قلعہ دلیپ گڑھ

قلعہ دلیپ گڑھ پاکستان دے صوبے خیبرپختونخواہ دے شہر بنوں وچ اک پرانا سکھ سلطنت دا قلعہ اے ۔

تریخ

بنوں پاکستان دے شمال مغربی سرحدی صوبہ (نواں ناں خیبر پختونخواہ) دا اک پراچین شہر اے۔ نومبر، 1823 وچ شیرِ پنجاب مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اس شہر اُتے چڑھائی کیتی، جس اُتے اتھوں دے بلوچیاں تے وزیریاں نے سانجھے لشکر دے روپ وچ خالصہ فوج دا ڈٹ کے مقابلہ کیتا، پر اوہ زیادہ دیر تکّ شیرِ پنجاب دی فوج دے اگے ٹکے نہیں رہِ سکے اتے انت اوہناں نے اپنی ہار قبول کرکے سکھ فوج دے ساہمنے گوڈے ٹیک دتے۔ خالصہ دربار دا ملازم محمد حیات خاں 'حیاتِ افغانی' دے صفحہ 632 اُتے لکھدا اے کہ شیرِ پنجابتے س: فتح سنگھ مان نے بنوں دی مہم دے دوران جنہاں درختاں ہیٹھ ڈیرہ رکھیا سی، اوہ پپلاں دے درخت اجے تکّ موجود ہن۔ جنہاں نوں پشتو وچ اتھوں دے لوک 'ہاجیوانے' مطلب حاجی دے درخت کہندے ہن۔

خالصہ دربار دے حملیاں توں پہلاں تکّ آزاد رہن والے بنوں اتے آس-پاس دے لوکاں نے کدے کسے حکومت نوں جرمانہ جاں ٹیکس نہیں دتا سی۔ اس دے باو جود س: فتح سنگھ نے بناں کسے خون-خرابے جاں زور-زبردستی کیتے اس علاقے توں ٹیکس اتے چَٹی دے روپ وچ اک لکھ روپئے دی وصولی کرکے خالصہ دربار وچ جمع کروائے۔ اس دی اس کجالجیل توں مہاراجہ بہت خوش ہوئے اتے اپروکت مہم دے بعد بنوں دی نگرانی لئی اپنی تھوڑھی جہی فوج چھڈّ کے جرنیلاں اتے باقی فوج نال لاہور پرط آئے۔

دلاسہ خان دی بغاوت

اس دے پورے دو ورھے بعد بنوں دے خود بنے حاکم دلاسہ خاں (ایہہ کھٹک خاں دا پتر، عالم خاں دا پوترا اتے غازی خاں دا پڑپوتا سی)، جو کہ بلوچیاں اتے وزیریاں دا آگوُ سی، نے بھاری لشکر اکٹھا کرکے سکھ راج دے خلاف بغاوت کر دتی۔ خبر ملدیاں ہی اس بغاوت نوں کچلن لئی س: فتح سنگھ اتے کنور کھڑک سنگھ نوں 8 ہزار فوج سمیت بنوں دے لئی روانہ کیتا گیا۔

نومبر، 1825 دے پہلے ہفتے سکھ فوج بنوں پہنچ گئی۔ شہر وچ جس خالی میدان وچ سکھ فوج نے اپنا ڈیرہ رکھیا، اتھے اج قلعہ دلیپگڑھ بنام قلعہ ایڈورڈ بنام قلعہ بنوں موجود اے۔ دلاسہ خاں دے لڑاکیاں اتے سکھ فوج وچ بھاری لڑائی ہوئی اتے انت دلاسہ خاں س: فتح سنگھ دے ہتھوں تلوار نال بری طرحاں زخمی ہو گیا۔ اس دے لڑاکے اپنے جرنیل نوں شہید ہویا سمجھ کے لڑائی وچے چھڈّ کے بھجّ گئے۔ دلاسہ خاں وی موقع ملدیاں ہی اتھوں بھجّ نکلیا اتے پہاڑاں وچ لک کے اپنی جان بچائی۔

انت اپروکت لڑائی دے بعد بنوں نوں پکے طور اُتے سکھ راج دا حصہ بنا لیا گیا۔ محمد حیات خاں لکھدا اے کہ سکھ راج دا حصہ بنن دے بعد سنّ 1836 وچ راجا سچیت سنگھ ڈوگرا نوں مہاراجہ ولوں اپروکت علاقے دا حاکم تعینات کیتا گیا۔ اک دن جدوں راجا سچیت سنگھ اسے علاقے دے موضع الھھا ڈھیری دے پنڈ تپا منڈا کھیل 'چوں لنگھ رہا سی تاں اس نے اک نوجوان نوں گاں کٹدیاں ویکھیا تاں اس نے ترنت اپنے سپاہیاں نوں حکم دتا کہ اس نوجوان سمیت پنڈ دے ہر نوجوان دا سر اتے بزرگاں دے ہتھ اتے نکّ کٹّ دتے جان تاں کہ اگانھ کوئی اجیہی بھلّ نہ کر سکے۔

انگریز گورنر

سکھ راج دے انتلے دور وچ مہاراجہ دلیپ سنگھ دی حکمرانی دے دوران لاہور دربار ولوں ایسٹ انڈیا کمپنی دے ادھیکاری میجر جنرل سر ہربٹ بینجامن ایڈورڈ کے۔سی۔بی۔، کے۔سی۔ایس۔آئی۔، ڈی۔سی۔ایل۔ (سنّ 1819–1868) نوں سنّ 1847 وچ بنوں دا گورنر تعینات کیتا گیا۔

اوہ 15 مارچ، 1847 نوں بنوں پہنچیا اتے سبھ توں پہلاں اس نے لاہور دربار اتے بعد وچ انگریزاں دے خلاف جھنڈا بلند کرن والے دلاسہ خاں نال ملاقات کرکے اس دی خواہش اتے لاہور دربار دیاں شرطاں دے مطابق اس نوں ٹیکس جمع کراؤن دے لئی رضامند کیتا۔ اس نے بنوں دے لوکاں نوں بلایا اتے اوہناں دیاں مشکلاں نوں سمجھن توں بعد اس دے حلّ لئی ٹیکس دے روپ وچ اوہناں پاسوں ہی پیسے اکٹھے کرکے بنوں وچ سڑکاں، سکول اتے ہسپتال بنواؤن دے نال-نال سنچائی دے لئی نہراں وی کڈھوائیاں۔ ایڈورڈ نے بنوں وچ اتھوں دے قبیلے والیاں ولوں حکومت دا مقابلہ کرن لئی جگہ-جگہ بنوائے قلعیاں نوں گرا کے جلال آباد ولوں آؤن والے افغانی حملہ آوراں اُتے نظر بنائی رکھن لئی اتے اوہناں دا مقابلہ کرن لئی شہر دے باہروار اک مضبوط قلعے دی تیاری کروا کے اس دا ناں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے سبھ توں چھوٹے پتر مہاراجہ دلیپ سنگھ دے ناں اُتے قلعہ دلیپگڑھ رکھیا۔ قلعے دے آس-پاس جو نواں نگر آباد کیتا گیا، اس دا ناں دلیپ نگر رکھیا گیا۔ پر جویں سکھ راج ختم ہویا، تاں قلعے دا ناں دلیپگڑھ توں بدل کے ایڈورڈگڑھ اتے نویں آباد ہوئے شہر دا ناں دلیپ نگر توں بدل کے ایڈورڈآباد رکھ دتا گیا۔

محل وقوع

قلعہ دلیپگڑھ بنام ایڈورڈگڑھ موجودہ ویلے شہر دے باہروار بنوں چھاؤنی وچ سپلے روڈ اُتے ایف۔جی۔ بوائیز پبلک سکول دے پچھے موجود اے اتے بنوں شہر دریا کرم توں ڈیڈھ کلومیٹر اتے کہاٹ توں 127 کلومیٹر تے ڈیرہ اسمٰعیل خاں توں 89 کلومیٹر دی دوری اُتے آباد اے۔ قلعہ دلیپگڑھ دے بارے وچ بابا پریم سنگھ ہوتی مردان لکھدے ہن کہ قلعہ دلیپگڑھ دوہرا بنایا گیا سی۔ قلعے دی باہری دیوار دی موٹائی 6 فٹّ اتے اچائی 10 فٹّ اے۔ اس دیوار دے چاروں پاسے 30 فٹّ ڈونگھی کھائی اے، جس وچ پانی ضرورت دے مطابق دریا کرم توں بھریا جاندا اے۔ اس دیوار ولوں قلعے وچ جان لئی دو وڈا اتے مضبوط دروازے بنے ہوئے ہن، جتھے وڈی گنتی وچ فوج تعینات رہندی اے۔ قلعے دی باہری دیوار دے اگے 250 فٹّ کھلھا میدان اے۔ اس دے بعد اک ہور 30 فٹّ ڈونگھی اتے 30 فٹّ چوڑی پانی دی کھائی اے۔ اس دے اگے قلعے دی دوسری سرکھیا دیوار اے، جو 20 فٹّ اچی اتے 9 فٹّ چوڑی اے۔ قلعے دیاں دوواں دیواراں دے وچکار دیوار دی مضبوطی دے لئی 26-26 مضبوط برج بنے ہوئے ہن۔ قلعے دے اندر انگریزی فوج دا اسلحہ ، فوج دے نواس لئی بیرکاں اتے افسراں دے نواس لئی وڈیاں-وڈیاں کوٹھیاں بنیاں ہوئیاں ہن۔ قلعے دی رکھوالی لئی رکھی فوج دے کھان لئی چھ مہینے دا اناج اتے ہور ضروری سامان سرکھات رکھیا رہندا اے۔

موجودہ ویلے

پاکستان دے صوبہ خیبر پختونخواہ دے شہر بنوں وچ موجود قلعہ دلیپگڑھ دی عجائب-گھر وچ تبدیل ہو چکی عمارت اج اتہاس وچوں اپنا ماضی گھوکھ رہی پرتیت ہو رہی اے۔ دکھ اس گلّ دا اے کہ پاکستان وچ شائع ہو چکی اتہاس دی کسے وی کتاب وچ اس قلعے دے اتہاس دے متعلق وچ جانکاری تاں دور، قلعے دا ناں تک درج نہیں اے۔ بنوں شہر دے میونسپل کمیٹی دے ریکارڈ وچوں قلعہ دلیپگڑھ دا ناں تکّ غائب کر دتا گیا اے۔ ایہہ قلعہ اج وی موجود اے، پر ہن ایہہ قلعہ بنوں جاں قلعہ ایڈورڈ دے ناں نال ہی جانیا جاندا اے۔