لوری

لوری، نیاݨے نوں سوݨ ویلے یا جگاؤݨ ویلے گائے جاݨ واݪے شعراں نوں کہیا جان٘دا اے۔ ایس وچ ماں دیاں سدھراں تے تانگھاں ہُندِیاں نیں۔

اک لوری:

الڑ بلڑ باوے دا/ باوا کنک لیاوے گا/ باوی بہ کے چھٹے گے/ ماں پونیں وٹے گی/ باوی من پکاوے گی/ باوا بیٹھا کھاوے گا/ کاکا کِھڑ کِھڑ ہسّے گا۔

لوری دا مڈھ

لوری نوں دُنیا دا پہلا لوک گیت منیا جاندا اے۔ ایہہ وی دھارنا پرچلت اے کہ جدوں پہلی وار بچے دا جم ہویا ہووے گا تاں ماں نے اپنی خوشی نوں سانجھا کرن لئی کجھ تکاں گنگنائیاں ہوݨ گیاں۔ اتھوں ہی لوری کاو-روپ دا مڈھ بجھیا ہووے گا۔ ہر اک ماں اپنے بچے لئی لوری گاؤندی اے۔ ماں دے پیار، فِکراں تے سپنیاں سنسیاں نال لبریز لوریاں ہر خِطے وچ گائیاں جاندیاں نیں۔

لوریاں اکثر لمکویں اتے دھیمی ہیک وچ گائیاں جاندیاں ہن تاکہ ایہناں نوں سنکے بچے نوں نیند آ جاوے۔

کئی ساریاں بولیاں وچ 'لوری' لفظ دی ورتوں کیتی گئی اے۔ ہندی وچ اس نوں'لوری' ہی کیہا جاندا اے۔ مراٹھی وچ لوری لئی 'انگائی گیت' لفظ پرچلت اے۔ فارسی زبان وچ لوری لئی 'للت بے' تے 'بالو بالو' لفظ پرچلت اے۔

پنجابی تے ہندی لفظ لوری دی اتپتی 'لور' دھاتو توں ہوئی منی جاندی اے۔ 'لور' سنسکرت دے'لور' دے مطلب چنچل، کمبدا ہویا، ہلدا ہویا نیں۔

پربولیاں

مہان کوش مطابق:-

"لوڑی،چاہی۔ بالک دے لعلن سلاؤن لئی سوَر دا الاپ۔"

مہان کوش وچ دتی تشریح وچ لوری دے شبدی مطلب بارے دسیا گیا اے۔ اس وچ لوری دے فوری جسمانی قسماں اتے گاؤن تکنیک دا ذکر کیتا گیا اے۔

ڈاکٹر ناہر سنگھ مطابق:-

"لوری ماں ولوں بچے نوں مخاطب خود مخاطبی؛ سکھد مطلب دا اجیہا پرکارجگت گیت اے جو رمانٹک بمباں نال بھرپور ہندا اے۔ اسدا کوئی مقررہ چھند نہیں پر لما لاڈ اس دا پرمانک لچھن اے۔ اس وچ ہاں واچک خاصیتاں، اسیساں،چمواں نوں جوڑ کے جذبات نوں سنگھنا کیتا جاندا اے۔ ایہہ خاص اتے اسیساں خود تعریفی دھنی وچ اچاریاں جاندیاں ہن۔"

ڈاکٹر۔ناہر سنگھ ولوں دتی تشریح لوری دے اصولی پکھ نوں اگھاڑدی اے۔ ڈاکٹر۔ناہر سنگھ لوری نوں پرکارجگت گیت دے ماتحت رکھدے ہن۔ اس تشریح وچ لوری دے پرمکھ لچھناں،اس وچ وئکت جذبات اتے مختصر روپ وچ لوری دے تہذیبی جذبات دا ذکر کیتا گیا اے۔ ایہناں پربولیاں دے بنیاد تے کیہا جا سکدا اے کہ لوری زبانی روپ وچ بچے نوں پیار نال پرچاؤن،سواؤن اتے کھیڈ لاؤن لئی گایا جان والا اجیہا شعری روپ اے جو خاندانی میمبراں توں علاوہ ہور لوک گروہ ولوں وی گایا جاندا اے۔

پنجاب وچ صرف منڈیاں نوں لوریاں دتیاں جاندیاں ہن۔ بہت گھٹ گنتی اجہیاں لوریاں دی اے جو کڑیاں لئی گائیاں جان۔ منڈے دے جم ویلے خوشی منائی جاندی اے تے کڑی دے جم ویلے سوگ منایا جاندا اے۔

اتہاس

لوری کی تریخی شہادت جو ہن تک دریافت ہوئی اے، اوہ لوری نوں دو ہزار ق م دور تک لے جاندی اے۔ ماہراں دے مطابق دنیا وچ پہلی بار لوری بچیاں نوں سلاؤن لئی ہی گائی گئی سی اتے دو ہزار ق م وچ ایہہ لوری مٹی دے اک چھوٹے ٹکڑے تے تحریر کیتی گئی تھی جو کھدائی دے دوران ملیا اے۔

اس ٹکڑے نوں لندن دے برٹش میوزیم وچ رکھیا گیا اے۔ ہتھیلی وچ سما جانے والے مٹی دے اس ٹکڑے پر موجود تحریر 'کیو نیفارم سکرپٹ' وچ اے جس نوں لکھائی دے پہلے روپاں وچوں اک سمجھیا جاندا اے۔ اس لوری نوں جتھوں تک پڑھیا جا سکیا اے اس دا مطلب ایہہ نکلدا اے کہ:

جد بچا روندا اے، تاں گھراں دا خدا ناراض ہو جاندا اے اتے اس دا نتیجہ خطرناک نکلدا اے

لوری دے موضوع

لوری دے موضوع مختلف دوراں وچ تھوڑھی بہت تبدیلی نال گزرے ہن۔ کجھ دیساں وچ لوری دے اندر خوف اتے ڈر دا عنصر غالب ہندا اے، جنہاں وچ بچے نوں کسے انویکھی چیز جاں جنگلی جانور دا ذکر کرکے ڈرایا جاندا اے۔ ایہدی اک مثال کینیا دیاں لوریاں نیں، جیہناں وچ بچیاں نوں لگڑبگے دا ڈراوا دتا جاندا اے۔ جو پراچینتم لوری منی جاندی اے اس وچ وی بچے نوں دیوتے ولوں ڈرایا جا رہا اے۔ جنوبی ایشیا دیاں لوریاں وچ عام طور تے بچے لئی محبت تے دعا دے بول ملدے ہن، جدوں کہ کجھ اجیہی لوریاں وی ہندیاں ہن جنہاں وچ شبد نہیں ہندے، سگوں صرف آوازاں ہندیاں اے جویں اوں ہوں اوں ہوں جاں آہا آہا وغیرہ۔

لوریاں دی ونڈ

پنجابی سماج وچ لوری شاعری روپ نوں وکھ وکھ دھراں ولوں گایا جاندا اے۔ پرمکھ طور تے ایہناں لوریاں نوں گاؤن والی دھر خاندانی میمبراں دی ہندی اے۔ خاندانی میمبر وچ بچے دی ماں، بھیݨ، دادی،نانی، بھوآ وغیرہ شامل ہندیاں نیں۔ لوریاں نوں پنجابی سنگیت تے فِلماں دے کھیتر وچ وی گایا گیا اے۔ اپروکت لوریاں گاؤݨ واݪیاں دھراں دی بنیاد اُتے پنجابی وچ مݪدیاں لوریاں نوں چھے ونڈاں وچ ونڈیا جا سکدا اے۔

1. گھر دے افراد ولوں گائیاں جان والیاں لوریاں
2. بازیگراں ولوں گائیاں جان والیاں لوریاں
3. کُھسریاں ولوں گائیاں جان والیاں لوریاں
4. سخی سرور دیاں لوریاں
5. ادبی لوریاں
6. سنگیت تے فِلماں وچ لوریاں

خاندان دے افراد ولوں گائیاں جاݨ والیاں لوریاں

ماں،بھین،دادی،نانی،ماسی آدی ولوں بچے نوں وراؤن لئی، روندے نوں چپّ کرواؤن اتے سواؤن لئی ایہہ لوریاں گائیاں جاندیاں ہن۔ اپرلی نظرے دیکھیا جاوے تاں ایہناں دا مکھ مقصد بچے نوں سلاؤݨا اے پر لوری دے جسمانی اثر توں بغیر ایہدا بچے اُتے نفسیاتی تے تہذیبی اثر وی ہُندا اے۔ لوری بچے نوں خاندانی رستیاں، اخلاقیات، قدراں قیمتاں، معاشی تے سماجی نظام توں جاݨو کرواؤندی اے۔ ماں جہو جئے اپنے من وچ سپنے بچے لئی بُݨدی اے اوہناں نوں لوریاں راہیں پیش کردی اے۔ سماجی، معاشی نظام، تہذیبی بنتراں وغیرہ نوں ماں لوریاں وچ ظاہر کردی اے۔

بازیگراں ولوں گائیاں جاݨ والیاں لوریاں

بازیگراں عورتاں منڈا ہون دی خوشی وچ پروار توں لاگ لین لئی لوریاں گاؤندیاں نیں۔ عام طور تے بازیگراں عورتاں پنڈ پنڈ گھم کے منڈے دے ویاہ اتے منڈے دے جم دی خوشی وچ لوہڑی منگدیاں نیں۔ جس گھر وچ بچے دا جم ہویا ہووے اتھے ایہہ عورتاں پروار دی تعریف کردیاں نیں تے لاگ لیندیاں ہن۔ بازیگراں عورتاں لوریاں گاؤن ویلے اک ادھ گولے وچ کھڑ جاندیاں ہن۔ عامَ طور تے گدھے دے پڑ دی طرحاں پڑ بنیا جاندا اے۔ اک عورت پڑ چوں اگے آ کے تھوڑھا بہت تر پھر کے لوری گاؤدی اے۔ باقی کورس بول کے اتے تاڑی مار کے اس دا ساتھ دندیاں ہن۔ کئی وار کئی عورتاں ودھ اڈی دی دھمک نال نچدیاں ہن۔ ایہناں دی گنتی 5 جاں 7 ہندی اے۔

کُھسریاں ولوں گائیاں جان والیاں لوریاں

بازی گر ولوں ‌‌‌گائیاں جان والیاں لوریاں دی طرحاں ایہہ لوریاں وی منڈے دی خوشی وچ ودھائی لین ویلے گائیاں جاندیاں ہن۔ جس گھر وچ منڈا جمیا ہووے اوتھے کُھسریاں نوں بلایا جان٘دا اے تے ایہ نچّ کے لاگ مَن٘گدے نیں۔ پنجاب وچ کُھسرے ڈیریاں دے روپ وچ رہندے نیں۔ کُھسریاں دے ہر ڈیرے دے ماتحت عامَ طور تے 15 توں 20 پنڈ آؤندے نیں۔ ایہہ کُھسرے منڈا ہون تے یا منڈے دے ویاہ دی ودھائی لین آؤندے نیں۔ کُھسرے ودھائی دے رُوپ وچ پیسے، کپڑے، کݨک دی بوری وغیرہ لیندے نیں۔

سخی سرور دیاں لوریاں

سخی سرور دیاں لوریاں بھارتی اتے پاکستانی دوواں پنجاباں وچ گائیاں جاندیاں ہن۔ سخی سرور نوں 'نگاہاں پیر'، 'روہیاں والا پیر' اتے 'لالا والا پیر' دے ناں نال جانیا جاندا اے۔ سخی سرور دی مکھ مزار پاکستان وچ نگاہے دی جگہ تے کوہ سلیمان دے اک درے تے بنی ہوئی اے۔ اتھے ہر سال سخی سرور دا عرس منایا جاندا اے۔ اس عرص موقعے اولاد دی منت منگن والے اتے اولاد دے ہو جان دے بعد شکرانہ کرن والے لوک سخی سرور دی درگاہ تے حاضری دین آؤندے ہن۔ اتھے آ کے لوک لوریاں گاؤندے ہن۔ ایہناں لوریاں وچ بے اولاد لوک سخی سرور توں اولاد دی منگ کردے ہن۔

ادبی لوریاں

لوریاں اک اجیہا شعری روپ اے جو لوک ادب دے نال نال وششٹ ادب وچ وی ولکھن ستھان رکھدا اے۔ پنجابی ادب وچ کئیاں ہی اجیہے انسان نیں جیہناں نے اس شعری روپ نوں وششٹ ادب وچ اپنایا اے۔ وششٹ ادب وچ سبھ توں پہلاں 1931ء وچ دیوندر ستیارتھی نے اپنی دھی شاعری لئی شاعری 'سہرے نہیں جاوے گی' سرلیکھ ماتحت لوری دی رچنا کیتی۔ اس توں بعد 1966ء وچ نرنجن وچ چیما دی 'لوریاں' ناں دی کتاب شائع ہوئی اے۔ اس کتاب وچ بچیاں نوں سلاؤݨ یا پرچاؤن ہتّ لوریاں دی رچنا نہیں کیتی گئی بلکہ دیس پیار تے تعلیم نوں مکھ رکھ کے لوریاں دی سرجنا کیتی گئی اے۔

سنگیت تے فِلماں وچ لوریاں

سنگیت اتے فلمی دنیا دے کھیتر وچ وی گائیاں بہت ساریاں لوریاں ملدیاں نیں۔ پنجابی سنگیت دے کھیتر وچ کمل جیت نیلوں، جسبیر جسی ولوں لوریاں گائیاں گئیاں نیں۔ کمل جیت نیلوں دی آواز وچ بہت سارے گیت نیں۔ 'سوں جا ببوآ مانو بِلی آئی آ' اوس ولوں گائی لوری اے۔ جس وچ بھیݨ اپنے بھراء نوں توتلی آواز وچ لوری دیندی اے۔ پنجابی شاعر گربھجن گل ولوں لِکھی لوری نوں جسبیر جسی نے گایا اے۔ ہندی فلمی کھیتر دی پہلی لوری 'سوں جا شہزادی' اے، جیہنوں کندن لال سہگل ولوں گایا گیا اے۔ لتا منگیشکر نے بہت ساریاں لوریاں گائیاں نیں۔

لوریاں دی گاؤݨ تکنیک

بچیاں نوں دتیاں جاندیاں لوریاں رج بھرپور ہُندیاں نیں۔ ایہناں وچلی مٹھاس، مدھرتا بچے دے بھوکھمئی جیون نوں سنگیتک تنداں نال جوڑدی اے۔ بچہ سبھ توں پہلاں لوریاں راہیں سنگیت نال جڑدا اے۔ لوری نوں سور الپ وی کیہا جاندا اے۔ اج کل‌ بھاویں بچیاں نوں لوریاں گھٹ دتیاں جاندیاں نیں پر بچے نوں سلاؤݨ ویلے اج وی سور الاپ دا سہارا لیا جان٘دا اے۔ بچے نوں سواؤن لئی ؤ۔.ؤ۔.آ۔.آ۔. آدی دا سور الاپ کیتا جاندا اے۔ خاندان دے افراد ولوں گائیاں جان٘دیاں لوریاں وچ سنگیت سور الاپ راہیں پیدا ہُندا اے پر پیشاور ذاتیاں دیاں لوریاں وچ ایہہ سنگیت سازاں راہیں پیدا کیتا جاندا اے۔ کُھسریاں اتے بازیگراں عورتاں ولوں گائیاں جاندیاں لوریاں وچ تاڑی دی تال اتے اڈی دی دھمک سنگیت پیدا کردی اے۔

ماترک گنتی مطابق خاندان دے افراد ولوں گائی جاندی اے لوری دی بنتر ہیٹھ لکھے مطابق درسائی جا سکدی اے۔

   الڑ بلڑ باوے دا
   باوا کݨک لیاوے گا
   باوی بیٹھی چھٹے گی
   سو روپیا وٹے گی
   اک روپیا کھوٹا
   اوہدا لیاندا لوٹا
   لوٹے وچ پاݨی
   ماں تیری راݨی
   پیو تیرا راجا
   سونے دا دروازه
   چاندی دیاں پَوڑیاں
   ستّے بَھیݨاں گوریاں
   اِک بَھیݨ کاݪی
   اوہی کرماں واݪی

مثالاں

سوں جا کاکا بلی
تیری ماں وجاوے ٹلی
تیرا پیو وجاوے چَھیݨے
تیری وہوٹی پاوے گہݨے

- - - -

اللہ تُوں والّی تُوں
دِتا ای تے پاݪِیں تُوں