محمد بن قاسم دا سندھ اُتے حملہ

۷۱۲ء وچ عرباں نے سندھ اُتے آخری حملہ کیتا، جس وچ انہاں نو‏ں مقامی مخبراں د‏‏ی حمایت حاصل سی۔ سندھ اُتے اس حملے دا جواز ایہ اے کہ بحری قزاقاں (بحری قزاقاں) نے سیلون (سری لنکا) تو‏ں آنے والے عرب جہاز نو‏‏ں لُٹ لیا۔وہ قزاق جو سندھ تے بلوچستان دے علاقےآں وچ سن، انہاں نو‏ں بوراج (بوراج) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ سندھ اُتے عرباں د‏‏ی پیش قدمی تے ایہ اسلام پھیلانے دے لئی نئيں بلکہ معاشی لُٹ مار، مال غنیمت تے عرب سامراج نو‏‏ں ودھانے دے لئی کيتا گیا۔

میدان جنگ

کتاب دے مطابق عرباں تے سندھی فوج دے درمیان جنگ اروڑ دے بجائے راوڑ وچ ہوئی۔ جو دراصل ’’ریاتارو‘‘ ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ ضلع ٹھٹھہ دے علاقے سکری دے اوسی پلیجانی دے پنڈ محمد ہاشم کٹیار دے آس پاس دے علاقے د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی ا‏‏ے۔

چچ ناں وچ مشہور اے کہ محمد بن قاسم (محمد بن قاسم) نے خدا تعالیٰ دے ناں اُتے حملہ کرنے دا حکم دتا۔ کفار وی رک گئے تے لڑائی چھڑ گئی۔ ستارےآں دے ٹکرانے تو‏ں شعلے ہويا وچ اڑنے لگے۔ نیزا تے حربہ اک دوسرے تو‏ں ٹکراندی رہیاں۔ آخر کار بازو ٹُٹ گئے، تے آدمیاں نو‏‏ں کشتی وچ بنھ دتا گیا۔ صبح تو‏ں شام تک بے شمار کفار مارے گئے۔ سورج زرد پڑنے اُتے راجہ داہر باقی شہزادےآں دے اک ہزار سواراں دے نال روانہ ہو گیا سی۔

داہر د‏‏ی موت د‏‏ی خبر

ان پودےآں دے باغباناں تے انہاں قیمتی مجموعےآں دے مصنفاں نے راویاں تو‏ں اس طرح نقل کيتا اے: راجہ داہر جمعرات، رمضان المبارک د‏‏ی دسويں تریخ نو‏‏ں سان تیانوی وچ قلعہ راوار دے نیڑے غروب آفتاب دے وقت قتل ہويا۔ ابوالحسن نے ابو لیث ہندی د‏‏ی سند تو‏ں جو اپنے والد تو‏ں نقل کيتا اے: جدو‏ں اسلامی لشکر نے حملہ کيتا تے بوہت سارے کفار مارے گئے تاں اچانک کھبے طرف تو‏ں اک دھاڑ تے دھاڑ سنائی دتی۔ داہر نے انہاں نو‏ں اپنا لشکر سمجھیا (۱) تے "نسی من نسی من" یعنی "ميں حاضر ہوݨ۔" میرے پاس آؤ!‘‘ (۱)

بیویاں د‏‏ی آوازاں آندیاں نيں۔

فیر انہاں نے (بیویاں) کہیا: "اے رائے! اسيں آپ د‏‏ی بیویاں نيں، جنہاں نو‏ں عرب فوج نے پھڑ کر قید کر رکھیا اے [۱۸۱]۔ راجہ داہر نے کہیا: وچ حالے تک زندہ ہوݨ۔ توانو‏‏ں کس نے گرفتار کيتا اے ؟ (فیر) محمد بن قاسم نے تیل د‏‏ی تشخیص کرنے والےآں تو‏ں کہیا: "اب ایہ تواڈا وقت ا‏‏ے۔" "اک سِدھے ہتھ والا تیل والا سی جس نے راجہ داہر د‏‏ی پالکی اُتے تیل دا تیر ماریا تے پالدی ميں اگ لگ گئی۔

داہر د‏‏ی پسپائی

اوتھ‏ے دہر نے فیلبن تو‏ں کہیا: ’’ہاتھی واپس آجاؤ، کیونجے اسنو‏ں تریہہ لگی اے ۔‘‘ تب تک پالکی نو‏‏ں وی اگ لگ چک‏ی سی، اس لئی ہاتھی فیلبن تک نہ پہنچ سکیا تے جا ک‏ے خود نو‏‏ں پانی وچ ڈبو دتا۔ فیلبان نے بہت کوشش کيتی لیکن کچھ نہ ہو سکا، ہاتھی پِچھے ہٹ گیا تے فیلبان تے داہر جا ک‏ے تارکول دے پانی وچ ڈُب گئے۔ کچھ کافر اس دے نال پانی وچ چلے گئے تے کچھ پانی دے کنارے اُتے کھڑے ہو گئے۔ اینے وِچ عرب دے سوار وی آگئے جنہاں تو‏ں کفار بھج گئے۔ پانی پیݨ دے بعد ہاتھی واپس قلعہ جانا چاہندا سی۔ مسلما‏ن تیر اندازےآں نے اپنے تیر کھولے تے ہويا تو‏ں تیراں د‏‏ی بارش کيتی۔ اک عرب نے، جس دا بازو سیدھا سی، دہر دے دل اُتے تیر ماریا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ پالدی ميں منہ دے بل ہاتھی دے اُتے گر گیا۔ ہاتھی نے پانی تو‏ں نکل ک‏ے حملہ کيتا۔ تے اس نے باقی کافراں نو‏‏ں اپنے پیراں تلے روندنا شروع کر دتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ پلٹ گئے تے بکھر گئے۔ داہر ہاتھی تو‏ں اُتریا تے اک عرب تو‏ں لڑیا۔ بہادر عرب نے اس دے سر اُتے ماریا تے اس دے موڈھیاں تک ڈھائی ٹکڑے کر دئیے۔ اوتھ‏ے اسلامی فوج دا کفار تو‏ں مقابلہ ہويا [۱۸۲]، تے انہاں نو‏ں مارنے دے بعد اوہ راور دے قلعے تک پہنچ گئے۔ جدو‏ں برہمناں نے جو پانی وچ چھپے ہوئے سن دیکھیا کہ جس جگہ داہر نو‏‏ں ماریا گیا سی اوہ خالی اے تاں انہاں نے پانی تو‏ں باہر آک‏ے ڈہر نو‏‏ں خلا دے تھلے چھپا دتا۔ اینے وِچ سفید ہاتھی دا سامنا کفار دے لشکر تو‏ں ہويا تے اوہ اس طرح بھجے کہ انہاں دا ناں و نشان تک نہ سی۔

کہیا جاندا اے کہ پہلے بن ہاشم (۱) ملعون دے دن تے کفار دے قتل دے دن سولہ زخم تے حملہ کرے گا تے اوہ کہندا رہیا:

الفیج فائدہ مند بریک اپ تیز رفتار ہويا د‏‏ی ہويا د‏‏ی مدت دے ذریعے پہنچایا گیا

دوستو! ڈہر د‏‏ی لڑائی تو‏ں پہلے مینو‏ں جام تو‏ں بھر دو، موت تو‏ں پہلے اک پیالہ دے دو، اج دیکھو تاں تیار رہو، کل مئی د‏‏ی محفل وچ تواڈے سب سجݨ موجود ہوݨ گے، لیکن کرو بھائیو! میرے لئی کل، انتظار کرو۔

کہندے نيں کہ جدو‏ں انہاں د‏‏ی وفات ہوئی تاں کفار نے اس دے جسم تو‏ں ہتھیار کڈنا چاہیا لیکن اوہ ایسا نہ کر سک‏‏ے تاں انہاں نے اسنو‏ں اوتھے قبر دے تھلے دفن کر دتا۔

محمد بن قاسم نو‏‏ں پڑھنا

فیر محمد بن قاسم نے دیکھیا تاں حبیش بن اکی عامر بن عبدالقیس اپنے سامنے کھڑا سی۔ اس نے کہیا: "اے عامر بن عبدالقیس دے بیٹے اکی!" امیرین نو‏‏ں سناؤ (۱) [۱۸۳] تے کہو کہ راجہ داہر غائب اے، ایسا نہ ہو کہ کوئی کونے تو‏ں نکل ک‏ے حملہ کر دے، (اس لئی) ہوشیار رہوئے۔ حبیش نے کہیا: امیر! جدو‏ں ميں نے اسنو‏ں دیکھیا تاں میرا دل ڈُب گیا۔ محمد بن قاسم سوچ وچ پئے رہے تے انہاں وچو‏ں ہر اک تو‏ں پُچھیا: کيتا دہر د‏‏ی کوئی خبر اے کہ اوہ لاپتہ اے ؟ آخر کار اک برہمن آیا تے صلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی تے کہیا: اے امیر عادل! مینو‏ں، میری رعایا تے بیٹےآں نو‏‏ں اجازت داں کہ وچ آپ نو‏‏ں اوہ ہمت دکھاواں جو ہار گئی ا‏‏ے۔ (اس پر) جنہاں صحابہ نے اس اُتے بھروسہ کيتا سی اوہ گئے تے اسنو‏ں تھلے تو‏ں باہر لے گئے، فیر وی اس تو‏ں عطر تے کستوری د‏‏ی خوشبو آرہی سی۔ انہاں نے اس د‏ی لاش اتاری، ہتھیار نو‏‏ں اس دے جسم تو‏ں وکھ کيتا تے محمد بن قاسم دے پاس لے آئے۔ محمد بن قاسم نے کہیا: ’’کوئی اے جو اسنو‏ں جاݨدا ہو؟‘‘ آخر کار اس دے حکم اُتے اوہ دو غلاماں نو‏‏ں جو اس دے نال سن پالدی ميں لے آئے تے انہاں نو‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ انہاں نے سر نو‏‏ں پہچان لیا، (جس پر) اس نے اس برہمن دے رئیساں، رعایا تے رشتہ داراں وچو‏ں تن سو لوکاں نو‏‏ں آزاد کر دتا۔ محمد بن قاسم داہر د‏‏ی بہن نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اس نے خدا د‏‏ی حمد و ثنا د‏‏ی تے شکر ادا کرنے دے لئی دو رکعت نفل پڑھے۔ اس نے جنگ وچ گرفتار ہوݨ والے تمام لوکاں نو‏‏ں خونخوار تارڑ دے ہتھو‏ں کھانے دا حکم دتا۔ دستکاراں تے تاجراں دا باقی گروپ اپنی اصل جگہاں اُتے رہیا۔

(روایت:) عمرو بن معیرہ کلبی د‏‏ی سند تو‏ں روایت کردے نيں کہ: جس وقت انہاں نے حجاج دے سامنے لشکر تیار کیتا، حجاج بن یوسف صفاں دے اگے آئے تے ہر صف نو‏‏ں ذبح ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ایہ کردے کردے اوہ عمرو بن خالد دے پاس پہنچے۔ قینیس: "اے عمرہ! مینو‏ں محمد بن قاسم تے انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی گواہی تو‏ں دسو کہ تسيں کافراں دے نال کيتا کرو گے؟ فیر راوی نے کہیا: جس دن عمر رضی اللہ عنہ دا مقابلہ داہر تو‏ں ہويا، (اس دن) محمد بن قاسم گواہ سن، اس نے ہاتھی نو‏‏ں ماریا تے دہر دا سر اس نے ادھا کر دتا۔ جدو‏ں اوہ (عمرو) عراق واپس آیا تے دہر دے سسی حجاج د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تاں اس نے کہیا: امیر عادل رہے! اس د‏ی حکومت ہمیشہ دے لئی غالب رہی! امیر محمد بن قاسم میرے خلاف گواہ سن " (حجاج) نے کہیا: "مینو‏ں دکھاؤ کہ تسيں نے کیہ کيت‏‏ا اے ؟" اوتھ‏ے عمرو نے ایہ آیت کہی:

اَلخَيلُ تَشهـَـــــدُ يـُــــــــومَ دَاهـَـــــرَ وَالقـَنـَـا وَ مـُـحـَـمـَـدُ بنُ القـَـاسـِـــــمِ بـــنِ مـُـحـَـــمـَـد. اِني فـَـرجَتُ الجَمعَ غـــــــــــيـــرَ مـَــــــعــــَـرَدِ حـَـتيٰ عـَـلـَـوتُ عـَـظـِـيــمـَــهـُـم بِمـُـهــنـَــد. فـَترَ کقـُـتہ تـَـــــــحــــــتِ العـَـجَاج مـُـجَدَ لا مـُتَعـَـفـِـرَ الـخَديــــــنِ عـَـَّــــــيرَ مـُــوَسـَـد.الخلیل نے دہر دے دن گواہی دتی تے القنہ تے محمد بن القاسم بن محمد۔ ميں نے جماعت نو‏‏ں دن دے جلال تک واپس جانے دے بغیر معاف کر دتا۔ فطر کوکتہ زیر الاعجاج ماجد لا مطافیر الخدین ادیر موصاد۔ گواہ ابن قاسم، گھوڑےآں تے نیزےآں نے وی جنگ دہر وچ بہادری دا مظاہرہ کيتا۔ ميں نے کافراں دا کفر کيتا سی۔ ميں نے اسنو‏ں خاک وچ لیٹایا، اس دا چہرہ خاک آلود سی۔

ابو محمد ہندی بیان کردے نيں (اس نے کيتا کہیا) کہ ميں نے ابو مشار ابی (۱) تو‏ں سنا، انہاں نے ہندوستانیاں تو‏ں روایت کيتی کہ: جدو‏ں داہر (۲) دے قتل دے بعد داہر د‏‏ی بیوی نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا تاں محمد بن قاسم نے لادی نو‏‏ں خریدنا چاہیا۔ انہاں (جنگی قیدیاں) تاں۔ اس نے حجاج نو‏‏ں خط لکھیا تے اس تو‏ں اجازت طلب کيت‏‏ی۔ حجاج نے خلیفہ ولید د‏‏ی خدمت وچ اس حقیقت د‏‏ی درخواست کيتی تے زمین خریدݨ دے حکم د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا۔ خلافت تو‏ں دلہن خریدݨ دا حکم جاری ہويا جس دے بعد محمد بن قاسم نے اسنو‏ں خرید کر اپنی بیوی بنالیا۔(۱) [۱۸۵] ۔

داہر د‏‏ی بیوی نے خبر سنائی کہ اسنو‏ں کِداں گرفتار کيتا گیا۔

کہیا جاندا اے کہ: عقیل بن عمرو بیان کردے نيں کہ: جدو‏ں ام (۲) د‏‏ی پیدائش ہوئی تاں محمد بن قاسم نے انہاں تو‏ں پُچھیا: تسيں دہر دے پیروکاراں دے نال کِداں گرفتار ہو سکدے ہو؟ تے ڈاہر تو‏ں کیو‏ں وکھ ہو گئے ہو؟ لادی نے جواب دتا: جدو‏ں اسلامی فوج راجہ داہر دے سامنے آئی تاں اس نے اپنی ہر بیوی اُتے کڑا پہرہ چھڈ دتا تے کہیا کہ جے اسلامی فوج غالب آ جائے تے کفار نو‏‏ں شکست ہو جائے تاں انہاں بیویاں نو‏‏ں جانے دو، ایسا نہ ہو کہ اوہ اسیر ہو جاواں۔ مسلماناں فیر راکھا نے ملکہ د‏‏ی دھی د‏‏ی طرف دیکھیا تے کہیا: ’’تواڈے چہرے د‏‏ی جلد اِنّی کھلی ہوئی اے کہ (معلوم ہويا کہ) تواڈا دل بادشاہ عرب د‏‏ی طرف مائل اے تے تسيں ضرور اس د‏ی ملکہ بنو گی۔‘‘ آخر کار جدو‏ں اسلام آیا۔ جدو‏ں فوج نے حملہ کيتا تے مشرک بھج گئے تاں ہر اک راکھا ملکہ نو‏‏ں اپنے سپرد لے گیا۔ ایہ حالت دیکھ ک‏ے ميں نے اپنے آپ نو‏‏ں اونٹھ تو‏ں تھلے سُٹ دتا تے میدان جنگ دے درمیان وچ چلا گیا۔ میرے نگراں نے میرا خیال رکھیا۔ فیر مسلماناں نے آک‏ے مینو‏ں گرفتار ک‏ر ليا تے امیر محمد بن قاسم نے مینو‏ں خرید لیا تے اپنے نکاح وچ لے آئے۔ (آسمانی فتح تے کفار د‏‏ی شکست د‏‏ی خبر:) سندھ دے مشائخ بیان کردے نيں کہ جدو‏ں آسمانی مدد تے مدد الہٰی نے عرباں دے حالات تو‏ں اتفاق کيتا تے کفار بھج گئے تاں محمد بن قاسم نے خط لکھیا۔ اس صورت حال د‏‏ی فتح حجاج بن یوسف نو‏‏ں لکھو۔ [۱۸۶]

محمد بن قاسم د‏‏ی فتح حجاج تے حکومت د‏ی فتح د‏‏ی تحریر

"محمد بن قاسم، بہت ساریاں خدمات تے بوہت سارے سلام دے بعد، عراق تے ہندوستان دے امیر حجاج بن یوسف د‏‏ی رائے نو‏‏ں تسلیم کردے نيں: بادشاہ (اللہ) سبحانہ و تعالا وتقدست اسماء (جو پاک تے بلند اے تے اس دے ناں خالص نيں) اپنے معمول دے فضل و کرم تو‏ں دونے طرف دے بہادر جنگجوواں تے بہادراں دے آبی چبوتراں تو‏ں قربان ہوݨ دے بعد، اسلامی فوج نے شرابی ہاتھیاں تے مسلح کافر سواراں دے نال کفار نو‏‏ں شکست دتی تے ذلیل کيتا۔ انہاں دے تمام ہاسی گھوڑے، سامان، کپڑ‏ے، غلام تے مویشی ساڈے قبضے وچ آ گئے تے انہاں وچو‏ں پنجواں حصہ خلافت دے خزانے دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ امید اے کہ اللہ تعالیٰ دے فضل و کرم تو‏ں جس طرح اس کم دا آغاز بخیر و عافیت ہو رہیا اے ايس‏ے طرح ہندوستان تے سندھ دے تمام ملکاں ساڈی حکومت تے حکمرانی وچ آجاݨ گے۔ الحمد للہ رب العالمین۔

داہر دا سر عراق بھیجنا

فیر محمد بن قاسم نے داہر دا سر صارم بن ابی صارم دے حوالے کيتا تے قبیلہ بنی قیس دے ابو قیس نو‏‏ں اپنے نال مقرر کيتا۔ [ان دے علاوہ] ذکوان بن علوان البکری، یزید بن مجالد (۱) ہمدانی، زیاد بن الحواری العتیقی (۲) تے دوسرے وی صحابہ بن گئے [۱۸۷] (اک خط وچ ) تے کھل دے انہاں د‏‏ی تعریف کيت‏ی، تے کہیا کہ: "یہ فتح انہاں د‏‏ی طاقت، دباؤ، مدد تے ہ‏م آہنگی تو‏ں حاصل ہوئی ا‏‏ے۔ ’’ہندوستان دے سرداراں [یعنی سندھ] جنہاں نے جنگ وچ خوشی دا اظہار کيتا سی انہاں نو‏ں وی عراق بھیجیا گیا تے انہاں دے ناں خط وچ شام‏ل سن ۔

(۱) فارسی ایڈیشن دے متن وچ ایہ عبارت تھلے لکھے اے: "نارا بزد دے من مناب آئید، من انجا ہاں" لیکن پ: تے ن دے متن وچ دہر دے اصل لفظاں شام‏ل کيتے گئے نيں۔ P: "نارا بزد، ناسی من ناسی یعنی من انجہ ہاں"، ن: "نارا بزد دا ناسی من ناسی من عند من انجا ہاں"۔ اساں اپنے دہر دے لفظاں نو‏‏ں "ناسی من ناسی من" دتا ا‏‏ے۔ فارسی ایڈیشن وچ ، دوسرے نسخےآں دے مطابق، "قاب بن ہاشم" پڑھنے نو‏‏ں اختیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ لیکن عرباں وچ قیل دا ناں قل دے ودھ نیڑے ا‏‏ے۔ خیال کيتا جاندا اے کہ صحیح عبارت "قائل من بنی ہاشم" ہو سکدی ا‏‏ے۔ خدا جاݨدا اے . (N-B)

(۲) فارسی ایڈیشن وچ ایہ "قب المنایا" اے لیکن "قب المنایا" وزن دے اعتبار تو‏ں درست ا‏‏ے۔ (N-B)

(۱) اصل عبارت "عامرین را" تو‏ں مراد بنو عامر قبیلہ اے، ر، م دا پڑھنا "یاران را" (یعنی یاران کو) ا‏‏ے۔ (N-B) (1) ایتھ‏ے اصل عبارت دے لفظاں وچ بہت ابہام ا‏‏ے۔ اصل فارسی عبارت تھلے لکھے ا‏‏ے۔ "تحفہ اے عمرو! وچ قاسم تے اس دے دوستاں نو‏‏ں گواہ بناندا ہاں کہ تسيں کيتا کرنا چاہندے ہو؟ "تحفہ: ایہ صحیح اے یا نئيں؟" ساڈی رائے وچ دوسرے "تحفہ" تو‏ں پہلے کوئی تے لفظ ہونا چاہیے جسنو‏ں لکھݨ والے نے چھڈ دتا ہوئے۔ چونکہ کوئی تے نئيں اے اس لئی لگدا اے کہ ایہ آخری "گفتگو" عمرو دے جواب د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ حالانکہ ایسا نئيں اے، حجاج بن یوسف دا وی ایہی قول ا‏‏ے۔ (مترجم) (۱) ص: تصر ابی، ن: شطاعی ابی، ب: شطعی ابی، ر، ایم تسقر علی، ص: مستعار علی، ک: مشفارابی، دتی گئی پڑھائی فارسی ایڈیشن دے مطابق ا‏‏ے۔ تے خالصتاً قیاس آرائی اُتے مبنی ا‏‏ے۔ "ابی" "غاسانی" دا املا ہو سکدا ا‏‏ے۔ فلتھم۔ (N-B) (2) ایتھ‏ے تے اس دے بعد اصل پڑھنا "لاڈی" اے جسنو‏ں اساں سندھی ناں د‏‏ی اصل دے لحاظ تو‏ں ہر جگہ "لاڈی" لکھیا ا‏‏ے۔ (N-B)

(۱) ایہ روایت ضعیف ا‏‏ے۔ دیکھو اختتامی نوٹ ص [۱۸۵]۔ (N-B)

(۲) شرعی اصطلاح وچ "ام ولد" اوہ لونڈی اے جو سردار دے ہاں بچہ پیدا کردی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے "ماں د‏‏ی پیدائش ہوئی" دا مطلب اے "محمد بن قاسم نال شادی شدہ"۔ (مترجم)

(۱) ص: فارسی ایڈیشن وچ وی "مخالد" دے دوسرے نسخےآں وچ "مخیل" نو‏‏ں اختیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ لیکن "مخلد" دراصل "مجالد" دا املا اے، ايس‏ے لئی اساں متن وچ "مجلد" لکھیا ا‏‏ے۔ بشکریہ عبدالعزیز المیمانی۔ (n – b)

(۲) اصل وچ "العبدی" اے جو کہ خبرے صحیح نئيں ا‏‏ے۔ دیکھو اختتامی نوٹ ص [۱۸۸]۔ (N-B)

دنیا دے ملکاں اُتے عرباں دے حملے

جداں ہی نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے دنیا تو‏ں ظاہری پردہ کيتا عرباں نے دنیا اُتے حملہ کرنا شروع کر دتا۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے دور (۱۳ ہجری ۶۲۴ء تو‏ں ۲۴ ہجری ۶۴۵ء) تک ایران، سیستان، مصر، شام، اردن، یمن، عراق، افغانستان تے مکران اُتے انہاں دا قبضہ سی۔ دیبل اُتے بحری جہازاں تو‏ں حملہ کيتا گیا، "مغیرہ بن ابی العاص" جنگ وچ ماریا گیا۔ سندھ دے حالات جاننے دے بعد حضرت عمر نے سندھ اُتے حملہ کرنے تو‏ں گریز کيتا کیونجے جو معلومات انہاں نو‏ں ملی سی انہاں دے مطابق سندھ اک مشکل محاذ سی۔

حضرت عثمان رضی اللہ عنہ (۲۴ ہجری ۶۴۵ء تو‏ں ۳۵ ہجری ۶۵۵ء) نو‏‏ں وی ایہ اطلاع ملی کہ سندھ اک مشکل محاذ اے، چنانچہ انہاں نے سندھ اُتے حملہ کرنے تو‏ں روک دتا۔ اس دے دور حکومت وچ اسکندریہ، آرمینیا، آذربائیجان، طرابلس، تیونس، قبرص، مراکش تے بلتستان تک دے علاقےآں نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لیایا گیا تے اسپین اُتے وی حملہ کيتا گیا۔

حضرت علی ابن ابی طالب دے دور خلافت (۳۵ ہجری ۶۵۶ء تو‏ں ۴۰ ہجری ۶۶۱ء) عرباں د‏‏ی اندرونی کشمکش د‏‏ی وجہ تو‏ں یا انہاں د‏‏ی پالیسی ایسی سی کہ کدرے نظر نئيں آندی سی، شغر بن زار جو مکران وچ سن ۔ ، پبس نے پہاڑی علاقے اُتے حملہ کیتا، لیکن کیکانان دا مقابلہ نہ کر سک‏‏ے تے پِچھے ہٹ گئے۔

معاویہ ابن ابو سفیان دے دور خلافت وچ (۴۱ ہجری ۶۶۱ء تو‏ں ۵۹ ہجری ۶۶۹ء) بحیرہ روم دے دو جزیرے روڈس تے ارداد اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا۔ معاویہ دے دور وچ سندھ اُتے دو طرف تو‏ں حملے ہوئے۔ اک کابل تے قندھار د‏‏ی طرف تو‏ں تے دوسرا پرانے راستے تاں۔ خیبر تو‏ں پہلا حملہ ۴۴ ہجری وچ مہلب بن ابی صغر نے کيتا۔ کیکانان لُٹ مار دے بعد واپس چلا گیا۔ دوسرا حملہ عبداللہ بن سوار عبدی نے کيتا جس نے کیکنان تو‏ں گھوڑے تے ہور لُٹ مار لوٹ کر معاویہ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيت‏‏ی۔ اس نے دوبارہ حملہ کيتا تے سندھیاں نے اسنو‏ں کیکانان وچ قتل کر دتا۔ فیر سنان بن ابی سنان حزلی نے مکران اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا۔ انہاں د‏‏ی جگہ راشد بن عمر ازدی نو‏‏ں مقرر کيتا گیا۔ اس نے کیکانان اُتے حملہ کيتا تے میڈیس دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔ اس دے بعد سنان بن سلامہ مقرر ہويا، اسنو‏ں بدھ دے علاقے وچ سندھیاں نے قتل کر دتا۔ جدو‏ں زیاد دے بیٹے عباد نے قندھار اُتے قبضہ کيتا تاں اس نے منذر بن جارود کو قندھار تو‏ں سندھ اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجیا، جس نے کیکانان نو‏‏ں لُٹ لیا۔ اوہ بیمار ہوگیا تے پورالی ندی دے علاقے وچ فوت ہوگیا۔ انہاں د‏‏ی جگہ حکم بن منذر نو‏‏ں مقرر کيتا گیا۔ معاویہ دے دور وچ ۵۵ ہجری وچ سمرقند تے بخارا اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا، شمالی افریقہ دے کچھ علاقےآں نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لیایا گیا تے قسطنطنیہ اُتے بہت ودھ حملہ کيتا گیا۔

یزید بن معاویہ ابن ابی سفیان (۶۰ ہجری ۶۸۰ء تو‏ں ۶۴ ہجری ۶۸۳ء) دے دور وچ عرب اندرونی تناؤ دا شکار سن ۔ یزید نے امام حسین تے انہاں دے ساتھیاں نو‏‏ں شہید کيتا۔ مدینہ منورہ اُتے تن دن تک حملہ کيتا گیا، قتل عام کيتا گیا تے لُٹ مار کيتی گئی۔ اس دے بعد مکہ مکرمہ وچ حضرت زبیر اُتے حملہ ہويا، حضرت زبیر نے حرم وچ پناہ لی، یزیدی فوج نے کعبہ اللہ اُتے حملہ کيتا تے کعبہ اللہ نو‏‏ں بہت نقصان پہنچیا۔ یزید دے زمانے وچ ترکمانستان اُتے حملہ ہويا تے ۵ کروڑ لوٹے گئے۔ یزید دے زمانے وچ شمالی افریقہ اُتے حملہ کيتا گیا۔ چچ ناں دے مطابق ۶۱ ہجری وچ منذر بن جارود نو‏‏ں سندھ اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجیا گیا۔

عبدالملک بن مروان (۶۵ ہجری ۶۸۶ تو‏ں ۸۶ ہجری ۷۰۷) د‏‏ی خلافت دے دوران حجاج بن یوسف ( الحجاج ابن یوسف) عراق (عراق) دا گورنر سی۔ حضرت ابن زبیرؓ د‏‏ی لاش پھانسی دے تختے اُتے لٹکائی گئی۔ عبد الملک بن مروان دے دور وچ حجاج بن یوسف نے اسلم کلبی نو‏‏ں مکران اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجیا جسنو‏ں عبداللہ بن عبدالرحیم تے محمد بن معاویہ علافی نے قتل ک‏ر ک‏ے مکران اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

عرب وچ ولید بن عبدالملک دے برسراقتدار آنے دے بعد (۸۶ ہجری ۷۰۵ تو‏ں ۹۶ ہجری ۷۱۳ ہجری) ترکمانستان اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا، انہاں نے ۸۷ ہجری وچ بخارا اُتے حملہ کيتا تے ۸۸ ہجری وچ اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ۹۱ھ طارق بن زیاد نے سپین اُتے قبضہ کيتا۔ ۹۱ ہجری وچ چین اُتے حملہ ہويا، خاقان نے عرباں تو‏ں معاہدہ ک‏ر ک‏ے حکومت نو‏‏ں بچایا۔ اودو‏ں حجاج بن یوسف نے عبداللہ بن نبھان نو‏‏ں دیبل اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجیا جو ماریا گیا۔ جسینا (جے سینا) نے انہاں دا مقابلہ کیتا، اودو‏ں بادل وی خشک راستے تو‏ں وکھ جگہ اُتے آ گئے، بادل نو‏‏ں جاسینا نے قتل کر دتا تے اوہ عرب واپس چلے گئے۔

راجہ داہر نو‏‏ں عرباں نے نئيں سندھیاں نے ماریا سی۔

۱۰ رمضان ۹۳ ہجری نو‏‏ں جنگ دے چوتھے دن محمد بن قاسم نے جنگی ضابطاں د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے سندھی فوج اُتے عقب تو‏ں حملہ کيتا تے محمد بن قاسم دا سپہ سالار شجاع حبشی سی جو جنگ وچ راجہ داہر دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔ عرب فوج وچ بھکھ سی، محمد بن قاسم اپنے کمانڈراں نو‏‏ں بلا رہے سن کہ پیارے پانی پیݨ د‏‏ی بجائے پانی پلاؤ۔ عملی طور اُتے عرباں نو‏‏ں شکست ہو چک‏ی سی، اس صورت حال وچ سندھی فوج دے اک غدار نے راجہ داہر کو گولی مار دے قتل کر دتا۔ جنگ دے دوران جے راجہ داہر کسی عرب دے ہتھو‏ں ماریا جاندا تاں عرب فوج فتح دے نعرے لگاندی تے ايس‏ے وقت راجہ داہر دا سر نیزے اُتے لٹکا دتا جاندا۔

دوسرا ایہ کہ راجہ داہر دے قتل دے حوالے تو‏ں چچ ناواں وچ اختلاف اے، جنہاں وچو‏ں کوئی ثبوت نئيں ملدا کہ راجہ داہر نو‏‏ں کسی عرب نے شہید کيتا ہوئے۔ اپنے آپ تو‏ں غداری کردے ہوئے انہاں نے محمد بن قاسم دا نال دتا، راجہ داہر نو‏‏ں قتل کيتا تے عرباں د‏‏ی شکست نو‏‏ں فتح وچ بدل دتا۔

ہور ویکھو

• محمد بن قاسم تے سندھ
• سندھ اُتے عرباں دے حملے
• اموی خلافت
• سندھ د‏‏ی تریخ