حنبلی

حنبلی اہل سنت دے چار فقہی مذاہب وچوں اک اے۔ یہ احمد بن حنبل (م۔ 855ء) دی تعلیمات اُتے مبنی اے تے اس دی ترویج ان دے شاگرداں نے کیتی۔ حنبلی مذہب چار مکاتب فکر (حنفی، مالکی تے شافعی) وچ (بلحاظ تعداد مقلدین) سب توں چھوٹا اے۔

احمد بن حنبل دی فقہ احادیث مرفوعہ، عہدِ صحابہ دے فیصلے، تابعین و تبع تابعین و ائمہ مجتہدین دے فتاویٰ دی بنیاد اے۔ اسلام دی کتب مقدسہ وچ واضح جواب نہ ملنے دی صورتاں وچ فقہ حنفی یا فقہ مالکی دی طرح حنابلہ فقہی صوابدید یا مروجہ عمل نوں قبول نئیں کرتے۔ اہل سنت وچ حنبلی مذہب فقہ دا کٹر اثری مکتب فکر اے۔ یہ زیادہ تر سعودی عرب تے قطر وچ پایا جاتا اے، جہاں یہ سرکاری فقہ اے۔ حنابلہ دی یو اے ای وچ زیادہ تر چار امارات (شارجہ، ام القیوین، راس الخیمہ تے عجمان) وچ اکثریت اے۔ حنابلہ دی وڈی اقلیت بحرین، عمان، یمن، عراق تے اردن وچ پائی جاندی اے۔ ہر اوہ ملک جتھے مسلمان رہندے نیں، اوتھے کم یا زیادہ چاراں اماماں دے پیروکار موجود نیں۔

فقہ حنبلی دے اصول

امام احمد بن حنبل مع رضی اللہ عنہ دا خطاطی اسم۔

امام احمد بن حنبل نے اپنے نقطہ نظر دی وضاحت دے لئی کچھ ایتوں اصول اختیار کیے جو بعد وچ فقہ حنبلی دی اساس قرار پائے۔ یہ پانچ اصول نیں جو آپ دے فتاوی وچ واضح طور اُتے ملتے نیں تے انہی اُتے ہی آپ دی فقہ دا دار و مدار سی۔ امام احمد جے دلائل نوں متعارض پاتے تو بالکل فتوی نہ دیندے۔ تے جے کسی مسئلے وچ صحابہ دا اختلاف ہُندا یا کوئی حدیث آپ دے علم وچ نہ ہوتی یا کسی صحابی یا تابعی دا قول نہ ملدا تو توقف فرماتے۔ جس مسئلے وچ سلف توں کوئی اثر نہ ملدا تو وی فتوی نئیں دیندے سن۔ اِمام احمد فرمایا کرتے: ”اس مسئلے اُتے رائے دینے توں بچو جس وچ تمہارے پاس کوئی راہنما نہ ہو۔“ جداں مسائل دا جواب دیندے یا لکھتے تو کھلے دل توں فقہا محدثین دے فتاویٰ نوں تے امام مالک بن انس تے اصحاب مالک دے فتاویٰ وغیرہ نوں بطور دلیل دے پیش کر دتا کردے۔ ایسے فتویٰ توں روکا کردے جس وچ حدیث توں اعراض نظر آندا ہو یا حدیث دے مطابق اوہ فتویٰ نہ ہو تے نہ ہی ایسے فتویٰ نوں قابل عمل سمجھدے سن۔ اوہ پنج اصول درج ذیل نیں:

1. نصوص
2. فتاویٰ صحابہ
3. اقوال صحابہ دا چناؤ
4. حدیث مرسل تے حدیث ضعیف
5. ضرورتاً قیاس

نصوص

نُصُوص نُص دی جمع اے جس توں مراد قرآن و حدیث توں کوئی دلیل جو نص دی صورت وچ ہو۔ نص جداں انئیں مل جاتی تو اسی دے مطابق فتویٰ دے دیا کرتے خواہ کسی نے وی اس دے خلاف کہا ہو۔ حدیث صحیح اُتے کسی دے قول، عمل، رائے تے قیاس نوں مقدم نئیں کیتا کرتے سن۔ نہ ہی اجماع نوں اوہ حدیث صحیح اُتے مقدم کرتے سن۔ امام احمد نے ایتوں اجماع نوں تسلیم ہی نئیں کیتا جو صحیح حدیث دی موجودگی وچ اس دے برعکس کیتا گیا ہو۔ کسی مسئلے اُتے اجماع دے دعوے نوں وی تسلیم نئیں کیتا کرتے سن۔ اس لئی کہ جو یہ دعویٰ کے رہا اے اتوں کیتا علم کہ علما نے اس توں اختلاف کیتا ہو۔ تے یا اس اختلاف دا علم اتوں نہ ہوا ہو۔

فتاوی صحابہ

کسی صَحابی دا فَتْویٰ مل جانے دے بعد اس دی مخالفت کسی تے صحابی توں نہ ملتی تو فتویٰ اس دے مطابق دیندے۔ ایتوں فتویٰ نوں اجماع تو نہ کہتے بلکہ یہ فرمایا کرتے: ”اس دے بارے وچ مجھے کسی ایسی بات دا علم نئیں جو اس صحابی دی بات نوں رد کرتی ہو۔“ اس نوع دا کوئی فتویٰ امام احمد نوں وی جے مل جاتا تو کسی دے عمل، رائے یا قیاس اُتے اتوں مقدم نئیں کرتے سن۔

اقوال صحابہ دا چناؤ

جداں اَقْوال صَحابَہ وچ انہاں اختلاف نظر آندا تو اس صورت وچ اوہ اس صحابی دا قول لیتے جو کتاب و سنت دے قریب ترین ہُندا۔ تے جے کسی دے قول دی کوئی موافقت نہ ملتی تو اس مسئلے وچ اختلاف دا ذکے فرماتے مگر کوئی حتمی رائے نہ دیندے۔

حدیث مرسل تے حدیث ضعیف

کسی مسئلے وچ جے صحیح حدیث نہ ہوتی تو امام احمد حدیث مرسل تے حدیث ضعیف توں وی استدلال لیتے۔ ایسی حدیث نوں تو اوہ قیاس اُتے وی ترجیح دے دیا کرتے۔ ضعیف حدیث توں مراد ان دے ہاں کوئی باطل حدیث یا منکے حدیث یا اس راوی دی حدیث نئیں جو متاسیں ہو کہ ایسی حدیث اُتے عمل ناگزیر ہو بلکہ ان دے نزدیک ضعیف حدیث، صحیح دی اک قسم ہی اے جو حسن دے درجے دی اے۔ کیونکہ ان دے زمانہ وچ حدیث دی دو ہی اقسام ہوا کرتی تھیں صحیح تے ضعیف۔ ضعیف حدیث دے کچھ مراتب سن۔ جن دی ادنٰی قسم یہ ضعیف ہوا کرتی سی جو بعد وچ حسن کہلائی۔ جداں کسی مسئلہ وچ کوئی ایسا اثر نہ پاتے یا کسی صحابی دا کوئی قول نہ ملدا یا کوئی اجماع اس دے خلاف نہ ملدا جو اس ضعیف حدیث نوں رد کر سکے تو قیاس نوں ترجیح دینے دی بجائے اس اُتے عمل فرماندے۔ تمام ائمہ دی طرح ان دا وی یہی اصول سی کہ ضعیف حدیث نوں قیاس اُتے مقدم رکھا جائے۔

ضرورتاً قیاس

جداں کسی مسئلہ وچ ان دے پاس کوئی نُص نہ ہوتی تے نہ ہی قول صحابہ یا صحابی، نہ کوئی اثر مرسل یا ضعیف، پھر آپ پانچویں اصول دی طرف توجہ فرماتے جتوں قیاس کہتے نیں۔ اتوں وی امام احمد نے بوقت ضرورت استعمال کیتا اے۔ ابو بکے الخلال دی کتاب وچ اے: امام احمد فرماتے نیں: وچ نے امام شافعی توں قیاس دے بارے وچ دریافت کیتا: تو انہاں نے فرمایا: ضرورت دے وقت اس دی طرف وی رخ کیتا جا سکتا اے۔

خصوصیات

فقہ حنبلی دا امتیازی وصف ایہ اے کہ اس دا دار ومدار تمام تر حدیث و روایت تے نقل و اثر اُتے اے۔ امام احمد بن حنبل مقدور بھر احادیث توں انحراف تے بے تعلقی پسند نئیں کرتے سن۔ اس لئی کہ حدیث تے متعلقات حدیث اُتے ان دا علم وسیع سی تے ان دے ہاں روایات دا ذخیرہ بہت سی۔ اوہ قول رسول تے صحابہ دے فتاویٰ اُتے فتویٰ دیا کرتے سن۔

اسبابِ عدمِ فروغ و اشاعت

مذہبِ حنبلی دے ماننے والاں دی تعداد، پہلے تینوں مذہب حنفی، مالکی تے شافعی دے مقابلے وچ کم رہی۔ علامہ ابن خلدون اپنے مقدمہ وچ لکھتے نیں کہ: ”فقہ حنبلی اجتہاد توں بعید اے تے اس دا مدار زیادہ تر احادیث و اخبار اُتے اے۔ اکثر حنابلہ شام تے عراق دے علاقاں وچ نیں، جو احادیث و سنن دی روایت وچ سب توں آگے نیں۔“

ابو زہرہ مصری علامہ ابن خلدون دی رائے نوں غلط قرار دیندے نیں تے اس مذہب دے قلتِ اتباع دی یہ وجہ بیان کرتے نیں کہ:

”واقعہ یہ اے کہ اس گہر خیز مذہب دے ذیوع و اشاعتِ عام جو چیزیں رکاوٹ ثابت ہوئی نیں، ان وچ توں اک یہ بات وی اے کہ فقہ مذاہبِ اربعہ وچ اس دا نمبر سب توں آخر وچ آندا اے، اک تے سبب اس دی عدمِ اشاعت دا یہ اے کہ امام احمد تے ان دے اتباع قربِ سلطانی تے جاہ و منصب توں دور بھاگتے سن، نہ اس دی تمنا کرتے سن، نہ اس دے لئی سرگرداں رہتے سن، نہ اپنے امام دی تقلید وچ اتوں پسند کرتے سن، اس لئی امام احمد دا مسلک یہی سی، اس دے برعکس اہل عراق دے درمیان مذہبِ حنفی تے اندلس مغرب اقصیٰ وچ مذہبِ مالکی دے نشر و اشاعت دا راز یہ اے کہ ان دے علما و قضاۃِ مناصب توں گریزاں نئیں راے، بلکہ ان اُتے فائز راے۔ عوام دے درمیان مذہبِ حنبلی دے عدمِ فروغ دا اک سبب یہ وی اے۔ گو اس مذہب دے علما نے اجتہاد دا سررشتہ شاعر ہاتھ توں نئیں چھوڑا تے اجتہاد دا فریضہ پورے خلوصِ نیت توں انجام دیا۔“

امام ابو حنیفہ دا جہاں تک تعلق اے، اوہ قربِ سلطان تے جاہ و منصب توں بیزار سن۔ انئیں منصب پیش کیتا گیا لیکن انہاں نے قبول کرنے توں انکار کے دیا، لیکن ان دے تلامذہ نے ان دی زندگی تے وفات دے بعد وی منصبِ قضا (سرکاری طور اُتے) قبول کیتا۔ امام زفر نے امام ابو حنیفہ دی حیات وچ ہی بصرہ دا منصبِ قضا قبول کے لیا۔ امام ابو یوسف تے امام محمد ہارون الرشید دے دور وچ قضا دے منصب اُتے فائز راے۔ امام ابو یوسف دولت عباسیہ دے قاضی اول سن۔ لیکن امام احمد نے کوئی منصب قبول نئیں کیتا۔ اس طرح ان دے شاگرداں نے اس وضعداری نوں پابندی دے نال نبھایا تے کوئی سرکاری منصب اک عرصہ تک قبول نئیں کیتا۔

ابن عقیل دا تبصرہ

شیخ الاسلام ابو الوفاء علی بن عقیل بغدادی (م 513ھ) توں حنابلہ دے بارے وچ سوال کیتا گیا کہ دوسرے فقہی مذاہب والاں دے مقابلہ وچ حنبلی علما اپنے مسلک دی ترویج و اشاعت وچ کیاں پیچھے راے۔ شیخ الاسلام ابن عقیل نے جواب وچ لکھا کہ:

”حنابلہ متقشف تے سخت ہوتے نیں، جس دی وجہ توں ان دا میل جول دوسراں توں کم ہُندا اے، اوہ بڑاں دے یہاں آنے جانے پرہیز کرتے نیں۔ حقیقت پسندی ان اُتے غالب اے۔ آرا دے مقابلہ وچ روایات لیتے نیں۔ تاویل توں بچنے دے لئی ظاہری معنی اُتے عمل کرتے نیں۔ ان اُتے اعمال صالحہ دا غلبہ اے، اس لئی عقلی علوم توں بچتے نیں۔ فروعات وچ ظاہر نوں لیتے نیں، ظاہری آیات و احادیث نوں بغیر تاویل دے قبول کرتے نیں، اس لئی ان اُتے تشبیہ دا الزام لگایا گیا اے۔“

اس دے بعد ابن عقیل لکھتے نیں کہ حنبلی مذہب نے خود حنابلہ اُتے ظلم کیتا اے۔ ابو حنیفہ تے شافعی دے تلامذہ نے قضا وغیرہ دا عہدہ سنبھالا۔ جس دی وجہ توں ان نوں علمی مشغلہ تے درس و تدریس دے مواقع ہاتھ نہ آئے، مگر امام احمد دے تلامذہ وچ شاید ہی کوئی ایسا اے، جس نے علم حاصل کے دے عوام تے حکومت دے کاماں وچ دلچسپی لی ہو۔ اس لئی ان دا علمی سلسلہ بہت کم جاری رہ سدا۔ تے اس دے علااوہ امام احمد دے تلامذہ دے جوان دے طبقہ اُتے فقہ دا غلبہ رہا تے مشائخ اُتے زہد و تقویٰ غالب رہا۔

متشدد

عوام دے درمیان مذہبِ حنبلی دے عدمِ فروغ و اشاعت دا اک بہت بڑا سبب یہ وی اے کہ امام احمد نوں اپنی زندگی وچ ان دے تے متبعین نوں ان دی وفات دے بعد جس قسم دے حوادث و مصائب توں دو چار ہونا پڑا، اس دے ردِ عمل دے طور اُتے تعصب پیدا ہو گیا تے انہاں نے نہایت سخت قسم دے تعصب دا مظاہرہ شروع کے دیا۔ تعصب دی یہ فضا امام احمد دے آخری دورِ حیات وچ شروع ہو گئی سی، لیکن ان دی وفات دے بعد تو یہ بہت بڑھ گئی۔

بغداد تے عراق وچ حضراتِ حنابلہ دے اس تعصب نے وڈی نازک صورت پیدا کے دی۔ مناقشہ تے تنازع دا موضوع ”خلقِ قرآن“ دا مسئلہ سی۔ حنبلی عوام اس موضوع اُتے واقفیت دے بغیر جھگڑنا شروع کے دیا۔ نوبت یہاں تک پہنچ گئی کہ جو شخص قرآن دے غیر مخلوق ہونے دا قائل ہو، اس دی بات قبول کے لی، جے کوئی شخص اس مسئلہ اُتے تردد دا اظہار کرے، گو تحقیق دی غرض توں کیاں نہ ہو، تو اس دی بات رد تے ناقابلِ قبول۔

ابن اثیر دا تبصرہ

علامہ ابن اثیر نے وی مذہبِ حنبلی دے عدم ذیوع و اشاعت دا سبب عوام اُتے ان دی سختی نوں قرار دیا۔ اوہ اپنی تاریخ ”الکامل“ وچ لکھتے نیں کہ

”اس زمانہ وچ بغداد وچ حنابلہ نوں وڈی شوکت ہوئی۔ یہ لوگ امرا دے مکانوں اُتے دھاوا بول دیندے سن تے نبیذ وغیرہ پاتے تو اتوں گرا دیندے سن۔ جے مغنیہ نظر آتی، تو اس دی مار پیٹ کرتے تے سامانِ لہو و لعب نوں توڑ پھوڑ کے پھینک دیندے سن۔ منکرات اُتے اتنی شدت اختیار کرتے سن کہ اہلِ بغداد پریشان ہو گئے۔ شافعیہ نوں بہت زیادہ تنگ کرتے۔ جے کوئی شافعی راستہ وچ مل جاتا، تو اس دی خوب ٹھکائی کرتے سن۔ ان دی اس قدر سختی تے ظلم و ستم دی وجہ توں حکومت نوں یہ اعلان کرنا پڑا کہ دو حنبلی اک جگہ جمع نہ ہاں تے نہ اپنے مسلک دے بارے وچ گفتگو کریں۔“

معتبر کتب حنابلہ

یاں تو امام احمد بن حنبل نے بہت سی کتب چھوڑیں مگر حنابلہ دے نزدیک کچھ کتب اساسی حیثیت رکھتی نیں۔ جن وچ توں چند اک دے نام درج ذیل نیں:

1. المسند
2. مسائل الاِمام اَحمد بروایت عبد اللہ بن احمد
3. مسائل الاِمام اَحمد بروایت ابی داؤد سجستانی
4. مسائل الِامام اَحمد بروایت ابو الفضل صالح بن احمد
5. الجامع الکبیر از ابو بکے الخلال
6. مختصر الخرقی از عمر بن الحسین الخرقی

کیفیت نماز

واجبات

حنبلی مسلک وچ نماز دے واجبات حسب ذیل نیں:

• اک رکن توں دوسرے رکن منتقل ہوتے ہوئے تکبیرات یعنی اللہ اکبر کہنا تے یہ منتقلی آغاز توں اختتام دے درمیان اے۔
• رکوع توں اٹھتے وقت سمع اللہ لمن حمدہ کہنا یہ امام تے منفرد اُتے واجداں اے مقتدی اُتے واجداں نئیں۔
• رکوع توں اٹھنے دے بعد تحمید یعنی ربنا لک الحمد کہنا یہ امام، مقتدی تے منفرد سب اُتے واجداں اے۔
• رکوع وچ تسبیح پڑھنا سبحان ربی العظیم
• سجدہ وچ تسبیح پڑھنا سبحان ربی الاعلیٰ۔
• دونوں سجود دے درمیان ربی اغفر لی کہنا۔
• پہلا تشہد تے اس وچ بیٹھنا۔

سنتیں

بہر حال حنبلی مذہب وچ نماز دی سنتیں، تو یہ نیں:

• تکبیر تحریمہ دے وقت، رکوع دے وقت، رکوع توں اٹھتے وقت تے تیسری رکعت دے لئی کھڑے ہوتے وقت رفع الیدین کرنا۔
• قیام وچ داہنے ہاتھ نوں بائیں ہاتھ اُتے رکھنا۔
• تکبیر تحریمہ دے بعد دعائے استفتاح تے استعاذہ پڑھنا۔
• نماز دی پہلی دو رکعتوں وچ فاتحہ پڑھنے دے بعد قرأت کرنا۔
• فاتحہ دے ختم ہونے دے بعد امام، مقتدی تے منفرد دا جہری نمازاں وچ جہراً تے سری نمازاں وچ سراً آمین بولنا۔
• رکوع تے سجدہ وچ اک تسبیح توں ودھ کہنا۔
• سجدہ توں اٹھتے وقت دونوں گھٹنوں نوں پکڑ کے اٹھنا۔
• تین رکعات وتر نوں دو سلام توں پڑھنا یعنی دو رکعات تے اک رکعت جدا پڑھنا، آخری اک رکعت وچ رکوع دے بعد قنوت وتر پڑھنا تے دعا دی شکل وچ ہاتھ اٹھانا۔ بہتر يہ اے كہ وتر ميں قنوت مسقتل نہ كى جائے، بلكہ بعض اوقات كرے۔