ہوئیا اے تے حکمراناں نوں تَپ چڑھ جاوے گا تے چھولیاں دا ریٹ ڈیگ دِتا جاوے گا۔ ایہہ تاں ہوندا اِی رہندا اے۔

باغ

ضلع لیہ دے وِچ 59قلعے رقبے تے امباں دے باغ لگے ہوئے نیں جنہاں وِچ سندھڑی ، لنگڑا، انور لٹور تے دیگر قلمی امباں دے نال نال اچاری دیسی امب وی لگا ہوئیا اے۔

6,093قلعے رقبے تے مالٹے دے باغ لگے ہوئے نیں۔ اینہاں باغاں وِچ کینو، مالٹا، مسمی، شکری، پائن ایپل، جافا، فروٹر، ریڈ بلڈ تے روبی ریڈ دے بُوٹے لگے ہوئے نیں۔ چک نمبر 153ٹی ڈی اے دے کاشتکار ’’ارشد اقبال گجر‘‘ نیں پاکستان ہارس اینڈ کیٹل شو وِچ کینو دی عمدہ کوالٹی دی کاشت تے ٹرافی تے داہ ہزار روپے انعام حاصل کیتا اے جیہڑا لیہ دے کاشتکاراں لئی کِسے اعزاز توں گھٹ نئیں۔

انہاں فصلاں تے باغاںدے علاوہ ضلع لیہ وِچ دالاں، چارہ تے پٹھے، سبزیاں ترکاریاں، سرسوں، جو، السی، تل وغیرہ وی کاشت کیتے جاندے نیں۔

لیہ دے جنگل

بَن ، نخلستان یا خودرو رُکھاں یا بوٹیاں دے ذخیرے نوں جنگل آکھیا جاندا اے۔ ماہرینِ زراعت دا ایہہ اکھان اے جے کسے وی ملک نوں ہڑ تے سیلاباں دی تباہ کاریاں توں بچائون لئی اوس ملک دے 22فیصد حصے تے جنگلات دا ہونا ضروری اے۔ ضلع لیہ دے وسیع تے بے آب و گیاہ صحراء نوں آباد کرن وِچ محکمہ جنگلات دے کردار نوں نظر انداز نئیں کیتا جاسگدا۔ محکمہ جنگلات نیں جِتھے پورے علاقے نوں سرسبز و شادات کیتا اوتھے رُکھاں دے ذخیریاں نیں تھل دے موسم نوں وی سہانا تے خوشگوار کیتا اے۔ سبھ سڑکاں تے نہراں دے کناریاں تے رُکھ لا کے علاقے دی سندرتا وِچ خاطر خواہ اضافہ کیتا گیا۔ ہنیریاں تے تتی وَا جنہوں تھلوچی وِچ ’’لو‘‘ آکھیا جاندا اے ، دے اثرات توں وی علاقے نوں محفوظ کیتا تے ایہہ سہرا محکمہ جنگلات دے سِر جاندا اے۔

اینہاں جنگلاں دا ملکی معیشت وچ نمایاں کردار تے ہے اِی پر ایہہ تھلوچیاں لئی کِسے نعمت توں گھٹ نئیں اے۔ غریب لوکاں لئی بڑا اِی مضبوط آسرا بنیا ہوئیا اے۔ اَن گنت لوکاں دی بسر اوقات اینہاں جنگلاں دے پاروں ہوون آلے کاروبار تے مزدوریاں نیں۔ جنگل وِچ لہو تے مُڑھکا ہِک کرن الے مزدوراں توں لے کے لکڑ دے وَڈے وَڈے ٹھیکیداراں تائیں دی روزی دا ایہہ ذریعہ اے۔ خبرے کِنے مزدور تے دیہاڑی دار بوٹے لاون، نالیاں کڈھن، پانی لاون، خودرو بوٹے پٹن تے کٹائی کرن لئی اینہاں جنگلاں وِچ کھپے ہوئے نیں۔ اینہاں دیہاڑی داراں وِچ اکثریت مسلم شیخ (مصلی)، پٹھان تے کیمبل پوریاں دی اے۔ پورے علاقے وِچ سوئی گیس ناں ہوون دے کارن غریب زنانیاں تے بچے جنگل وِچوں گھر لئی بالن اکٹھا کر کے لے جاندے نیں تے اپنی لوڑ توں ودھن آلا بالن ویچ کے دو ویلیاں دی روٹی بنا لیندے نیں۔ ایس کارن علاقے وِچ بالن گھٹ پیسیاں نال لبھ جاندا اے تے لوکاں نوں سہولت رہندی اے۔ ایس بھلے دور وِچ جدوں لہور ، کراچی تے دوجے وَڈے شہراں وِچ بالن اَسی نوے روپے من وِکدا اے، تھل دے علاقے وِچ مَسیں تریہہ تے چالیہہ روپیے من سوکھا لبھ جاندا اے۔پٹھاناں نیں علاقے وِچ کوئلے بنائون آلیاں بھٹیاں جنہاں نوں مقامی زبان وِچ ’’کُپ‘‘ آکھیا جاندااے ، لائیاں ہوئیاں نیں جنہاں وِچ دَبو دَب کوئلہ بنایا جاندا اے تے دوجے شہراں نوں سپلائی کیتا جاندا اے۔ لیہ دے علاقے دا تیار کیتا ہوئیا کولہ کوئٹہ، زیارت، اسلام آباد تے دوجے شمالی ٹھنڈے علاقیاں وِچ بہوں پسند کیتا جاندا اے۔ ماحولیاتی تے فضائی آلودگی دا اَٹھے ٹَیم رونا رون آلیاں دی بے حسی تے لاپرواہی دا ایہہ کُپ کھلا ڈلہا ثبوت نیں جنہاں دے کارن ماحول دھوئیں نال بھریا ہوئیا اے پَر کسے وی صاحبِ اقتدار دی اینہاں تے تک نئیں پیندی۔

اینہاں جنگلاں وِچوں اکٹھیاں کیتاں ہوئیاں ’’سِرکیاں ‘‘ تے کانے دور دور تائیں گھلے جاندے نیں جنہاں توں فیر کئی چیزاں تیار کیتیاں جاندیاں نیں۔ ایتھے کانا (سرکنڈا) کثرت نال پایا جاندا اے جنہوں تلف کردیاں ہوئیاں ایہدیاں جڑاں کڈھ لئیاں جاندیاں نیں تے فیر ایہہ جڑاں ائر کولر اں دیاں جالیاں بناون دے کم آئوندیاں نیں۔ ایسے طراں آسے پاسے چار چُفیرے بنے ہوئے اِٹاں دے بھٹھے ایسے جنگل دے سر تے چلدے پئے نیں۔ ٹرکاں دے ٹرک لکڑی دے بھرے ہوئے اینہاں بھٹھیاں وِچ کھپدے پئے نیں۔ایس کم لئی زیادہ تر جنگلی کیکر (Mesquite)استعمال کیتا جاندا اے۔

تھل ڈویلپمنٹ اتھارٹی دے قیام دے نال اِی 3جنوری 1953ء نوں ٹی ڈی اے کولوں زمیناں لے کے ’’لیہ فاریسٹ ڈویژن‘‘ قائم کیتا گیا تے پہلے ڈویژنل فاریسٹ آفیسر اعجاز حسین شاہ تعینات ہوئے۔ ایس ڈویژن وِچ ضلع لیہ دے علاوہ ضلع مظفر گڑھ دے کُجھ رقبے شامل نیں۔

جنگل دا رقبہ

محکمہ جنگلات نوں 27,766قلعے رقبہ سونپیا گیا جیہدے وِچوں 14,928قلعے آباد اے۔ محکمے نیں اپنے تصرف رقبے دی وَنڈ اینویں کیتی اے۔

۱۔ اریگیٹڈ پلانٹیشن لئی کُل رقبہ 25,764قلعے اے جیہدے وِچوں ہُن تائیں صرف 13,680قلعے آباد ہوسگیا اے۔

۲۔ شیلٹر بیلٹ وِچ کل رقبہ 893قلعے اے تے ایہدے وِچوں آباد رقبہ 445قلعے اے۔

۳۔روڈ سائیڈ تے محکمے کول 364قلعے اے جیہدے وِچوں 219قلعے رقبہ آباد ہوئیا اے۔

۴۔ نہراں دے نال نال کل رقبہ 745قلعے پئیا ہوئیا اے تے ایس وِچوں 584قلعے آباد کیتا گیا اے۔

جنگل دی انتظامی وَنڈ

انتظامی ڈھانچہ ترتیب دیندیاں ہوئیاں ڈویژن نوں دو سَب ڈویژن آفس (ماچھو سب ڈویژن تے عنائت سب ڈویژن) وِچ ونڈیا گیا اے۔ تِن رینج آفس (فتح پور، لیہ تے چوک منڈا)، 20بلاک تے 102بِیٹاں بنائیاں گئیاں نیں۔ اہلکاراں دی رہائش لئی 1954ء وِچ ماچھو کالونی چوک اعظم، گولے والا کالونی، راجن شاہ کالونی نمبر ۱ تے نمبر ۲، داسو کالونی تے لیہ ہیڈ کوارٹر کالونی تعمیر کیتیاں گئیاں جیہڑیاں ہُن کُجھ اَفسراں دے کوارٹراں توں علاوہ مرمتی ناں ہوون دے پاروں تے عدم توجہ دی وجہ توں مسمار ہوگئیاں نیں تے حکومت دا لکھاں کروڑاں روپیاں دا نقصان ویکھدیاں ویکھدیاں ہوگیا اے۔

رُکھ

محکمہ جنگلات نیں 1953ء توں لے کے 2003ء تائیں ٹاہلی، کھگل، شرینہہ، سفیدہ، سنبل، تُوت، پاپولر تے ہور وِی کئی رُکھ لائے۔ جاہ جاہ تے نرسریاں لائیاں ۔ 1988ء تائیں جنگل ویکھن آلا ہوندا سی۔ ایتھے ہر پاسے ہریالی تے سنگھنا جنگل ہوندا سی پَر جدوں دی جمہوریت دی کھلم کھلی بہاراں آئیاں نیں ، ویکھن لئی ہِک رکھ وی نئیں لبھدا۔ سبھے یار لوک لٹ پُٹ گئے نیں تے ہُن سوائے کانیاں ، سروٹیاں تے مسکٹ دے کجھ وی نئیں رئیا۔ جنگلاں دے سرہانیاں تے خبرے کِنے آرے لگے ہوئے نیں جیہڑے محکمے دے وَڈ وَڈیریاں تے دوجے خدائی لمبڑداراں دی کرپشن تے بدعنوانیاں دا مونہہ پاڑ کے اعلان کردے پئے نیں پَر کوئی سُنن آلا کوئی نئیں جیہڑا اینہاں رُکھاں دی کھلے عام نیلامی نوں ڈَک کے ملک دا نقصان ہوون توں بچائے۔

جنگل دا رقبہ ٹی ڈی اے دے ہر چک وِچ مخصوص مقدار نال موجود اے جیہڑا ہُن آئون آلے بلدیاتی نظام دے تحت ضلعی حکومت دے کول اے۔ زیادہ تر رقبہ چوک اعظم دے گرد ونواح وِچ ماچھو سب ڈویژن تے عنائت سب ڈویژن دی شکل وِچ منظم حالت وِچ موجود اے۔ ایہہ صوبائی محکمے دے تھلے اے۔ جنگل دی دیکھ بھال تے کم لئی 3ٹریکٹر، 10ٹیوب ویل تے نہری پانی دا مخصوص حصہ اے تے ایس حصے نوں یار لوک ویچ کھائوندے نیں۔ اہلکاراں دے بچیاں نوں کھان لئی لبھ جاندا اے تے رہندے کھینہدے رُکھ تریہہ نال سُک جاندے نیں۔

جنگل دی کٹائی مخصوص دِناں وِچ ہوندی اے تے ایس کٹائی وِچ جیہڑی لکڑی یار لوکاں دے کم دی ناں ہووے اوہ ’’گولے والا سیل ڈپو‘‘ تے اَپڑا دِتی جاندی اے جتھے ہر مہینے دی 7تے 20تریخ نوں نیلامی ہوندی اے۔ ایہہ ڈپو چوک اعظم توں تھوڑے پندھ تے ایم ایم روڈ دے اُتے واقع اے۔ کدیں کدیں کٹائی دی زحمت توں بچن لئی کھڑے رُکھاں دی نیلامی وِی کر دِتی جاندی اے۔فاریسٹ لاء دے مطابق ’’نکاسی پرمٹ‘‘ دے بغیر جنگل وِچوں ہِک مسواک وی باہر نئیں کڈھی جاسگدی پَر چوراں تے سادھاں نیں چھانگ تے ٹمبر ہِک نئیں چھڈیا۔ کوئی ٹرکاں تے ٹریلیاں نوں ڈکن آلا نئیں جیہڑا اینہاں کولوں نکاسی پرمٹ منگے تے اینہاں دا چالان کرے۔ کاغذاں دے ڈھڈ بھرن لئی ریڈ عملہ تشکیل دِتا جاندا اے جیہدا کم چوراں نوں لبھنا ہوندا اے تے مال برآمد کروانا ہوندا اے پَر……

لیہ دے تھانے

ضلع لیہ دے وِچ موجود تھانیاں (Police Stations)دی تفصیل کُجھ ایسراں اے۔

تھانہ سٹی لیہ پہلاں چوکی ہوندا سی فیر اینہوں تھانے دا درجہ دِتاگیا۔ لیہ دے ضلعی ہیڈکوارٹرز بنن توں مگروں 1986ء وِچ ایہدی موجودہ عمارت دی تعمیر کیتی گئی۔ 23چک تے شہر دے مختلف وارڈ ایہدی حدود وِچ واقع نیں۔ ایس دے فرائض تے ذمہ داریاں دا دائرہ کار 87,683قلعیاں تائیں پھیلیا ہوئیا اے ۔ایہدی حدود وِچ وسیوں 51,482زنانیاں تے مرد (بمطابق مردم شماری 1981ء ) اے۔ ایہدی عمل داری وِچ 3چوکیاں تے ہِک ماڈل پوسٹ کم کردی پئی اے۔ چوکی کوٹلہ حاجی شاہ تے صدر بازار لیہ ماڈل پوسٹ قابل ذکر نیں۔

تھانہ صدر لیہ

لیہ صدر تھانہ لیہ دے ضلع بنن توں مگروں تعمیر کیتا گیا۔

تھانہ کروڑ لعل عیسن

تھانہ کروڑ لعل عیسن دا قیام پاکستان بنن توں پہلوں 1904ء نوں عمل وِچ آیا۔ تھانے دے دائرہ کار وِچ 6,000مربع کلومیٹر رقبہ اے جیہدے وِچ کرائمز دی روک تھام تھانے دے ذمے اے۔ 1981ء دی مردم شماری دے مطابق ایہدے زیرِ اثر کل آبادی 3,50,890سی۔

تھانہ فتح پور

تھانہ فتح پور پہلاں تھانہ کروڑ لعل عیسن دی چوکی سی۔ جولائی 1986ء نوں اینہوں تھانے دا درجہ دے دِتا گیا۔ ایہدی اپنی عمارت ہالے تائیں تعمیر نئیں کیتی جاسگی ایس لئی یونین کونسل دی عمارت وِچ تھانے دے اہلکار اپنے فرائض سرانجام دیندے پئے نیں۔ ایہدے زیرِ اثر 6یونین کونسلاں (فتح پور، نوشہرہ تھل کلاں، چک نمبر 98/ML، چک نمبر 90/ML، چک نمبر 112/ML، شوکت آباد) نیں۔ ایہدی عمل داری وِچ 56,635قلعے رقبہ تے نادرا (NADRA) دی مردم شماری دے مطابق 1,46,312نفوس تے مشتمل آبادی اے۔

تھانہ چوک اعظم

تھانہ چوک اعظم پہلاں تھانہ لیہ دی چوکی سی۔ 1986ء وِچ اینہوں تھانے دا درجہ لبھیا۔ لیہ ہیڈ کوارٹر توں 26کلومیٹر چڑھدے بنے واقع اے۔ اپنی عمارت ناں ہوون دے کارن ہُن تائیں سوِل ڈسپنسری دی عمارت وِچ واقع اے۔ ایہدی کوئی چوکی نئیں۔ 1,46,456قلعے رقبہ ایہدی حدود وِچ آئوندا اے تے 1981ء دی مردم شماری دے مطابق ایہدے نال منسلک آبادی 1,01,500زنانیاں مرد نیں۔

تھانہ چوبارہ

تھانہ چوبارہ دا سنگِ بنیاد 1879ء وِچ رکھیا گیا تے عمارت دی تعمیر 1889ء نوں پایہ تکمیل تے اپڑی۔ ہیڈ کوارٹر توں 55کلومیٹر دے پندھ تے چڑھدے بَنے واقع اے۔ ضلع لیہ وِچ ایس تھانے دیاں حداں ضلع جھنگ نال رلدیاں نیں۔ تھانے نال ملحق رقبہ 6,94,482قلعے اے تے ایس علاقے وِچ وسیوں دی شرح بہوں گھٹ اے۔

تھانہ کوٹ سلطان

تھانہ کوٹ سلطان دا سنگ بنیاد پاکستان بنن توں پہلاں 1908ء نوں رکھیا گیا سی۔ ایہہ ہیڈکوارٹر تو ں جنوبی سمت وِچ واقع اے تے ایس تھانے دیاں حداں ضلع مظفر گڑھ دی تحصیل کوٹ ادو نال رلدیاں نیں۔ ایہدے زیر اثر کل رقبہ 2,01,433قلعے تے آبادی بمطابق 1981ء کُل نفوس 1,90,585نیں۔

لیہ دی انڈسٹری

(مِلّاں تے کارخانے)

صنعتی ترقی بے روزگاری دے خاتمے لئی بہوں ممد ومعاون ثابت ہوندی اے۔ ضلع لیہ وِچ صنعتاں دا بہوں فقدان اے جیہدی وجہ توں علاقے وِچ بے روزگاری دی شرح خطرناک حد تائیں وَدھ گئی اے۔ ملک دی کِسے وی حکومت نیں تھل دے وسیب دے بے روزگاراں بارے کوئی لائحہ عمل اَج تائیں نئیں بنایا تے ناں ای ایتھے دی بے روزگاری بارے صنعتاں لان دے بارے عملی قدم چُکیا اے۔ تھل انڈسٹریز کارپوریشن (T.I.C.)نیں ہِک شوگر ملز تے ہِک ٹیکسٹائل ملز دے قیام دی منصوبہ بندی کیتی سی۔ ٹیکسٹائل ملز دی نیہہ تے ناں رکھی جا سگی پَر شکر اے کہ شوگر ملز قائم کردِتی گئی۔ لیہ شوگر ملز دے علاوہ کوئی وَڈی انڈسٹری ایتھے قائم نئیں اے جیہدا ذکر کیتا جاسگے۔

لیہ شوگر ملز لیہ

لیہ شوگر ملز دی تعمیر دا پروجیکٹ 1952ء وِ چ شروع ہوئیا۔ ایہہ منصوبہ ترے وَرے جاری رہیا تے 1955ء وِچ جاکے مکمل ہوئیا۔ بیگم وقار النساء نون نیں 31مارچ 1955ء نوں ایس فقید المثال ملز دا باقاعدہ افتتاح کیتا تے سینکڑاں بندیاں نیں ایہدے وِچ نوکری کرکے اپنے خانداناں دی کفالت دی پنڈ اپنے مَوراں تے چُکی۔ نہری پانی دی آمد دے نال جتھے محکمہ زراعت نیں زمینداراں نال بہوں تعاون کیتا اوتھے لیہ شوگر ملز نیں وی ترقی دے وِچ اپنا کردار چنگی طراں ادا کیتا۔ کاشتکاراں نوں گنے دی کاشت دی ترغیب دِتی جیہدی وجہ نال اَج کماد علاقہ لیہ دی اہم فصل شمار کیتی جاندی اے۔ ہر سال ملز کرشنگ سیزن کامیابی نال مکمل کردی اے تے لکھاں من گنا مُل لیندی اے۔ زمینداراں نوں گنا دور لے کے نئیں جانا پیندا۔ اہم مقامات تے گنے دی خرید لئی مل دی انتظامیہ نیں کنڈے لائے ہوئے نیں۔ میاں نواز شریف دے دورِ حکومت دے وِچ لیہ شوگر ملز نوں نجی تحویل وِچ دے دِتا گیا تے نال ای زمینداراں تے ورکراں لئی رپھڑاں دا نواں دور شروع ہوگیا۔ انتظامیہ نیں ورکراں دی چھانٹی کیتی تے جیہدے نال کئی مزدور بے روزگاری دا شکار ہوگئے۔ ملز دے کنڈے تول وِچ فرق پائوندے نیں تے ملز دی انتظامیہ پیسے دین وِچ لیت و لعل کردی اے نالے بھائو گھٹ لائوندی اے جیس پاروں علاقے دے زمیندار مل دی پالیسیاں نال اختلاف کردیاں ہوئیاں اپنا گنا ضلع مظفر گڑھ دیاں شوگر ملاں دے لے جاندے نیں۔

فلور مِلّاں

لیہ دی دوجی اہم فصل کنک اے۔ ایہدی چنگی بھلی پیداوار دی بدولت ضلعے وِچ نجی سطح تے کئی فلور ملِاں کم کردیاں پئیاں نیں۔ اینہاں ملِاں دے ذریعے سوجی، میدہ، فائن، چوکر تے آٹا پورے ضلعے وِچ سپلائی ہوندا اے۔ لیہ دے وِچ مندرجہ ذیل فلور ملز کم کردیاں پئیاں نیں۔

۱۔ احمد خان فلور ملز۔ چوک اعظم روڈ لیہ

۱۔ رستم رحمن فلور ملز۔ چوک اعظم روڈ لیہ

۳۔ فاران فلور ملز۔ چوک اعظم روڈ لیہ

۴۔ المدنی فلور ملز۔ چوک اعظم روڈ لیہ

کاٹن جننگ فیکٹریاں

کپاہ دی چنگی پیداوار نوں مدِنظر رکھدیاں ہوئیاں ضلع لیہ دے وچ نو(۹) کاٹن جننگ فیکٹریاں قائم کیتیاں گئیاں نیں۔ ایہہ فیکٹریاں سالانہ ہزاراں دی تعداد دے وِچ گٹھاں پریس کردیاں نیں تے ملکی ترقی دے وِچ اپنا کردار ادا کردیاں نیں۔ 2001-02ء دے سیزن وِچ اینہاں فیکٹریاں نیں مجموعی طور تے 49,702گٹھاں پریس کیتاں سن۔ فیکٹریاں دے ناں ایہہ نیں۔

۱۔ خان کاٹن فیکٹری۔ لیہ
۲۔ لیہ کاٹن فیکٹری۔ لیہ
۳۔ فیاض کاٹن فیکٹری۔ چوک اعظم روڈ لیہ
۴۔ مدینہ کاٹن فیکٹری ۔ ایم ایم روڈ چوک اعظم
۵۔ اویس کاٹن فیکٹری ۔ ہیرا اڈا۔ لیہ
۶۔ ایس ایس تنگوانی کاٹن فیکٹری۔ کوٹ سلطان
۷۔ فیض کاٹن فیکٹری۔ ملتان روڈ لیہ
۸۔ انوار کاٹن فیکٹری۔ کروڑ لعل عیسن
۹۔ اصغر کاٹن فیکٹری۔ ہیرا اڈہ ۔لیہ
رَلے مِلے کارخانے:
اینہاں فیکٹریاں دے علاوہ کئی سوپ فیکٹریاں، سویاں فیکٹریاں، آئل ملز،آئس فیکٹریاں تے دال چھڑن آلیاں مِلاں ضلعے دے وِچ لگیاں ہوئیاں نیں۔ اینہاں وِچوں کُجھ دے ناں ایہہ نیں۔
۱۔ منیر آئس فیکٹری، لیہ
۲۔ فردوس آئس فیکٹری، لیہ
۳۔ اتفاق آئل ملز، لیہ
۴۔ لکی آئل ملز، نزد شوگر ملز لیہ
۵۔ مقدم فوڈ انڈسٹریز، لیہ
۶۔ جمیل آئس فیکٹری، لالہ زار
۷۔ عابد آئس فیکٹری، کروڑ
۸۔ شاہد آئس فیکٹری ، کروڑ
۹۔ اشفاق آئل ملز، چک نمبر 98/ML
۱۰۔ امجد سویاں فیکٹری، فتح پور
۱۱۔ چوہدری آئس فیکٹری، فتح پور
۱۲۔ جاوید آئس فیکٹری ، فتح پور
۱۳۔ عمران آئس فیکٹری، فتح پور
۱۴۔ ممتاز آئس فیکٹری، فتح پور
۱۵۔ محمد حسین آئس فیکٹری، فتح پور
۱۶۔ اصغر فلور ملز، فتح پور
۱۷۔ جنید عمیر فوڈ انڈسٹریز، چوک اعظم
۱۸۔ شاہد سویاں فیکٹری، چوک اعظم
۱۹۔ حسن آئل ملز، چوک اعظم
۲۰۔ وڑائچ آئس فیکٹری، چوک اعظم
۲۱۔ کوہلوں آئس فیکٹری، چوک اعظم
۲۲۔ رحمت اللہ آئس فیکٹری، دھوری اڈہ
۲۳۔ شاہین آئس فیکٹری، لیہ
۲۴۔ دعا آئس فیکٹری، لیہ
۲۵۔ کوٹ سلطان آئس فیکٹری، کوٹ سلطان

تھلویں سطح تے آٹا پیہن آلیاں چکیاں، لُون پیہن آلیاں چکیاں، آرے ، سوڈا واٹر فیکٹریاں، آئس کریم بنائون آلیاں فیکٹریاں، کارپٹ بنائون آلیاں مشیناں، ڈائی مشیناں وغیرہ وی کم کردیاں پئیاں نیں۔ عوام دی لوڑ دے لحاظ نال ویکھیا جاوے تے ضلع لیہ دے وِچ ملاں تے کارخانے ناں ہوون دے برابر نیں تے ایتھے کئی ملاں تے کارخانیاں دی ڈاہڈی لوڑ اے۔ بے روزگاری دے خاتمے لئی صرف انڈسٹری اِی لوکاں دی مدد کر سگدی اے۔ ایتھے ٹیکسٹائل ملز، بھیڈاں دی اُن صاف کرن تے دھاگا بنائون آلے کارخانے ، پیپر ملز، فوڈ انڈسٹریز تے دال بنائون آلیاں فیکٹریاں دی بہوں ساری گنجائش اے۔ وسیب دے وَڈ وَڈیریاں نوں خدا سِدھی راہ وکھاوے تے اوہ لیہ تونسہ پُل دا رونا چھڈ کے عوام دی لوڑ لئی وی آواز اُچی کرن تے بے روزگاری دے خاتمے لئی فیکٹریاں کارخانے لائون بارے حکومت نوں اپنیاں سفارشاں پیش کرن۔

لیہ دی ٹرانسپورٹ

لیناں تے ٹیشن

پاکستان (برصغیر پاک و ہند) وِچ ریلوے دا نظام 1845ء وِچ متعارف ہوئیا سی۔ پہلی ریلوے لین کلکتہ توں رانی گنج تائیں وِچھائی گئی سی۔ 13مئی 1861ء نوں کراچی توں لے کے روہڑی تائیں چلن آلی گڈی دا افتتاح ہوئیا سی تے فیر ایہہ سلسلہ عہدِ حاضر تائیں چلدا آیا اے۔ ہِن ملک دے وِچ کل 7,76,707میل لمبی لیناں وِچھیاں ہوئیاں نیں۔ ایہہ مسافراں دے پندھ نوں سوکھا کردیا ں نیں تے مال اسباب ہِک جاہ تو ں دوجی جاہ تے لے جاندیاں نیں۔ ضلع لیہ وِچ صرف ہکو ریلوے لین وِچھائی گئی اے جیہڑی ضلع بھکر دی حد وِچوں نکل کے شمالاً جنوباً کروڑ لعل عیسن، راجن شاہ، کوٹلہ حاجی شاہ، لیہ، جمن شاہ، کوٹ سلطان تے پہاڑپور توں ہوندی ہوئی ضلع مظفر گڑھ دی حد وِچ داخل ہوجاندی اے۔ ایس لین نوں 1884-86ء دے سمے وِچ انگریز سرکاں نیں وِچھایا سی تے ایہدا ناں ’’سندھ ساگر ریلوے لائن‘‘ رکھیا سی۔ضلع لیہ دے وِچ ایس لین دی لمبائی 80کلو میٹر اے۔پاکستان دے دوجے ضلعیاں وانگوں لیہ دا ایہہ وفاقی محکمہ وِی انحطاط پذیر اے۔ ریلوے لیناں، ریل گڈیاں تے ٹیشناں دی حالت ویکھن دے لائق اے۔ اِنج لگدا اے جیویں ٹیشن لوکاں دی مُکان لئی بنائے گئے نیں۔

ضلع لیہ دا مرکزی ریلوے ٹیشن (Railway Station)لیہ شہر اے۔ ایس ٹیشن تے دو پلیٹ فارم بنے ہوئے نیں۔ واٹر کولر، ٹی وی تے سٹالاں دی سہولت راہیاں نوں حاصل اے۔ سائیکل تے موٹر سائیکل کھڑے کرن لئی کوئی جگہ نئیں بنی ہوئی تے ناں ای صفائی ستھرائی دا کوئی انتظام اے۔ چوکی ریلوے پولیس وی ٹیشن دے نال منسلک اے۔ ایتھے پر میننت وے انسپکٹر دا ہیڈ کوارٹر بنیا ہوئیا اے۔ ریلوے دے اہلکاراں لئی بنی ہوئی رہائشی کالونی عدم توجہ دے پاروں بہوں بھیڑے حالاں وِچ بوسیدگی دے اخیرلے دیہاڑے ویکھدی پئی اے۔ کوارٹراں دی مرمت تے نکاسی آب دا کوئی انتظام نئیں اے جیس دی وجہ توں ایتھے بندے ڈنگراں طراں حیاتی دے دِن پورے کردے نیں۔

کروڑ لعل عیسن، سامٹیہ، راجن شاہ، کوٹلہ حاجی شاہ، شاہ پور دورہٹہ، جمن شاہ، کوٹ سلطان تے پہاڑ پور دے ٹیشن ضلع لیہ دی حدود وِچ آئوندے نیں۔ ایہہ سارے ٹیشن اوس سمے تعمیر کیتے گئے سن جدوں انگریزسرکار نیں سندھ ساگر ریلوے لین وِچھان دا کم شروع کیتا سی۔ اوہدے بعدوں کوئی وی ریلوے ٹیشن تعمیر نئیں کیتا گیا سگوں اینہاں وِچوں کئی ٹیشن بند کردِتے گئے نیں جیس دی وجہ توں وسیب دے بہوں سارے لوکاں نوں بڑی پریشانی دا ساہمنا کرنا پیندا اے۔بند ہوون آلے ٹیشن کوٹلہ حاجی شاہ، سامٹیہ تے پہاڑ پور نیں۔ ضلع لیہ دے وِچ کل پھاٹکاں دی تعداد 17اے۔ کُجھ نویں پھاٹک تعمیر کیتے جارہے نیں۔

ریل گڈیاں

لیہ وِچ آئون آلیاں گڈیاں دی تفصیل کُجھ ایسراں اے۔

مہر ایکسپریس (راولپنڈی توں ملتان) ایتھوں فجریں سوا تِن وَجے ملتان لئی ٹردی اے تے ساڈھے سَت وَجے راولپنڈی جان لئی ٹیشن چھڈدی اے۔ایہہ گڈی لیہ، کوٹ سلطان تے کروڑ دے ٹیشناں تے رُکدی اے۔

خوشحال ایکسپریس (کراچی تا پشاور) ایتھوں دھمی ویلے سوا چار وَجے کراچی لئی ٹردی اے تے سوا نووَجے راتیں پشاور دا رُخ کردی اے۔ ایہہ گڈی وی لیہ ، کوٹ سلطان تے کروڑ دے ٹیشناں تے رُکدی اے۔ نِکے ٹیشن چھڈ جاندی اے۔

تھل ایکسپریس (ملتان تا راولپنڈی) ایتھوں ساڈھے دس وَجے صبح راولپنڈی لئی روانہ ہوندی اے تے سوا پنج وَجے شامیں ملتان دے مسافراں نوں لے کے جاندی اے ۔کروڑ ، کوٹ سلطان تے لیہ دے ٹیشناں دے رُکدی اے۔

پسنجر ایکسپریس (ملتان تا ماڑی انڈس) ایتھوں اڈھائی وَجے دن دے ماڑی انڈس واسطے ٹیشن چھڈدی اے تے سوا یاراں وجے ملتان لئی نکلدی اے۔ ایہہ سبھ ٹیشن چُکدی اے تے مسافراں نوں چُکدی لہاندی اے۔

اینہاں گڈیاں دے پاروں ریلوے ٹیشن لیہ دی ماہانہ کلیکشن 9توں لے کے 10لکھ روپیے تائیں ہوندی اے۔

لاریاں (بساں)=

ہِک زمانہ ہوندا سی جے لیہ دے وسیب لئی صرف ہِکو بس ہوندی سی جیہڑی قائدآباد توں ٹُر کے ڈیرہ غازیخان جاندی سی تے اپنا پھیرا ترے دیہاڑیاں وِچ پورا کردی سی۔ 1970-80ء دے دہاکے وِچ میانوالی دیاں بہوں ساریاں ٹرانسپورٹ کمپنیاں نیں ایتھے پیر جمائے جنہاں وِچوں شادی خیل، وتہ خیل، پائی خیل، السلیم، کوہلر، بھچر، رائٹ وے، گرین لائن وغیرہ قابلِ ذکر نیں۔ ایہناں کمپنیاں دی لاریاں میانوالی توں لے کے ملتان تائیں چلدیاں سن۔فتح پور تے چوک اعظم دے راہیں ملتان جاندیاں تے آئوندیاں سن۔ فیر مقامی سطح تے فقیر ٹریولز چل پئی۔جدوں جھنگ لیہ روڈ دی تعمیر ہوئی تے فیر لاہور تے فیصل آباد دیاں ٹرانسپورٹ کمپنیاں نے وِی اپنی لاریاں ایس روٹ تے پا دِتیاں۔ ایہہ لیہ توں ٹُر کے فیصل آباد تے لاہور جاندیاں سن۔ نیوخان، صفدر نذیر تے بلوچ ٹرانسپورٹ قابلِ ذکر نیں۔ بلوچ کمپنی لیہ شہر دی اے تے ایس ضلعے دی سبھ توں وَڈی ٹرانسپورٹ کمپنی گنی جاندی اے۔ ایس دا ہیڈ آفس لیہ وِچ بنیا ہوئیا اے۔ ہُن جدوں ٹرانسپورٹ دا شعبہ بہوں ترقی کر گیا اے تے پاکستان دی ہر تھاں تے جان لئی لاریاں لبھ جاندیاں نیں۔ ویگناں دی وِی بھرمار اے۔ ضلع لیہ دے مرکزی شہر چوک اعظم وچوں ہر ویلے لہور، ملتان، مظفرگڑھ،بہاول پور، صادق آباد، رحیم یارخان، خانیوال،سکھر، حیدر آباد، کراچی، چوک منڈا، لیہ، ڈیرہ غازیخان، تونسہ، کوئٹہ، لورالائی، فتح پور، میانوالی، بھکر، خوشاب، جوہر آباد،سرگودھا، راولپنڈی براستہ تلہ گنگ چکوال، اسلام آباد، پشاور، سیالکوٹ، گوجرانوالہ، جھنگ، فیصل آباد، لہورتے شیخوپورہ لئی بساں لاریاں لبھ جاندیاں نیں۔

لیہ دی صحافت

عصرِ حاضر وِچ پریس دا شعبہ جیس حد تائیں جدید خطوط نال آراستہ ہووے گا، وسیب وِچ جرائم دی اینی موثر نشاندہی ہووے گی۔ ضلع لیہ وِچ ترقی یافتہ ضلعیاں دی نسبت صحافت پسماندہ اے۔ ایتھے دے کِسے وی صحافی نیں ملک گیر شہرت تے حاصل نئیں کیتی پَر ایداں دا کوئی کم وی نئیں کیتا جیہدے تے لیہ دے وسیب نوں شرمندگی دا ساہمنا کرنا پیا ہووے یا کسے وی صحافی نیں ضمیر دا سودا نئیں کیتا۔

لیہ وِچ چھپن آلے اخبار تے رسالے

1957ء وِچ ہفتہ روزہ ’’جانباز‘‘ ایم۔آر۔روحانی دی زیرِ ادارت کڈھیا گیا۔ ایس وِچ لیہ دے معاشی مسائل تے کرائمز دیاں خبراں چھپدیاں سن۔ ہِک سال دے بعد ایہہ اخبار بند کر دِتا گیا۔ ایم ۔آر۔ روحانی نیں ہفت روزہ ’’سنگِ میل‘‘ دی نیہہ رکھی۔ ایس اخبار دی اشاعت دے سلسلے وِچ اونہاں نوں لیہ دے ادبی حلقے دا بھرپور قلمی تعاون حاصل ہوئیا۔ فیر روحانی اپنا ایہہ اخبار لے کے ملتان چلے گئے۔ (روحانی آرٹ پریس ملتان دے زیرِ اہتمام ایہہ اخبار روزنامہ ’’سنگِ میل‘‘ دے ناں تے ہالے تیکر تسلسل نال شائع ہوندا پئیا اے۔)

1970ء وِچ عبدالحکیم شوق دی زیرِ ادارت ہفتہ روزہ ’’نوائے تھل‘‘ دا اجراء عمل وِچ آیا۔ ایس اخبار نیں اپنی باقاعدہ اشاعت دا سلسلہ جاری رکھیا۔بعد وِچ فیر کم ڈِمیاں چھاپن تے آگیا۔

1982ء وِچ ہفتہ روزہ ’’نوائے حق‘‘ کڈھیا گیا۔ ایہدے ایڈیٹر منظور احمد خان سی۔ ایس دے وِچ وی لیہ دے معاشی مسائل تے وسیب دیاں خبراں موضوعِ سخن سن۔ ترے وَرے بعد ایہہ اخبار 1985ء وِچ بھکر منتقل ہوگیا تے اوتھے 1988ء دے وِچ بند کردِتا گیا۔

1989ء دا سال انجم صحرائی دا سی۔ اونہیں ہفتہ روزہ ’’صبح پاکستان‘‘ دے ناں توں اخبار کڈھیا۔ پہلاں تاں ایہہ ماہنامے دی شکل وِچ چھپدا رہیا فیر اینہوں ہفتہ روزہ کردِتا گیا۔ انجم صحرائی نیں ایس نوں روزنامہ دی شکل وِچ شائع کرن دی کوششاں وِی کیتیاں تے مَسیں مَر کے نو مہینے چھاپ سگیا۔ ہُن وی ایہہ اخبار کدیں کدیں منظرِ عام تے آجاندا اے۔

1991ء دے وِچ مہر محمد رفیق تھند دی زیرِ ادارت ہفتہ روزہ ’’اخبارِ لیہ‘‘ کڈھیا گیا۔ لیہ دے دوجے چھپن آلے اخباراں وانگوں ایہدے وِچ وی مقامی خبراں تے وسیب دے مسائل دِتے جاندے سن۔ ایس اخبار دی اشاعت 1998ء دے وِچ بحکم ڈی سی لیہ روک دِتی گئی۔

1994ء وِچ حنیف قمر شیرازی دی ادارت وِچ ہفتہ روزہ ’’رئیس‘‘ دا اجراء کیتا گیا۔ 1995ء وِچ حنیف قمر شیرازی نیں دوجا اخبار ہفتہ روزہ ’’پکارِ تھل‘‘ کڈھنا شروع کردِتا۔ ایہہ دونویں اخبار 24جون 1999ء نوں بند کردِتے گئے۔ ایہہ حنیف قمر ہر سال ٹیلیفون ڈائریکٹری چھاپن دا کم وی کردے نیں۔ 1996ء دے وِچ ہر مہینے چھپن آلے اردو ادبی جریدے ’’شاہکار‘‘ دا افتتاح چوک اعظم دے وِچ ہوئیا تے ایس نیں ہِک سال تائیں پورے ملک وِچ ادب دی شمع بالی رکھی فیر بند کر دِتا گیا۔ چوک اعظم وِچوں اِی ’’احساسِ انسانیت‘‘ دے عنوان نال ہک میگزین دا اجراء عمل وِچ آیا پَر ہک دو شُمارے کڈھن دے بعد ایہہ وی بند ہوگیا۔

1997ء وِچ ہفتہ روزہ ’’ فخرِ تھل‘‘دی اشاعت دا مُڈھ بَجھیا۔ ایہہ ملک مختار تے ایم آر ملک دی زیر ادارت چلدا رہیا۔ ایہدی باقاعدہ اشاعت ممکن ناں ہوسگی۔ 1998ء وِچ لیہ توں منیر عاطف نیں ہفتہ روزہ ’’داور‘‘ کڈھیا۔ بہوں واری ایس نوں روزنامے دے طور تے چھاپن دی کوشش کیتی گئی پر اشاعت وِچ تسلسل ناں ہوون دے پاروں کامیابی ناں ہوسگی۔ منیر عاطف ہِک ہور وی ہفتہ روزہ ’’پاسبانِ تھل‘‘ نوں بے قاعدگی نال چلائی رکھدے نیں۔ منیر عاطف ٹیلی فون ڈائریکٹری دی اشاعت لئی وی کوشاں رہندے نیں۔

2000ء دے وِچ جسارت خیالی ’’نیا قدم ‘‘ دے ناں نال ادبی تے تحقیقی سہ ماہی رسالہ چھاپدے رہندے نیں۔ایہدے وِچ علاقے دے شاعراں، ادیباں تے صحافیاں دے شاہ پارے شامل ہوندے نیں۔ نویں صدی دے مڈھلے سال 2001ء وِچ ہفتہ روزہ ’’ہمروز‘‘ جاری ہویا جیہدے ایڈیٹر جاوید اکبر کلاسرہ سن۔ کُجھ چِر اں بعد ایہہ وِی بند ہوگیا۔چوک اعظم توں چوہدری غلام عباس سندھو اپنے ہفتہ روزہ ’’ایٹمی کارنامہ‘‘ دا ڈیکلیریشن لین دے چکراں وِچ پئے ہوئے نیں۔

پریس کلب

لیہ دے وِچ ڈسٹرکٹ پریس کلب قائم اے۔ انتخابات تے صحافتی سرگرمیاں بھرپور انداز وِچ ویکھن نوں لبھدیاں نیں۔ کروڑ تے چوک اعظم وِچ وی پریس کلب کھولے گئے نیں۔ اینہاں دی ذاتی عمارت نئیں اے۔ کروڑ ، فتح پور تے چوک اعظم دے وِچ باقاعدہ صحافتی سرگرمیاں ناں ہوون دے پاروں صحافی بہوں پریشان رہندے نیں۔

صحافی تے نمائندے

ضلع لیہ دے معروف صحافیاں،نمائندیاں تے نامہ نگاراںدے ناں ایہہ نیں۔

روزنامہ ’’جنگ‘‘ دے نال نثار عادل (لیہ) ، حافظ خلیل احمد فقیر(کروڑ) ، منشی دوست محمد (چوک اعظم) ، سعید احمد باروی (جمن شاہ) تے نذیر احمد چوہدری (فتح پور) منسلک نیں۔

روزنامہ ’’نوائے وقت‘‘ دے پلیٹ فارم تے عبدالرحمن قریشی (لیہ)، طارق محمود پہاڑ (کروڑ) تے چوہدری غلام عباس سندھو (چوک اعظم) اپنی صحافتی ذمہ داریاں نبھائوندے پئے نیں۔

روزنامہ ’’خبریں‘‘ دے ملک مقبول الٰہی (لیہ)، مرزا محمد یعقوب (لیہ)، محمد یامین مغل(لیہ)، عصمت اللہ ملک (چوک اعظم)، چوہدری عابد حسین کھرل(چوک اعظم)، ملک سید رسول اعوان (چوک اعظم)، عبدالمجید اعوان (فتح پور)، محمد زاہد (کروڑ) تے عارف جاوید (فتح پور) ضلع لیہ وِچ نمائندے نیں۔

روزنامہ ’’پاکستان‘‘ نال راجہ اعجاز احمد (لیہ)، محمد جہانگیر اعوان (چوک اعظم) تے زاہد محمود عارفی (کروڑ)کم کردے پئے نیں۔

روزنامہ ’’دن‘‘ دے تھڑے تے ارشد حفیظ سمراء (لیہ) ، راجہ اعجاز احمد (لیہ) تے غلام مصطفی بھٹی (کروڑ) براجمان نیں۔

روزنامہ ’’نیادور‘‘ نال منسلک ہوکے محمد یاسین ارائیں(چوک اعظم) ، جہانگیر احمد خاقان(چوک اعظم) تے ریاض الحسن چنڈی (کروڑ لعل عیسن) کم کردے پئے نیں۔

روزنامہ ’’انصاف‘‘ دے راہیں محمد احمد محمود (کروڑ) تے ڈیلی ’’دی نیوز‘‘ دے راہیں چوہدری محمد اسلم (کروڑ) صحافتی پندھ کردے پئے نیں۔

اینہاں توں علاوہ سید گلزار حسین شاہ، مہر نور محمد تھند، شفیق احمد میو (اعلان)، محمد عثمان خان (اے پی پی) ، محمد اسحاق رحمی (بزنس رپورٹ)،محمد جاوید لودھی (وفاق)، سلیم اختر ندیم (اوور سیز انٹرنیشنل)، قاضی امیر عالم (عدل)، ایم آر ملک (کالم نگار) تے امانت لاہوری (پریس فوٹو گرافر) وِی صحافت نال وابستہ نیں۔ لیہ دے اکثر شاعر حضرات اپنے ایس شغل دے نال نال صحافت دا شوق وِی رکھدے نیں۔ پَر ہُن آئون آلے اخباراں دی پالیسیاں دے پاروں اوہ اپنا ایہہ شوق پورا نئیں کر سگدے۔

لیہ دے سکول ، کالج تے تعلیم

انساناں دی تہذیب و تمدن تے تعلیم دا سِدھا سانہواں اثر پیندا اے۔ سماجی تے اقتصادی ترقی لئی سب توں اہم تے ضروری سرمایہ کاری دا شعبہ تعلیم ای اے۔ پاکستان وِچ لوکاں دے معیار زندگی ، ٹیکنالوجی الغرض ہر شعبہ ہائے زندگی وِچ طویل المیعاد تغیرات لئی تعلیم و تربیت نوں انتہائی اہمیت دِتی جاندی اے ۔ایہہ ہور گل اے جے پاکستان دے بنن توں لے کے ہُن تائیں ایس شعبے وَل خصوصی توجہ دِتی جاندی رئی اے پّر کوئی حوصلہ افزاء نتائج برآمد نئیں ہوئے ۔ شرح خواندگی وِی مطلوبہ حدف توں کِتے گھٹ اے۔ تعلیمی پالیسیاں وِچ اسلامی افکار تے جدید علوم دی شمولیت دے باوجود نصابِ تعلیم دوجے مُلکاں دی نسبت معیاری نئیں آکھیا جاسگدا۔ نصاب زمانے دے تغیرات دا ساتھ نئیں دیندا جیہدے پاروں خاطر خواہ معیارِ تعلیم چنگا نئیں ہویا تے پڑھوکے عدم توجہی تے بے رغبتی دا شکار ہوکے رہ گئے نیں۔ صحیح پالیسیاں دی کمی دے پاروں جتھے بے روزگاری نیں سِر چُکیا اے اوتھے نویں نسل وِچ منشیات، اسلحے تے مجرمانہ روش نیں وی چنگا زور پھڑیا اے۔ ضلع لیہ ویسے وی پسماندہ علاقیاں وِچ شمار کیتا جاندا اے تے اوہدے تے مستزاد ایہہ اے کہ ایتھے تعلیمی سہولتاں دا وی ہمیشہ توں فقدان رہیا اے البتہ حالیہ دیہاڑیاں وِچ جتھے پورے مُلک دے وِچ فوج دے راہیں ترقیاتی کم ہوئے نیں، ضلع لیہ دے وی عنایتاں دا مینہہ وَریا اے تے آکھیا جاسگدا اے کہ تعلیمی پِڑ وِچ کُجھ ناں کُجھ ترقی دے پہلو ویکھن لئی لبھن گے۔

ضلع لیہ دے پہلے ڈسٹرکٹ ایجوکیشن آفیسر ملک غلام حسین سن جدوں کہ ہُن ایس منصب تے شیخ فیاض احمد فائز نیں۔ ڈسٹرکٹ ایجوکیشن آفیسر (سیکنڈری) دے زیرِانتظام ضلع لیہ دے سبھ ہائی سکول تے ہائر سیکنڈری سکول (برائے طلباء و طالبات) اپنا نظم و نسق چلائوندے پئے نیں۔ اینہاں دے دائرہ کار وِچ سکولاں دی تعداد مندرجہ ذیل اے۔

(محکمہ تعلیم دے منسلک معلومات مارچ 2002ء نوں حاصل کیتیاں گئیاں نیں۔)
ضلع لیہ دے وِچ مُنڈیاں لئی ہائی سکول = 55
ضلع لیہ دے وِچ کُڑیاں لئی ہائی سکول = 29
ضلع لیہ دے وِچ مُنڈیاں لئی ہائر سیکنڈر ی سکول= 3
ضلع لیہ وِچ کُڑیاں لئی ہائر سیکنڈری سکول = 1
اینہاں ہائی سکولاں تے ہائر سیکنڈری سکولاں وِچ پڑھن آلے مُنڈے تے کُڑیاں دی تعداد تحصیلاں دے لحاظ نال مندرجہ ذیل اے۔
تحصیل لیہ دے وِچ پڑھن آلے منڈے = 13,989
تحصیل لیہ وِچ پڑھن آلیاں کُڑیاں = 8,621
تحصیل کروڑ وِچ پڑھن آلے مُنڈے = 8,939
تحصیل کروڑ وِچ پڑھن آلیاں کُڑیاں = 3,301
تحصیل چوبارہ وِچ پڑھن آلے منڈے = 1,378
تحصیل چوبارہ وِچ پڑھن آلیاں کُڑیاں = 317
ضلعے وِچ منڈیاں دی کُل تعداد = 24,302
ضلعے وِچ پڑھوکی کُڑیاں دی کُل تعداد = 12,239
ضلع لیہ وِچ پڑھوکیاں دی تعداد دے حساب نال وَڈے ہائی سکول مندرجہ ذیل نیں تے اونہاں دی تعداد وِی ساہمنے دِتی ہوئی اے۔
۱۔ گورنمنٹ گرلز ہائی سکول چوک اعظم = 1,505
۲۔ گورنمنٹ بوائز ہائی سکول فتح پور = 1,299
۳۔ گورنمنٹ بوائزماڈل ہائی سکول لیہ = 1,277
۴۔ گورنمنٹ بوائز مسلم ہائی سکول چوک اعظم = 1,264
۵۔ گورنمنٹ ایم سی ہائی سکول لیہ = 1,181
۶۔ گورنمنٹ گرلز ماڈل ہائی سکول لیہ = 1,111
۷۔ گورنمنٹ گرلز ہائی سکول کروڑ لعل عیسن = 1,032

ڈسٹرکٹ ایجوکیشن آفیسر (ایلیمنٹری زنانہ) نوں 1987ء وِچ اَنج کرکے نواںانتظامی ڈھانچہ تشکیل دِتا گیا۔ایس ڈھانچے وِچ 636گرلز سکول کُڑیاں نوں تعلیم دے زیور نال آراستہ کردے پئے نیں۔ اینہاں وِچوں 102مڈل سکول نیں جدوں کہ 522پرائمری سکول تے 12گرلز کمیونٹی سکول نیں ۔ پرائمری حصے دے وِچ ضلع لیہ دیاں پڑھن آلیاں بچیاں دی تعداد 33,069اے جدوں کہ مڈل حصہ وِچ صرف 1,577بچیاں تعلیم حاصل کردیاں پئیاں نیں۔

ڈسٹرکٹ ایجوکیشن آفس (ایلیمنٹری مردانہ) دے زیر انتظام ضلعے دے وِچ 70مڈل سکول، 407پرائمری سکول تے 357مکتب سکول کم کردے پئے نیں۔ اینہاں سکول وِچ کل 60,887مُنڈے پڑھائی کردے نیں۔ سکولاں دی تعداد تحصیل چوبارہ وِچ دوجیاں دونواں تحصیلاں نالوں نسبتاً بہوں گھٹ اے۔

کالج تے وَڈے تعلیمی ادارے

ضلع لیہ دے وِچ تعلیم دے فروغ لئی بہوں سارے اہم سرکاری وَڈے ادارے کم کردے پئے نیں۔ اینہاں اداریاں دا تعلیمی معیار دوجے ضلعے دے اداریاں توں کسِے لحاظ نال گھٹ نئیں پَر اونیاں سہولتاں حاصل نئیں۔ اہم اداریاں دے ناں ایہہ نیں۔

گورنمنٹ پوسٹ گریجویٹ کالج ، لیہ
گورنمنٹ ڈگری کالج برائے خواتین ، لیہ
گورنمنٹ کالج آف کامرس ، لیہ
گورنمنٹ پولی ٹیکنیک انسٹی ٹیوٹ، لیہ
گورنمنٹ گرلز کمرشل کالج ، لیہ
گورنمنٹ ووکیشنل ٹریننگ انسٹی ٹیوٹ، لیہ
گورنمنٹ ڈگری کالج ، چوک اعظم
گورنمنٹ انٹر میڈیٹ کالج فار گرلز ، چوک اعظم
گورنمنٹ ہائر سیکنڈری سکول ، کوٹ سلطان
گورنمنٹ ہائر سیکنڈری سکول ، لدھانہ
گورنمنٹ ڈگری کالج برائے خواتین، کروڑ لعل عیسن
گورنمنٹ ڈگری کالج، کروڑ لعل عیسن
گورنمنٹ کمرشل کالج، کروڑ لعل عیسن
گورنمنٹ گرلز کمپیوٹر کالج، کروڑ لعل عیسن
گورنمنٹ ڈگری کالج ، فتح پور
گورنمنٹ انٹرمیڈیٹ کالج فار گرلز، فتح پور
گورنمنٹ ڈگری کالج، چوبارہ
گورنمنٹ کمرشل کالج، چوبارہ

لیہ دے بینک

ضلع لیہ وِچ عوامی لوڑ نوں پورا کرن لئی مالیات ادارے (بینک، انشورنس کمپنیاں) موجود نیں۔اینہاں وِچوں کُجھ سرکاری تحویل وِچ نیں تے کُجھ پرائیویٹائزیشن دا شکار ہوچکے نیں۔ اینہاں اداریاں دیاں اہم برانچاں دے ناں ایہہ نیں۔

نیشنل بینک آف پاکستان، لیہ
نیشنل بینک آف پاکستان،چوک اعظم
نیشنل بینک آف پاکستان،فتح پور
نیشنل بینک آف پاکستان،کوٹ سلطان
نیشنل بینک آف پاکستان،چوبارہ
نیشنل بینک آف پاکستان،کروڑلعل عیسن
حبیب بینک لمیٹڈ،مین برانچ لیہ
حبیب بینک لمیٹڈ،شوگر ملز برانچ لیہ
حبیب بینک لمیٹڈ،منڈی بازار فتح پور
حبیب بینک لمیٹڈ،کوٹ سلطان
حبیب بینک لمیٹڈ،چوک اعظم
حبیب بینک لمیٹڈ،پیر جگی
حبیب بینک لمیٹڈ،دھوری اڈہ
حبیب بینک لمیٹڈ،کروڑ لعل عیسن
زرعی ترقیاتی بینک (اے ڈی بی پی)، لیہ
زرعی ترقیاتی بینک (اے ڈی بی پی)، بسراء بلڈنگ کروڑ
زرعی ترقیاتی بینک (اے ڈی بی پی)، چوبارہ
الائیڈ بینک آف پاکستان،مین برانچ لیہ
الائیڈ بینک آف پاکستان،لیہ روڈ چوک اعظم
الائیڈ بینک آف پاکستان،کروڑ لعل عیسن
یونائیٹڈبینک لمیٹڈ،مین برانچ لیہ
یونائیٹڈبینک لمیٹڈ،شہید روڈ برانچ لیہ
یونائیٹڈبینک لمیٹڈ،کروڑ لعل عیسن
یونائیٹڈبینک لمیٹڈ،کچہری روڈ لیہ
یونائیٹڈبینک لمیٹڈ،چوک اعظم
یونائیٹڈبینک لمیٹڈ،دھوری اڈہ
یونائیٹڈبینک لمیٹڈ،مین چوک فتح پور
یونائیٹڈبینک لمیٹڈ،لالہ زار
یونائیٹڈبینک لمیٹڈ،لدھانہ
یونائیٹڈبینک لمیٹڈ،چک نمبر 98/ML
بینک آف دی پنجاب، لیہ برانچ
مسلم کمرشل بینک ،لیہ
مسلم کمرشل بینک ،چوک اعظم
مسلم کمرشل بینک ،فتح پور
مسلم کمرشل بینک ،جمن شاہ
پنجاب پراونشل کواپریٹو بینک،لیہ
پنجاب پراونشل کواپریٹو بینک،فتح پور
پنجاب پراونشل کواپریٹو بینک،چوبارہ
پنجاب پراونشل کواپریٹو بینک،چوک اعظم
پنجاب پراونشل کواپریٹو بینک،کروڑ لعل عیسن
نیشنل سیونگز سنٹر، اسلم موڑ لیہ
سمال بزنس فنانس کارپوریشن ، لیہ
پنجاب سمال انڈسٹریز ، لیہ
اسٹیٹ لائف انشورنس کارپوریشن آف پاکستان، لیہ
نیشنل جنرل انشورنس کمپنی، لیہ
میٹرو پولیٹن انشورنس کارپوریشن ، لیہ

الیکشن لئی حلقہ بندی

ضلع لیہ دے قومی اسمبلی دے انتخابات لئی دو حلقے بنائے گئے سن تے اینہاں نوں بالترتیب NA-139تے NA-140دا ناں دِتا گیا۔ 2002ء دے انتخابات لئی مُلک دے وِچ سیٹاں دی تعداد وِچ اضافہ کیتا گیا تے لیہ دی دونویں سیٹاں دے سیریل نمبر بدل گئے۔ اینہاں حلقیاں دی وَنڈ اِنج کیتی گئی اے۔

حلقہ نمبر NA-181(لیہ ۱) تحصیل لیہ دے علاقیاں تے مشتمل اے۔ ایہدے وِچ مرہان حلقہ قانون گوئی دے علاوہ تحصیل لیہ دے سبھ قانون گوئی حلقے شامل نیں۔ ووٹ پائون دی اہلیت 2,56,131لوکاں دے کول اے۔ 1,130غیر مسلم بندے وی ووٹ پائون دی صلاحیت رکھدے نیں اینہاں وِچ عیسائی ، قادیانی تے ہندو شامل نیں۔ حلقہ NA-182(لیہ ۲) وِچ تحصیل کروڑ لعل عیسن، تحصیل چوبارہ تے مرہان حلقہ قانون گوئی شامل نیں۔ ایس حلقے دے وِچ 2,67,703مسلم افراد ووٹ پائون دی صلاحیت رکھدے نیں تے غیر مسلم ووٹراں دی تعداد 3,987اے۔

ایسراں 2002ء توں پہلاں صوبائی اسمبلی لئی انتخابات وِچ ضلع لیہ نوں تِن سیٹاں دِتیاں جاندیاں سن جنہاں نوں PP-215, PP-216, PP-217دا سیریل نمبر الاٹ ہوندا سی۔ نویں حلقہ بندی وِچ لیہ نوں پنج سیٹاں دِتیاں گئیاں تے سیریل نمبر وِی تبدیل ہوگیا۔ تفصیل ایسراں اے۔

حلقہ نمبر PP-262(لیہ۱) دے وِچ تحصیل چوبارہ، مرہان حلقہ قانون گوئی(تحصیل لیہ) تے چک نمبر 306/TDAدا علاقہ شامل اے۔

حلقہ نمبر PP-263(لیہ ۲) دے وِچ حلقہ میونسپل کمیٹی لیہ، لوہانچ نشیب حلقہ قانون گوئی، کوٹ سلطان حلقہ قانون گوئی تے چک نمبر 172/TDAدے علاقے شامل نیں۔

حلقہ نمبر PP-264(لیہ ۳) حلقہ ٹائون کمیٹی فتح پور، حلقہ میونسپل کمیٹی کروڑ لعل عیسن، کروڑ تھل جنڈی حلقہ قانون گوئی، موج گڑھ، جھرکل، تے فتح پور حلقہ قانون گوئی تے مشتمل اے۔

حلقہ PP-265(لیہ ۴) دے وِچ میونسپل کمیٹی چوک اعظم، لیہ تھل جنڈی، سرشتہ تھل جنڈی حلقہ قانون گوئی تے چک نمبر 280/TDAشامل نیں۔

حلقہ PP-266(لیہ ۵) وِچ کروڑ نشیب، سمراء نشیب، شاہ پور، منڈی ٹائون قانون گوئی دا حلقہ شامل اے۔

لیہ دے دینی مدرسے

کوٹ کروڑ (کروڑ لعل عیسن ) وِچ قریشیاں نیں تبلیغ و تدریس اسلام دا جیہڑا سلسلہ جاری کیتا سی اوہ کدیں وِی زوال پذیر نئیں ہویا سی۔ قیامِ پاکستان دے مگروں ایتھے کئی مدرسے قائم ہوئے جنہاں نیں اپنے اپنے مسلک دی تعلیم دین دے نال نال اسلام دی شمع فروزاں رکھی۔ اینہاں درس گاہواں وِچوں کئی تاں زمانہ بُرد ہوگئیاں تے کئی ہالے تیک علم وَنڈدیاں پئیاں نیں۔ایس ویلے ضلع لیہ دے وِچ اشاعتِ اسلام لئی کم کرنے آلے اہم اداریاں دے ناں ایہہ نیں۔

مدینۃ العلوم، محلہ عیدگاہ لیہ اشرف المدارس، چوبارہ روڈ لیہ
دارالعلوم فاروقیہ، محلہ عید گاہ لیہ جامعۃ القائم، محلہ عیدگاہ لیہ
جامعہ قاسم العلوم، بیلے والا محلہ لیہ مدرسہ صدیقیہ ، پرانی غلہ منڈی لیہ
مدرسہ فیض القرآن ، قادر آباد لیہ امام خانہ حسینیہ، سرکلر روڈ لیہ
مدرسہ ترتیل القرآن ، فیض آباد لیہ مدرسہ فیضان مصطفی ﷺ، لیہ
جامعہ نعمانیہ رضویہ، شیخانوالا لیہ مدرسہ تجوید القرآن ، منظور آباد لیہ
مدرسہ احیائے سنت، نزد لیہ مائنر لیہ امام خانہ عباسیہ، دربار میاں عارف لیہ
دارالعلوم محمودیہ، شہزاد کالونی لیہ مدرسہ غوثیہ رضویہ ، چوک اعظم
مدرسہ جواہر القرآن ، ملتان روڈ چوک اعظم مدرسہ ابوبکر صدیق، چوک اعظم
مدرسہ فاروق اعظم، فتح پورروڈ چوک اعظم امام خانہ حسینیہ، امام بارگاہ چوک اعظم
مدرسہ رحیمیہ ابی بن کعب، چوک اعظم مدرسہ فیض القرآن ، چوک اعظم
مدرسہ جامعہ عربیہ، چوبارہ دارالعلوم شمس المدارس، چوبارہ
جامعہ فاروقیہ، اسٹیشن روڈکروڑ مدرسہ باب الرضاء، کروڑ لعل عیسن
دارالعلوم عیدگاہ کروڑ لعل عیسن مدرسہ جامعہ سعیدیہ، کروڑ لعل عیسن
مدرسہ غوثیہ، کوٹ سلطان مدرسہ ابی بکر صدیق، کوٹ سلطان
جامعہ فاروقیہ ، محمدی محلہ کوٹ سلطان جامعہ رحیمیہ، کوٹ سلطان
دارالعلوم عربیہ نقشبندیہ، کوٹ سلطان مدرسہ جواہر العلوم ، ایم ایم روڈ فتحپور
مدرسہ مولانا فیض محمد، غوثیہ بازار فتح پور مدرسہ حسینیہ، امام بارگاہ فتح پور
مدرسہ انوارِ حبیب، لدھانہ

لیہ دے فنکار

پینٹرز، مصور، خطاط

تخلیق کار تے فنکار ہر وسیب وِچ نمایاں اہمیت دے حامل ہوندے نیں۔ قیامِ پاکستان دے ویلے ایتھے سید ریاض حسین شاہ (ریاض آرٹ) اپنی خوش خطی تے خوش نویسی دے پاروں بہوں مشہور سن۔ اوہ اعلیٰ پائے دے گلوکار تے صداکار وِی ہے سن۔ بعد وِچ ایتھوں ہجرت کرکے کراچی ٹُر گئے سن۔ اونہاں دے جان توں مگروں محمد صدیق صاحب خوش نویسی وِچ ناں کمایا۔ اوہ وِی محکمہ تعلیم وِچ بھرتی ہوکے حیدر آباد ٹُر گئے۔ ضلع لیہ وِچ استاد قاسم بھٹی نیں پینٹنگ دا سلسلہ شروع کردِتا۔ اوہ پینٹنگ دے نال نال لیہ شوگر ملز وِچ ملازمت وی کردے سن۔ گڈیاں دی کلر میچنگ تے ٹریکٹر ٹرالیاں نوں رنگ کرن تے اونہاں دی تزئین و زیبائش کرن وِچ استاد الحاج محمد انوار بسمل نوں اینہاں دیہاڑیاں وِچ منفردمقام حاصل ہوئیا۔ اونہاں سعودی عرب وِچ وی سَت وَرے اپنے فن دا لوہامنوایا۔ استاد فردوس احمد خان’’خیال آرٹ‘‘دے ناں نال کم کردے سن، اوہ استاد کریم بخش، مجید راہی ڈیرہ غازیخان دے شاگرد سن۔ اونہاں نوں واٹر کلر تے آئل پینٹ نال تصویراں مُورتاں بنان وِچ کمال مہارت حاصل سی۔ پینتی چالیہہ (۴۰۔۳۵) وَرے ناز سینما لیہ دا پینٹری تے مصوری دا کم کردے رئے تے فلماں دی مشہوریاں کندھاں تے لکھدے رئے۔ استاد نیاز دانش نیں تصویراں بنائون وِچ ملکی سطح تے شہرت حاصل کیتی۔ اوہ واٹر کلر تے آئل پینٹ دونواں نال تصویراں بنائوندے سن۔ بہوں چِراں تائیں تھیٹر دی دُنیا نال وابستہ رئے۔ کئی شاہکار تخلیق کرن دے بعد دنیا توں اَکھ میٹ گئے۔ اونہاں دے فن پاریاں وِچ نمایاں نمونہ آرٹ ’’قصرِ زینب بھکر‘‘ اے۔

1970ء وِچ استاد خلیل نیں لیہ وِچ اپنے فنی پندھ دا مُڈھ بنھیا۔ پختہ لکھائی کردے نیں تے آئل پینٹ دے کم وِچ علاقے وِچ مشہور نیں۔ اونہاں دے علاوہ لیہ شہر وِچ آئون آلیاں فنکاراں وِچ سلیم راہی (سکرین پرنٹنگ وِچ کمال مہارت رکھدے نیں)، ارشاد دانش (استاد نیاز دانش دے بھِرا تے شاگرد نیں)، ماسٹر علی جان شاکر الظفر (انگلش، اردو تے عربی دے کی خطاں تے عبور رکھدے نیں، لیبیا وِچ وی کم کر چُکے نیں)، سرور خیال، جاوید جیدی، اسلم مغل، عنائت اللہ، فرید (ماربل دے کم وِچ مہارت رکھدے نیں) تے جہانگیر احمد (فیصل آبادوں کم سکھ کے آئے نیں) مشہور نیں۔

چوک اعظم وِچ استاد محمد اسلم علوی دا ناں فنی حلقیاں وِچ کِسے تعارف دا محتاج نئیں۔ اونہاں نوں اچھا خوشنویس تے نفیس مصور آکھیا جاندا اے۔ محمد اسلم شاہد( استاد محمد اسلم علوی دے پرانے سنگتی نیں)، عزیز جنجوعہ( اردو نستعلیق تے خطِ نسخ تے عبور رکھدے نیں، خطاطی وی کردے نیں، بنیادی طور تے لدھانے دے نیں تے روزگار لئی چوک اعظم منتقل ہوئے نیں)، اشرف غزل، عباس مغل( آرٹ لائن چوک اعظم، پینٹری تے پلاسٹک دا کم کردے نیں)، فاروق سحر (اونہاں دے نال اونہاں دے وَڈے بھِرا صوفی بشیر احمد وی ہوندے نیں جیہڑے پلاسٹک دے کم وِچ بہوں مہارت رکھدے نیں)ہوراں نیں چوک اعظم وِچ بہوں ناں کمایا۔ محمد اقبال راہی بہوں مشہور آرٹسٹ نیں۔ اوہ سجی بانہہ توں محروم نیں تے کھبے ہتھ نال لکھدے نیں۔

فتح پور دے وِچ اللہ رکھا (المدنی آرٹس) نیں پینٹنگ دا کم شروع کیتا۔ اوہ ہمہ گیر شخصیت دے مالک سن۔ محمد انوار (ڈان آرٹس) پلاسٹک دے کم وِچ مہارت رکھدے سن۔ اوہ لاہور منتقل ہوگئے۔ ریاس علی (پرنس کنول آرٹس) ہک لما عرصہ فتح پور دے وِچ فنی خدمت سرانجام دیندے رئے۔ جمیل صاحب وِی فتح پور دے چنگا لکھن آلیاں وِچوں ہِک سن۔ سجاد حسین ’’عدم آرٹس‘‘ دے ناں نال لکھدے رہندے نیں۔ صدیقی خاندان (مرید عباس صدیقی، ساگر صدیقی تے اونہاں دے دونِکے بھرا) فتح پور تے سبھ توں مشہور آرٹسٹ نیں۔مرید عباس صدیقی ہمہ گیر فنکار نیں۔ اونہاں دا ناں ناں صرف فن خطاطی تے مصوری دے حوالے نال علاقے وِچ مشہور اے بلکہ اونہاں دی شہرت دی ہِک وجہ اونہاں دا اعلیٰ پائے دا گلوکار ہوونا وی اے۔ اونہاں دا ہکِ البم وی مارکیٹ وِچ آچُکیا اے۔

کروڑ لعل عیسن وِچ حبیب آرٹس دا کم ویکھن دے لائق اے۔حافظ خلیل احمد ، خورشید بھٹی، اطہر تے بھٹو شاہ (ڈرائنگ ماسٹر) معروف پینٹر تے آرٹسٹ گنے جاندے نیں۔

لدھانہ وِچ خاور بہوں چنگے تے منے پروَنے پینٹر نیں۔ چوبارہ دے علاقے وِچ احسان دانش لنگڑیاں دا کیتا ہوئیا کم ویکھن وِچ آئوندا اے۔

خطاطی اَج دے عہد وِچ متروک ہوگئی اے۔1993ء وِچ ضلع لیہ دے پریس دے پِڑ وِچ کمپیوٹر آن وارد ہوئیا سی تے اونہاں کاتباں دا بی مار دِتا سی۔ ایس توں پہلاں کاتباں دا راج ہوندا سی۔ ظفر یوسفی تے اونہاں دے شاگرد محمد اکرم نقشبندی نیں لیہ شہر وِچ بہوں ناں کمایا۔

چوک اعظم 1986ء توں لے کے 2000ء تائیں فنِ خطاطی دا گھر رہیا اے۔ ایہہ فن استاذالخطاط محمد حسن فاروقی دے راہیں لہوروں چوک اعظم تے منتقل ہوئیا سی۔ اوہ سمی پور بھاگل دے مقیمی نیں پَر چوک اعظم وِچ کم کردے رئے نیں۔ پرنس ناصر، محمد اسحق کھوکھر تے عزیز جنجوعہ نیں خطاطی تے کتابت وِچ بہوں ناں کمایا تے معیاری کم کیتا۔ لیہ تے چوک اعظم دے علاوہ پورے ضلع وِچ ہور کسے وی شہر نوں کاتباں تے خطاطاں دی سہولت حاصل نئیں سی۔ کمپیوٹر نیں جتھے بہوں ساریاں آسانیاں پیدا کیتیاں نیں اوتھے کاتباں دے فن دی رَج کے حوصلہ شکنی کیتی اے۔

لیہ دے پرنٹنگ پریس

ضلع لیہ وِچ کئی باقاعدہ پریس قائم نیں۔ اونہاں دے علاوہ کئی پرنٹنگ ایجنسیاں وی پرنٹنگ دا کم کردیاں پئیاں نیں۔ ایتھے اخبار لئی کوئی وَڈا پریس کم نئیں کردا پئیا جیہدی وجہ توں ایس علاقے وِچ روزنامے دے طور تے کوئی اخبار کامیاب نئیں ہو سگدا۔ سارے پریساں تے 13″x27″چھاپن آلیاں روٹا مشیناں (Rotaprint Machine)لگیاں ہوئیاں نیں۔ضلع لیہ دے پریس تے پرنٹنگ ایجنسیاں درج ذیل نیں۔

۱۔ سندر پرنٹرز چوک اعظم روڈ لیہ
۲۔ صدائے قادری پرنٹرز چوک اعظم روڈ لیہ
۳۔ افنان پرنٹنگ پریس چوک اعظم روڈ لیہ
۴۔ عمر عطار پرنٹرز چوک اعظم روڈ لیہ
۵۔ شہباز اعجاز پرنٹرز چوک اعظم روڈ لیہ
۶۔ بسم اللہ سکرین پرنٹرز چوک اعظم روڈ لیہ
۷۔ افتخار اشرف پرنٹنگ پریس للی لعل روڈ لیہ
۸۔ چوک اعظم پرنٹنگ پریس ملک مارکیٹ چوک اعظم
۹۔ آرٹ لینڈ گرلز کالج روڈ چوک اعظم
۱۰۔ ممتاز پرنٹنگ پریس گرلز کالج روڈ چوک اعظم
۱۱۔ وقاص نذیر پرنٹنگ پریس گلی امام بارگاہ چوک اعظم
۱۲۔ فتح پور پرنٹنگ پریس غوثیہ بازار فتح پور
۱۳۔ لعل عیسن پرنٹرز کروڑ لعل عیسن
۱۴۔ چھینہ پرنٹنگ ایجنسی کروڑ لعل عیسن
۱۵۔ آرٹ لینڈ پرنٹنگ ایجنسی مین روڈ چوبارہ

لیہ دیا ں دستکاریاں تے پیشے

گھریلو اقتصادیات دی ترقی وِچ دستکاریاں دا بہوں ہَتھ ہوندا اے۔ ضلع لیہ وِچ دستکاریاں تے پیشیاں دی تفصیل ایسراں اے۔

قالین بافی

1960ء وِچ ہِک کارپٹ سنٹر کھولیا گیا سی جتھے ناں صرف تربیت دِتی جاندی سی بلکہ ماہوار وظیفہ وی دتا جاندا سی۔ ایتھوں قالین بافی دا ہُنر سکھن آلیاں نیں اپنی کھڈیاں لائیاں تے اپنی معیشت نوں سہارا دِتا۔ لیہ دے وِچ ہُن وِی بہوں ساریاں کھڈیاں لگیاں ہوئیاں نیں تے بہوں سارے کاریگر ایتھوں نقل مکانی کرکے فیصل آباد تے لہور ٹُر گئے نیں۔

سلائی کڈھائی

رَناں ویہلے سمے کپڑیاں دی سلائی تے کشیدہ کاری تے کڈھائی ترپائی دا کم کردیاں نیں۔ ایہناں وِچوں کُجھ سوانیاں بہوں سوہنے زیبائشی ’’مکرامے‘‘ بنائوندیاں نیں تے اونہاں نوں بازار وِچ دکاناں دے لے جا کے ویچ دیندیاں نیں۔اینہاں دستکاریاں نال اینی آمدنی ہوجاندی اے کہ اوہ اوکھے سوکھے ہوکے گھر دا نظام چلائون دے قابل ہوجاندیاں نیں۔ کشیدہ کاری تے سلائی دا کم سکھان لئی ضلع لیہ دے تقریباً سبھ قصبیاں تے شہراں وِچ دستکاری سنٹرکھلے ہوئے نیں۔ ایہہ اپنی مدد آپ دے تحت کم کردے نیں تے اپنے خرچے آپ پورے کردے نیں۔ اینہاں اداریاں دا انتظام محکمہ سوشل ویلفیئر دے ہتھیں ہوندا اے۔

مٹی دے بھانڈے تے آویاں

ایہدے باوصف کہ وسیب دیاں ترقی پسند قدراں دے پاروں مٹی دے بھانڈے ختم ہوندے جاندے نیں ، کمہار مٹی دے بہوں سوہنے بھانڈے بنائوندے نیں تے اینہاں نوں آوی (بھٹھی) وِچ پکا کے بازار ویچ دیندے نیں۔ لیہ، چوک اعظم ، وَسی سبانی تے کروڑ لعل عیسن دے علاقیاق وِچ بہوں ساریاں آویاں چالو حالت وِچ نیں۔ گھڑے، چلم، ساہنک، کوزے، پیالے، ٹھوٹھے تے مٹ (مٹکے) دیاں بھریاں دکاناں بازاراں وِچ کھلیاں ہوئیا ں نیں۔

کوئلہ سازی

علاقے وِچ جنگلاں دی بہتات ہوون دے پاروں لکڑ عام اے۔ پٹھاناں دے قبیلیاں نیں کئی جگہاں تے کوئلہ تیار کرن آلے ’’کُپ‘‘ لا رکھے نیں جینہاں وِچ لکڑ ساڑ کے کوئلہ تیار کیتا جاندا اے تے ایس نوں اسلام آباد، کوئٹہ، پشاور تے دوجے شمالی علاقیاں وِچ ٹرکاں دے حساب نال سپلائی کیتا جاندا اے۔ ایہہ بہوں منافع بخش کم اے۔

فرنیچر سازی

ٹاہلی دی اعلیٰ قسم دی لکڑ ایتھے لبھن دے کارن ایتھے فرنیچر سازی دا کم وی عروج تے اے۔ نکے وَڈے سبھ شہراں وِچ سینکڑاں کاریگر اپنے فن دا لوہا منوائوندے نیں۔ ایتھوں دور دراز دے علاقیاں وِچ فرنیچر تیار کرکے گھلیا جاندا اے۔جہیز لئی تیار کیتا جاون آلا فرنیچر بہوں وَدھیا تے سوہنا ہوندا اے۔

کھجی دے پتراں دیاں چیزاں

دیہاتاں دی سوانیاں کھجی دے پَتراں نال مختلف رنگاں دیاں چھابیاں، چنگیراں، چٹائیاں تے پھوڑیاں، مصلے،پڑوٹیاں (پٹاریاں) ، تونگ،پکھیاں، ڈَلّاں، ٹوکریاں تے بہوں قسم دے ڈیکوریشن پیس تیار کردیاں نیں۔ ایہہ سندرتا تے سوہنپ دے حساب نال اپنی مثال آپ ہوندیاں نیں تے اینہاں وِچ انسانی ہتھاں دی قدرتی واشنا وی ہوندی اے جیہدے پاروں اینہاں دی خوبصورتی ہور وِی زیادہ ہوجاندی اے۔ ایتھے کھجی دے پتے وافر مقدار وِچ لبھدے نیں جیہدی وجہ توں دیہاتاں وِچ ایس دستکاری نوں بہوں اہمیت حاصل اے۔ ہِک دوجے نوں زنانیاں اپنے ہتھ دیاں بنیاں ہوئیاں چیزاں دے کے پیسے دی بچت وی کر لیندیاں نیں تے اپنی محبت دا اظہار وِی کر لیندیاں نیں۔ پِنڈاں تھاواں تے دیسی گھیو اکٹھا کرن دا وِی بہوں رواج اے۔ ایہہ دیسی گھیو شہراں وِچ چنگے پیساں نال وِک جاندا اے۔

بجلی دا سامان

وَڈے قصبیاں تے شہراں وِچ چھوٹے پیمانے تے بجلی دا سامان وی تیار کیتا جاندا اے جینہاںوِچ ٹیوب لائٹ دیاں چوکاں، پکھیاںدے بٹن، سوئچ تے نکے نکے ٹرانسفارمر وغیرہ شامل نیں۔ گھراں وِچ نکیاں ڈائی مشیناں لگیاں ہوئیاں نیں جنہاں دی مدد نال پلاسٹک دے سوئچ تے بٹن بنائے جاندے نیں۔ اینہاں نوں بازار ویچ کے روزی روٹی دا سمان کیتا جاندا اے۔

گُڈی سازی

پتنگ سازی وی ہِک پیشے دی صورت اختیار کر گئی اے۔ رنگ برنگے پتنگ تے گُڈیاں (اینہاں نوں ساخت دے اعتبار نال کئی ناں دِتے جاندے نیں) تے کئیاں قسماں دی ڈوراں تیار کرکے ویچیاں جاندیاں نیں۔ لیہ ، کروڑ، چوک اعظم تے فتح پور وِچ کئی بندے ایس ہنر توں فائدہ چُکدے پئے نیں۔

دواسازی

ہربل ادویات دی تیاری وی دستکاری وِچ شامل سمجھی جاندی اے ۔ ایتھے کئی لیبارٹریاں قائم نیں جیہڑیاں نکے پیمانے تے شربت (Syrup)، دیسی معجوناں، کشتہ جات، مربہ جات، عرقیات تے کیپسول تیار کردیاں نیں تے مارکیٹ وِچ سپلائی کردیاں نیں۔ اینہاں لیبارٹریاں وِچوں مشہور باروی ہربل لیبارٹری، ایم ایم صادق ہربل فارما، میاں ہومیوفارمیسی، غوثیہ دواخانہ، پاک ہومیوفارما، انصاف دواخانہ، ارم لیبارٹری وغیرہ قابلِ ذکر نیں۔ادویات دے میدان وِچ ایتھے دی مشہور جڑی بوٹی ’’کوڑ تُمہ‘‘ اکٹھی کیتی جاندی اے تے اینہوں سُکا کے وَڈے وَپاریاں دے ہتھیں ویچ دِتی جاندی اے۔

دوپٹے رنگنا

زنانیاں دے کپڑے لتے نال کلر میچنگ لئی دوپٹے رنگن دا کم وی شہراں وِچ اپنے جوبن تے اے۔ چِٹے دوپٹیاں نوں کپڑیاں نال رلدا مِلدا رنگ کیتا جاندا اے۔ شہراں وِچ خبرے کِنے دوپٹے رنگن آلے نکیاں نکیاں بھٹھیاں لا کے اپنے ہنر نال روزی کماون وِچ مصروف نیں۔

حلوائی گیری

مٹھائیاں، بیکری دا سَمان تے گولی ٹافی بنائون آلے ہر قصبے تے شہر وِچ کاریگر موجود نیںجیہڑے خام مال توں چنگے چنگے ذائقیاں دی حامل مٹھائیاں وغیرہ تیار کردے نیں۔ کُجھ وَریاں دے وِچ وِچ ای بہوں چنگے بیکرز، سویٹ مارٹ تے فوڈ پوائنٹ ضلع لیہ دے شہراں وِچ قائم ہوئے نیں جتھے معیاری چیزاں لبھدیاں نیں۔ مٹھائیاں دے ڈبے وی تیار کیتے جاندے نیں تے اینہاں توں چنگا بھلا منافع کمایا جاندا اے۔ راجن شاہ ٹیشن (تحصیل کروڑ) تے بہوں شیریں تے ذائقے دار سوہن حلوہ تیار کیتا جاندا اے جیہڑاں علاقے بھروِچ مشہور اے۔

بھٹھے

خشت سازی وی صنعت دا درجہ رکھدی اے۔ ضلع لیہ وِچ جتھے ایس کام لئی موزوں مٹی لبھدی اے اوتھے بھٹھے لائے گئے نیں۔ دیہاڑی داراں دے ہتھیں اِٹاں تے ٹائیلاں وغیرہ بنوائیاں جاندیاں نیں تے اینہاں نوں اَگ تے پکایا جاندا اے۔ ایتھے دی بنی ہوئی اِٹاں تے ٹائلاں دا رنگ زردی مائل پیلا اے۔

متفرق پیشے

نجی تعلیمی ادارے، نجی ہسپتال، میڈیکل سٹور، لیبارٹریز، نجی ٹرانسپورٹ، گڈز ٹرانسپورٹ، آٹوز سٹور، گڈیاں دے شوروم، ورکشاپاں، ٹیکسی سٹینڈ تے ٹیکسیاں رکشے، سروس سنٹر، ڈیکوریشن سنٹر، پٹرول پمپ، آئل ٹریڈرز، پراپرٹی ڈیلرز، پان سیگریٹ تمباکو فروش، ڈرنک کارنر، عینک ساز، گھڑی ساز، ٹرنک پیٹی تے بھڑولے بنائون آلے، بان و چارپائی فروش تے مَنجیاں اونن آلے، الیکٹرونکس، الیکٹرک سٹور، الیکٹریشنز، آڈیو اینڈ وِڈیو سنٹر، سلائی مشین ڈیلرز، آئرن سٹور، ٹیلرز، ہارڈ ویئراینڈ بلڈنگ مٹیریل سٹور، جنرل اینڈ سپر سٹور، ہوٹل اینڈ ریسٹورنٹ، چائے خانے، فوٹوگرافر، کریانہ سٹور، انسٹالمنٹ کارپوریشنز، ٹینٹ ہائوس، پینٹ ہائوس، ایسنس مارٹ، بیوٹی پارلر، بک سنٹر، کاپطی سنٹر، جیولرز،فوٹو کاپیئر، غلہ منڈی تے سبزی منڈی دیاں آڑھتاں، زرعی ادویات دے ڈیلرز، کھل بنولہ تے کھاڈ ڈیلرز، سیمنٹ سریا تے بجری دیاں دکاناں، گرم حمام، قصائی، گھیو تے کوکنگ آئل دے ڈپو، گیس ویچن آلے، بچیاں دے ملبوسات تے کپڑا ویچن آلے، پی سی او، فیکس گھر، کنٹریکٹرز، انشورنس ایجنٹ، ڈینٹر تے پینٹر، شوز سنٹر، چوڑیاں تے گجرے ویچن آلے ، اسٹامپ فروش، عرضی نویس، پرائز بانڈ ڈیلر، پرائز بانڈاں دیاں پرچیاں ویچن آلے، ٹائر ہائوس، مکینکل انجینئرنگ ورکس تے وہیل بیلنسنگ آلے تے دوجے کئی کاروباری ادارے شہراں وِچ موجود نیں جنہاں دے پاروں لوکی اپنی روزی کماون وِچ رُجھے ہوئے نیں۔

سوشل ویلفیئر،بیت المال تے رفاعی ادارے

سوشل ویلفیئر ویمن ڈویلپمنٹ تے بیت المال ضلع لیہ دے قدیمی محکمیاں وِچوں ہک اے۔ 1986ء دے وِچ ایہدی عمارت تعمیر کیتی گئی۔ انتظامی سربراہ ڈسٹرکٹ سوشل ویلفیئر آفیسر تعینات ہوندا اے۔ لیہ تے کروڑ وِچ سوشل ویلفیئر دے ضلعے وِچ دو کمیونٹی ڈویلپمنٹ پروجیکٹ نیں۔ ایہہ قائم شدہ سوسائیٹیاں نوں گائیڈ کردے نیں تے اونہاں دی پُن چھان دے فرائض وی سرانجام دیندے نیں۔ محکمے وَلوں ڈسٹرکٹ ہیڈکوارٹرز ہسپتال لیہ وِچ ’’میڈیکل سوشل سروسز پراجیکٹ‘‘ وی شروع کیتا گیا اے ۔ ایہدے وِچ ہک میڈیکل آفیسر تے دو معاون اہلکار خدمتِ خلق وِچ مصروف عمل نیں۔

محکمہ سوشل ویلفیئر ویمن ڈویلپمنٹ لمے عرصے توں عوامی فلاحی تے امدادی کماں وِچ وَدھ چڑھ کے حصہ لیندا آئوندا اے۔ معذور لوکاں لئی خاطر خواہ کاروباری امداد کردا اے جیہدی بدولت معذور لنگڑے لولہے افراد اپنی روزی کمائون دے قابل ہوجاندے نیں تے بھِک منگے بنن توں بچ جاندے نیں۔ ڈاکٹر جیہڑے اعلیٰ تعلیم تے قابلیت دے باوجود وسائل دی کمی دے پاروں کلینک نئیں کھول سگدے تے معاشی مسائل اونہاں دی صلاحیتاں نوں زنگ وانگوں کھاہدی رکھدے نیں، اونہاں لئی محکمہ ہیلتھ فائونڈیشن نوں قرضیاں بارے سفارش کردا اے۔ بین الاقوامی اداریاں امداد لئی درخواستاں دین آلے بندیاں دی رہنمائی وی محکمہ کردا اے۔ بچیاں لئی دستکاری سکول تے ڈسپنسریاںدے قیام وِچ محکمے دی کوششاں نوں ہلاشیری دتی جاندی اے۔جیہڑیاں مستحق زنانیاں کڈھائی سلائی دا کم سکھ جاندیاں نیں اونہاں نوں ناں صرف سند جاری کیتی جاندی اے بلکہ اونہاں نوں آرڈر تے کم وِی لے کے دِتا جاندا اے تاکہ اوہ اپنے کنبے دی کفالت دی ذمہ داری پوری کر سگن۔

رفاعی ادارے

اپنی مدد آپ دے تحت قائم ہوون آلیاں خدمتِ خلق دے جذبے نال ضلع لیہ وِچ بہوں ساریاں این جی او‘ز (Non Government Organizations)قائم نیں۔ ایہہ محکمہ سوشل ویلفیئر ویمن ڈویلپمنٹ نال وابستہ نیں۔ مخیر حضرات تے مالی تعاون ، عطیات، صدقات، ممبراں دی مالی امداد تے نجی وسائل نال چلدیاں ہوئیاں اپنے فرائض سرانجام دیندیاں پئیاں نیں۔ اینہاں نوں بین الاقوامی ادارے وی بعض سکیماں تے تحت سپورٹ کردے نیں۔ اینہاں دی Recommendationمحکمہ سوشل ویلفیئر کردا اے۔لیہ وِچ قائم ہوون آلے رفاعی ادارے جیہڑے رجسٹرڈ ہوئے نیں، اونہاں دی تعداد 41اے تے اوہ ایہہ نیں۔

ادارے دا ناں سن اجرا خدمات
الشیخ ویلفیئر سوسائٹی لیہ 1991ء انڈسٹریل ہوم، پبلک سکول
جناح ویلفیئر سوسائٹی لیہ 1977ء فری ٹیوشن سنٹر
یونین ویلفیئر سوسائٹی لیہ 1965ء دستکاری سنٹر، بہبودِ آبادی سنٹر
الفیصل ویلفیئر سوسائٹی لیہ 1980ء انڈسٹریل ہوم، مذہبی درسگاہ
پیپلز ویلفیئر سوسائٹی لدھانہ 1976ء انڈسٹریل ہوم
ریاست ویلفیئر سوسائٹی کوٹ سلطان 1994ء انڈسٹریل ہوم، دستکاری سنٹر
اکبریہ ویلفیئر سوسائٹی پیر جگی 1992ء ایم۔ سی ۔ایچ سنٹر
پاکستان ویلفیئر سوسائٹی چوک اعظم 1994ء انڈسٹریل ہوم، مذہبی درسگاہ
ادارے دا ناں سن اجرا خدمات
جناح ویلفیئر سوسائٹی چوک اعظم 1976ء انڈسٹریل ہوم، مذہبی درسگاہ
پبلک ویلفیئر سوسائٹی جمن شاہ 1976ء دستکاری، نان فارمل ایجوکیشن سکول
بلوچ فلاحِ مریضاں سوسائٹی کوٹ سلطان 1991ء فری ڈسپنسری، پرائمری سکول
شاہین دیہی ترقیاتی کونسل کوٹ سلطان 1976ء انڈسٹری ہوم، دستکاری سکول
انجمنِ نسواں لیہ 1985ء انڈسٹریل ہوم، دستکاری سکول
ویمن سوشل آرگنائزیشن لیہ 1986ء فری ڈسپنسری
تنظیم الفلاح چک نمبر 457/TDA 1996ء انڈسٹریل ہوم، دستکاری سنٹر
البدر یوتھ ویلفیئر سوسائٹی لیہ 1991ء ……………
آمنہ ایجوکیشن سوسائٹی چک 431/TDA 1996ء پرائمری سکول
عوامی ویلفیئر سوسائٹی چک نمبر 431/TDA 1996ء ……………
انجمن فلاحِ بہبودی مریضان لیہ 1984ء مستحق مریضاں لئی مفت ادویات
ڈسٹرکٹ ٹی بی ایسوسی ایشن لیہ 1995ء ٹی بی دے مریضاںلئی مفت ادویات
الحسن ویلفیئر سوسائٹی پیر سواگ شریف 1991ء انڈسٹریل ہوم، دستکاری سنٹر
عوامی ویلفیئر سوسائٹی فتح پور 1976ء انڈسٹریل ہوم
اسلامی ویلفیئر سوسائٹی چک نمبر250/T 1983ء پرائمری سکول، دستکاری سنٹر
جناح ویلفیئر سوسائٹی کروڑ لعل عیسن 1980ء انڈسٹریل ہوم
جناح ویلفیئر سوسائٹی رانا نگر کروڑ 1980ء پرائمری سکول، دستکاری سنٹر
پاکستان ویلفیئر سوسائٹی چک نمبر84/T. 1980ء پرائمری سکول، انڈسٹریل ہوم
سوشل ویلفیئر سوسائٹی کروڑ 1980ء انڈسٹریل ہوم، فری ڈسپنسری
غازی ویلفیئر سوسائٹی چوبارہ 1977ء انڈسٹریل ہوم
ادارے دا ناں سن اجرا خدمات
فرینڈز ویلفیئر سوسائٹی چک نمبر 98/ML 1993ء انڈسٹریل ہوم، دستکاری سنٹر
انجمن بہبودِ مریضان کروڑ 1993ء فری ڈسپنسری
سینا ویلفیئر سوسائٹی کروڑ 1995ء ……………
پنجاب ویلفیئر سوسائٹی چک نمبر 79-C 1994ء ……………
انجمن اشاعتِ تعلیم اسلام کروڑ 1994ء بوائز ہائی سکول
تھل ویلفیئر آرگنائزیشن چک نمبر 99 1997ء نان فارمل ایجوکیشن سکول
المجاہد ویلفیئر سوسائٹی چک 104/TDA 1994ء ……………
یونائیٹڈ ویلفیئر سوسائٹی چک 270/TDA 1997ء ہائی سکول، ہوسٹل
ینگ پاکستانیز ویلفیئر سوسائٹی فتح پور 1993ء باڈی بلڈن کلب
آباد ویلفیئر سوسائٹی چوبارہ 1994ء انڈسٹریل ہوم، دستکاری سکول
تنظیم الفلاح چک نمبر 493/TDA 1995ء جنگلات
عوامی ویلفیئر سوسائٹی چک نمبر 329/TDA 1996ء ……………
رہبر دستکاری سکول چوک اعظم 2002ء دستکاری سکول، انڈسٹریل ہوم

اینہاں رجسٹرڈ تنظیماں دے علاوہ وِی کئی ادارے لوکاں نیں قائم کیتے سن پَر مالی معاونت تے وسائل دی تھوڑ پاروں اوہ اپنا رفاعی کم جاری ناں رکھ سگے۔ ایتھے صرف معروف اداریاں دے ناں دِتے ہوئے نیں۔

بیت المال

پاکستان بیت المال ضلعی سطح تے 1994ء وِچ قائم ہویا۔ ایہدی کوئی برانچ نئیں اے۔ ایہہ وفاقی محکمہ اے تے ایہدا مہتمم ڈسٹرکٹ انچارج بیت المال سدواندا اے۔ ایہدے زیر اہتمام 1994ء وِچ ’’فوڈ سبسڈی پروجیکٹ‘‘ دا اہتمام ہویا سی۔ ایہدے وِچ گھٹ آمدنی آلے غریب تے مستحق لوکاں نوں فی کس دے حساب نال 150روپے ماہوار امداد دِتی جاندی سی۔ ایہہ رقم اونہاں دے معاشی مسائل دا حل تے ثابت نئیں ہوندی سی پر اونہاں لئی ہِک نکا جیہا سہارا ضرور بن جاندی سی۔ ایس سکیم دے تحت2,776بندیاں نوں چھ سال تائیں ماہانہ امداد دِتی گئی۔

فوڈ سبسڈی پروجیکٹ دے بعد ستمبر 2000ء وِچ ’’فوڈ سپورٹ پروگرام‘‘ شروع کیتا گیا جیہڑا ہالے تیک کامیابی نال چلدا پئیا اے۔ ایس پروگرام دے راہیں رنڈیاں، غریب، یتیم تے مساکین مفلس تے بے سہارا لوکاں نوںجینہاں دی ماہانہ آمدنی دو ہزار روپے توں گھٹ ہووے، پوسٹ آفس دے ذریعے 1,000روپے (ششماہی) دِتے جاندے نیں۔ ضلع لیہ وِچ ایس پروگرام دے تحت 9,147بندیاں نوں امداد جاری کیتی جاندی اے۔ پنجاب بیت المال دے راہیں غریب تے نادار پڑھوکیاں نوں وِی امداد دِتی جاندی اے تاکہ اوہ اپنا تعلیمی سلسلہ جاری رکھ سگن تے ملک لئی چنگے تے سوہنے شہری ثابت ہوون۔ معذور تے مستحق افراد نوں 3,000روپے تائیں یک مشت رقم وِی دِتی جاندی اے تاکہ اوہ کوئی نکا جیہا کم شروع کرکے اپنا پیٹ پال سگن۔ بچیاں لئی جہیز فنڈ جاری کیتا جاندا اے جیہدی حد 5,000روپے تائیں ہوندی اے۔ لائق لوکاں نوں 30,000روپے تائیں قرض وی دِتا جاندا اے جنہوں اوہ سوکھ نال واپس کر سگدے نیں۔

لیہ دیاں متروکہ املاک تے محکمہ اوقاف

محکمہ اوقاف وفاقی ادارہ اے تے اپنے معاملات وِچ بہوں حد تائیں خود مختار اے۔ لیہ وِچ ایہدا دفتر ملتان روڈ لیہ شہر وِچ واقع اے۔ دفتر وِچ ہک اسسٹنٹ ایڈمنسٹریشن آفیسر اپنے فرائضِ منصبی سرانجام دیندا اے تے اوہدی ماتحتی وِچ ہک سب انسپکٹر کم کردا اے جیہدے ذمے وقف شدہ املاک دا نظم و نسق ہوندا اے۔ ہک رینٹ کلیکٹر محصولات تے کرایہ پٹہ وصول کردا اے جدوں کہ دو پٹواری جائیداد و املاک دے قانونی تحفظ لئی معاونت کردے نیں۔ محکمہ اوقاف دا دفتر پہلاں مظفر گڑھ وِچ قائم سی فیر 1970-71ء وِچ لیہ نوں علیحدہ دفتر دے دِتا گیا تے ایس دفتر دے ذمہ غیر مسلم متروکہ املاک دا انتظام لا چھڈیا گیا۔ مسلم املاک دا انتطام مظفر گڑھ آلے دفتر کول ای رہیا۔ لیہ دے محکمہ اوقاف دے دفتر دے ذمے ڈیرہ غازیخان، مظفر گڑھ، راجن پور تے لیہ دیاں غیر مسلم املاک لائیاں گئیاں ۔

متروکہ املاک دے وِچوں آسارام بھراتری سکول دیاں وقف شدہ املاک بہوں زیادہ نیں۔ لیہ شہر وِچ ایس سکول نال منسلک 162کنال اراضی محکمہ دے ہتھیں اے جدوں کہ مختلف چکاں تے پنڈاں وِچ 3,000قلعے زرعی اراضی دا انتظام و انصرام وی محکمے کول اے۔ لیہ وِچ 315دکاناں تے مکان کرایہ تے دِتے گئے نیں۔ مندر گاڑھو لال (تحصیل کروڑ لعل عیسن) دا وقف شدہ کل رقبہ 121قلعے اے جدوں کہ مندر دا رققبہ فدا حسین نوں پٹے تے دِتا گیا اے۔ نواں کوٹ (تحصیل چوبارہ) وِچ دھرم سال دا رقبہ ہک کنال اے تے ایہہ اللہ داد نوں پٹے تے دِتا گیا اے۔ ایسراں کوٹ سلطان وِچ عیدگاہ دا رقبہ پٹے تے دِتا گیا اے۔ کئی متروکہ املاک محکمہ تعلیم نوں وی دِتیاں گئیاں نیں جنہاں وِچ بھراتری سکول دی مرکزی عمارت قابلِ ذکر اے۔

اربن ایریا (ضلع لیہ تے ضلع مظفر گڑھ) توں محکمہ اوقاف دی سالانہ ڈیمانڈ 17,44,188 روپے جدوں کہ رورل ایریا (صرف ضلع لیہ) دی ڈیمانڈ سالانہ 9,12,240 روپے بن دی اے۔

مورتاں

• 

  Railway Station ریلوے اسٹیشن Layyah

• 

  Sadar Bazaar صدر بازار Layyah

• Layyah fruit vegetable market.jpg

  Vegetable and Fruit Market سبزی منڈی of Layyah at twilight

• 

  D.H.Q Hospital Layyah, By: Ashiq Hussian Saggu Kot Sultan

ہورویکھو

حوالے

باہرلےجوڑ

پنجاب دے ضلعے

اٹک · بہاولنگر · بہاولپور · بھکھر · چکوال · چنیوٹ · ڈیرہ غازی خان · فیصل آباد · گجرانوالہ · گجرات · حافظ آباد · جھنگ · جہلم · قصور · خانیوال · خوشاب · لہور · لیہ · لودھراں · منڈی بہاالدین · میانوالی · ملتان · مظفر گڑھ · نارووال · ننکانہ صاحب · اوکاڑہ · پاکپتن · رحیم یار خان · راجنپور · راولپنڈی · ساہیوال · سرگودھا · شیخوپورا · سیالکوٹ · ٹوبہ ٹیک سنگھ · ویہاڑی