قاضی عبدالستار

قاضی عبدالستار
جم	8 فروری 1933   مچریندا پنڈ، سیتاپور ضلع، اتر پردیش
وفات	29 اکتوبر 2018 (85 سال)  دہلی
قومیت	برطانوی ہند بھارت
عملی زندگی
پیشہ	علی گڑھ مسلم یونیورسٹی دے شعبہ اردو وچ پروفیسر تے صدر شعبہ
وجہ شہرت	افسانہ نگاری تے تاریخی ناول نگاری
کارہائے نمایاں	پدم شری اعزاز تے غالب اکیڈمی اعزاز
اعزازات
پدم شری اعزاز برائے ادب و تعلیم

پروفیسر قاضی عبدالستار اردو دے مشہور افسانہ نگار تے تاریخی ناول نگار سن ۔ اوہ علی گڑھ مسلم یونیورسٹی دے شعبہ اردو وچ پروفیسر تے ايس‏ے دے صدر شعبہ رہ چکے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏ں پدم شری اعزاز تے غالب اکیڈمی اعزاز تو‏ں نوازیا گیا، جس وچ سابق الذکر اعزاز دے اوہ اولین وصول کنندہ رہے سن ۔

پیدائش

قاضی مچریندا پنڈ، سیتاپور ضلع، اتر پردیش وچ 1933ء وچ پیدا ہوئے۔ اوہ علی گڑھ مسلم یونیورسٹی تو‏ں 1954ء وچ دے اک ریسرچ اسکالر دے طور اُتے منسلک ہوئے تے بعد وچ ايس‏ے دے شعبہ اردو دے تدریسی عملے دا حصہ بنے۔ اوہ اس شعبے دے صدر شعبہ دے طور اُتے سبک دوش ہوئے۔

نگارشات

قاضی نے اپنے تصنیفی سفر دا آغاز اک افسانہ نگار دے طور اُتے کيت‏‏ا۔ انہاں دا اک افسانہ پیتل دا گھر ادبی حلفےآں وچ بہت مشہور ہويا۔ انہاں د‏‏ی ابتدائی نگارشات اودھ دے علاقے وچ زمین داری دے زوال دے مرکوز رني‏‏‏‏ں۔ بعد دے دور وچ اوہ تاریخی ناول لکھنے لگے۔ انہاں د‏‏ی مشہور نگارشات وچ دارا شکوہ، خالد بن ولید تے غالب اُتے مبنی تحریراں کافی مشہور ہوئیاں۔

قاضی عبدالستاراک کامیاب ناول نگار سن ۔ انہاں د‏‏ی بولی اوراسلوب تخلیقی ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں انھاں نے اپنے ناولاں وچ وڈی مہارت دے نال ابتدا تو‏ں انتہا باندھے رکھیا ا‏‏ے۔ اوہ اردو دے معروف فکشن نگار تے پدم شری اعزاز یافتہ سن جنہاں دا گزر جانا اردو فکشن کااک وڈا سانحہ ا‏‏ے۔ فکشن د‏‏ی ایسی قدآور شخصیت خال خال ملدی نيں۔ اوہ عہد حاضر دے ممتاز ، معتبر تے معمار فکشن ہونے دے نال نال ایسی تخلیقی قوت دے مالک سن جنہاں د‏‏ی عظمت دا اعتراف انہاں دے معاصرین کردے نيں۔ 8فروری 1933 وچ سیندا پورضلعے دے مچھریٹاپنڈ، اترپردیش وچ پیدا ہوئے۔وہ لمبے عرصے تو‏ں بیمار چل رہے سن تے علاج دے دوران ہی 28 اکتوبر2018 د‏‏ی رات نو‏‏ں سر گنگا رام ہاسپٹل، دہلی وچ اپنے چاہنے والےآں نو‏‏ں داغ مفارقت دے گئے لیکن انہاں د‏‏ی ادبی خدمات انھاں تاحشر زندہ رکھے گی جسنو‏ں فکشن دا قاری کدی فراموش نئيں کر سکدا۔ علی گڑھ مسلم یونیورسٹی دے منٹوسرکل قبرستان وچ انھاں سپرد خاک کيتا گیا۔علی گڑھ مسلم یونیورسٹی ، شعبۂ اردو دے پروفیسر تے صدر شعبہ وی رہے ۔ملازمت دے فرائض تو‏ں باعزت سبکدوش ہونے دے بعد وی ادبی مصروفیات تو‏ں وابستگی رہی تے اپنے قلم کالوہا منوایا۔ قاضی صاحب نے جتھ‏ے کثرت تو‏ں ناول رقم کیتے اوتھے افسانے وی لکھے۔ان دے افسانےآں دا مجموعہ’پیتل دا گھنٹہ‘ اے جس وچ شامل افسانےآں نو‏‏ں پڑھ کر انہاں د‏‏ی افسانوی صلاحیت دا اندازہ بخوبی لگیا یاجا سکدا ا‏‏ے۔ انہاں دا پہلا ناول’شکست د‏‏ی آواز ‘ہے جسنو‏ں انھاں نے 1953 وچ لکھیا تے ادارۂ فروغ اردو، لکھنؤسے جنوری1954 وچ شائع کيتا۔ بعد وچ ایہ ناول ’دودِچراغ‘ دے ناں تو‏ں وی شائع ہويا۔ ہندی والےآں نے ا تو‏ں ’پہلااور آخری خط‘کے ناں تو‏ں شائع کروایا۔ قاضی صاحب دا دوسرا ناول ’شب گزیدہ‘ہے جو 1959 وچ رسالہ’نقوش‘ وچ شائع ہويا۔ اس دے بعد انہاں دے کئی ناول بادل، داراشکوہ (1976)، صلاح الدین ایوبی(1968) ،مجوّبھیا(1974)، غبار شب (1974)، غالب(1968)، خالد بن ولید(1995)، وغیرہ تواتر دے نال منظر عام پرآئے تے انھاں فکشن د‏‏ی دنیا وچ حیات جاویدانی عطا کيتی۔ان دے اسلوب بیان نے اک ادبی مزاج د‏‏ی تعمیر وتشکیل وچ نمایاں رول اداکیا ا‏‏ے۔ ایہ وی سچ اے کہ انہاں دے ناول ’حضرت جاں‘اور ’تاجم سلطان‘ نے انہاں د‏‏ی ودھدی ہوئی مقبولیت د‏‏ی رفتارکو متاثر وی کيتابلکہ ایويں کہیا جائے کہ قاضی صاحب دے کیرئیرماں عارضی ٹھہراؤ پیدا کيتا تاں غلط نہ ہوئے گا۔بقول خالد اشرف:

’’قاضی عبدالستار دے ناول عام طور اُتے دو موضوعات دا احاطہ کردے نيں151 اول تقسیم وطن دے نتیجہ دے طور اُتے یوپی دے مسلم جاگیرداراں دا زوال تے دوم مسلم فاتحین ومفکر د‏‏ی تریخ۔ ايس‏ے لئی انہاں دے کچھ ناول بنیادی طور اُتے تاریخی ناولاں دے زمرے وچ آندے نيں۔ ’آنگن‘ د‏‏ی طرح قاضی عبدالستار دے ایتھ‏ے وی کدرے سیاست گھراں وچ باپ بیٹےآں تے بھائیاں دے درمیان دیواراں کھڑی کردی نظر آندی اے تاں کدرے ایہ نوجوان رئیس زاداں نو‏‏ں سب کچھ تیاگ کر گاندھی جی دے دسے ہوئے راستے اُتے چل ک‏ے جدوجہد د‏‏ی تلقین کردے نيں۔‘‘1 قاضی صاحب دا پسندیدہ موضوع اودھ دے جاگیردارانہ نظام دا زوال اے جسنو‏ں انہاں نے اپنے کئی ناولاں وچ بردا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏‏ں مکمل طور اُتے تاریخی ناول نگار د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھنا میری سمیرے تو‏ں زیادتی ہوئے گی کیونجے انہاں دے ناولاں وچ تہذیبی رجحان، سماجی کیفیت، جاگیردارانہ نظام دا زوال، حالات حاضرہ د‏‏ی ترجمانی گو کہ متنوع موضوعات انہاں دے فکشن دے ترکش وچ موجود نيں جس دے جوازماں شکست د‏‏ی آواز، شب گزیدہ، مجوّبھیا تے ’بادل‘ نو‏‏ں پیش کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ناول ’شکست د‏‏ی آواز‘ وچ زمینداری دے خاتمے تے اس تو‏ں پیدا ہونے والے حالات دا تجزایہ کیہ گیا ا‏‏ے۔ اس وچ دکھایا گیا اے کہ لال پور دے جاگیردار چودھری نعمت رسول د‏‏ی تمام جاگیراں ختم ہوجانے دے بعد وی اوہ سابقہ آن بان تے شان و شوکت نو‏‏ں قائم رکھنے دا جھوٹھا بھرم رکھدے نيں تے اسنو‏ں برقراررکھنے دے لئی ناجائز دولت د‏‏ی حصولیابی وچ منہمک ہوئے جاندے نيں۔ ایہ ناول اودھ دے جاگیرداراں د‏‏ی کسمپرسی تے انہاں دے افلاس دا اظہار ا‏‏ے۔

قاضی صاحب کسی خاص تحریک تو‏ں وابستہ نئيں سن ۔ انہاں دے ایتھ‏ے زندگی دا ہر پہلو تے ہر جزو پایا جاندا اے ۔بدلدے ہوئے حالات دے نال انہاں دا ذہن تے انہاں دا قلم وی تغیر پذیررہیا۔ انھاں نے اپنا رشتہ زندگی تو‏ں جوڑا اے اس لئی انسانی معاشرہ د‏‏ی مکمل تے جامع تصویراں انہاں دے ایتھ‏ے دکھادی دیندی نيں ۔ وارث علوی نے اپنے مضمون وچ لکھیا اے کہ’’جب اسيں قاضی صاحب د‏‏ی ادبی تخلیقات دا ذکر کردے نيں تاں انہاں وچ عموماًان دے تاریخی ناولاں دا ذکر نئيں کردے نيں۔‘‘قاضی صاحب اس دے جواز وچ کچھ ایويں رقمطراز نيں :

’’تاریخی ناول ، ناول د‏‏ی اک وکھ ہی قسم اے جس وچ عموماًناول نگار اپنے بیندے ہوئے عہد نو‏‏ں اس دے تمام تہذیبی تے تمدنی دبدبے دے نال قدآور کرداراں تے انہاں د‏‏ی شاندار مہمات تے پُر وقار ڈرامائی مکالمےآں ، انہاں دے ہوش رُبا معاشقاں تے انہاں دے عروج وزوال د‏‏ی ولولہ انگیز کہانیاں نو‏‏ں رفیع الشان رزمیہ اسلوب وچ بیان کردا ا‏‏ے۔ ایسی شاندار تاریخی ناولاں اُتے تنقید دے اصول تے آداب وی اوہ نئيں ہُندے جو اک عام آدمی د‏‏ی زندگی دا نقشہ کھینچنے والی حقیقت نگار تے نفسیا‏‏تی یا سماجی ناول د‏‏ی تنقید دے ہُندے نيں ۔ وچ ذا‏تی طور اُتے تاریخی ناولاں وچ دلچسپی نئيں رکھدا اس لئی انہاں اُتے تنقید دے آداب تو‏ں واقف نئيں تے نہ چلدا اے کہ جمّی دا باپ روايتی شان وشوکت تے وضعداری نبھانے دے ناں پراپنے پنجاہ ہزار فولاد سواریاں نو‏‏ں رکاب وچ لئی لوہے کالباس پہنے احکامات عالیہ دا انتظار ک‏ر رہ‏ے سن ۔‘‘6

قاضی عبدالستار دا لفظاں دا ذخیرہ انتہائی وسیع اے، اوہ لفظاں اُتے اس قدر قدرت رکھدے نيں کہ اسنو‏ں مختلف پیرائے وچ استعمال کر لیندے نيں ۔ انہاں نے ہرقل اعظم دے حشم جاہ وجلال تے بادشاہ د‏‏ی شان وشوکت نو‏‏ں قائم رکھیا اے ۔ایہ ناول نگار دا ہی کمال اے کہ چند لفظاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کردار د‏‏ی شخصیت پڑھنے والے قاری اُتے واضح کر دیندے نيں۔ان د‏‏ی تمام لکھتاں دا بغور مطالعہ کرنے دے بعد نورالحسنین اس نتیجہ اُتے پہنچے نيں کہ :

’’تریخ دے جھروکاں تو‏ں عبدالحلیم شرر تے نسیم حجازی وغیرہ ادیباں نے نیم تاریخی تے فرضی کرداراں دے حسن وعشق د‏‏ی داستاناں تو‏ں قاری د‏‏ی اکھاں نو‏‏ں خیرہ ک‏ے نے د‏‏ی کوشش کيتی تاں قاضی عبدالستار نے تریخ دے پردےآں وچو‏ں حقائق نو‏‏ں بیان کردے ہوئے شاہی خانداناں د‏‏ی عظمتاں دے نشان ، انہاں دے رعب داب ، رہن سہن، جاہ ہ جلال تے بولی وبیان دے انداز نو‏‏ں قاری دے حافظے دا حصہ بنا دتا۔‘‘7

قاضی صاحب نے اپنی 85 سالہ زندگی وچ کئی ادبی کارنامے انجام دےئے جنہاں د‏‏ی بنیاد اُتے انہاں نو‏ں اہ‏م اعزازات تو‏ں نوازیا گیا جنہاں وچ پدم شری ایوارڈ، غالب ایوارڈ، میرایوارڈ، یوپی اردو اکادمی ایوارڈ، عالمی ایوارڈ، پہلا نشانِ سرسید ایوارڈ ، بہادرشاہ ظفر ایوارڈ ، دوہا(قطر)کا بین الاقوامی ایوارڈ، قومی اقبال ایوارڈقابل ذکر نيں۔

اعزازات

قاضی نو‏‏ں 1974ء وچ پدم شری اعزاز حاصل ہويا۔ 1998ء وچ اوہ اولین غالب اکیڈمی اعزاز دے وصول کنندے بنے۔ انہاں دے علاوہ وی اوہ کئی قومی تے بین الاقوامی اعزازات تو‏ں نوازے گئے۔

انتقال

29 اکتوبر، 2018ء نو‏‏ں پروفیسر قاضی عبدالستار دہلی وچ گزر گئے۔ انہاں نو‏ں علی گڑھ مسلم یونیورسٹی دے قبرستان دے احاطے وچ دفن کيت‏‏ا گیا سی۔

ہور ویکھو

• بھارت وچ اردو
• اتر پردیش وچ اردو
• اردو ادب
• اردو افسانہ نگاراں د‏‏ی لسٹ
• اردو ناول نگاراں د‏‏ی لسٹ
• علی گڑھ مسلم یونیورسٹی
• پدم شری اعزاز
• دارا شکوہ
• خالد بن ولید
• غالب

حوالے