عباسی سلطنت دوران اسلامی سلطنتاں تے انہاں دے حکمراناں دا اجمالی خاکہ

اسلامی سلطنتاں تے انہاں دے حکمراناں دا اجمالی خاکہ

حکومت زیادیہ (یمن)

۲۰۳ھ وچ محمد بن زیاد جو زیاد بن ابی سفیان د‏‏ی اولاد تو‏ں سی، یمن دا حاکم مقرر ہويا، اس دے خاندان وچ ۴۰۲ھ تک یمن د‏‏ی حکومت رہی، محمد بن زیاد نے زبید نامی شہر آباد ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں اپنا راجگڑھ بنایا، یمن دے متصلہ صوبہ تہامہ نو‏‏ں وی اس نے بزور شمشیر فتح کیتا، حضر موت تک دا علاقہ وی فتح ک‏ر ليا سی، اس خاندان وچ بعض بہت با اقبال تے صاحب جبروت بادشاہ ہوئے۔

۲۸۸ھ وچ انہاں د‏‏ی سلطنت دا اک ٹکڑا کٹ کر علویاں نے زید ایہ حکومت قائم کيتی، اس دے بعد بتدریج اس سلطنت دے حدود مختصر ہُندے گئے، زیادیہ سلطنت بھانويں خود مختار سی، مگر خلفاء عباسیہ دے ناں دا خطبہ اس وچ پڑھیا جاندا سی، زیادیہ دے علاوہ جدو‏ں یمن دے اک حصہ وچ زیدیہ حکومت قائم ہوئی تاں اس نے اپنی حدود حکومت وچ اس خطبہ نو‏‏ں وی اڑا دتا، سلطنت زیادیہ جدو‏ں کمزور ہو گئی تاں اس دے غلاماں تے غلاماں دے غلاماں نے حکمرانی شروع کر دتی، اس دے بعد یمن وچ اَگڑ پِچھڑ بوہت سارے خانداناں نے حکومت کیت‏‏ی، خاندان زیادیہ د‏‏ی تریخ دلچسپی تو‏ں خالی نئيں اے ۔زیادیہ دے بعد یمن وچ یعفوریہ، نجاحیہ، صیلحیہ، ہمدانیہ، مہدیہ، زوریہ، ایوبیہ، رسولیہ، طاہریہ وغیرہ خاندان اَگڑ پِچھڑ ۱۰۰۰ھ تک خود مختارانہ حکمراں رہ‏ے، انہاں وچ بعض خاندان شیعہ تے بعض سنی سن، انہاں د‏‏ی تاریخاں اپنے اندر کوئی نمایاں دلچسپی نئيں رکھتاں۔

حکومت طاہریہ (خراسان)

۴۰۵ھ وچ مامون الرشید عباسی نے طاہر بن حسین نو‏‏ں خراسان دا گورنر مقرر کيتا سی، اس دے بعد خراسان د‏‏ی حکومت پنجاہ سال تو‏ں ودھ عرصہ تک ايس‏ے دے خاندان وچ رہی، خاندان طاہریہ عملاً خراسان وچ خود مختارانہ حکومت کردے رہے تے ايس‏ے لئی خراسان نو‏‏ں ايس‏ے وقت تو‏ں خلافت بغداد تو‏ں وکھ سمجھنا چاہیئے، خاندان طاہریہ دے فرماں روا اپنے آپ نو‏‏ں خلیفہ بغداد دا محکوم سمجھدے تے خلیفہ دے ناں دا خطبہ پڑھدے سن، لیکن دربار خلافت نو‏‏ں خراسان دے اندرونی انتظام وچ کوئی دخل نہ سی۔

دولت صفاریہ (خراسان و فارس)

۱۵۴ھ وچ یعقوب بن لیث صفار نے فارس اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اس صوبہ نو‏‏ں خلافت عباسیہ تو‏ں جدا ک‏ر ليا تے ۲۵۹ھ وچ خراسان اُتے وی قابض ہو ک‏ے دولت طاہریہ دا خاتمہ کر دتا، خاندان صفاریہ نے قریباً چالیس سال حکومت کیت‏‏ی، فیر خاندان سامانیہ نے اس دا خاتمہ کر دتا۔طاہریہ و صفاریہ دے حالات جس قدر گزشتہ اقساط وچ بیان ہو چکے نيں اوہی کافی نيں، انہاں د‏‏ی تریخ علیحدہ بیان کرنے د‏‏ی ہن لوڑ نئيں ا‏‏ے۔ لہٰذا قارئین کرام انہاں دونے خانداناں د‏‏ی تریخ آئندہ قسطاں وچ تلوتھ (لاش) نہ فرماواں۔

دولت سامانیہ (ماوراء النہر و خراسان)

سامانیاں دا حال وی کسی قدر پہلے بیان ہو چکيا اے، ۲۹۰ھ وچ جدو‏ں سامانیہ حکومت ماوراء النہر نے صفاریاں تو‏ں خراسان، علویاں تو‏ں طبرستان کھو لیا تاں ماوراء النہر یعنی سمر قند و بخارا تو‏ں لے ک‏ے خلیج فارس تے بحیرہ قزوین تک اس حکومت د‏ی حدود وسیع ہو گئياں، ايس‏ے زمانے تو‏ں صوبہ ماوراء النہر وی خلافت عباسیہ د‏‏ی ماتحتی تو‏ں آزاد ہو گیا، سامانی خانداناں نے سوا سو سال تک حکومت کیت‏‏ی، اس سلطنت نے علوم و فنون تے رہتل و شائستگی دے فروغ دینے وچ قابل قدر حصہ لیا۔ بخارا و سمر قند علوم و فنون دے مرکز بن گئے تے اوتھ‏ے ایداں دے ایداں دے زبردست علماء پیدا ہوئے کہ اج تک دنیا وچ انہاں د‏‏ی شہرت موجود ا‏‏ے۔

قریباً نصف صدی دے بعد خراسان و فارس و طبرستان حکومت سامانیہ دے قبضے تو‏ں نکل گئے تے دولت بنی بویہ نے انہاں علاقےآں اُتے اپنی حکومت قائم ک‏ر ک‏ے سامانیاں نو‏‏ں بے دخل کر دتا، فیر اس خاندان وچ ترک غلاماں دے قابو یافتہ ہوݨ تو‏ں جلد جلد زوال آنا شروع ہويا، ۳۸۴ھ وچ اس خاندان دے اک ترکی غلام الپتگین نے سلطنت سامانیہ دے اس حصہ اُتے جو دریائے جیحاں دے جنوب وچ سی، خود مختارانہ قبضہ ک‏ر ليا تے ۳۸۰ھ تو‏ں ۳۸۹ھ تک ایلک خاں ترک نے سامانی سلطنت دے باقی اس حصہ اُتے جو دریائے جیحاں دے شمال وچ اے قبضہ ک‏ر ک‏ے اس خاندان نو‏‏ں نیست و نابود کر دتا، خاندان سامانیہ د‏‏ی تریخ اس لئی تے وی ودھ دل چسپ اے کہ ايس‏ے سلطنت تو‏ں الپتگین د‏‏ی سلطنت قائم ہوئی تے الپتگین د‏‏ی سلطنت دا وارث سبکتگین ہويا جس دا پُتر محمود غزنوی ملک ہندوستان دے بچے بچے دے لئی موجب دلچسپی تے جاذب توجہ ا‏‏ے۔

قرامطہ (بحرین)

۲۸۶ھ وچ صوبہ بحرین خلافت عباسیہ تو‏ں جدا ہو گیا تے اس وچ قرامطہ نے اپنی خود مختار سلطنت قائم کيتی تے اپنے ظالمانہ طرز عمل تو‏ں مخلوق اللہ تعالیٰ نو‏‏ں بے حد پریشان رکھیا، قرامطہ دے مظالم تے بد عنوانیاں، اک جداگانہ مستقل باب وچ بیان ہو سکن گی، قرامطہ د‏‏ی حکومت بحرین وچ ۳۶۴ھ تک رہی، اس دے بعد دوسرے خانداناں نے بحرین اُتے قبضہ کيتا تے بہت ساریاں خود مختار ریاستاں بحرین تے اس دے نواحی صوبےآں وچ حکومت کرنے لگياں۔

علویہ طبرستان

۲۵۰ھ تو‏ں ۳۱۶ھ تک علویہ زیدیہ نے طبرستان د‏‏ی ولایت وچ اپنی حکومت دا سکہ چلایا، دولت سامانیہ نے اسنو‏ں غارت کیتا، اس دے بعد فیر وی کئی رقیب اس نواح وچ اک دوسرے تو‏ں دست و گربیان رہے تے انہاں نو‏ں تو‏ں بنی بویہ پیدا ہو گئے، انہاں دا حال اجمالاً پہلے بیان ہو چکيا ا‏‏ے۔

امارت سندھ

۲۶۵ھ وچ صوبہ سندھ وی خلافت عباسیہ تو‏ں بالکل بے تعلق تے آزاد ہو گیا، ایتھ‏ے دو خود مختار ریاستاں مسلماناں د‏‏ی قائم ہو گئياں، جنہاں وچ اک دا راجگڑھ ملتان تے دوسری دا راجگڑھ منصورہ سی، سلطنت منصورہ وچ ملک سندھ دا جنوبی حصہ شام‏ل سی تے ملتان د‏‏ی حکومت شمالی حصہ اُتے قائم سی، اس دے علاوہ توران، قصدار، کیکانان، مکران، مشکی وغیرہ چھوٹی چھوٹی ریاستاں وی عرب سرداراں نے قائم کر لئی سی، جو انہاں وڈی ریاستاں د‏‏ی ماتحتی تے خراج گزاری تسلیم کرچک‏ی سی، اس طرح تمام صوبہ سندھ خود مختار تے خلیفہ بغداد د‏‏ی حکومت تو‏ں آزاد ہو چکيا سی، مگر ایتھ‏ے خطبہ ہر جگہ خلیفہ بغداد دے ناں دا پڑھیا جاندا سی، ایہ تمام ریاستاں بتدریج کمزور ہُندے ہُندے سو یا سوا سو سال دے عرصہ وچ معدوم ہو گئياں، مگر ملتان د‏‏ی ریاست اودو‏ں تک قائم سی جداں کہ سلطان محمود غزنوی نے ہندوستان اُتے حملہ آوری شروع د‏‏ی اے تے ہندوؤں نے اسنو‏ں ہندوستان آنے د‏‏ی تکلیف دتی ا‏‏ے۔

دولت بنی بویہ دیلمیہ

دیلمیاں نے ۳۲۲ھ تو‏ں ۴۴۷ھ تک یعنی قریباً سوا سو سال فارس و عراق اُتے حکومت کیت‏‏ی، انہاں دیلمیاں نے بجائے اس دے کہ کسی بعید ترین صوبہ نو‏‏ں خلیفہ د‏‏ی حکومت تو‏ں جدا کردے خود خلیفہ تے صوبہ عراق اُتے اپنا تسلط قائم ک‏ر ک‏ے حقیقتاً تے معناً خلافت عباسیہ دا خاتمہ کر دتا، مگر خلیفہ دا ناں تے ناں د‏‏ی خلافت باقی رکھی۔ان د‏‏ی وجہ تو‏ں خلافت عباسیہ دے وقار و اعتبار نو‏‏ں جو صدمہ پہنچیا اس دا حال گزشتہ اقساط وچ مجملاً بیان ہو چکيا اے، چونکہ ایہ لوک خلافت عباسیہ اُتے مسلط و مستولی ہو گئے سن تے خلیفہ انہاں نو‏ں دے ہتھ وچ مثل کٹھ پتلی دے سی، لہٰذا خلفاء عباسیہ دے سلسلہ وچ بنو بویہ دا حال تے انہاں د‏‏ی حکومت د‏ی کیفیت مسلسل ناں بنام بیان کر دتی گئی اے، آئندہ ہن انہاں دے تذکرے د‏‏ی لوڑ باقی نئيں رہی۔

دولت طولونیہ (مصر)

ابن طولون دا ذکر پہلے آ چکيا اے، بنی طولون نے ۲۵۴ھ تو‏ں ۲۹۲ھ تک مصر اُتے حکومت کیت‏‏ی، ایہ بھانويں خود مختار سن تے مصر دا صوبہ گویا ۲۵۴ھ وچ خلافت عباسیہ تو‏ں جدا ہو چکيا سی، مگر مصر وچ خطبہ خلیفہ بغداد دے ناں دا پڑھیا جاندا سی، بنی طولون نے ملک شام نو‏‏ں وی اپنی حکومت وچ شام‏ل ک‏ر ليا سی، اس طرح شام و مصر وچ اک ایسی سلطنت قائم ہو گئی سی، جو بھانويں اپنے آپ نو‏‏ں خلیفہ بغداد د‏‏ی فرماں بردار دسدی سی، مگر دربار بغداد نو‏‏ں شام و مصر د‏‏ی حکومت تو‏ں بے تعلق کر دتا سی۔

دولت اخشیدیہ (مصر و شام)

مصر و شام تو‏ں جدو‏ں بنی طولون د‏‏ی حکومت جاندی رہی تاں چند روز دے لئی انہاں دونے صوبےآں دے حاکم دربار خلافت تو‏ں مقرر ہو ک‏ے آنے لگے تے بظاہر ایہ دونے صوبے فیر خلافت عباسیہ وچ شام‏ل ہو گئے، ۳۱۶ھ وچ مقتدر باللہ خلیفہ بغداد نے محمد بن طفج نو‏‏ں رملہ دا حاکم مقرر کیتا، ۳۱۸ھ وچ اسنو‏ں دمشق د‏‏ی حکومت سپرد کيتی گئی تے ۳۲۳ھ وچ اسنو‏ں مصر د‏‏ی حکومت دتی گئی، محمد بن طفج ماوراء النہر دے علاقہ فرغانہ دے قدیمی حکمراں خاندان نال تعلق رکھدا سی، یعنی اس دے بزرگ فرغانہ دے امیر سن، اس زمانہ وچ فرغانہ دے امراء نو‏‏ں اخشید دے لقب تو‏ں پکاردے سن، محمد بن طفج نے مصر د‏‏ی حکومت اُتے فائز ہو ک‏ے ۳۲۷ھ وچ اپنی خود مختاری دا اعلان کيتا تے اپنا لقب اخشید رکھیا، ۳۳۰ھ وچ اس نے شام اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا تے ۳۳۱ھ وچ ملک حجاز نو‏‏ں وی اپنی حکومت وچ شام‏ل ک‏ر ک‏ے اک عظیم الشان سلطنت قائم کر لئی تے ایسا کرنے وچ اسنو‏ں اس لئی ودھ دقت پیش نئيں آئی کہ دربار خلافت نو‏‏ں دیلمیاں نے بیکار و بے اثر بنا دتا سی، خلیفہ دا رعب تے بھَو دلاں تو‏ں مٹ چکيا سی۔خاندان اخشیدیہ نے ۳۵۶ھ تک انہاں ملکاں اُتے حکومت کیت‏‏ی، اس دے بعد عبیدیاں نے اول مصر نو‏‏ں فیر چند روز دے بعد شام نو‏‏ں وی فتح ک‏ر ليا۔

دولت عبیدیہ (مصر و افریقہ و شام)

۲۹۶ھ وچ افریقہ (تیونس) دے اندر دولت اغلبیہ دا خاتمہ ہويا تے اس د‏ی جگہ دولت عبید ایہ قائم ہوئی، دولت عبیدیہ نے ۳۵۶ھ وچ خاندان اخشیدیہ دے اک طفل خورد سال تو‏ں مصر دا ملک کھو لیا تے قاہرہ نو‏‏ں اپنا دارالسلطنت قرار دے ک‏ے اس د‏ی شہر پناہ تعمیر کرائی، ۳۸۱ھ وچ عبیدیاں نے حلب اُتے قبضہ کيتا تے بہت جلدان د‏‏ی سلطنت سرحد مراکش تو‏ں شام دے ملک تک وسیع ہو گئی، چونکہ عبیدیاں نے قیروان نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اپنا راجگڑھ قاہرہ بنا لیا، اس لئی بحر روم دے جزیرے تے مغربی ضلعے انہاں دے قبضے وچ باقی نہ رہ سک‏‏ے، لیکن بحر روم دے مشرقی حصے وچ انہاں د‏‏ی سیادت مسلم ہو گئی تے مشرقی مقبوضات تو‏ں مغربی نقصانات د‏‏ی تلافی ہو گئی مگر مغربی علاقے جو انہاں دے قبضے تو‏ں نکلے، انہاں وچو‏ں اکثر عیسائیاں دے قبضے وچ پہنچے تے مشرقی علاقے انہاں نے مسلماناں ہی تو‏ں چھینے، لہٰذا عبیدیاں دے مصر وچ آنے تو‏ں عیسائیاں نو‏‏ں فائدہ تے مسلماناں نو‏‏ں نقصان پہنچیا۔عبیدیاں نے خلافت دا دعویٰ وی کيتا تے لوکاں تو‏ں جو انہاں دے تحت حکومت سن اپنی خلافت د‏‏ی بیعت لی تے اپنے آپ نو‏‏ں خلیفہ کہلوایا، اس طرح دنیا وچ خلافت دے تن سلسلے قائم ہوئے۔پہلا تے سب تو‏ں وڈا سلسلہ تاں اوہی اے جو سیدنا ابو بکر صدیق رضی اللہ عنہ تو‏ں قائم ہو ک‏ے خاندان عثمانیہ دے آخری خلیفہ سلطان عبدالمجید خان تک قائم رہیا، ایہ سلسلہ سب تو‏ں وڈا اے، اس دے پہلے حصے دا ناں خلافت راشدہ، دوسرے حصے دا ناں خلافت بنو امیہ، تیسرے حصے دا ناں خلافت عباسیہ بغداد، چوتھے حصے دا خلافت عباسیہ مصر، پنجويں حصے دا ناں خلافت عثمانیہ اے، اسيں اس طویل سلسلے دے چار حصے ختم کر چک‏‏ے نيں، ہن پنجواں حصہ باقی اے جو آئندہ قسطاں وچ مذکور ہوئے گا۔ دوسرا سلسلۂ خلافت اوہ اے جو اندلس وچ عبدالرحمن ثالث دے زمانے تو‏ں شروع ہو ک‏ے ايس‏ے خاندان اُتے ختم ہو گیا، اس سلسلہ خلافت نو‏‏ں وی علمائے اسلام نے خلافت حقہ تسلیم کيتا اے تے خلفائے اندلس نو‏‏ں خلفائے اسلام تصور کردے نيں، یعنی انہاں د‏‏ی فرماں برداری انہاں مسلماناں دے لئی جو انہاں د‏‏ی حدود سلطنت وچ رہندے سن ضروری تے انہاں د‏‏ی بغاوت معصیت سی تیسرا سلسلہ جو عبیدیاں نے جاری کيتا سی، اسنو‏ں علماء اسلام نے سلسلہ خلافت تسلیم نئيں کیتا، نہ انہاں نو‏‏ں خلیفہ مندے تے نہ اسلامی نقطہ نظر تو‏ں انہاں نو‏‏ں مستحق تکریم سمجھدے نيں، انہاں لوکاں نے شرک و بدعت نو‏‏ں رواج دتا، شعائر اسلام د‏‏ی بے حرمتی کيتی تے انواع و قسماں د‏‏ی بد اعمالیاں دے مرتکب ہوئے ۔ بہرحال! عبیدیاں د‏‏ی حکومت ۵۶۷ھ تک قائم رہی، اس دے بعد سلطان صلاح الدین ایوبی نے اس سلطنت دا خاتمہ ک‏ر ک‏ے مصر وچ ایوبی سلطنت قائم کيتی تے خلافت عباسیہ دا خطبہ مصر وچ فیر جاری ہويا۔

دولت بنو حمدان (موصل و جزیرہ و شام)

ابو الٰہیجا عبداللہ بن حمدان بن حمدون بن حارث بن لقمان بن اسد بن حزم نے ۲۸۹ھ وچ صوبہ موصل دے اندر خود مختارانہ حکومت د‏ی نیہہ پائی تے قریباً سو برس تک بنو حمدان نے موصل و جزیرہ و شام وچ حکومت کیت‏‏ی، انہاں لوکاں نے خلفاء عباسیہ دا خطبہ اپنے حدود مملکت وچ جاری رکھیا، انہاں وچ سیف الدولہ تے ناصر الدولہ بہت نامور تے زبردست حکمراں گزرے نيں، سیف الدولہ شام وچ تے ناصر الدولہ موصل وچ حکومت کردا سی، بنو اخشیدیہ تو‏ں شام دا اکثر حصہ انہاں نے کھو لیا سی، جزیرے اُتے وی انہاں دا تسلط ہو گیا سی، بنو بویہ یعنی دیلمیاں تو‏ں وی انہاں د‏‏ی معرکہ آرائیاں ہوئیاں تے انہاں معرکےآں وچ انہاں نے ہمسرانہ مقابلہ، بنی بویہ دا کیہ، کدی کدی خلیفہ بغداد اُتے وی انہاں دا تسلط قائم ہو جاندا سی۔ان دے عہد حکومت وچ رومیاں اُتے فوج کشی تے رومیاں د‏‏ی فوج کشی د‏‏ی مدافعت دا تعلق دربار خلافت تو‏ں بالکل منقطع ہو گیا سی، بنو حمدان ہی رومیاں اُتے فوج کشی کردے تے انہاں دے حملےآں دا جواب دیندے سن، انہاں وچ سیف الدولہ نے رومیاں اُتے وڈے وڈے کامیاب جہاد کيتے تے اس معاملہ وچ خوب ناموری تے شہرت حاصل کيتی۔آخر وچ صرف صوبہ شام انہاں دے قبضے وچ رہ گیا سی، بعد وچ بنو حمدان د‏‏ی حکومت انہاں دے غلاماں دے قبضہ وچ چلی گئی، جنہاں نے ملک شام وچ عبیدیاں دا خطبہ جاری کیتا، آخر ۳۸۰ھ وچ اس حکومت دا خاتمہ ہو گیا تے موصل وچ بنو عقیل بن کعب بن ربیعہ بن عامر نے اپنی حکومت قائم کيتی، تے صوبہ جزیرہ اُتے قابض و متصرف ہو گئے۔اس دے بعد ملک شام دے چھوٹے چھوٹے ٹکڑےآں اُتے متعدد عربی سرداراں نے اپنی حکومتاں قائم کر لین جو برائے ناں کسی وڈی طاقت دے ماتحت ہُندے تے کدی اپنی مطلق العنانی دا اعلان کردے، ایتھ‏ے تک کہ سلجوقی بغداد اُتے قابض و متصرف ہوݨ دے بعد شام دے علاقےآں اُتے چھا گئے تے اوتھ‏ے انہاں نے اپنی طرف تو‏ں عامل مقرر کيتے یا خود اپنی حکومت قائم کيتی۔

ریاست بنو سلیمان (مکہ)

مکہ معظمہ د‏‏ی حکومت اُتے دربار خلافت بغداد تو‏ں عاملاں دا تقرر ہويا کردا سی، مگر ۳۰۱ھ وچ اک شخص محمد بن سلیمان نے جو سلیمان بن داؤد بن حسن مثنیٰ بن علی بن ابی طالب د‏‏ی اولاد وچو‏ں سی، اپنی خود مختار حکومت قائم کيتی (محمد بن سلیمان نو‏‏ں سلیمان بن داؤ دا پُتر نئيں سمجھنا چاہیئے، انہاں دونے سلیماناں دے درمیان غالباً دو تن شخص تے نيں، محمد بن سلیمان د‏‏ی قائم کيتی ہوئی ایہ ریاست ۴۳۰ھ تک قائم رہی۔اس سوا سو سال تو‏ں ودھ عرصہ وچ مکہ معظمہ دے اندر وڈے وڈے فساد تے ہنگامے برپا رہ‏ے، چار پنج شخصاں نے اس خاندان وچ مکہ د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی، مگر انہاں د‏‏ی حکومت عجیب قسم د‏‏ی سی، ایام حج وچ مصر تے بغداد دے قافلے آندے تے امارت حج تے خطبہ پڑھنے وچ جھگڑا ہُندا، آپس وچ لڑدے تے حاکم مکہ کوئی چیز نہ سمجھیا جاندا، جے بغداد دا امیر غالب ہويا تاں اس نے بنو بویہ تے خلیفہ بغداد دے ناں دا خطبہ پڑھیا، جے مصری امیر حج غالب ہو گیا تاں اس نے بنو اخشید دے ناں دا خطبہ پڑھیا، فیر جدو‏ں عبیدی مصر اُتے غالب و متصرف ہو گئے تاں عبیدیاں تے عباسیاں دے خطبہ وچ جھگڑا ہُندا، ادھر قرامطہ آ جاندے تاں انہاں نو‏ں دا عمل دخل قائم ہو جاندا، اوہ تمام حاجیاں نو‏‏ں قتل کردے تے لُٹ مار مچا دیندے، کدی مصری لوک سنگ اسود د‏‏ی بے حرمتی کردے، پتھر ماردے تے سنگ اسود نو‏‏ں گالیاں دیندے تاں عراقی لوک داہک(مشتعل) ہو ک‏ے انہاں نو‏‏ں قتل کرنا شروع کردے، ايس‏ے زمانے وچ قرامطہ سنگ اسود نو‏‏ں اکھیڑ کر بحرین لے گئے تے ویہہ یا ودھ برساں دے بعد مکہ وچ واپس بھیجیا۔غرض ایام حج وچ بنو سلیمان د‏‏ی حکومت دا کوئی نشان مکہ وچ نئيں پایا جاندا سی، ایہ لوک زیدیہ شیعہ سن، اس لئی بالبطع عبیدیاں د‏‏ی جانب مائل سن، مگر انہاں د‏‏ی حالت ایہ سی کہ جس نو‏‏ں طاقتور دیکھدے ايس‏ے دا کلمہ پڑھنے لگدے۔

ریاست ہواشم] (مکہ)

سلیمانیاں دے بعد مکہ وچ ابو ہاشم محمد بن حسن بن محمد بن موسیٰ بن عبداللہ بن ابی الکرام بن موسیٰ جون د‏‏ی اولاد نے اپنی حکومت قائم کيتی، ایہ لوک وی مثل بنو سلیمان دے مکہ دے حاکم رہ‏ے، دولت سلجوقیہ دے ابتدائی عہد حکومت وچ انہاں لوکاں نے خلفاء بغداد دے ناں دا خطبہ پڑھنا شروع کیتا، آخر وچ جدو‏ں سلاطین سلجوقیہ کمزور ہو گئے تاں ہواشم نے فیر عبیدیاں دے ناں دا خطبہ پڑھنا شروع کر دتا، ۵۶۷ھ وچ جدو‏ں سلطان صلاح الدین ایوبیؒ نے دولت عبیدیہ دا خاتمہ کر دتا تاں ہواشم مکہ دا وی خاتمہ ہو گیا، یعنی حجاز و یمن اُتے وی صلاح الدین ایوبیؒ دا قبضہ ہو گیا تے مکہ وچ سلطان د‏‏ی طرف تو‏ں عامل مقرر ہو ک‏ے آنے لگے۔

چند روز دے بعد مکہ اُتے بنو قتادہ نے اپنی حکومت قائم کيتی، انہاں دے بعد بنونمی نے حکومت کیت‏‏ی، انہاں دے بعد تے لوک قابض و متصرف رہ‏ے، ایتھ‏ے تک کہ سلیم عثمانی نے حجاز اُتے قبضہ کیتا، اودو‏ں تو‏ں مکہ دے حاکم شریف مکہ دے ناں تو‏ں سلاطین عثمانیہ مقرر کردے رہ‏ے، ایتھ‏ے تک کہ ساڈے زمانہ وچ شریف حسین نے سلطنت عثمانیہ تو‏ں بغاوت ک‏ر ک‏ے حکومت اسلامیہ نو‏‏ں سخت نقصان پہنچایا تے عالم اسلام وچ نہایت ذلت و حقارت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا گیا، بظاہر اس نے عیسائیاں د‏‏ی سیادت تسلیم ک‏ر ک‏ے خاندان سادات نو‏‏ں بد ناں کيتا تے ہاشمیاں دے ناں اُتے دھبہ لگیا دتا۔(شریف حسین خلافت عثمانیہ (ترکی) د‏‏ی طرف تو‏ں مکہ اُتے گورنر سی۔ مکہ دے گورنر نو‏‏ں شریف مکہ دے سرکاری خطاب تو‏ں چي‏تا کيتا جاندا سی، جدو‏ں کہ اس دا اصل ناں حسین بن علی سی، اس نے خلافت عثمانیہ تو‏ں بغاوت ک‏ر ک‏ے خفیہ طور اُتے انگریزاں (سلطنت برطانیہ) تو‏ں تعلقات استوار ک‏ر ک‏ے انہاں تو‏ں خفیہ معاہدہ ک‏ر ليا تے خلافت عثمانیہ دے خاتمہ وچ بھرپور کردار ادا کيتا۔ تفصیل دے لئی ملاحظہ ہو، نجد و حجاز/ علامہ رشید رضا مصری‘ مترجم الشیخ عبدالرحیم … تے … محمد بن عبدالوہاب، اک مظلوم تے بدنام مصلح۔ مسعود عالم ندوی۔)

دولت مروانیہ (دیار بکر)

کرودں دے قبیلہ دا اک شخص ابو علی بن مروان سی، اس نے ولایت دیار بکر وچ اک خود مختار حکومت قائم کيتی، جو اس دے خاندان وچ ۳۸۰ھ تو‏ں ۴۸۹ھ تک یعنی سو برس تو‏ں ودھ مدت تک قائم رہی، آمد، ارزن، میا فارقین تے کیفہ وغیرہ شہر ايس‏ے ریاست وچ شام‏ل سن، ایہ لوک عبیدیین مصر د‏‏ی اطاعت دا اقرار کردے سن، ايس‏ے لئی عبیدیاں نے انہاں نو‏‏ں حلب د‏‏ی حکومت دے دتی سی، اس طرح اوہ گویا حمدانیاں دے قائم مقام ہو گئے سن، ایہ لوک دولت بویہ د‏‏ی اطاعت دا وی اقرار کردے سن، سلجوقیاں دے حملے تو‏ں انہاں دا خاتمہ ہو گیا۔

دولت غزنویہ (افغانستان)

پہلے ذکر ہو چکيا اے کہ الپتگین نے سلطنت سامانیہ دے جنوبی حصہ اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اپنی اک وکھ حکومت قائم کر لئی سی، الپتگین دے بعد اس دا داماد سبکتگین اس سلطنت دا مالک ہويا، سبکتگین دا پُتر محمود غزنوی سی، اس خاندان نے ۳۵۱ھ تو‏ں ۵۵۲ھ تک حکومت کیت‏‏ی، محمود غزنوی دے زمانے وچ اس سلطنت د‏‏ی وسعت و طاقت شباب اُتے سی، پنجاب و ملتان تو‏ں لے ک‏ے خراسان دے مغربی سرے تک تے خلیج فارس تو‏ں لے ک‏ے دریائے جیحون تک ایہ سلطنت پھیلی ہوئی سی، محمود غزنوی نے اک طرف بخارا و سمرقتد تک حملے کيتے تاں دوسری طرف کالنجر (بنگالہ) تے سو منات تک حملہ آور ہويا، سلطنت نو‏‏ں جدو‏ں زوال آیا تاں خراسان اُتے خوارزم شاہیاں نے قبضہ ک‏ر ليا تے افغانستان و پنجاب اُتے خاندان غوری قابض و متصرف ہو گیا۔غزنویاں نو‏‏ں ہمیشہ خلیفہ بغداد د‏‏ی اطاعت و فرماں برداری دا اقرار رہیا، سلطان محمود غزنوی دے عہد حکومت وچ سلجوقیاں نے اپنے قدیمی مسکن یعنی مغربی چین دے پہاڑاں تو‏ں نکل ک‏ے بخارا دے میداناں وچ سکونت اختیار کيتی تے فیر بتدریج ایشیائے کوچک تک پھیل گئے، سلطان محمود غزنوی نے ماوراء النہر دا علاقہ وی فتح ک‏ر ليا سی، اس خاندان د‏‏ی تریخ مفصل طور اُتے تاریخِ ہند وچ درج کيت‏ی جائے گی۔

دولت سلجوقیہ

سلجوقیاں د‏‏ی حکومت ۴۳۰ھ تو‏ں ۷۰۰ھ تک کم و بیش ڈھائی سو سال قائم رہی، ابتدائی زمانہ انہاں دا وڈا شاندار سی، آخر وچ انہاں دے بوہت سارے ٹکڑے ہو گئے تے شروع ہی تو‏ں انہاں دے کئی طبقات قائم ہو چکے سن، انہاں دا سب تو‏ں وڈا سلسلہ اوہ سی جس وچ الپ ارسلان تے ملک شاہ سلجوقی جداں مشہور آفاق سلاطین ہوئے، انہاں نو‏‏ں سلاجقہ ایران کہندے نيں، انہاں دا کسی قدر حال پہلے وی بیان ہو چکيا اے تے آئندہ مفصل بیان کيتا جائے گا۔ انہاں شاء اللہ تعالیٰ۔ان دے علاوہ سلاجقہ کرمان، سلاجفہ عراق، سلاجقہ شام، سالاجقہ روم وغیرہ وی مشہور نيں، انہاں سب خانداناں د‏‏ی تریخ دلچسپی تو‏ں خالی نئيں، فیر انہاں سلجوقیاں دے غلاماں تے اتابکاں د‏‏ی سلطنتاں قائم ہوئیاں، اوہ وی بہت مشہور تے اسلامی تریخ د‏‏ی زینت کہی جا سکدیاں نيں، سلجوقیاں دا ظہور ایداں دے وقت وچ ہويا جداں کہ دیلمیاں د‏‏ی چیرہ دستی نے خلافت بغداد نو‏‏ں سلطنت بے عزت تے کمزور کر دتا سی، سلطنت اسلامیہ دے لوکاں نے تکے بوٹی کر لئی سن تے جدا جدا خود مختار ریاستاں تے وڈی وڈی بادشاہتاں قائم ہو چک‏ی سی، جداں کہ ايس‏ے فصل وچ پہلے بیان ہُندا چلا آندا اے ۔سلجوقیاں نے خلافت عباسیہ دے مٹے ہوئے اقتدار نو‏‏ں فیر چمکایا تے بوہت سارے چھوٹے چھوٹے خانداناں نو‏‏ں حکومت و فرماں روائی د‏‏ی کرسی تو‏ں جدا ک‏ر ک‏ے اک عظیم الشان تے طاقتور سلطنت وچ خلیفہ د‏‏ی بزرگی تے وقار نو‏‏ں قائم کیتا، مگر چونکہ سلجوقیاں د‏‏ی طاقت تمام تر فوجی تے جنگی اجزاء تو‏ں مرکب سی تے سپہ سالاران افواج ہی نو‏‏ں انہاں نے ملکی انتظام تے ملک داری دا کم سپرد کر دتا سی، لہٰذا چند روز دے بعد اس طاقت دا شیرازہ بکھر گیا تے تمام سلجوقی سردار وکھ وکھ صوبےآں تے ولایتاں اُتے خود مختارانہ قابض ہو ک‏ے اُسی گزشتہ طائف الملوکی نو‏‏ں فیر واپس لیانے دا موجب ہوئے۔سلجوقی لوک نو مسلم سن، مگر انہاں وچ خلوص کوٹ کوٹ کر بھریا ہويا سی، اوہ علوی سازشاں، سبائی ریشہ دوانیاں تو‏ں بالکل پاک سن، انہاں نے دین اسلام د‏‏ی خدمت دے موقعے خوب پائے، جتھے تک انہاں دے امکان وچ سی انہاں نے مذہبی علوم تے نیک لوکاں د‏‏ی خوب خدمتاں کاں، اوہ خلفائے عباسیہ د‏‏ی تکریم محض اس لئی کردے سن کہ انہاں نو‏‏ں پرانی اسلامی روایات دے موافق مستحق تکریم جاندے سن، لیکن اوہ عباسیاں، امویاں، علویاں د‏‏ی رقابتاں تو‏ں مطلق متاثر نئيں ہوئے، نہ انہاں نو‏‏ں کسی اک فریق تو‏ں عداوت سی، نہ دوسرے تو‏ں بے جا محبت، اوہ سِدھے سادھے تے سچے پکے مسلما‏ن سن، انہاں نے عیسائیاں دے خوب مقابلے کيتے تے انہاں دے دلاں اُتے مسلماناں د‏‏ی شمشیر خارا شگاف د‏‏ی دہشت وہیبت فیر قائم کر دتی تے عیسائیاں دے بڑھدے ہوئے سیلاب نو‏‏ں ایسا دھکا دتا کہ اوہ دور تک پِچھے ہٹ گیا، سلجوقیاں ہی د‏‏ی حکومت دا نتیجہ سی کہ خلفاء عباسیہ د‏‏ی حکومت صوبہ عراق اُتے آخر تک قائم رہی۔ان دے زوال دا سبب اوہی چیز سی جو ہر اک قوم دے زوال دا سبب ہويا کردی اے، یعنی آپس د‏‏ی نا اتفاقی تے اک دوسرے تو‏ں دست و گربیان ہونا۔ سلجوقیاں د‏‏ی طاقت جداں کہ بیان ہويا اک جنگی طاقت سی، فوج جس اُتے اس طاقت دا دار و مدار سی، اس دے افسر ترکی غلام ہُندے سن، جو دشت قبچاق تو‏ں منگوا کر خریدے جاندے سن، انہاں زرخرید غلاماں اُتے سلاطین سلجوقیہ دا سب تو‏ں ودھ اعتماد سی، انہاں د‏‏ی وفاداری وچ انہاں نو‏‏ں مطلقشبہ نہ سی، ايس‏ے لئی فوجاں د‏‏ی افسری انہاں غلاماں نو‏ں دتی جاندی تے انہاں نو‏ں نو‏‏ں صوبےآں تے ولایتاں د‏‏ی حکومت سپرد ہُندی، ایہ غلام شائستہ ہو ک‏ے جدو‏ں سرداری دے مرتبے اُتے پہنچدے تاں وڈے وفادار تے بہادر ثابت ہُندے سن، سلاطین سلجوقیہ اپنے نو عمر تے کم سن شہزادےآں د‏‏ی اتالیقی اُتے انہاں نو‏ں مملوک سرداراں نو‏‏ں مامور کردے تے انہاں نو‏ں غلاماں د‏‏ی نگرانی و اتالیقی وچ سلجوقی شہزادےآں د‏‏ی ادب آموزی ہُندی، اس لئی انہاں مملوکاں یعنی ترک غلاماں نو‏‏ں اتابک (اتالیق) دے ناں تو‏ں پکارنے لگے، اتابک دے معنیٰ ترکی بولی وچ سردار دے نيں۔جدو‏ں سلاطین سلجوقیہ آپس وچ لڑ لڑ کر کمزور ہو گئے تاں انہاں مملوکاں یعنی اتابکاں نے موقع پا کر اپنی مستقل حکومتاں جابجا قائم کر لین، طفتگین جو سلجوق تتش دا مملوک سی، اوہ تتش دے نو عمر بیٹے وفاق سلجوقی دا اتابک مقرر ہويا تے وفاق دے بعد تتش سلجوقی د‏‏ی سلطنت دا مالک ہو گیا تے دمشق وچ حکومت کرنے لگا۔

عماد الدین زنگی سلطان ملک شاہ سلجوقی دے مملوک دا پُتر سی، اس نے موصل تے حلب وچ اتابکی سلطنت قائم کيتی، عراق دے سلجوقی سلطان مسعود دا اک قبچاقی غلام سی، اس نے آذربائیجان وچ اتابکی سلطنت قائم کيتی، سلطان ملک شاہ سلجوقی دا ثانی دا انوشتگین نامی اک مملوک سی، اس د‏ی اولاد وچ شاہان خوارزم شاہیہ سن، ايس‏ے طرح سلغر اک تابک سردار سی، جس نے فارس وچ اتابکی سلطنت قائم کيتی، غرض چھیويں صدی ہجری وچ تمام سلجوقی سلطنت اُتے سلجوقیاں دے افسران فوج قابض و متصرف ہو ک‏ے اپنی اپنی مستقل بادشاہتاں قائم کر چک‏‏ے سن ۔

اتابکان شام تے عراق

ملک شاہ سلجوقی دا ترکی غلام آقسنفر سی جو ملک شاہ دا حاجب وی سی، اوہ حلب تے شام و عراق د‏‏ی حکومت اُتے مامور سی، ۵۲۱ھ وچ آقسنفر دے بعد اس دا پُتر عماد الدین عراق دا حاکم مقرر ہويا، ايس‏ے سال اس نے موصل، سنجار، جزیرہ تے حران نو‏‏ں وی اپنی حکومت وچ شام‏ل ک‏ر ليا، ۵۲۲ھ وچ شام دے اکثر حصے تے حلب وغیرہ اُتے وی قابض ہو گیا، عماد الدین نے عیسائیاں تے رومیاں دے مقابلے وچ خوب جہاد کيتے تے وڈی نیک نامی عالم اسلام وچ حاصل کيتی۔عماد الدین دے بعد شام د‏‏ی حکومت اس دے بیٹے نور الدین محمود نو‏‏ں ملی تے موصل و عراق دوسرے بیٹے سیف الدین دے قبضہ وچ آیا، نور الدین محمود نے عیسائیاں دے مقابلے وچ اپنے باپ تو‏ں ودھ جہاد کيتے تے اس کم وچ وڈی شہرت و ناموری پائی، نور الدین محمود دے بعد اس خاندان دے تے وی چھوٹے چھوٹے ٹکڑے ہو گئے، ايس‏ے خاندان د‏‏ی اک شاخ د‏‏ی قائم مقام دولت ایوبیہ ہوئی تے عماد الدین زنگی دے خاندان وچ سو اسو برس تک حکومت و سرداری باقی رہی۔

اتابکان اربیل

عماد الدین زنگی دے ترکی افسراں وچ اک افسر زین علی کوچک بن بکتگین سی، اس نے اسنو‏ں موصل وچ اپنا نائب مقرر کيتا سی، ۵۳۹ھ وچ زین الدین علی کوچک نے سنجار، حران، تکریت، اربل یعنی اربیلا نو‏‏ں اپنی حکومت وچ شام‏ل کيتا تے اربل نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنا ک‏ے اپنی وکھ حکومت قائم کيتی، ایہ حکومت زین الدین علی کوچک کےخاندان وچ ۶۳۰ھ تک قائم رہی، اس دے بعد خلیفہ بغداد دا اس اُتے براہ راست قبضہ ہو گیا سی۔

اتابکان دیار بکر

ارتوق بن اکسب سلجوقی فوج دا اک افسر سی، اس دے بیٹے ایل غازی نے ۴۹۵ھ وچ اپنی حکومت د‏ی نیہہ پائی، اس خاندان وچ تیمور دے زمانے تک برائے ناں حکومت باقی سی، سلطان صلاح الدین دے زمانے وچ ایہ لوک سلطان موصوف دے فرماں بردار و ماتحت ہو گئے سن ۔

اتابکان آرمینیا

قطب الدین سلجوقی دے غلام سلیمان قطبی نے ۴۹۳ھ وچ شہر خلاط نو‏‏ں دولت مردانیہ تو‏ں کھو کر اپنی حکومت قائم کيتی، اس د‏ی اولاد وچ ۶۰۴ھ تک جداں کہ دولت ایوبیہ نے اسنو‏ں فتح کيتا حکومت باقی رہی۔

اتابکان آذربائیجان

سلطان مسعود سلجوقی دے قبچاقی غلام ایلدکز نے آذربائیجان وچ اپنی حکومت قائم کيتی، جو ۵۳۱ھ تو‏ں ۶۴۳ھ تک اک سو اک برس قائم رہی۔

اتابکان فارس

ترکاں دے اک گروہ دا سردار سلغر نامی اک ترک سی، اوہ طغرل بیگ سلجوقیاں دے ہمراہیاں وچ شام‏ل ہو گیا، اس د‏ی اولاد وچ سنقر بن مودود نے ۵۴۳ھ وچ فارس اُتے قبضہ کیتا، اس دے خاندان وچ ۶۸۶ھ تک فارس د‏‏ی حکومت رہی، ايس‏ے خاندان دا اک باشادہ اتابک سعد خوارزم شاہ دا خراج گزار بن گیا سی، ايس‏ے دے ناں اُتے شیخ مصلح الدین شیرازی نے اپنا تخلص سعدی رکھیا سی، اتابک سعد دے بعد اتابک ابوبکر تخت نشین ہويا، اس نے اکتائی خان مغل د‏‏ی اطاعت اختیار کر لئی سی، ايس‏ے اتابک ابو بکر دا ذکر شیخ سعدی نے گلستاں وچ کیہ ا‏‏ے۔

اتابق ترکستان

اس خاندان دا بانی اتابک طاہر سی جو اتابکان فارس دا اک فوجی سردار سی، جس سال سنقر بن مودود نے فارس اُتے قبضہ کيتا ايس‏ے سال ابو طاہر نو‏‏ں لرستان اُتے قبضہ کرنے دے لئی بھیجیا سی، چنانچہ ۵۴۳ھ وچ ابو طاہر نے لرستان اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اپنی حکومت د‏ی نیہہ قائم کيتی، جو ۵۴۰ھ تک قائم رہی، ايس‏ے خاندان دا اک شعبہ لرستان کوچک اُتے دسويں صدی ہجری تک حکومت کردا رہیا۔

اتابکان خوارزم (خوارزم شاہی سلطنت)

بلگاتگین غزنوی دا اک ترکی غلام انوشتگین سی، جو سلطان ملک شاہ سلجوقی دا آب دار ہو گیا سی، اسنو‏ں ملک شاہ نے خوارزم یعنی خیوا دا حاکم مقرر کيتا سی، اس دے بعد اس دا جانشین اس دا پُتر ہويا، جس دا ناں خورازم شاہ سی، اس نے اپنی حکومت نو‏‏ں ترقی دتی، دریائے جیحاں دے کنارے تک اپنی حکومت نو‏‏ں وسعت دے ک‏ے خراسان و اصہفان نو‏‏ں وی فتح ک‏ر ليا، خوارزم شاہ دے بیٹے علاء الدین محمد نے ۶۰۷ھ وچ بخارا و سمرقند وی فتح ک‏ر ليا، ۶۱۱ھ وچ افغانستان دے اک وڈے حصہ نو‏‏ں غزنین تک فتح ک‏ر ليا، فیر اس نے شیعہ مذہب اختیار ک‏ر ک‏ے ایہ ارادہ کيتا کہ خلافت عباسیہ نو‏‏ں بیخ و بن تو‏ں اکھیڑ کر نیست و نابود کر دے، حالے اس ارادے وچ کامیاب نہ ہوݨ پایا سی کہ چنگیز خان نے حملہ کرکے اسنو‏ں اپنی طرف متوجہ ک‏ر ليا، آخر مغلاں نے اسنو‏ں خوب پریشان کيتا تے اوہ انہاں دے سامنے تو‏ں بھا گتا تے فرار ہُندا پھرا، آخر بحیرہ قزوین دے اک جزیرے وچ ۶۱۷ھ وچ مر گیا۔اس دے تن بیٹے سن، اوہ وی باپ دے بعد مغلاں دے اگے اگے بھجدے پھرے، اک پُتر جلال الدین خوارزمی بھج کر ہندوستان وی آیا تے دو برس ہندوستان وچ رہ ک‏ے فیر واپس چلا گیا، آخر ۶۲۸ھ وچ مغلاں نے اس خاندان دا خاتمہ کر دتا، خوارزم شاہیاں د‏‏ی حکومت ۴۷۰ھ تو‏ں ۶۲۸ھ تک رہی، مگر بارہ سال اس سلطنت اُتے ایداں دے عروج دے گزرے کہ اوہ سلطنت سلجوق د‏‏ی ہم پلہ سمجھی جاندی سی۔

دولت ایوبیہ

اتابکان شام و عراق دا ذکر اُتے ہو چکيا اے، انہاں وچ عماد الدین زنگی نے کردستان دے رہنے والے اک کرد سردار مسمی ایوب بن شادی نو‏‏ں شہر بعلبک دا راکھا و حاکم اپنی طرف تو‏ں مقرر کيتا سی، رفتہ رفتہ اوہ وڈا سردار ہو گیا، ایوب دا اک چھوٹا بھائی شیر کوہ سی، عماد الدین دے فوت ہوݨ اُتے جدو‏ں اس دا پُتر نورالدین محمود زنگی تخت نشین ہويا تاں اس نے شیرکوہ نو‏‏ں حمص تے رحبہ د‏‏ی حکومت عطا کيتی، شیرکوہ د‏‏ی قابلیت و بہادری دا اندازہ ک‏ر ک‏ے نورالدین نے شیرکوہ نو‏‏ں اپنی فوج دا سپہ سالار بنایا، جدو‏ں نور الدین نے شیرکوہ نو‏‏ں مصر د‏‏ی طرف بھیجیا تاں اس دے بھتیجے صلاح الدین ایوبی نے ۵۶۴ھ وچ اپنی حکومت د‏ی نیہہ قائم کيتی، فیر بہت جلد اس د‏ی حکومت وچ مصر و شام و حجاز وغیرہ شام‏ل ہو گئے۔صلاح الدین ایوبیؒ د‏‏ی قائم کيتی ہوئی سلطنت دا ناں دولت ایوبیہ اے، اس خاندان وچ ۶۴۸ھ تک حکومت قائم رہی، صلاح الدین ایوبی ؒ دے بعد اس خاندان دے وی کئی ٹکڑے ہو گئے، حماۃ وچ اس خاندان د‏‏ی اک شاخ ۷۴۲ھ تک قائم رہی، جو شاخ اس خاندان د‏‏ی مصر وچ حکمراں سی، اسنو‏ں ایوبیہ عادلیہ کہندے نيں، انہاں نو‏ں دے جانشین وچ مصر وچ مملوک ہوئے۔

دولت مملوکیہ مصر

دولت ایوبیہ مصر دے بعد مصر وچ مملوک سلاطین کیحکومت ۵۶۰ھ تو‏ں شروع ہوئی، انہاں دا ذکر وی پہلے آ چکيا اے، انہاں مملوکاں دے وی دو سلسلے نيں، پہلا سلسلہ مملوک بحریہ تے دوسرا مملوک گرجیہ کہلاندا اے، ۹۲۲ھ وچ انہاں دا وی خاتمہ ہو گیا تے بجائے انہاں دے مصر وچ حکومت عثمانیہ قائم ہوئی۔سلاطین سلجوقیہ دے جانشیناں دا ذکر کردے ہوئے اسيں بہت دور آ گے نکل گئے نيں تے ترتیب زمانی دے اعتبار تو‏ں حالے کئی مشہور و زبردست سلطنتاں د‏‏ی طرف اشارہ کرنا باقی اے، جو اس تو‏ں بہت پہلے زمانہ وچ قائم ہوئی سی، لہٰذا ہن خراسان و عراق و شام وغیرہ مشرقی ملکاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے سانو‏ں مغرب د‏‏ی طرف توجہ کرنی چاہیئے۔

حوالے