فیروز پور نہر
1955 دا صوبےآں وچکار معاہدہ اتے پاکستان نال 1960 دی سندھ طاس معاہدہ (انڈس واٹر ٹریٹی) ہون تے بھارتی پنجاب پاس کافی پانی سی، جس دی ورتوں ہو سکدی سی ۔
راجستھان فیڈر جاں راجستھان نہر دی اساری دا خیال سبھ توں پہلاں رائے بہادر کنور سین نوں آیا جو بیکانیر ریاست دا چیف انجینیئر سی ۔ بیکانیر ریاست دا چیف انجینیئر بنن توں پہلاں ایہہ لہندے پنجاب (ہنپاکستان) وچ ایکسیئن سی ۔ ایہہ بعد وچ سینٹرل واٹر ایاڈ پاور کمیشن دا چیئرمین وی رہا اتے راجستھان کینال بورڈ دا وی ۔ اس نے پنجاب دے دریاواں دے پانیاں دا چنگی طرحاں نریکھن کرکے راجستھان فیڈر بناؤن دی تجویز رکھی ۔ لہندے راجستھان وچ اصل وچ کوئی وی دریا نہیں پیندا سوائے گھگر دریا دے جہڑا اک برساتی دریا اے اتے جس دا پانی ہنومانگڑھ توں کجھ کو کلومیٹر تھلے تکّ پہنچ کے ختم ہو جاندا سی ۔ 8 لکھ ایکڑ رقبہ پنجاب دے دریا ستلج وچوں نکلدی بیکانیر نہر توں سنچت ہندا سی جو انگریزی راج ویلے رائلٹی دین تے بنی سی ۔
اس نہر دی اساری نال پنجاب دی سنچائی تے گوڑا اثر ہویا تے ایہہ نہر اس صوبے لئی تباکنّ ثابت ہوئی اے ۔ پنجاب دے سیاسی نیتا اتے انجینیئر اینے سیانے نہیں سن جو رائپیریئن سٹیٹ پنجاب توں غیر-رائپیریئن سٹیٹ راجستھان نوں وڈی مقدار وچ جاندا پانی روک سکدے ۔ ہن 21ویں صدی دے شروع وچ پنجاب نہری پانی دی کمی کارن گمبھیر سنکٹ دا ساہمنا کر رہا اے ۔ بھارت وچ جنے وی رور ویلی پراجیکٹ نیں اوہناں نال مقابلہ کرکے ویکھیا جاوے تاں راجستھان نہر دا پراجیکٹ سبھ توں وڈا اے، جس نے لگپگ 80 لکھ ایکڑ راجستھان دی بنجر بھوئیں نوں پانی دتا اے ۔
دنیا دیاں وڈیاں نہراں چوں ایہہ اک وڈی نہر دریا بیاس اتے ستلج دی سانجھی دھارا چوں ہریکے توں نکلدی اے، جس دا ڈسچارج 18500 کیوسکس اے اتے ایہہ اک پکی نہر اے ۔ اس دی لمبائی ہریکے توں لے کے لگپگ 680 کلومیٹر اے اتے ایہہ راجستھان وچ دور جیسلمیر دے کھیتر تکّ پہنچدی اے ۔ اس دی کھدائی دی مٹی بھاکھڑا نہراں دی پٹائی دی مٹی توں پنج گنا، پنج گنا ہی چمبل نہر اتے 3 گنا نگرجنا ساگر توں زیادہ اے ۔ نہر دی اساری جو مئی 1958 وچ شروع ہوئی، دا نیہہ-پتھر وزیر داخلہ بھارت، پنڈت گوبند ولبھ پنت نے 31 مارچ، 1958 نوں رکھیا سی ۔
ہریکے دے تھاں اتے بیراج بناؤن دا کم 1948 وچ شروع ہویا اتے 1952 وچ ختم ۔ اس بیرج دے 22 در ہن اتے انڈر سلوسز جو کھبے پاسے ہن دے 9 در ہن جو اک ڈیوائیڈ وال نال اک اڈّ پاکٹ بناؤندے ہن ۔ بیراج توں اپرلے پاسے پانڈ (سروور) دا لیول پدھر سمندر توں 690 فٹّ 'تے نیت کیتا گیا، جس دی پانی جمع کرن دی کپیسٹی 296 کروڑ کیوبک فٹّ دی اے ۔ بیراج 'تے کھڑے رخ دے گیٹ جو بجلی نال اتے ہتھ نال اچے-نینویں کیتے جا سکدے ہن، لگائے گئے ۔ فروزپور فیڈر دا ڈسچارج 11500 کیوسکس اتے راجستھان فیڈر دا 18500 کیوسکس دوواں نہراں دا ہیڈّ بنایا گیا ۔ راجستھان فیڈر دا ہیڈّ ریگولیٹر فروزپور فیڈر دے نال ہی مکمل کیتا گیا پر اس نوں اٹاں لا کے بند کر دتا گیا اتے 1964 وچ پھر اس نوں کھولھا گیا ا ایہناں دوواں وڈیاں نہراں دے پانی دا بھنڈارن بیاس ڈیم تلواڑا وکھے کیتا جاندا اے اتے اتھوں ضرورت مطابق پانی چھڈیا جاندا اے ۔ اس نہر دے ہیڈّ ریگولیٹر دے 8 در ہن، جنہاں دی پرتی در 24 فٹّ چوڑائی اے ۔ 3 میل دی لمبائی تکّ نہر دی تھلیوں چوڑائی 332 فٹّ اتے ڈنوگھائی 14.4 فٹّ اتے اتھے نہر کچی رکھی گئی اے ۔ اگلی 31 میلاں دی لمبائی وچ نہر پکی اے اتے تھلے توں 260 فٹّ چوڑی اتے ڈنوگھائی 14.4 فٹّ اے ۔ اگلے 48 میل نہر پکی اے، تھلے توں چوڑائی 125 فٹّ اتے 21 فٹّ ڈنوگھی اے ۔ ساری لمبائی وچ فری بورڈ 3.5 فٹّ اے ۔ ایہہ ڈاٹا پنجاب-راجستھان دے بارڈر تکّ اے ۔ نہر دے اس حصے وچ 7 ریلوے پل، 6 ریگولیٹر، 70 پل، 17 ڈریناں دے کراسنگ اتے 9 نہری کراسنگ بنائے گئے سن ۔
ہندستان دی 1947 دی ونڈ ویلے حسینیوالا ہیڈ ورکس جو فروزپور-لاہور سڑک اپر دریا ستلج اتے بیاس دی سانجھی دھارا اتے اے، بھارت دے حصے آیا اے ۔ اتھوں دریا دے کھبے کنڈھے توں دو نہراں ایسٹرن نہر اتے بیکانیر نہر (گنگا کینال) نکلدیاں ہن جدکہ دریا دے سجے کنڈھے توں دیپالپور نہر جو پاکستان دے حصے آئے کھیتر نوں سنچت کردی سی ۔ اس نہر دا ہیڈّ بھارت وچ پیندا سی اتے نہر پاکستان وچ ۔ اس طرحاں پانی چھڈن دا کنٹرول بھارت ہتھ سی ۔ ایہہ اک عجیب حالت سی جس نال نہری محکمے نوں دو-چار ہونا پیندا سی ۔ حسینیوالا ہیڈ ورکس توں لگبھگ 8 کلومیٹر اپر ولّ اک چھوٹے پل دا ہیڈّ پاکستان وچ پیندا سی جو لاہور ضلعے دی حد اندر آؤندا سی ۔ پاکستان اس تھاں اک نواں بیراج بناؤنا چاہندا سی تاں جو اتھوں دیپالپور نہر نوں پانی دین لئی اک لنک چینل بنا کے جوڑ دتا جاوے ۔ اس طرحاں پاکستان حسینیوالا ہیڈّ نوں جتھوں ایسٹرن نہر اتے بیکانیر نہر نکلدیاں سن، شارٹ سرکٹ کر دینا چاہندا سی ۔ ایہہ اک بڑی خطرناک گلّ سی، جس نوں بھانپ کے بھارت دے ہریکے دے تھاں تے اک بیرج 1948 وچ بناؤنا شروع کیتا، جہڑا 1952 وچ مکمل ہویا ۔
ہریکے بیرج توں اک نہر جس دا ناں فروزپور فیڈر اے، ویونتی گئی جہڑی ہریکے توں چل کے پنڈ کھائی پھیمے کی دے پاس دوواں نہراں ایسٹرن نہر اتے بیکانیر نہر نوں جا ملے اتے دوواں نوں پانی سپلائی کرے ۔ ایہہ نہر رستے وچ سرہند نہر سسٹم ہیٹھ پیندے کھیتر جس نوں پانی دی سپلائی گھٹّ سی، نوں سنچت کردی اے اتے کجھ نویں کھیتراں نوں وی پانی دندی اے ۔ اس طرحاں کرن نال راوی بیاس دریاواں دے پانی دی چنگی ورتوں ہون لگّ پئی کیونکہ ایہناں دوواں دریاواں نوں راوی بیاس لنک راہیں میلیا ہویا اے ۔
اس نویں نہر نوں فروزپور فیڈر دا ناں دتا گیا، جس دا ڈسچارج 11500 کیوسکس رکھیا گئیا ۔ لگپگ 11 میل چل کے ایہہ سجے پاسے نوں موڑ کٹدی اے تے اس وچوں اس تھاں توں اک سرہند فیڈر ناں دی نہر جس دی ڈسچارج 4762 کیوسکس اے، کڈھی گئی ۔ ایہہ سرہند فیڈر نہر بعد وچ بنائی گئی اک وڈی نہر راجستھان فیڈر ناں دی نہر دے بروبرابر اک سانجھا کنڈھا ورتدی ہوئی راجستھان دے بارڈر 'تے جا کے ختم ہو جاندی اے ۔ فروزپور فیڈر باقی دا پانی 6738 کیوسکس (11500-4162) لے کے رستے وچ نویں کھیتراں نوں پانی دندی ہوئی ایسٹرن نہر اتے بیکانیر نہر نوں پانی سپلائی کرن لئی جا ملدی اے ۔
سرہند فیڈر ناں سرہند فیڈر کیوں رکھیا گیا ۔ جویں کہ ناں توں ہی پرتکھ اے، ایہہ نہر اس لئی بنائی گئی سی کیونکہ سرہند نہر جو روپڑ توں دریا ستلج وچوں نکلدی اے، دیاں ڈسٹریبیوٹریاں جو اس نہر اتے اس دے برو برابر چلدی راجستھان فیڈر نہر دے بنن نال کٹیاں گئیاں سن اتے اوہناں دا کھیتر ایہناں دوواں نہراں دے سجے-پاسے پیندا سی، نوں 'فیڈ' کرن ارتھات سنچت کرن لئی بنائی گئی سی ۔ سو، اس نوں سرہند فیڈر کیہا گیا ۔ ایہہ فروزپور فیڈر دی برجی 55000 فٹّ توں اس وچوں نکلدی اے ۔ اس دا ڈسچارج 4762 کیوسکس ہیڈّ 'تے اے اتے ٹیل 'تے 1592 کیوسکس ۔ ایہہ 1592 کیوسکس پانی راجستھان صوبے نوں دتا گیا اے ۔ بھاکھڑا مین لائن توں پہلاں پانی لیندیاں سدول اتے کرنی سنگھ برانچاں اس پانی نوں ہن ورتدیاں ہن ۔
ایہہ نہر سرہند نہر دے ٹیل کھیتر دیاں ڈسٹریبیوٹریاں دے کھیتر نوں پانی دین لئی بنائی گئی اے ۔ ایہہ رقبہ لگپگ 17 لکھ ایکڑ بندا اے، جس نوں بہت گھٹّ پانی ملدا سی ۔ پر ہن اس نہر دی کمانڈ تھلے آؤن کارن اس کھیتر نوں لوڑیندا پانی ملن لگّ پئیا اے ۔ اس نہر دی کلّ لمبائی 88 میل اے اتے اس دی اساری 'تے 5.9 کروڑ روپئے خرچ ہوئے سن | اس نہر دے اپرلے حصے دے چھیتی بنن کارن اس کھیتر وچ پہلاں سنچائی ہون لگّ پئی سی تے اس دا افتتاح اس ویلے دے وزیر داخلہ بھارت پنڈت گوبند ولبھ پنت نے 7 جولائی، 1958 نوں کیتا سی ۔ سال 1992-93، 1994-95 اتے 1995-96 اس نہر نے فروزپور ضلعے وچ ترتیب وار 149177، 145646 اتے 148195 ہیکٹر بھوئیں نوں سنچت کیتا ۔ ڈاکٹر ایم.ایس. رندھاوا (گرین ریوولوشن-اے کیس سٹڈی آف پنجاب) انوسار ہریکے ہیڈورکس توں نکلن والیاں نہراں توں فروزپور اتے بٹھنڈہ ضلعےآں وچ 5 لکھ ہیکٹیئر بھوئیں نوں پانی ملدا اے ۔
سرہند فیڈر نہر ہیڈ توں لے کے ٹیل تک پکی نہر اے ۔