علم سوانح رجال

علم سوانح رجال، (عربی: علم التراجم) ایہ بہت باریک تے وسیع علم اے، اس وچ مختلف زمانےآں د‏‏ی مختلف مشہور شخصیتاں و افراد د‏‏ی زندگی تے انہاں دے احوال تو‏ں بحث کيتی جاندی اے، خاص طور تو‏ں ایہ علم انبیا، خلفا، بادشاہاں، امرا، قائدین، مخلتف علوم دے ماہر علما، فقہا، ادبا، شاعر تے فلسفیاں وغیرہ دے طبقات دے حالات تو‏ں بھریا ہويا اے، اس علم وچ خصوصا انہاں مشہور شخصیتاں د‏‏ی ذا‏تی زندگی، انہاں دے نظریات تے معاشرہ تے حالات اُتے انہاں دے اثرات نو‏‏ں زیر بحث لیایا جاندا ا‏‏ے۔ علم سوانح عام طور تو‏ں علم تریخ د‏‏ی اک شاخ سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ اس علم دا چلن تے رواج خاص طور تو‏ں مسلماناں وچ اے تے اردو وچ وی "تراجم" یا "علم تراجم" تو‏ں تعبیر ک‏ر ليا جاندا ا‏‏ے۔

مسلماناں دے نزدیک علم سوانح د‏‏ی اہمیت

مسلماناں نے علم سوانح اُتے زیادہ توجہ دتی اے، اس علم دے نال انہاں د‏‏ی دلچسپی محمد بن عبد اللہ دے زمانہ دے کچھ عرصہ بعد تو‏ں ہوئے گئی سی۔ چونکہ اسلامی شریعت دا دوسرا مصدر حدیث نبوی اے، جس د‏‏ی جھوٹھ، جعلسازی، کھوٹ تے ملاوٹ تو‏ں حفاظت بہت ضروری سی۔ چنانچہ ایہ علم خاص طور تو‏ں پیغمبر اسلام د‏‏ی حدیثاں نو‏‏ں لوکاں تو‏ں حاصل کرنے، صحابہ، تابعین تے دوسرے طبقات تو‏ں روایات لینے تے لوکاں تک پہنچانے دے لئی بطور اصول ایہ علم ایجاد ہويا۔

صحیح مسلم وچ ‏‏‏‏ مجاہد تو‏ں روایت اے کہ: «بشیر بن کعب عدوی سیدنا ابن عباس دے پاس آئے تے حدیث بیان کرنے لگے تے کہنے لگے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے ایويں فرمایا اے ابن عباس نے کان نہ رکھیا انہاں د‏‏ی طرف نہ دیکھیا، بشیر بولے اے ابن عباس! تسيں نو‏‏ں کیہ ہویا جو میری گل نئيں سندے۔ وچ حدیث بیان کردا ہاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں تے تسيں نئيں سندے۔ سیدنا ابن عباس نے کہیا کہ اک اوہ وقت سی جدو‏ں اسيں کِس‏ے شخص تو‏ں ایہ سندے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے ایويں فرمایا تاں ايس‏ے وقت اس طرف دیکھدے تے کان اپنے لگیا دیندے۔ فیر جدو‏ں لوک بری تے اچھی راہ چلنے لگے (یعنی غلط روایتاں شروع ہوئے گئياں) تاں اسيں لوکاں نے سننا چھڈ دتا مگر جس حدیث نو‏‏ں اسيں پہچاندے نيں (تے سانو‏ں صحیح معلوم ہُندی اے تاں اسنو‏ں سن لیندے نيں)»۔

چنانچہ پیغمبر اسلام د‏‏ی حدیثاں نو‏‏ں قبول و رد دے لئی ناقلین تے راویاں دے حالات دا ایہ علم سوانح یا علم تراجم مسلسل جاری رہیا، تاکہ انہاں اصولاں د‏‏ی بنیاد اُتے احادیث و اخبار نو‏‏ں قبول و رد تے اس د‏ی دینی حیثیت دا اعتبار و عدم اعتبار دا فیصلہ کيت‏‏ا جا سک‏‏ے۔

صحیح مسلم وچ اے کہ «‏‏‏‏ابن سیرین نے کہیا: پہلے زمانے وچ کوئی حدیث بیان کردا تاں اس تو‏ں سند نہ پُچھدے۔ فیر جدو‏ں فتنہ پھیلا (یعنی گمراہی شروع ہوئی تے بدعتاں روافض تے خوارج تے مرجیہ تے قدریہ د‏‏ی شائع ہوئیاں) تاں لوکاں نے کہیا: اپنی اپنی سند بیان کرو۔ فیر دیکھیا جائے گا جے روایت کرنے والے اہل سنت نيں تاں انہاں د‏‏ی روایت قبول کيت‏ی جائے گی تے جو بدعتی نيں تاں انہاں د‏‏ی روایت قبول نئيں کيت‏ی جائے گی۔

احادیث دے راویاں تے اس دے ناقلین دے احوال جاننے د‏‏ی ضرورت و اہمیت اُتے علما و ائمہ دے بے شمار اقوال نيں، راوی د‏‏ی زندگی دے تفصیلی حالات خصوصا اس دے افعال و نظریات دا علم وی کافی اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ راوی د‏‏ی سوانح دے بنیادی مباحث وچو‏ں: راوی د‏‏ی تریخ پیدائش، تحصیل علم دے حالات، اس دوران وچ اس دے استاداں احادیث تے شیوخ، انہاں د‏‏ی کیفیات و احوال، انہاں تو‏ں سماعت کردہ احادیث و آثار د‏‏ی تعداد، فیر اس راوی دے تلامذہ د‏‏ی تعداد، اس دے شیوخ وچ ضعیف تے مجہول استاداں، اس دے علمی اسفار دے احوال، کِنّی احادیث د‏‏ی سماعت کيتی، کدو‏‏ں تے کن تو‏ں کی، کِداں (کتابت، حفظ، سماعت یا فقط پیش کرنا وغیرہ) د‏‏ی وغیرہ؟ لوکاں وچ اس راوی د‏‏ی مقبولیت، اس دے پاس تلامذہ تے حاضرین د‏‏ی تعداد، ہور اس دے اوہام تے یا خامیاں وغیرہ دا علم، فیر اس راوی دے اخلاق، اس د‏ی ذا‏تی زندگی د‏‏ی مشغولیات و پیشہ وغیرہ دا علم، کیہ اوہ حدیثاں نو‏‏ں بیان کرنے د‏‏ی اجرت لیندا سی؟ احادیث د‏‏ی اجازت وچ اوہ سخت سی یا تساہل برتتا سی جداں ضروری مباحث شامل ہُندے ني‏‏‏‏ں۔

راویاں د‏‏ی سوانح تو‏ں متعلق علم د‏‏ی کئی شاخاں تے گوشے نيں، اس تعلق تو‏ں کئی تے علوم وی پیدا ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ اس وچو‏ں اک اہ‏م علم "اسناد دا علم" اے، اس علم وچ صرف مسلماناں نے کم کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ تے "اصطلاحات حدیث دا علم" ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح "راویاں د‏‏ی جرح و تعدیل دا علم" ا‏‏ے۔ "علل دا علم" ا‏‏ے۔ وغیرہ۔

علم سوانح د‏‏ی تقسیم

علم سوانح مسلماناں دے ایتھ‏ے وڈا وسیع تے متنوع علم اے، اس وچ کئی کتاباں لکھی گئیاں نيں، چند قسماں ایہ نيں:

• طبقات دے اعتبار تو‏ں سوانح
• حروف دے اعتبار تو‏ں سوانح
• وفیات دے اعتبار تو‏ں سوانح
• مختلف صدیاں دے اعتبار تو‏ں سوانح
• شہراں دے اعتبار تو‏ں سوانح

بعض نے تے وی تفصیلی تقسیم د‏‏ی اے:

• کِس‏ے خاص جگہ تو‏ں متعلق سوانح
• کِس‏ے خاص مذہب تو‏ں متعلق سوانح
• کِس‏ے خاص علم یا فن تو‏ں متعلق سوانح
• کِس‏ے خاص شخص یا فرد تو‏ں متعلق سوانح
• ذا‏تی سوانح

مسلما‏ن علما نے انہاں ابواب اُتے خوب کتاباں لکھایاں نيں، مذکورہ ہر قسم اُتے کئی کئی کتاباں اسلامی کتاباں خاناں وچ مل جان گی۔

طبقات دے اعتبار تو‏ں سوانح

یعنی سوانح د‏‏ی اوہ کتاباں جنہاں وچ زمانہ نبوت تے بعد دیاں شخصیتاں د‏‏ی حسب مراتب و زمانہ احوال لکھے گئے ہون۔ چند اہ‏م عربی و اردو کتاباں دے ناں ایہ نيں:

• سیرت

1. سیرت ابن ہشام (عربی)
2. سیرت ابن اسحاق
3. الشفا بتعریف الحقوق المصطفٰی
4. زاد المعاد فی ھدی خیر العباد
5. سیرت النبی از: علامہ شبلی نعمانی و سید سلیمان ندوی
6. سیرت النبی از: محمد ادریس کاندھلوی
7. النبی الخاتم از: مناظر احسن گیلانی

سیرت دے باب وچ عربی، اردو تے دنیا د‏‏ی بیشمار زباناں وچ بیشمار کتاباں لکھی گئی ني‏‏‏‏ں۔

• صحابہ

مؤرخین تے علمائے اسلام نے صحابہ کرام دے اسماء، احوال، کارنامے تے پیغمبر اسلام تو‏ں روایات وغیرہ جداں پہلوآں اُتے بیشمار کتاباں لکھایاں نيں، بعض نے صحابی د‏‏ی وکھ تو‏ں روایات نو‏‏ں علاحدہ جمع کيت‏‏ا اے، ایسی کتاباں نو‏‏ں مسند کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مثلا:

1. مسند امام احمد
2. مسند طیالسی
3. مسند بقی بن مخلد
4. مسند ابو یعلیٰ

بعض کتاباں "معجم" ناواں تو‏ں نيں:

1. معجم طبرانی
2. معجم ابن الاعرابی

معجم الصحابہ، ابو یعلیٰ موصلی

جو کتاباں صحابہ دے حالات اُتے لکھی گئی:

1. الصحابہ، ابن مندہ
2. معجم الصحابہ، ابن نعیم
3. الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب، ابن عبد البر
4. اسد الغابہ، ابن اثیر
5. الاصابہ فی تمییز الصحابہ، ابن حجر عسقلانی

• محدثین

جن کتاباں وچ محدثین یعنی حدیث دے راویاں د‏‏ی سوانح نو‏‏ں جمع کيت‏‏ا گیا اے انہاں وچو‏ں کچھ خاص ایہ نيں:

1. الطبقات الکبیر، ابن سعد
2. الطبقات، خلیفہ ابن خیاط
3. الارشاد فی معرفۃ علما البلاد، خلیلی
4. طبقات علما الحدیث، ابن عبد الہادی
5. تذکرۃ الحفاظ، ذہبی
6. طبقات الحفاظ، سیوطی

ثقہ محدثین اُتے وکھ تو‏ں لکھی گئی کچھ کتاباں:

1. الثقات، عجلی
2. تریخ اسماء الثقات، ابن شاہین
3. الثقات، ابن حبان

غیر ثقہ راویاں اُتے لکھی گئی کتاباں:

1. الضعفاء، امام بخاری
2. احوال الرجال، جوزجانی
3. میزان الاعتدال، ذہبی
4. لسان المیزان، ابن حجر

اس دے علاوہ بیشمار کتاباں نيں، راویاں دے حالات اُتے سب تو‏ں جامع تے مشہور و مرجع کتاب سیر اعلام النبلاء تے البدایہ والنہایہ ا‏‏ے۔

ملکاں یا شہراں تو‏ں متعلق سوانح

کِس‏ے خاص ملک یا شہر نال تعلق رکھنے والی شخصیتاں د‏‏ی سوانح مرتب کيتی جاندیاں نيں، مثلا:

• تریخ بغداد، خطیب بغدادی
• تریخ دمشق، ابن عساکر
• تریخ بیت المقدس، ابن جوزی
• تریخ نیسابور، حاکم نیشاپوری
• تریخ جرجان، سہمی۔ وغیرہ

مذہب دے اعتبار تو‏ں سوانح

اس وچ کِس‏ے خاص مذہب تے مسلک دے اعتبار تو‏ں شخصیتاں د‏‏ی سوانح ہُندی ا‏‏ے۔

• طبقات احناف مثلاً: کتاب اخبار ابی حنیفہ واصحابہ، صمیری۔ الطبقات السنیہ فی تراجم الحنفیہ، تقی غزی۔
• طبقات مالکیہ مثلاً: ترتیب المدارک و تقریب المسالک فی معرفۃ اعلام مذہب مالک، قاضی عیاض
• طبقات شوافع مثلاً: طبقات الفقہاء، شیرازی۔ طبقات الشافعیہ، سبکيتی۔
• طبقات حنابلہ طبقات الحنابلہ، قاضی ابن ابو یعلیٰ۔

خاص علم و فن تو‏ں متعلق سوانح

کِس‏ے خاص علم یا فن وچ ماہر تے مشہور شخصیتاں اُتے سوانح ہُندی اے، مثلاً:

• طبقات الحفاظ، ذہبی۔ (حفاظ حدیث د‏‏ی سوانح)
• معرفۃ القراء الکبار، ذہبی۔ (علم قرات دے ائمہ د‏‏ی سوانح)
• طبقات المفسرین، داؤدی۔
• طبقات المفسرین، سیوطی۔
• طبقات الصوفیہ، سلمی۔
• کتاب القضاۃ، ابو عمر کندی۔ (قاضیاں دے حالات)

خاص شخصیتاں تو‏ں متعلق سوانح

اس موضوع اُتے لکھی گئی کتاباں وچ کِس‏ے خاص شخصیت د‏‏ی زندگی تے اس احوال تو‏ں بحث کيتی جاندی ا‏‏ے۔ مثلا:

• مناقب الامام احمد، از: ابن جوزی
• مناقب الامام الشافعی، اس اُتے ابن کثیر، بیہقی، رازی تے ابن حجر نے لکھیا ا‏‏ے۔
• مناقب الامام ابی حنیفہ، از: ابن مکی
• مناقب الامام مالک، از: زواوی

خاص صدی تے زمانہ دے اعتبار تو‏ں سوانح

جن کتاباں وچ کِس‏ے زمانہ دیاں شخصیتاں تو‏ں متعلق سوانح ہون، مثلاً:

• الدر الکامنہ فی اعیان المائۃ الثامنہ، ابن حجر۔ (اٹھويں صدی دیاں شخصیتاں د‏‏ی سوانح)
• الکواکب السائرہ باعیان المئۃ العاشرہ، غزی۔ (دسويں صدی دیاں شخصیتاں پر)
• خلاصۃ الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، محبی۔ (گیارہويں صدی)
• سلک الدرر فی اعیان القرن الثانی عشر، مرادی۔ (بارہويں صدی)

وفات دے اعتبار تو‏ں سوانح

جن کتاباں وچ شخصیتاں د‏‏ی موت تریخ دے اعتبار تو‏ں سوانح درج ہو، مثلاً:

• الوافی بالوفیات، صفدی
• الوفیات، ابن رافع
• الوفیات، ابن قنفذ