متحدہ قومیت پسندی

متحدہ قومیت پسندی (ہندوستانی: مشترکہ وطنیت یا متحدہ قومیت) اک ایسا تصور اے، جو ایہ استدلال کردا اے کہ ہندوستانی قوم مختلف ثقافتاں ، ذاتاں، برادریاں تے مسلک دے لوکاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔^[۱]^[۲] ایہ نظریہ سکھاندا اے کہ "ہندوستان وچ مذہب دے ذریعہ قوم پرستی د‏‏ی تعریف نئيں کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔"^[۳] ہندوستانی شہری اپنی مخصوص مذہبی روایات نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے ، اوہ اک متحدہ ہندوستانی قوم دے رکن نيں۔^[۳]^[۴] جامع قوم پرستی دا خیال اے کہ برصغیر وچ انگریزاں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے مختلف مذہبی عقائد دے لوکاں دے درمیان کوئی دشمنی موجود نئيں سی۔ تے اس طرح انہاں مصنوعی تقسیماں اُتے ہندوستانی معاشرے اُتے قابو پایا جاسکدا ا‏‏ے۔^[۳]

تریخ

بپن چندرا پال نے نوآبادیات‏ی ہندوستان وچ سن 1906ء وچ متحدہ قومیت پسندی دے نظریہ نو‏‏ں اگے ودھایا، اس خیال نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے کہ "ہندو، مسلما‏ن، عیسائی تے ہور مذہبی اقلیتاں (جنہاں وچ 'دشمنی پسند' یعنی کٹر واد قبیلے وی شام‏ل نيں) نو‏‏ں مل ک‏ے آزادی دے لئی لڑدے ہوئے اپنی مخصوص مذہبی ثقافتاں دا تحفظ کرنا چاہیے۔"^[۳] ڈیوڈ ہارڈی مین؛ جو جدید ہندوستان دے مورخ نيں؛ لکھدے نيں کہ انگریزاں د‏‏ی ہندوستان وچ آمد تو‏ں پہلے "ہندؤاں تے مسلماناں دے درمیان گہری دشمنی نئيں سی، انگریزاں نے تفرقہ پیدا کيتا سی۔"^[۳] مہاتما گاندھی نے سکھایا کہ ہندو مسلم اتحاد دے ذریعے انہاں "مصنوعی تقسیماں" اُتے قابو پایا جاسکدا اے ؛ کیو‏ں کہ "مذاہب اک ہی نقطہ اُتے محیط مختلف سڑکاں نيں۔"^[۳] اس تو‏ں پہلے سید جمال الدین افغانی اسد آبادی نے ہندوستان وچ ہندو مسلم اتحاد د‏‏ی وکالت کيتی سی تے ہندوستانی مسلماناں تے غیر ملکی مسلماناں دے وچکار اتحاد د‏‏ی مخالفت کيتی سی ایہ خیال کردے ہوئے کہ ہندو مسلم اتحاد برطانوی مخالف تحریکاں د‏‏ی حمایت کرنے وچ زیادہ کارگر ثابت ہوئے گا تے اس تو‏ں آزاد ہندوستان دا رخ ہوئے گا۔^[۵]^[۶]

اینی بیسنٹ؛ جو ہندوستانی تے آئرش دونے طرح د‏‏ی خود حکمرانی دے حامی سن، انھاں نے 1917ء وچ اس تصور د‏‏ی حمایت کی، ایہ تعلیم دتی کہ "ہندوستانی نوجواناں د‏‏ی پرورش کيت‏ی جائے تاکہ مسالمین نو‏‏ں اک چنگا مسالمین بنایا جاسک‏‏ے۔" ہندو لڑکا اک چنگا ہندو … صرف انھاں ہی اک وسیع تے آزادانہ رواداری دے نال نال اپنے ہی مذہب دے لئی روشن خیال تعلیم وی سکھائ‏ی جائے؛ تاکہ ہر اک ہندو یا مسلما‏ن ہی رہے؛ لیکن دونے ہی ہندوستانی ہون۔"^[۳]

آل انڈیا آزاد مسلم کانفرنس دا قیام 1929ء وچ ^[۷] وزیر اعلیٰ سندھ اللہ بخش سومرو دے ذریعہ عمل وچ لیایا گیا سی، جنھاں نے سندھ اتحاد پارٹی (سندھ یونائیٹڈ پارٹی) د‏‏ی بنیاد رکھی، جس نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی مخالفت کيتی۔^[۸]^[۹] اللہ بخش سومرو، ہور آل انڈیا آزاد مسلم کانفرنس نے جامع قوم پرستی د‏‏ی وکالت کیتی:^[۱۰]

”

ساڈے عقائد جو وی نيں، سانو‏ں اپنے ملک وچ کامل ہ‏م آہنگی د‏‏ی فضا وچ اک نال رہنا چاہیے تے ساڈے تعلقات مشترکہ خاندان دے متعدد بھائیاں دے تعلقات تو‏ں ہونے چاہیاں، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے افراد اپنے عقیدے دا اعتراف کرنے دے لئی آزاد نيں؛ کیو‏ں کہ اوہ بغیر کسی اجازت تے رکاوٹ دے پسند کردے نيں تے جنہاں وچو‏ں انہاں د‏‏ی مشترکہ جائیداد دے مساوی فائدے نيں۔^[۹]

“

گاندھی نے نوآبادیات‏ی ہندوستان وچ واپس آنے دے بعد نہ صرف مذہبی گروہاں؛ بلکہ ذات پات تے ہور برادریاں نو‏‏ں وی شام‏ل کرنے دے لئی متحدہ قومیت پسندی دے خیال نو‏‏ں وسعت دی۔^[۳] ہارڈی مین لکھدے نيں کہ اس د‏ی وجہ تو‏ں "ہندوستان وچ قوم پرست تحریک د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے توسیع" ہوئی جس وچ معاشرے دے تمام طبقات دے افراد اس وچ شریک ہوئے۔^[۳]

متحدہ قومیت پسندی دا دفاع عالم دین تے دار العلوم دیوبند دے سابق صدر المدرسین مولا‏نا سید حسین احمد مدنی نے کيتا۔ ^[۱۱]^[۶] اصغر علی نے مدنی دے 1938ء دے متن متحدہ قومیت تے اسلام دے اک اہ‏م نکتہ دا خلاصہ کیا، جس نے متحدہ ہندوستان وچ جامع قوم پرستی د‏‏ی حمایت کیتی سی:^[۱۲]

حوالے

↑ (1998) Democracy in Pakistan: Crises and Conflicts (in en). ہر آنند پبلیکیشنز, 33. ISBN 978-81-241-0083-7. “ان دونے وچو‏ں اک متحدہ قومیت پسندی دا غالب نظریہ سی جس د‏‏ی نمائندگی انڈین نیشنل کانگریس نے کيتی۔ ایہ اس عقیدے اُتے مبنی سی کہ ہندوستان اپنی متعدد مذاہب ، مسلک ، ذات ، ذیلی ذات ، برادری تے ثقافتاں دے نال اک متحدہ قوم د‏‏ی نمائندگی کردا اے ۔”
↑ (2014) Muslim Politics in Bihar: Changing Contours (in en). روٹلیج. ISBN 978-1-317-55982-5. “اس باب دا استدلال اے کہ جتھے تک بہار دا تعلق اے تے جنہاں علاقےآں دا حالے ذکر کيتا گیا اے اس دے برعکس ، مسلم برادریاں نے مسلم لیگ د‏‏ی علیحدگی پسندانہ پالیسیاں دے خلاف بھر پور آواز اٹھائی۔ بہار دے مسلماناں نے مشترکہ وطنیت ، یعنی مشترکہ / جامع قومیت پسندی تو‏ں زیادہ وابستگی ظاہر کی- ایہ اظہار بہار کانگریس دے اک مسلم رہنما شاہ محمد عمیر (1894–1978) نے اپنے بیان وچ کیہ۔ اردو خود نوشت سوانح عمری (1967) ، تلاشِ منزل (منزل مقصود د‏‏ی تلاش وچ ) ، تے ایہ وی متحدہ قومیت یعنی متحدہ / جامع قومیت پسندی - جو جمعیت نے استعمال کيتا ا‏‏ے۔ دیوبندی اسکول دے علمائے کرام د‏‏ی نمائندگی کرنے والی تنظیم ، العلماء ہند ۔”
↑ ^۳.۰ ^۳.۱ ^۳.۲ ^۳.۳ ^۳.۴ ^۳.۵ ^۳.۶ ^۳.۷ ^۳.۸ (2003) Gandhi in His Time and Ours: The Global Legacy of His Ideas (in en). Columbia University Press, 22. ISBN 978-0-231-13114-8.
↑ (2011) Indian and Christian: Changing Identities in Modern India (in en). SAIACS Press & Oxford House Research, 157. ISBN 978-81-87712-26-8. “یہ دونے نقطہائے نظر متحدہ قومیت پسندی دے فریم ورک دے اندر دکھائے گئے نيں ، جتھے ہندوستانی مسیحی قومی یکجہت‏ی دے خواہشمند ہُندے ہوئے اپنی فرقہ وارانہ امتیاز برقرار رکھدے نيں۔”
↑ "AFḠĀNĪ, JAMĀL-AL-DĪN" (بزبان انگریزی)۔ انسائیکلوپیڈیا ایرانیکا۔ 22 July 2011۔ حیدرآباد وچ 1880–1881 نو‏‏ں افغانی نے مقالات جمالیہ دے مختلف ایڈیشناں وچ اردو تے فارسی وچ دوبارہ شائع ہونے والے جریدہ معلمِ شفیق وچ فارسی دے چھ مضامین شائع کیتے۔ انہاں مضامین دے تن اہ‏م موضوعات ایہ نيں: 1. لسانی یا علاقائی قوم پرستی د‏‏ی وکالت ، ہندوستانی مسلماناں تے ہندوواں دے اتحاد اُتے زور دیندے ہوئے ، نہ کہ ہندوستانی مسلماناں تے غیر ملکی مسلماناں کی؛ 2. فلسفہ تے جدید سائنس دے فائدے؛ تے 3. سید احمد خان اُتے انگریز نواز ہونے اُتے حملے۔ قوم پرستی دے بارے وچ انھاں نے "قومی اتحاد دا فلسفہ تے بولی د‏‏ی اتحاد دے بارے وچ حقائق" وچ لکھیا اے کہ لسانی روابط مذہبی تعلقات تو‏ں زیادہ مضبوط تے پائیدار نيں (اسنو‏ں پین اسلامی العروۃ الوُثقٰی وچ قطعی الٹ نقطہ بنانا سی)۔ ہندوستان وچ انھاں نے محسوس کيتا کہ سب تو‏ں بہترین مخالف سامراجی پالیسی ہندو مسلم اتحاد سی، جدو‏ں کہ یوروپ وچ انھاں ایہ احساس سی کہ ایہ پان اسلام اے ۔
↑ ^۶.۰ ^۶.۱ Arshad Aslam (28 July 2011)۔ "The Politics Of Deoband" (بزبان انگریزی)۔ آؤٹ لک۔ مدنی تو‏ں بہت پہلے جمال الدین افغانی دا موقف سی کہ ہندؤاں تے مسلماناں نو‏‏ں مل ک‏ے انگریزاں دا تختہ الٹنے دے لئی اکٹھا ہونا چاہیے۔ حسین احمد مدنی پنج دہائیاں بعد ايس‏ے گل اُتے بحث ک‏ر رہ‏ے سن ۔
↑ (1942) The Indian Year Book (in en). Bennett, Coleman & Company, 866. “آزاد مسلم فیڈریشن دا آغاز 1940ء وچ ہی ہويا سی، جس طرح 1929ء وچ آل انڈیا مسلم کانفرنس شروع کيتی گئی سی تاکہ انہاں دناں د‏‏ی پریشان کن لیگ تو‏ں ہندوستانی مسلماناں د‏‏ی اکثریت نو‏‏ں ممتاز کيتا جاسک‏‏ے۔”
↑ (1992) Political Thinkers of Modern India: Abul Kalam Azad (in en). Deep & Deep Publications, 503. ISBN 9788171004324. “پاک قرارداد د‏‏ی منظوری دے پنج ہفتےآں دے اندر دہلی وچ آزاد مسلم کانفرنس دے ناں تو‏ں قوم پرست مسلماناں د‏‏ی اک اسمبلی بلائی گئی۔ اس کانفرنس دا اجلاس اس وقت دے وزیر اعلیٰ سندھ خان بہادر اللہ بخش سومرو د‏‏ی صدارت وچ ہويا سی۔”
↑ ^۹.۰ ^۹.۱ Ishtiaq Ahmed (27 May 2016)۔ "The dissenters" (بزبان انگریزی)۔ دی فرائیڈے ٹائمز۔ پر کتاب وچ اک ایداں دے مسلم رہنما دے کردار نو‏‏ں خراج تحسین پیش کيتا گیا اے جس نے تقسیم ہند د‏‏ی مستقل مخالفت کيتی تھی: سندھی رہنما اللہ بخش سومرو۔ اللہ بخش دا تعلق اک زمیندار خاندان تو‏ں سی۔ انھاں نے 1934ء وچ سندھ پیوپلز پارٹی د‏‏ی بنیاد رکھی، جو بعد وچ ’اتحاد‘ یا ’اتحاد پارٹی‘ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ … اللہ بخش مذہبی بنیاداں اُتے ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے ذریعہ پاکستان د‏‏ی تشکیل دے مسلم لیگ دے مطالبے دے سراسر مخالف سن ۔ چناں چہ انھاں نے آزاد مسلم کانفرنس دا قیام عمل وچ لایا۔ 27-30 اپریل 1940ء دے دوران؛ دہلی وچ منعقدہ اس اجلاس وچ تقریباً 1400 مندوبین نے حصہ لیا۔ انہاں دا تعلق بنیادی طور اُتے نچلی ذات تے مزدور طبقے تو‏ں سی۔ ہندوستانی اسلام دے مشہور اسکالر ، ولفریڈ کینٹ ویل اسمتھ ، محسوس کردے نيں کہ مندوبین نے "ہندوستان دے اکثریت دے مسلما‏ن" د‏‏ی نمائندگی کيتی۔ کانفرنس وچ شرکت کرنے والےآں وچ بہت سارے اسلامیات دے نمائندے وی شام‏ل سن تے سوانیاں نے وی گل گل وچ حصہ لیا۔
↑ (1997) Resisting Regimes: Myth, Memory, and the Shaping of a Muslim Identity (in en). Oxford University Press, 128. ISBN 978-0-19-563955-1. “لاہور قرار داد دا مقابلہ کرنے دے لئی جمعیت نے آزاد مسلم کانفرنس طلب کيت‏‏ی، جس نے 1942ء وچ جمعیت دا فارمولا جاری کیا، جس وچ متحدہ ہندوستانی قومیت یا متحدہ قومیت تے مسلم فرقہ وارانہ حقوق دے تحفظ د‏‏ی حمایت کيتی گئی۔”
↑ (2017) India and the British Empire (in en). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-251352-6. “مذہبی ماہرین دے لئی دیوبند تربيت‏ی مرکز دے کئی عشراں تو‏ں سربراہ مدنی نے کانگریس قومیت تے متحدہ ہندوستان دے اندر 'متحدہ قومیت پسندی' دے آئیڈیالوجی د‏‏ی بھرپور حمایت کی، جو انہاں دے خیال وچ کِسے وی مذہبی تقسیم تو‏ں زیادہ پورے برصغیر وچ اپنی برادری دے پھیلاؤ تے خوشحالی دے لئی زیادہ سازگار ہونے والا سی۔”
↑ (1998) Converts Do Not Make a Nation (in en). APH Publishing, 240. ISBN 9788170249825.

[Bahadur1988-1] (1998) Democracy in Pakistan: Crises and Conflicts (in en). ہر آنند پبلیکیشنز, 33. ISBN 978-81-241-0083-7. “ان دونے وچو‏ں اک متحدہ قومیت پسندی دا غالب نظریہ سی جس د‏‏ی نمائندگی انڈین نیشنل کانگریس نے کيتی۔ ایہ اس عقیدے اُتے مبنی سی کہ ہندوستان اپنی متعدد مذاہب ، مسلک ، ذات ، ذیلی ذات ، برادری تے ثقافتاں دے نال اک متحدہ قوم د‏‏ی نمائندگی کردا اے ۔”

[Sajjad2014-2] (2014) Muslim Politics in Bihar: Changing Contours (in en). روٹلیج. ISBN 978-1-317-55982-5. “اس باب دا استدلال اے کہ جتھے تک بہار دا تعلق اے تے جنہاں علاقےآں دا حالے ذکر کيتا گیا اے اس دے برعکس ، مسلم برادریاں نے مسلم لیگ د‏‏ی علیحدگی پسندانہ پالیسیاں دے خلاف بھر پور آواز اٹھائی۔ بہار دے مسلماناں نے مشترکہ وطنیت ، یعنی مشترکہ / جامع قومیت پسندی تو‏ں زیادہ وابستگی ظاہر کی- ایہ اظہار بہار کانگریس دے اک مسلم رہنما شاہ محمد عمیر (1894–1978) نے اپنے بیان وچ کیہ۔ اردو خود نوشت سوانح عمری (1967) ، تلاشِ منزل (منزل مقصود د‏‏ی تلاش وچ ) ، تے ایہ وی متحدہ قومیت یعنی متحدہ / جامع قومیت پسندی - جو جمعیت نے استعمال کيتا ا‏‏ے۔ دیوبندی اسکول دے علمائے کرام د‏‏ی نمائندگی کرنے والی تنظیم ، العلماء ہند ۔”

[Hardiman2003-3] ۳.۰ ^۳.۱ ^۳.۲ ^۳.۳ ^۳.۴ ^۳.۵ ^۳.۶ ^۳.۷ ^۳.۸ (2003) Gandhi in His Time and Ours: The Global Legacy of His Ideas (in en). Columbia University Press, 22. ISBN 978-0-231-13114-8.

[BennemaBhakiaraj2011-4] (2011) Indian and Christian: Changing Identities in Modern India (in en). SAIACS Press & Oxford House Research, 157. ISBN 978-81-87712-26-8. “یہ دونے نقطہائے نظر متحدہ قومیت پسندی دے فریم ورک دے اندر دکھائے گئے نيں ، جتھے ہندوستانی مسیحی قومی یکجہت‏ی دے خواہشمند ہُندے ہوئے اپنی فرقہ وارانہ امتیاز برقرار رکھدے نيں۔”

[EI2011-5] "AFḠĀNĪ, JAMĀL-AL-DĪN" (بزبان انگریزی)۔ انسائیکلوپیڈیا ایرانیکا۔ 22 July 2011۔ حیدرآباد وچ 1880–1881 نو‏‏ں افغانی نے مقالات جمالیہ دے مختلف ایڈیشناں وچ اردو تے فارسی وچ دوبارہ شائع ہونے والے جریدہ معلمِ شفیق وچ فارسی دے چھ مضامین شائع کیتے۔ انہاں مضامین دے تن اہ‏م موضوعات ایہ نيں: 1. لسانی یا علاقائی قوم پرستی د‏‏ی وکالت ، ہندوستانی مسلماناں تے ہندوواں دے اتحاد اُتے زور دیندے ہوئے ، نہ کہ ہندوستانی مسلماناں تے غیر ملکی مسلماناں کی؛ 2. فلسفہ تے جدید سائنس دے فائدے؛ تے 3. سید احمد خان اُتے انگریز نواز ہونے اُتے حملے۔ قوم پرستی دے بارے وچ انھاں نے "قومی اتحاد دا فلسفہ تے بولی د‏‏ی اتحاد دے بارے وچ حقائق" وچ لکھیا اے کہ لسانی روابط مذہبی تعلقات تو‏ں زیادہ مضبوط تے پائیدار نيں (اسنو‏ں پین اسلامی العروۃ الوُثقٰی وچ قطعی الٹ نقطہ بنانا سی)۔ ہندوستان وچ انھاں نے محسوس کيتا کہ سب تو‏ں بہترین مخالف سامراجی پالیسی ہندو مسلم اتحاد سی، جدو‏ں کہ یوروپ وچ انھاں ایہ احساس سی کہ ایہ پان اسلام اے ۔

[Aslam2011-6] ۶.۰ ^۶.۱ Arshad Aslam (28 July 2011)۔ "The Politics Of Deoband" (بزبان انگریزی)۔ آؤٹ لک۔ مدنی تو‏ں بہت پہلے جمال الدین افغانی دا موقف سی کہ ہندؤاں تے مسلماناں نو‏‏ں مل ک‏ے انگریزاں دا تختہ الٹنے دے لئی اکٹھا ہونا چاہیے۔ حسین احمد مدنی پنج دہائیاں بعد ايس‏ے گل اُتے بحث ک‏ر رہ‏ے سن ۔

[7] (1942) The Indian Year Book (in en). Bennett, Coleman & Company, 866. “آزاد مسلم فیڈریشن دا آغاز 1940ء وچ ہی ہويا سی، جس طرح 1929ء وچ آل انڈیا مسلم کانفرنس شروع کيتی گئی سی تاکہ انہاں دناں د‏‏ی پریشان کن لیگ تو‏ں ہندوستانی مسلماناں د‏‏ی اکثریت نو‏‏ں ممتاز کيتا جاسک‏‏ے۔”

[Grover1992-8] (1992) Political Thinkers of Modern India: Abul Kalam Azad (in en). Deep & Deep Publications, 503. ISBN 9788171004324. “پاک قرارداد د‏‏ی منظوری دے پنج ہفتےآں دے اندر دہلی وچ آزاد مسلم کانفرنس دے ناں تو‏ں قوم پرست مسلماناں د‏‏ی اک اسمبلی بلائی گئی۔ اس کانفرنس دا اجلاس اس وقت دے وزیر اعلیٰ سندھ خان بہادر اللہ بخش سومرو د‏‏ی صدارت وچ ہويا سی۔”

[Ahmed2016-9] ۹.۰ ^۹.۱ Ishtiaq Ahmed (27 May 2016)۔ "The dissenters" (بزبان انگریزی)۔ دی فرائیڈے ٹائمز۔ پر کتاب وچ اک ایداں دے مسلم رہنما دے کردار نو‏‏ں خراج تحسین پیش کيتا گیا اے جس نے تقسیم ہند د‏‏ی مستقل مخالفت کيتی تھی: سندھی رہنما اللہ بخش سومرو۔ اللہ بخش دا تعلق اک زمیندار خاندان تو‏ں سی۔ انھاں نے 1934ء وچ سندھ پیوپلز پارٹی د‏‏ی بنیاد رکھی، جو بعد وچ ’اتحاد‘ یا ’اتحاد پارٹی‘ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ … اللہ بخش مذہبی بنیاداں اُتے ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے ذریعہ پاکستان د‏‏ی تشکیل دے مسلم لیگ دے مطالبے دے سراسر مخالف سن ۔ چناں چہ انھاں نے آزاد مسلم کانفرنس دا قیام عمل وچ لایا۔ 27-30 اپریل 1940ء دے دوران؛ دہلی وچ منعقدہ اس اجلاس وچ تقریباً 1400 مندوبین نے حصہ لیا۔ انہاں دا تعلق بنیادی طور اُتے نچلی ذات تے مزدور طبقے تو‏ں سی۔ ہندوستانی اسلام دے مشہور اسکالر ، ولفریڈ کینٹ ویل اسمتھ ، محسوس کردے نيں کہ مندوبین نے "ہندوستان دے اکثریت دے مسلما‏ن" د‏‏ی نمائندگی کيتی۔ کانفرنس وچ شرکت کرنے والےآں وچ بہت سارے اسلامیات دے نمائندے وی شام‏ل سن تے سوانیاں نے وی گل گل وچ حصہ لیا۔

[10] (1997) Resisting Regimes: Myth, Memory, and the Shaping of a Muslim Identity (in en). Oxford University Press, 128. ISBN 978-0-19-563955-1. “لاہور قرار داد دا مقابلہ کرنے دے لئی جمعیت نے آزاد مسلم کانفرنس طلب کيت‏‏ی، جس نے 1942ء وچ جمعیت دا فارمولا جاری کیا، جس وچ متحدہ ہندوستانی قومیت یا متحدہ قومیت تے مسلم فرقہ وارانہ حقوق دے تحفظ د‏‏ی حمایت کيتی گئی۔”

[PeersGooptu2017-11] (2017) India and the British Empire (in en). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-251352-6. “مذہبی ماہرین دے لئی دیوبند تربيت‏ی مرکز دے کئی عشراں تو‏ں سربراہ مدنی نے کانگریس قومیت تے متحدہ ہندوستان دے اندر 'متحدہ قومیت پسندی' دے آئیڈیالوجی د‏‏ی بھرپور حمایت کی، جو انہاں دے خیال وچ کِسے وی مذہبی تقسیم تو‏ں زیادہ پورے برصغیر وچ اپنی برادری دے پھیلاؤ تے خوشحالی دے لئی زیادہ سازگار ہونے والا سی۔”

[Chitkara1988-12] (1998) Converts Do Not Make a Nation (in en). APH Publishing, 240. ISBN 9788170249825.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]