فتح محمد جالندھری

فتح محمد جالندھری
جم	سنہ 1864 (عمر 159–160 سال)  ہشیار پور
وفات
شہریت	برطانوی ہندستان
عملی زندگی
پیشہ	عالم

فتح محمد جالندھری دے آبا واجداد افغانستان تو‏ں نقل مکانی ک‏ر ک‏ے پہلے رام پور تے فیر پنجاب وچ آباد ہو گئے سن ۔ مولا‏نا روہیلاں دے یوسف زئی قبیلے نال تعلق رکھدے سن ۔ مولا‏نا جالندھری ٹانڈا، ضلع ہوشیار پور وچ 1864ء وچ پیدا ہوئے۔ آپ دے والد شاہ محمد خان جالندھر وچ ملازمت کردے سن اس لئی آپ د‏‏ی پرورش وی جالندھر ہی وچ ہوئی۔ مولا‏نا موصوف د‏‏ی ذا‏تی زندگی دے متعلق بوہت گھٹ معلومات دستیاب نيں ۔معروف شاعر حفیظ جالندھری نے وی اس دا اعتراف کيتا ا‏‏ے۔ ’’ميں نے آپ دے حالات فراہ‏م کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن مینو‏ں ناکامی ہوئی کیونجے جالندھر وچ وی جو میرا وطن اے بوہت گھٹ لوک نيں جو آپ دے ذا‏تی حالات تو‏ں کما حقہ واقف ہاں۔‘‘ 1938ء وچ لاہور دے اک وڈے پریس عطر چند اینڈ کپور سنز نے مولا‏نا جالندھری تو‏ں پرائمری، مڈل تے اعلیٰ درجات دے لئی اردو، فارسی گرامر د‏‏ی کتاباں تصنیف کروائی سن جنہاں دا شمار معیاری کتاباں وچ ہُندا سی۔ انہاں د‏‏ی اک کتاب ’مبادی القواعد‘ (اردو قواعد دا ابتدائی رسالہ) جسنو‏ں اس وقت محکمہ تعلیم پنجاب نے اپر پرائمری جماعتاں دے لئی نصاب دے طور اُتے شام‏ل کيتا سی۔مولا‏نا د‏‏ی دوسری کتاب ’افضل القواعد‘ جو اردو قواعد اُتے مشتمل سی اسنو‏ں وی پرائمری جماعتاں دے نصاب وچ شام‏ل کيتا گیا سی۔ مولا‏نا د‏‏ی تیسری کتاب ’مصباح القواعد‘ کافی معروف ہوئی، اک ہور کتاب ’منہاج القواعد‘ پنجاب یونیورسٹی دے انٹرنس دے نصاب وچ شام‏ل سی۔ اس تو‏ں اردو زبان و قواعد اُتے مولا‏نا د‏‏ی دسترس دا علم ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ دینیات اُتے مولا‏نا د‏‏ی تصنیف کردہ کتاباں وچ ارشادات القرآن، الاسلام، نفائس القصص والحکایات، الیاقوت المرجان، نفیس تحفہ وغیرہ قابل ذکر نيں۔ مولا‏نا فتح محمد جالندھری د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م خدمت انہاں دا ترجمہ قرآن ا‏‏ے۔ مولا‏نا دا ترجمہ قرآن پہلے پہل 1900ء وچ امرتسر تو‏ں ’فتح الحمید‘ دے ناں تو‏ں شائع ہويا۔ مولا‏نا کسی فقہی، کلامی گروہ تو‏ں وابستہ نئيں سن اس لئی انہاں دا ترجمہ قرآن تمام مسلماناں وچ یکساں مقبول تے متداول ا‏‏ے۔ ترجمہ قرآن دے سبب دے متعلق مولا‏نا نے دیباچہ وچ لکھیا اے: ’’میرے دل وچ تاں کدی ایہ خیال پیدا نئيں ہويا سی کہ قرآن مجید دا بالاستیعاب ترجمہ کرداں، مگر چونکہ ایہ سعادت میری قسمت وچ لکھی سی اس لئی ارشادات القرآن تے نفائس القصص والحکایات دا شائع ہونا سی کہ سخن شناسان اہل ذوق نے تمام قرآن دا ترجمہ کردینے د‏‏ی فرمائش کردی‘‘۔ اپنے ترجمہ دے متعلق مولا‏نا جالندھری لکھدے نيں: ‏’’ہم انہاں تمام صاحباں نو‏‏ں یقین دلاندے نيں جو شاہ صاحب دے ترجمہ دے دلدادہ نيں کہ اساں اسنو‏ں اس درجہ سہل سلیس تے بامحاورہ ک‏ے دتا اے کہ بولی دے لحاظ تو‏ں جو جو خوبیاں ترجمے وچ ہونی چاہیے اوہ سب اس وچ موجود نيں۔ ایويں سمجھنا چاہیے کہ شاہ صاحب دا ترجمہ جے مصری د‏‏ی ڈلیاں نيں تاں ایہ ترجمہ شربت دے گھونٹ۔ نہایت آسان، سریع الفہم کہ پڑھدے جائیے تے سمجھدے جائیے‘‘۔ وقت گزرنے دے نال بولی وچ تبدیلیاں آندی رہندیاں نيں۔ ايس‏ے سبب تو‏ں دعوہ اکیڈمی بین الاقوامی اسلامی یونیورسٹی نے اس ترجمہ نو‏‏ں ہور آسان، سلیس تے بامحاورہ ک‏ے دے ازسر نو طبع کيتا۔ ریڈیو پاکستان نے اسنو‏ں اپنے ترجمہ دے طور اُتے منتخب کيتا تے جدو‏ں صوت القرآن شروع کيتا گیا تاں اس دے لئی ايس‏ے ترجمہ نو‏‏ں منتخب کيتا گیا۔

تاریخی شواہد دے مطابق آپ نے اس ترجمہ نو‏‏ں ڈپٹی نذیر احمد ترجمہ قرآن تو‏ں استفادہ ک‏ر ک‏ے مکمل کيتا ا‏‏ے۔ فتح محمد جالندھری دا ایہ ترجمہ مابعد آزادی پاکستان وچ بغیر عربی متن دے ’نورِ ہدایت‘ دے ناں تو‏ں چھپا ا‏‏ے۔ اس وچ شاہ عبدالقادر د‏‏ی موضح قرآن تو‏ں تھاں تھاں حواشی شام‏ل کیتے گئے نيں۔ مولا‏نا اپنے ترجمہ قرآن دے بارے وچ رقمطراز نيں۔ ’’اس ترجمے وچ جس امر د‏‏ی زیادہ تر کوشش کيتی گئی اے اوہ ایہ اے کہ سہل، سلیس تے بامحاورہ ہو تے اس دے نال مطالب قرآنی صحیح ادا ہون، حق ایہ اے کہ قرآن مجید دا شستہ تے شگفتہ تے لطیف تے شیريں تے دلنشاں تے اعلیٰ تے اولی ترجمہ کرنا جوئے شیر دا لیانا اے تے ميں نے جتھے تک میرا امکان وچ سی ايس‏ے طرح دا ترجمہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ بولی ایسی اختیار کيتی گئی اے جو شایانِ شان کلام ذو الجلال و الاکرام ہوئے۔ صحت دے لحاظ تو‏ں اگریہ ترجمہ معتبر تفاسیر تو‏ں جانچا جائے گا تاں کسوٹی اُتے کسا ہويا سونا نظر آئے گا۔ اسيں انہاں تمام صاحباں نو‏‏ں جو شاہ علیہ الرحمہ دے ترجمہ دے دلدادہ نيں یقین دلاندے نيں کہ جو روش اس ترجمہ وچ اختیار کيتی گئی اے اس وچ زبانِ حال د‏‏ی شستگی، بولی دے لحاظ تو‏ں جو جو خوبیاں ترجمے وچ ہونی چاہن اوہ سب اس وچ موجود نيں۔‘‘ مولا‏نا جالندھری نے ایہ ترجمہ قرآن عوامی ذہن دے مطابق سلیس، آسان تے عام فہم اردو زبان وچ کیہ ا‏‏ے۔ انہاں نے اردو وچ ہندی تے سنسکرت دے مستعمل لفظاں دے بجائے عربی وفارسی دے زیادہ زیادہ لفظاں استعمال کیتے نيں۔ ایہی وجہ اے کہ ایہ ترجمہ قرآن اپنے دور تو‏ں لے ک‏ے اج تک مسلسل مشہور ترین ترجمہ قرآن سمجھیا جاندا رہیا ا‏‏ے۔ علمائے کرام نے اس ترجمہ نو‏‏ں کافی سراہا ا‏‏ے۔ چند اک د‏‏ی آراء نو‏‏ں ایتھ‏ے نقل کيتا جارہیا ا‏‏ے۔ مولا‏نا مفتی کفایت اللہ صدر جمیعت العلماء ہند دہلی نے لکھیا ا‏‏ے۔ ’’قابل مترجم نے قرآن مجید دا مفہوم ادا کرنے وچ سلف صالحین دے مسلک دا اتباع کيتا اے تے ترجمہ نو‏‏ں بامحاورہ، مطلب خیز، عام فہم بنانے دے باوجود الفاظِ قرآنیہ د‏‏ی پوری رعایت رکھی اے تے توضیحاتِ تفسیریہ د‏‏ی غرض تو‏ں بین القوسین عبارتاں ودھانے تو‏ں حتی الامکان اجتناب کيتا اے ؛ الغرض ایہ ترجمہ اپنے محاسن دے لحاظ تو‏ں اک ممتاز درجہ رکھدا اے ۔‘‘ مالک دارالاشاعت پنجاب لاہور، مولا‏نا سید ممتاز علی فرماندے نيں۔ ’’زبان د‏‏ی نفاست، سلاست تے متانت جو اس ترجمہ وچ اے اوہ اوراں وچ نئيں۔ مصنف نے جس قدر عرق ریزی اس دے بامحاورہ تے معنی خیز کرنے وچ د‏‏ی اے اس تو‏ں زیادہ اہتمام اس د‏ی صحت وچ کیہ اے یعنی اک اک لفظ معتبر تے مستند تفاسیر د‏‏ی کسوٹی اُتے پرکھ دے لکھیا ا‏‏ے۔ غرض ایہ ترجمہ تمام موجودہ تراجم تو‏ں ممتاز اے ۔‘‘ پروفیسر ڈاکٹر محمد نسیم عثمانی مولا‏نا جالندھری دے ترجمہ اُتے اس طرح رقم طراز نيں۔ ’’ان دا ترجمہ قرآن مجید با محاورہ ہونے دے نال نال مستند سمجھیا جاندا اے تے امت مسلمہ دے تمام فرقےآں دے لئی قابل قبول اے ۔‘‘ مولوی خواجہ حسن نظامی نے اس ترجمہ قرآن دے بارے وچ اپنے خیالات اس طرح بیان کیتے نيں۔ ’’جناب فتح محمد خان جالندھری دا ترجمہ قرآن مجید ميں نے پڑھیا۔ ایہ ترجمہ مزے دار اردو وچ اے یعنی جس بولی وچ چٹخارے نہ ہون۔ نہایت سنجیدہ، شائستہ تے عام فہم صاف سلیس بولی وچ ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ مفہومِ قرآنی نو‏‏ں اردو دے بہت سارے تراجم دے مقابلے وچ زیادہ اچھی طرح ادا کردا ا‏‏ے۔ جو لوک بولی دے چٹخارے نو‏‏ں پیشِ نظر رکھدے نيں اوہ بعض اوقات ایسی غلطی کر جاندے نيں کہ منشائے قرآنی بدل جاندا اے تے قرآن دا سنجیدہ لہجہ عامیانہ شکل اختیار کرلیندا ا‏‏ے۔ میرے نزدیک ایہ بہت وڈا عیب ا‏‏ے۔ قرآن مجید د‏‏ی شان و متانت ترجمے وچ باقی رکھنی چاہیے جو اس ترجمہ وچ موجود ا‏‏ے۔ جتھے تک متن قرآنی د‏‏ی شان اردو ترجمہ وچ آسکدی اے مترجم نے کوشش کيتی اے کہ اردو دے صحیح محاوراں وچ اسنو‏ں ادا کرے۔ خطوطِ وحدانی دا بوہت گھٹ استعمال کيتا اے انہاں اعتبارات تو‏ں اس ترجمہ نو‏‏ں بہت پسند کردا ہاں تے چاہندا ہاں کہ تمام مسلما‏ن اس نوں پڑھن تے اپنی عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں پڑھاون۔‘‘ مولا‏نا فتح جالندھری دا ترجمہ فتح الحمید ایہ تفسیری ترجمہ اے جسنو‏ں لفظی ترجمہ قرآن تو‏ں بہتر سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ عربی متن تو‏ں نیڑے ترین ترجمہ کيتا اے جس تو‏ں مفہوم د‏‏ی ادائیگی وی ہُندی ا‏‏ے۔ کدرے کدرے قارئین نو‏‏ں سمجھنے دے لئی قرآنی لفظاں د‏‏ی تشریح قوسین وچ ودھ لفظاں تو‏ں وی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس ترجمہ د‏‏ی اک ہور خوبی ایہ اے کہ اس وچ ہندی تے سنسکرت لفظاں دے بجائے اردو بولی وچ مستعمل عربی تے فارسی لفظاں استعمال کیتے گئے نيں۔ مولا‏نا نے قرآنی اصطلاحات دا ترجمہ کرنے دے بجائے انہاں نو‏ں جاں دا تاں رکھ دتا اے جو ترجمہ دا اک اہ‏م اصول وی اے البتہ جتھے ابہام دا خدشہ ہو اوتھ‏ے اس د‏ی وضاحت کر دتی ا‏‏ے۔ اس طرح مولا‏نا نے ترجمہ دے بعض اصولاں د‏‏ی سختی تو‏ں پابندی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس ترجمہ نو‏‏ں ہوئے اک سو ویہہ (120) سال ہو رہے نيں اس دے باوجود ایسا محسوس ہُندا اے کہ حالیہ برساں وچ کیہ گیا ترجمہ ا‏‏ے۔